Book Title: Murti Puja Tattva Prakash
Author(s): Gangadhar Mishra
Publisher: Fulchand Hajarimal Vijapurwale
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034562/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.0 mUrtti-pUjA - tattva - prakAza: ( prathamo mayUkhaH ) praNetAH siddhAnta-sAhitya-premI vyAkhyAna vAcaspati munipuGgava zrI vallabha vijayajI mahArAja / sampAdakaH gaNitAgama - pArAyaNa paNDita zrI modanArAyaNa mizrAtmaja gaGgAdhara mizraH, jyo0 A0 sA0 prA0 darzana - zAstrI / prakAzakaH svargIya seTha phUlacanda hajArImalajI bIjApuravAle ( candUlAla khuzAlacanda kampanI -) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvAdhikAra sampAdakAdhIna vikrama sambat 2003 mudrakA surakhI manohara mAthura, mainerakara, zrI sadhA-kRSNa prinTiGga presa, moDa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * Anamra nivedana * yaha "mRtti-pUjA-tattva-prakAza" nAmakA eka choTA nibandha chapAkara prakAzita kiyA jAtA hai| isameM mUrti-pUjA ke viSaya meM yathAmati saMkSipta rUpa se veda, zAstra, itihAsa, purANa aura jainAgama Adi ke rucira-vicAroM kA sucAru-rUpa se cayana kiyA gayA hai, ataH mUrti-pUjA ke nigUr3ha-bhAvoM ke jijJAsuka bhagavadbhakti-bhAvuka dharma-priya laghu-buddhi vAloM ke liye yaha atyadhika upayogI siddha hogA aura unheM bhI paramopayogI siddha hogA jo apanI alpajJatA se Izvara kI racanA ko 8 sera kI canA banAte aura zAstra-sammata bAtoM ko zastra se marammata karate haiN| mUrti pUjA ke sabhI premiyoM aura virodhiyoM se yaha merA vizeSa anurodha hai ki ve isa pustaka ko AmUla cUla ekavAra avazya par3he aura madhyastha buddhi se vicAra kreN| isameM lekhaka kI saphalatA kahAM taka hai, vicAra-zIla pAThaka hI kheNge| ___ manuSya ke kRtiyoM meM pramAda aura bhrama kA na honA hI asaMbhava hai, ataH jo mahAzaya isake vAstavika bhUloM ko mujhe sUcita kareMge, unakA avazya bhAbhArI banUgA aura vizeSa AbhArI hUM-vividha-vidyA-kumudinI-kumudanAyaka jainAcAryavarya zrImadvijayanemisUrIzvarajI ke paTTAlaMkAra bhAcArya zrI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( // ) vijaya vijJAnasUrIzvarajI ke ziSya-ratna siddhAnta-sAhitya premI vyAkhyAna - vAcaspati muni puMgava zrI vallabhavijayajI mahArAja kA jinakI preraNA, sahayoga aura samutsAha se yaha pustaka likhI gaI aura sadupadeza se chupakara prakAzita huI jo Aja Apa logoM ke kara-kamaloM meM saprema upahAra ke liye prastuta hai, iti zivam | vinIta-nivedaka:maGgAdhara mizra, zAstrI | Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " mUrti-pUjA-tattva-prakAzaH" namo'stvakhila-kalyANa-kaJja-kAnana-bhAnave / praNamatsakalAbhISTa-pUrvaye divya-mUrtaye // 1 // bhAvArtha:-sarvamaMgalarUpa kamala-dhana ke liye sUrya ke samAna, praNAma karane vAloM kI sabhI icchAoM ke pUrti karane vAle divya mUrti ( bhagavAn ) ko praNAma ho // 1 // sthAbhISTa deva mUrtInAM pUjA yena vidhAnataH / kRtA prApta na kiM tena pratyakSa kiM pramANakam // 2 // bhAvArtha:-jisane apanI iSTadeva mUrtiyoM kI vidhipUrvaka pUjA kI usane kyA nahIM prApta kiyA arthAt sabhI kucha prApta kiyA / pratyakSa meM pramANa kyA ? // 2 // . pApaM lumpati durgatiM dalayati vyApAdayatyApadaM / puNyaM saMcinute zriyaM vitanute puSNAti nIrogatAm // saubhAgyaM vidyAti pallavayati prItiM prasUte yshH| svarga yacchati nivRtiM ca racayatyarcA prabho rbhAvataH // 3 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) bhAvArtha:-bhagavAn kI (mUrti) pUjA bhAva se pApa ko kATa girAtI hai, durgati (daridratA) ko nAza karatI hai, Apatti ko mAra bhagAtI hai, puNya ko ikaTThA (saMgraha ) karatI hai, lakSmI ko bar3hAtI hai, nIrogtA ko puSTa karatI hai, saubhAgya ko karatI hai, harSa ko pallavita (vistAra ) karatI hai, yaza ko utpanna karatI hai, svarga ko detI hai aura niti (mokSa) kI racanA karatI hai // 3 // trisandhyaM devAcA viracaya cayaM prAzya yazaH zriyaH pAtre vApaM janaya naya mArga naya manaH / smarakrodhAdyAn dalaya kalaya prANiSu dayAM, sadukta siddhAntaM zaNu vRNu sakhe ! mukti kamalAm // 4 // bhAvArtha:-he mitra, tInoM kAla devatAoM kI pUjA karo, kIrti ko phailAzrI, zrI ( lakSmI-sampatti ) ko supAtroM meM vapana karo arthAt supAtroM ko dAna do, nIti ke mArga para mana ko le jAno, kAma-krodha Adika zatruoM ko nAza karo, prANiyoM para dayA karo, sacchAstra evaM sajjana puruSoM ke kahe huye siddhAnta ko suno aura mukti (mokSa-kaivalya ) rUpiNI kamalA (lakSmI) ko gharo arthAt grahaNa karo // 4 // hataprajJo vyartha pralapati bahu svArthanirata, stabIyAkti hitvA''gamasugama-mAgAMnanusara / / naratvaM daulabhyaM jagati bahu yoniSvapi sakhe ! hyato'mmAbhirbhAvyaM khalu mananazIlaiH prati palam // 5 // bhAvArtha:-paramArtha tatva ko nahIM jAnanevAle hatabuddhi loga svArthAndha hokara bahuta kucha anTa sanTa bakate haiM, ataH unakI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) uktioM ko chor3akara bhAgama ke sugama mArgoM ko hI grahaNa karo, kyoMki isa saMsAra meM aneka (caurAsI lAkha) yoniyoM meM manuSya janma atyanta durlabha hai, ataH hama pratyeka zarIra dhAriyoM ko cAhiye ki sarvadA vicArazIla hove, kyoMki manuSya vahI hai jo mananazIla hokara sabhI kAryoM ko karatA hai // 5 // purANamityeva na cAsti mAnyaM navA navInaM matamityavadyam / santo vivicyAntarad bhajante mUDhaH parapratyayaneya-buddhiH // 6 // bhAvArtha:-tabhI puganI bAteM saccI haiM yaha ThIka nahIM aura sabhI naI bAteM kaccI (be ThIka ) haiM yaha bhI ThIka nahIM, vAstavika abhiprAya yaha hai ki acche loga acchI taraha vicAra karake purAnI yA naI bAtoM meM se kisI eka hI saccI bAta ko grahaNa karate haiM aura mUrkha loga vinA vicAre hI dUsaroM kI kahI huI bAta ko mAna lete haiM // 6 // mUrtipUjA navInAsti vRthA ceti vadanti ye| saduktiyuktisaMyukta pramANaistannirasyate // 7 // bhAvArtha:-'mUrti pUjA' naI hai arthAt purAnI nahIM hai tathA vyartha (bekAra ) hai isa taraha jo koI (avizeSa darzI) kahate haiM, usakA khaNDana sundara uktiyoM aura tarkoM se yukta pramANoM ke dvArA kiyA jAtA hai // 7 // mUrti-pUjana-tattvArtha-prakAze'smin vilokyatAm / maNDanaM mUrti pUjAyAH khaNDanaM durdhiyAM dhiyAm // 8 // bhAvArtha:-isa 'mUrti-pUjA-tattva-prakAza' nAma ke nibandha meM mUrti pUjA ke maNDana ko dekhiye aura durbodhajanoM ke buddhi -(bhrama) ke khaNDana ko dekhiye // 8 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) dAne durgatirasti cApyupakRtI pApaM kRSAyAmaho, sarvejyapratimArcane ca na phalaM yai(varaiH kalyate / AkAze kusumaM tathaiva zazake zRGga turaMge ca yaistattannUtanakalpakebhya iha nastebhyo mahadbhayo namaH // 6 // bhAvArthaH-dAna dene meM, upakAra meM, dayA meM pApa hai aura saba se pUjanIya bhagavAn kI mUrti kI pUjA meM phala nahIM hai aisI jo mahAzaya kalpanA karate haiM, tathA AkAza meM phUla kI aura ghor3A yA zazaka (kharagosa ) meM sIMga kI kalpanA karate haiM aise navIna kalpanA karane vAle una mahAnubhAvoM ko hamArA namaskAra ho // 6 // __ "mUrtipUjA" kA sIdhA sAdA artha hai pratiSThApita deva pratimAoM kA satkAra vizeSa arthAt snAnAdika se pavitra hokara yathAzakti samayAnusAra phUla, phala, dhUpa, dIpa, jala, akSata Adi ko lekara devamandira meM yA yathA yogya pavitra sthAna meM jAkara vinaya ke sAtha bhakti-pUrvaka paMcopacAra yA Sor3azo-- pacAra se yA kevala bhavya bhAvanA se una deva mUrtiyoM ko vizeSa satkAra karane kA nAma 'mUrti-pUjA' hai| Upara dikhalAyA huzrA mUrtipUjA zabda kA artha yadi ApakI samajha meM acchI taraha nahIM pAyA to vizeSa rUpa se mUrti pUjA zabda kA artha nIce diyA jAtA hai AzA hai Apa ise acchI taraha dhyAna dekara dekheMge, par3hege, samajhaMge, mAnege aura isase Apake vizAla hRdaya meM pUrNa 'santoSa hogaa| - mUrchA = moha-samucchAyayoH, arthAt mUrchA dhAtu moha aura samucchraya artha meM hai ataH mUrti za da kI utpatti isa prakAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) hai-mUrcchati samuccha yatIti mUrtiH, sam-suSTha ut-UrvazrayaHzrayaNaM-lamucchrayaH, samuccha ya eva samucchAyaH ( airv-3356)| bhAve ghaGa / arthAt acchI taraha ucca sukha ke liye yAnI parama. zAnti ke liye bA paramasukha ke liye yA uccaloka ke liye 'jisakI sevA kI jAya yA jisakA Azraya liyA jAya use mUrti kahate haiM___ mUrti kA vAcaka zabda kitanA hai, use amarasiMha ne jimnA hai mAtra vapuH saMhananaM zarIraM Sarma vigrahaH / kAyo deha klIva puMsoH striyAM mUrtistanustanUH // (amara koSa) arthAt-gAtra, vapus, saMhanabha, zarIra. varma, vigraha, kAya, deha. mUrti, tanu aura tanU ye 11 zabda mUrti ke paryAyavAcI haiN| zrIyut hemacandrAcArya ne bhI likhA hai ki__ " mUrtiH punaH pratimAyAM kAyakAThinyayorapi" (abhidhAna cintAmaNi ) arthAt-mUrti zabda pratimA vAcaka hai, zarIravAcaka hai aura kaThinatA ( kar3Apana ) vAcaka hai| . pUja--pUjAyAm, arthAt pUja dhAtu pUjana artha meM hai, ata:pUjyate-manasA vAcA phUla phala-dhUpa-dIpa-jala-gandhAkSatAdinA satkAravizeSo vidhIyate'neneti pUjanam , pUjanameva puujaa| arthAt mana se vANI se aura sAmayika phUla-phala-dhUpa-dIpa-gandha jala-chAkSata-naivedya Adi upakaraNoM (sAmagrI ) ke dvArA iSTadeva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUrti kA jo vizeSa satkAra kiyA jAtA hai usIkA nAma pUjanA hai yA usIko pUjA kahate haiN| pUjA zabda ke paryAya amarasiMha ne likhA hai"pUjA namasyA'pacitiH saparyA'hiNAH samAH" n (amarakoSa) arthAt-pUjA, namasyA, apaciti, sapA, arcA aura ahaNA ye chaH nAma pUjA ke haiN| aba mUrti aura pUjA ina donoM padoM ko ikaTThA karane se 'mUrti-pUjA' yaha eka saMyukta pada huA ise samAsAnta pada kaDate haiN| yahAM SaSThI tatpuruSa samAsa hai jaile-mUrti kI pUjA yA mUttiyoM kI pUjA= mUrti puujaa| sArAMza yaha nikalA ki uccasukha ke liye yAnI parama zAnti ke liye athavA paramasukha ke liye yA uccaloka ke liye jisakI sevA kI jAya yA jisakA prAthaya liyA jAya use vizvavandya vItarAga Izvara kI mUrti kahate haiM, usI mUrti ko zraddhA sahita pavitra mana vANI ke dvArA phUla-phala dhUpa-dIpa-jala-akSata-naivedya Adi se vizeSa satkAra karane kA nAma hI mUrti pUjA" hai| ava zraddhAlu mUrtipUjaka buddhimAn mUrtipUjA zabda ko kina arthoM meM mAnate haiM, ve saba ke saba Upara batalAye huye bhUrti-pUjA zabda ke artho se sApha sApha prakaTa haiN| hAM, yaha eka dUsarI bAta hai ki koI viparIta vicAra vAle mUrti-pUjA vidvatI mahAzaya svamata siddha karane ke liye balAtkAra khaicAtAnI karake mUrti-pUjA zabda ke suprasiddha lakSyArtha ko anartha kara DAleM, aise yaktiyoM ke liye yaha kahAvata atyanta prasiddha hai ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) "khuzI miyAM miTTa kI apanI dor3I rakkhe yA muMDAle" isaliye jina bhAiyoM ke zUnya hRdayAgAra meM apanI kuTilakarAla kRSNa pakSa kI balAtkAra sthApanA karane kA jidda hai, unake liye to yaha mUrti pUjA kA sapramANa sopapattika tarkayukta sarasa savistara bhI lekha kaur3I kAma kA nahIM hogA, magara hAM, jo satya aura asatya ke nirNAyaka haiM, zraddhAlu haiM, vicAravAn haiM aura mananazIla hokara bhale bure kA vicAra karate haiM unako to divya dRSTi ke jaisA kAma degA, arthAt manuSya janopayogI bahuta sAmagrI isameM vicAra-cakSu ke dvArA dIkha pdd'egaa| sAtha hI nivivekiyoM ke liye to pahale bhI kucha kahA jA cukA hai aura phira bhI kahanA par3atA hai ki-acchI acchI yuktiyoM se bharapura lokazAstra saMmata sarvopayogI kalyANakAraka upadeza bhI unheM sunAyA jAya yA par3hane ke liye diyA jAya to vaha 'araNya rodana' yA 'jala-tAr3ana' ke jaisA hotA hai, isIliye mahAtmA tulasIdAsa ne apanI gamAyaNa ( rAmacarita mAnasa ) meM inako kisa taraha varNana kiyA hai, dhyAna dekara dekhiye par3hiye suniye aura manana kIjiye "phUlai phalai na veta, yadapi sudhA vaha jalada / mUr3ha hRdaya nahi ceta, jo guru milaya viraMci sama // " basa, aba Apako mUrya ke lakSaNoM ko jAnane ke liye yaha Upara kA soraTho hI kAphI hai| magara mUrkha bhI do taraha ke hote haiM-eka sAdhAraNa mUrkha aura dUsarA vizeSa mUrkha / inameM sAdhAraNa mUrkha to kisI pratibhAzAlI sarvopakArI vidvAn mahAtmA ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( = ) upadezoM ko mAna lete haiM aura tadanusAra AcaraNa bhI karate haiM, kintu jo mAmUlI kucha likha par3hakara svArthAndhatA meM DUbA huA apane hI ko paNDita mAnatA hai aura dUsare ke satya uttamottama yuktiyukta bAtoM ko nahIM mAnatA vaha pahale darje bar3hA huA vizeSa mUrkha yA mahAmUrkha hai / isI bAta kA mahAtmA yAgIndra 'mahArAja bhartRharine apanA 'nAtizataka' ke zrArambha meM hI likhA hai ki ". ajJaH sukhamArAdhyaH suvanaramArAdhyate vizeSajJaH / jJAna-lava durvidagdhaM brahmApi naraM na raJjayati // "9 arthAt sAdhAraNa darje kA mUrkha sukha se samajhAyA jA sakatA hai, aura jo guNa grAhI haiM, vicAra vAle haiM unako sama-jhAne meM kucha bhI kaThinAI nahIM arthAt aise loga thor3A kahane para bhI bahuta samajhate haiM, magara jo jJAna-lava se durvidagdha haiM arthAt idhara udhara kiJcinmAtra jAnakara apane ko hI paNDita mAnane vAlA hai usako brahmA ( mahA jJAnI yA sarvajJa ) bhI samajhA nahIM sakate yA khuza nahIM kara sakate to phira sAdhAraNa paNDitoM kI bAta hI kyA ? magara pratyeka samajhadAra vyakti kA yaha parama karttavya aura adhikAra hai ki-zAstra-saMgata lokopakArI apane vicAroM ko jana-samUha (samAja) meM prakaTa kare, jisa se vidyArUpI prakAza kI vRddhi ho aura zravidyArUpI andhakAra kA saMhAra ho, isIliye aba Age mUrttipUjA ke viSaya meM savistara pramANa tarka dRSTAnta aura yuktiyoM ke dvArA bahuta kucha dikhalAyA jA rahA hai, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) kyoMki bahuta aise bhI bandhugaNa haiM, jinheM mUrti-pUjA-nindako kI vibhrama vANI ko sunakara marti-pUjA kI ora pravRtti nahIM hoto, natIjA yaha nikalatA ki aise bhole bhAI apane sugama kalyANa-patha se gira jAte hai| maiM yaha nahIM kahatA ki zrApa sahasA merI bAtako mAnale ki mUrti pUjA avazya karo, kintu yaha bhI kahane se cupa nahIM rahA jAtA ki isa meM jo kucha likhA jA rahA hai vaha prAya: sapramANa sopapattika aura sayuktika hai, isaliye zrApa yadi niSpakSa bhAva se prema-pUrvaka isako paDheMge aura manana kareMge to Apake hRdaya meM isa se avazya pUrNa santoSa hogA, evam mUrti-pUjA meM prIti aura bhakti hogI, tathA zrApa svayaM dUsaroM kA kaheMge ki bhAiyoM ! 'mUrti pUjA' avazya karanI cAhiye |'athvaa saMkSepa meM yA kaha sakate haiM ki vaidika dharmAvalambI, bauddha, jaina, sikkha. isAI aura musalamAna zrAdi saba ke saba kisI na kisI rUpa meM mUrti-pUjA ko avazya mAnate haiM / / hAM, yaha dUsarI bAta hai ki koI to khullama khullA mAnatA hai aura koI kisI svArthAndha ke bhramapUrNa bahakAva meM prAkara viveka hIna hone se 'mUrti-pUjA' ko nahIM mAnane kA dAvA karatA hai, magara aise vyakti aura unake upadezaka sudhAraka bhI kisI na kisI taraha mUrti pUjA ko avazya hI svIkAra karate hai| hama aba ina bAtoM ko kislA, kahAnI, itihAsa, yukti, tarka aura pramANoM ke dvArA Apa ko batalAte haiM, zrAzA hai zrApa parNa-dhyAna dekara ise suneMge-vicAreMge aura svIkAra kareMge kamanIya kalpanApura ke pAsa sudhArakapura nAma kA eka gAMva thaa| vahAM naye sudhArakoM ke jaise matoM ke mAnane vAle Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) (4 kAkA kAlUrAna nAma ke eka vyakti rahate the / inake pUrva vaMzaja to Astika the, deva-mUrtti pUjaka the, vedAdi satya zAstra ko mAnane vAle the, Izvara para vizvAsa rakhate the sadAcArI the aura the kulIna / magara jaba kAkA kAlUrAma isa dIvAnI duniyAM meM dIkhane aura dIkhAne lAyaka huye to inhoMne veda-zAstroM, prAcIna kalyANa kAraka dharmavRkSa para kulhAr3I pheranA zurU kara diyA, kyoMki kAlUrAma ko Arambha meM dhArmika zikSA nahIM dekara iMgaliza pharsTa buka ( zraMgarejI kI prathama pustaka ) hI par3hane ke lie dI gaI thI / kucha dina ke bAda naI duniyAM kI naI havo jaba kAlUrAma ko lagI taba ve aMgrejI ko bhI adhUrA hI chor3a kara idhara udhara bhaTakane lage aura naye AryasamAjiyoM kI taraha pallavagrAhi pANDityaM " ke anusAra thor3A thor3A hara eka majbhaba ko dila aura zrAMkha ko alaga alaga karake dekhA, phira kyA kahanA hai inake zrAcaraNa aura mAnyatA ke viSaya meM, arthAt yUropIya anArya sabhyatA inake dila meM ghusa gaI aura ye lokopakArI satya sanAtana sukha prada pratyeka Arya-dharma-karma ko apane dila se ur3A diye, inako Izvara aura dharma kevala DhoMga hI dIkhane lage, yAnI naye AryasamAjiyoM se bhI UMce darje meM inakA nAma dAkhila ho gyaa| cUMki naye sudhAraka Arya samAjiyoM kI prArambhika zikSA prAyaH kisI vaidika mantra se hI dI jAtI hai jisa meM khAsa kara Izvara yA dharma kA varNana rahatA hai, isaliye aise AryasamAjI vedAdi sacchAstra aura Izvara Adi sarva mAnya vastuoM ko avazya mAnate haiM / magara kAlUrAma kI AraMbhika zikSA iMgaliza zikSA thI, isaliye ve naye zrArya samAjI se bhI UMce daja meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) huye, kyoMki prArambhika iGgaliza zikSA vAle prAyaH vedAdi satya zAstra aura Izvara ko bhI hRdaya se nahIM mAnate isake darjanoM pramANa milate haiM, yahI bAta kAlUrAma ko bhI savA solaha AnA lAgU huI, aise prasaMgoM para mahAtmA tulasIdAsa kA eka dohA kitanA upayukta hai suniye" graha-gRhIta puni bAta-ghaza tApara bicchU-mAra / tAhi pilAve vAruNI, kaho kauna upacAra // " phira kyA thA, kAlUrAma ne samaya pAkara dharma mArga ko zIghra hI tilAJjali dedI / cU~ki, yaha eka sAdhAraNa prasiddha vyakti the, dhanI the, isaliye inake anuyAyI bhI zIghra hI adhika saMkhyA meM ho gye| prAyaH adharma karate AdamI ko tatkAla meM kaSTa nahIM hotA aura dharma karane meM to bar3e bar3e zUravIroM ko bhI khaTTI DakAra pAnI lagatI haiM, zAstra bhI kahatA hai ki "dharmasya gahanA gatiH " arthAt dharma kI gati bahuta kaThina hai, bAta savA solaha zrAnA saccI hai. kyoMki dharmapAlana karane meM bhagavAna rAmacandra, buddha, mahAvIra, yudhiSThira aura nala prAdi ko kitakA kaSTa uThAnA par3A thA, itihAsa sAkSI hai| magara kaSTa sahakara bhI apane dharmoM ko pUrI taraha pAlana karane ke kAraNa hI ina logoM kA nAma svarNAkSara se aGkita ajara amara ho gyaa| isake viparIta asatya bhASaNa corI jArI Adi pApa karma sugamatA se ho jAte haiM, kintu donoM ke bIca bahuta kucha antara haiM, jaise-dharma kArya to prArambha meM viSa ke samAna moluma hotA hai aura pariNAma meM amRta ke jaisA hotA hai lekina pApa karma ke prArambha meM sugamatA aura lAbha bhI mAluma hotA hai kintu pariNAma viSamaya hotA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12) hai| vama, yahI bAta kAkA kAlUrAma aura unake anuyAyiyoM ko bhI huI, magara duniyA~ isa bAta ko mAnatI hai ki "jamAnA raMga badalatA hai" arthAt samaya parivartanazIla hai, isa sansAra meM saba hI ko kabhI sukha aura kabhI duHkha avazya bhAganA par3atA hai, yAnI duniyA~ meM eka bhI aisA zrAdamI nahIM jisakA jIvana kevala sukhamaya yA kevala dukhamaya huA ho| kAkA kAlUrAma kA samaya ne bhI palaTA khAyA aura dukhoM ke saghana andhakAra unheM dIkhane lage jaba kAlUrAma ko adhika duHkha hone lagA taba de apane kiye hue duSkarmoM ko kabhI kabhI mana meM lAkara bahuta aphasosa karate the aura bhagavAn ke nAma, pUjana Adi meM unakI ruci Upara se kucha kucha hone lgii| magara antastala me to pANDiyoM ke.pAkhaNDapane kA hI bhUta savAra thaa| vAstava meM yaha eka prasiddha bAta hai ki koI jaba pApa karma ko karatA hai taba usase pahale usakI antarAtmA meM aisA eka bAra avazya hotA hai ki yaha duSkarma karanA acchA nahIM, ise nahIM karanA cAhiye / jaba buddhi usa samaya satvaguNa yukta .narmala hotI hai taba phira vaha zrAdamI usa prakarma ko nahIM karatA, yadi buddhi usase viparIta tamoguNavAlI hotI hai to duSkarma se chuTakArA nahIM hotA / kAlUgama kI buddhi bahuta dinoM se tamoguNa se yukta thI, malina thI, isalie acche "vicAroM ko Ane para bhI ve use apavA amala meM lAne se majabUra the| cU~ki yaha bhI eka prasiddha bAta hai ki hamezA jisa vastu kA dhyAna kareM, smaraNa kareM aura mana meM lAve| vahI vastu usa vyakti ko priya mAlUma hotI hai| magara yahA~ mAmalA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13) kucha aura hogayA / kAlUrAma jaba hara taraha se adhika duHkhI huye taba pAkhaNDapanoM ke sahAre apanI bImArI kA pUrA ilAja kiyA, jaba usase bhI inakI duHkharUpI dAla nahIM galI, taba Izvara bhakti, nAmakIrtana, pUjana Adi kI tarapha bhI kucha najara ko daur3Aye / duHkhI AdamI bhI apane duHkhoM ko dUra karane ke liye Izvara kI sevA bhakti karate haiM, aisI bhagadgItA kI garjanA hai caturvidhA bhajante mAM janAH sukRtimo'rjun!| shraatto jijJAsurarthArthI jJAnI va bharatarSabha ! // zrIkRSNa arjuna se kahate haiM ki he bharatavaMza zreSTha arjuna cAra prakAra ke loga mujha (Izvara) ko bhajate haiM, eka zrAtta (dukhI), dUsarA jijJAsu (jAnane kI icchAvAlA) tIsarA arthArthI (dhana putrAdi ke icchuka) aura cauthe jJAnI (prAtmabhAnI) ye sabake saba mujhe bhajate haiM, isaliye ve saba puNyAtmA haiM magara sabase acchA jJAnI hI hai yaha merA siddhAnta hai| ____magara kAlUrAma kI antagatmA meM pAkhaNDapane ke vicAroM kA hI prabala prasAra thaa| Upara bagulA bhagata ke jaise kabhI kucha logoM ko dikhAne ke liye kara lete the yA jaba duHkhoM kA daur3A kAbU meM nahIM rahatA thA taba bagulA bhagata bana jAte the magara isase kucha bhI hone jAne vAlA nahIM thaa| bhagavadbhakti meM to pUrI sacAI cAhiye, sacAI kI kasauTI para savA solaha zrAnA utaranevAlI hI bhakti vAratava meM bhakti hai| hamezA satya kI vijaya aura jhUTha kI hAra hotI hai| yadi koI kapaTI Upara se ADambara karake bagulA bhagata bana jAya tA usakA nistAra nahIM hotA / yAnI anta meM vaha pAkhagaDapana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khula hI jAtA aura koI saccaritra santa mahAtmA Upara le bhale hI kuveSa kiye hoM magara andara se unakI bhAvanA acchI haiM, ve sadAcArI haiM, satyabhASI haiM, paropakArI haiM, tatvajJa haiM to ve duniyA~ se avazya pUje jAte haiM, isIliye mahAtmA tulasIdAsajI ne likhA hai kiugharahi anta na hoi nibAhU / kAlanemi jimi rAvaNa rAhU // kiye kuveSa sAdhu sanmAnU / jimi jaga jAmavanta hanumAnU / dharma-virodhI jana pUrva-puNya ke prabhAva se aba taka dhana daulata, mitra, putra, zarIra Adi sukha se mukta rahate haiM taba taka dharma mArga kI eka bhI bAta unheM acchI nahIM lgtii| yahA~ taka ki Izvara kA bhajana, pUjana aura paropakAra Adi se bhI kosoM dUra rahate haiM, magara jaba pApa-karma sira 'para savAra hokara unheM khUba satAtA hai, taba bagulA bhagata banakara Izvara bhajana Adi dharma kArya ko Upara se mAnate haiM, kintu satya-bhASI, dharma-premI, paropakArI sajanagaNa to sukha meM vA duHkha meM pratyeka avasthA meM Izvara ko ananyabhakti se bhajate haiM aura loka sammata zAstrIya dharma-kArya ko karate haiM / -Upara kI vAta kAlpanika bhakti aura vAstavika bhakti kA eka acchA dRSTAnta hai aura mahAtmA kabIradAsajI ne apanI eka sAkhI meM isI bAta ko likhA hai ki dukha meM sumirana saba kare, sukha meM kare na koya / jo sukha meM sumirana kare, dukha kAhe ko hoya // kAkA kAlarAma kaI dinoM taka aura bhI pAkhaNDapane ko apanAte hue bagulA bhagata hI bane rhe| phira jaba kucha aura samaya bItA to kAlUrAma ke pUrva puNyoM kI chAyA unake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ). malina hRdaya paTa para par3ane ke lie prasthAna kii| kyoMki vyakti mAtra ke sukha duHkha meM yathA samaya hera phera avazya hotA hai isa bAta ko kavi-kula-kirITa kAlIdAsane khUSa acchI taraha likhA hai - "kasyAtyantaM sukhamupagataM duHkhakAntato vA nIcargacchatyupari ca dazA cakranemikrameNa" arthAt lagAtAra sukha yA duHkha kisI ko nahIM hotA, kintu jaise gAr3I ke calane kesamaya meM gAr3I kA cakra (pahiyA, cakkA) aura nemi ( zrArA) Upara aura nIcA hotA rahatA hai, usItaraha pratyeka jIvoM kA jIvana sukha aura duHkha se bharA hudhA hai| kabhI sukha to kabhI duHkha aisA koI bhI vyakti nahIM jilako sadA kevala duHkha hI milA hA yA sukha hI milA ho| prakRti devI kI lIlA to vicitra hai hI, samaya ko pAkara usa sudhAraka pura gAMva ke pAsa eka saccAtyAgI sarva zAstrajJa mahopadezaka dAdA dInabandhu nAma ke yogIrAja paaye| saccA dharma karma kA upadeza karanA aura logoM ke ucita praznoM kA samucita uttara denA yogIrAja kA khAsa kAma thaa| svabhAva meM bar3e hI saumya the, vANI mIThI thI aura thI prabhAva baalii| prAcAra sadAcAra thA koI kucha pUchatA to haMsate haMsate usakA uttara de dete the vipakSiyoM ke mana meM bhI unake upadezoM kA mAna thA / kyoM na mAna ho, kyoMki sacce dila se jo dharma ke pujArI haiM unake caraNoM meM Aja bhI duniyA~ natamastaka hotI hai| astu eka dina avasara pAraka kAkA kAlUgama bhI yogIrAja ke bhASaNa ko sunane ke liye gaye / pahale to inhoM ne apane mana meM aisA irAdA karake calA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) ki kisI taraha apane praznoM ke badaulata yogIrAja ko cupa avazya karanA cAhiye sAtha meM inake anuyAyI bhI aneka the| paNDAla kI racanA acchI taraha huI thI, hajAroM kI saMkhyA meM aneka taraha ke vicAra vAle loga vahAM ikaTThe huye the| vyAkhyAna kI jagaha aneka upakaraNoM se zobhita thii| nirdiSTa samayAnusAra yogIrAja vahAM pahuMca gye| pahuMca te hI unake sabahI ne samucita svAgata karake nijI satkAra batalAyA yogIrAja ne bhI saba ko jaya jagadIza kahakara apane prAsana para baiTha gaye aura baiThate hI OM zabda kI harSa-prada dhvani kii| usake anantara bar3e prema se mAGgalika zlokoM ko prArambha meM bole, jisase zrotAgaNa ke mana ekAgracitta se unake bhASaNa ko sunane ke liye harSa se praphullita hokara maMtra mugdha se hogye| anantara yogIrAja ne zrAne bhASaNoM meM dAna, zIla, tapa, bhAdhanA, vinaya, cAritrya, deva-guru-bhakti aura Izvara pUjana Adi ko khUba vistAra-pUrvaka sundara bhAvoM meM aneka dRSTAnta aura Agama Adi ke pramANoM se logoM ko smjhaayaa| mAnavatA kI acchI taraha vyAkhyA kii| dharma kI rakSA ko karane ke liye logoM ko khUba utsAha bar3hAyA aura saba meM saphala hue / bhASaNa aisA madhura manAhara aura rucikara thA ki sAdhAraNa vyakti bhI kAna lagAkara sunate the / kaThina se kaThina viSayoM ko aise sIdhA sAdA karake samajhAte the ki durbodha bAMsaka bhI usa bAta ko sahaja meM samajha letA thaa| isa taraha usa dina kA bhASaNa samApta huzrA aura sabake saba vAstavika dharmopadeza se utpanna parama zravaNAnanda ko apanI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (17) icchA ke anusAra prApta kiyaa| kintu itanA hone para bhI kAkA kAlUrAma ke mana meM pUrI zAnti nahIM huI, unake hRdaya meM bahuta dinoM kI AzaGkAye bharI par3I thI, isaliye apanA acchA avasara jAnakara yogIrAja se kucha pUchane ke liye utsuka hue| yogIrAja kA bhASaNa samApta ho cukA thA, isaliye logoM ke dhArmika praznoM ke samucita uttara dene meM samaya anukUla thaa| phira kyA thA, samaya pAkara kAkAjI kI tarapha se janma bhara kI jakar3I huI, kuTila praznoM kI jhaDiyAM lagane lagI-nIce gaura karake dekhiyeHkAkAjI-yogIrAja ke sAmane hAtha jor3a kara mahArAja, mujhe zrApa se kucha prazna pUchanA hai, zrAzA ho to puuchuu| dAdAjI-harSa ke sAtha, Apa kI jitanI icchA ho prazna kara sakate haiN| kAkAjI-mahArAja, mUrti to jar3a haiM, phira usa jar3a pratimA kI pUjA karane se caitana Izvara kA jJAna kaise ho sakatA ? dAdAjI-sunojI, hama Apa jo akSara likhate haiM, ve jar3a hI haiM, aura akSaroM ke samudAya veda zAstra zrAdi pustake bhI jar3a hI haiM, kintu una jar3a pustakoM ko acchI taraha paDhane aura manana karane se cetana rUpa Izvara kA yA vyakti vizeSa kA jJAna ho jAtA hai, isaliye jar3a mUrti meM bhakti bhAva se Izvara kI pUjA karane se caitanya Izvara kA jJAna hotA hai isa meM kucha bhI sandeha nhiiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 1= ) kAkAjI - mahArAja, mahAkAza-svarUpa Izvara ko choTI jar3amUrti meM mAna kara pUjA karane se usa vizAla svarUpa Izvara kA jJAna kaisA ? dAdAjI - sunojI, pRthivI lAkhoM kosa taka lambI caur3I hai, magara bhUloga par3hane vAle 2-3 phUTa ke kAgaja para hI usakA jJAna kara lete haiM / isI taraha zrApa 'OM' zabda ko Izvara kA bodhaka mAnate haiM, isaliye jaise atyanta laghu rUpa 'OM' zabda se Izvara kA bodha Apako hotA hai, vaise hI mUrti-pUjakoM ko bhI Apake 'OM' zabda se bhI bar3I AkAravAlI mUrti se Izvara kA jJAna hotA hai, isameM Azcarya kyA ? kAkAjI - mahArAja, mUrtti jar3a hai, isaliye vaha to apanI deva kI bhI rakSA nahIM kara sakatI, to phira hama logoM kI kyA rakSA kara sakatI hai ? dAdAjI - mahAzaya, ApakI vedAdi pustakeM bhI to jar3a haiM, ve apanI rakSA svaya~ nahIM kara sakatIM, magara una pustakoM ke dvArA hama logoM ko kitane jJAnoM kA lAbha hotA hai Apako mAluma hogA, isaliye jar3amUrti to svayaM apanI rakSA nahIM kara sakatI, magara usakA pUjA karane vAloM ko usake dvArA bahuta rakSA hotA hai aura usakI apanI bhI rakSA hotI hai / kAkAjI - mahArAja, jar3a mUrti ko prati dina bhakti bhAva se pUjA karane se mUrtipUjakoM mana meM jar3atA kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) saMskAra jama jAyagA, natIjA yaha hogA ki ve marane ke bAda patthara ho jAyeMge, isaliye mUtti-pUjA se lAbha kI jagaha hAni hI dIkhatI hai / dAdAjI -kucheka musakirA kara zrahaha ! ApakA yaha be najIra zrama aura dUradarzI dRSTi kaisI ? jarA dila meM gaura karake zoceM aura samajheM ki - paisA, do paisA, zrInA, do AnA, rupayA, noTa aura TIkaTa Adi saba hI cIjeM jar3a haiM, aura rAjA se raMka taka sabhI prati dina isakA vyavahAra karatA hai aura yaha bAta taba se calI A rahI hai jaba se duniyAdArI hai, aba Apake kathanAnusAra - " jar3a kI sevA karane se marane ke bAda cetana bhI jar3a ho jAtA hai " to AAja, Apa loga saba ke saba loho, pItala, cAndI, sonA yA kAgaja ke rUpa meM, ar3a rUpa hI hojAte magara aisA dIkhane meM nahIM AtA, balki pratyeka bAraha varSa ke bAda mardana sumArI meM lAkhoM taka hindustAnI jana saMkhyA bar3hatI hai, isaliye mUtti pUjA se koI bhI jar3a nahIM hotA apitu uttama gati hotI hai / kAkAjI - kucha teja hokara, mahArAja, usa jar3a mUrti meM caitanya Izvara kI kalpanA bekAra hai, acchI kalpanA to yaha ki usa sarva vyApaka Izvara ke nirAkAra rUpa kI hI pUjA kI jAya / dAdAjI - vAhare kAvila, bhalA batAo to sahI ki nirAkAra ko tuma apanA dhyAna meM kaise lA sakate aura jaba Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) Izvara sarva vyApaka hai taba jar3amUtti meM Izvara kI pUjA siddha hI ho cukI / kAkAjI - jarA bhauMha laTakA kara, mahArAja, zrApa to kahate haiM ki mUrti-pUjA acchI hai, magara jaba mUrtti ko koI cora curA kara le jAtA yA koI duSTa use tor3a phAr3a DAlatA taba mUrtti usa curAne vAloM ko yA tor3ane phor3ane vAloM ko kucha nahIM kahatI, ataH jo apanI bhI rakSA nahIM kara sakatI vaha dUsare kI rakSA kyA kara sakatI ? dAdAjI- khUba jora se, vAhare akala mandoM ke siratAja, balihArI hai aisI buddhi ke bauchAra pr| Apako yaha nahIM mAluma ki ApakI dhArmika vaijJAnika vedAdi pustakeM bar3e kAma kI cIja haiM yadi unheM koI cora curA kara le bhAge yA phAr3a DAle to ve svayaM apanI rakSA kara sakatI haiM ? yA usakI rakSA karanA ApakA kAma hai / isaliye Apa jaba mUrtti kI rakSA kareMge aura usakI sevA-pUjA karaMge taba vaha ApakI rakSA apane sevAjanita puNya phaloM se avazya kregii| aura ApakI jo yaha mahAbhrAnti hai ki mUrti meM sthita deva na apanI rakSA karate aura na curAne vAloM ko sajA dete, yaha bhI vyartha kI zaMkA hai, kyoMki bahutere aise AdamI haiM jo Izvara ko kabhI kabhI zravAcya zabda bhI kahate haiM, kharI khoTI sunAte haiM, evaM kitane to Izvara kI mAnate taka bhI nahIM haiM, to kyA Izvara svayaM 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) Akara usako daNDa detA hai yA pahale Izvara ko yaha bAta mAluma nahIM thI ki yaha mujhe durvAkya kahegA, isaliye isako paidA karanA acchA nahIM ? nahIM! nahIMjI !! kabhI nahIM! bilakula nahIM !! haragija nahIM!!! Izvara usa durvAkya kahane vAloM ko svayaM prAkara kucha nahIM kahatA, magara usakA pariNAma usa duSTa vyakti para bhayAnaka rUpa se par3atA hai kyoMki vaha tamoguNayukta ajJAna ke vaza meM hokara vaisA kahatA hai jisakA phala usako bahuta burA hotA hai / basa aba Apa apane upayukta praznoM ke uttara meM bhI isI ghAta ko dhyAna meM lAveM ki mUrti to apane Apa una curAne ghAloM ko kucha nahIM kaha sakatI magara una coroM ko isakA duSpariNAma avazya bhoganA par3atA hai aura mUrti kI sevA, rakSA 'zrAdi karane se sevaka kI rakSA bhI mUrti ke dvArA hotI hai| kAkAjI-mahArAja, caitanya prAtmA ko jar3a mUtti se kyA lobha ? kyoMki jar3a cIje na apanA hI koI upakAra kara sakatI aura na cetana ko hI kara sakatI haiM, isaliye mUrti pUjA nahIM karanI caahiye| dAdAjI-vAhajI vAha sAvasa, kyA jar3a caitanya ko kucha bhI lAbha nahIM pahu~cAtA ? acchA suno-mAnalo ki eka zrAdabhI acchA haTThA-kaDA zarIra meM suDaula hai magara use pAkheM nahIM hai to kyA vaha kucha dekha sakatA hai ? uttara meM kahanA par3egA ki nhiiN| aba yahAM dekhanA cAhiye ki caitanya rUpa AtmA to usameM vidyamAna . hai magara jar3a AMkhoM ke na hone se usa cetana mAtmA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (22) ko bhI nahIM dIkhatI, kyoMki dekhane kI zakti to prAMkha meM hI hai, jo ki jar3a hai, isaliye cetana AtmA ko jar3a mUrti ko apanAne se bahuta lAbha hotA hai| aura bhI suno ki-AkheM svayaM apane ko nahIM dekhatI magara koI, uttama zIzA (darpaNa) ko dekhe to usameM usakI AkheM, muha, nAka, kAna, zrAdi sApha sApha dikhalAI degI, aba samajho ki cetana zrAtmA aura jar3a pAkheM ina donoM ko eka tIsarI jar3a vastu se kitanA lAbha hotA hai| isI taraha aura bhI samajho ki-tuma meM dekhane kI zakti 1-se-do mIla taka kI hai, aba yadi tumhAre AMstra meM dUravIkSaNa yantra lagA diyA jAya taba tuma pahale kI apekSA daza gunA bIsa gunA yA pacAza gunA bhI dUra taka dekha sakoge, aba zoco aura samajho ki tumhArI cetana prAtmA tuma meM vidyamAna hai aura usakI sahAyatA karane vAlI jar3a aAMkheM bhI tumhAre pAsa haiM magara eka tIsarI jar3a vastu kI sahAyatA tumheM dI gaI taba tumhAre dIkhane kI zakti kitanI bar3ha gaI, isaliye mUrti-pUjA karane se cetana zrAtmA ko bar3I zAnti kA lAbha hotA hai| kAkAjI-kucha bega meM zrAkara, mahArAja, svAmI dayAnanda sarasvatI zrAdika maharSi ne mUrti-pUjA ko nahIM mAnA isaliye hama bhI nahIM mAnate haiN| dAdAjI-yaha ApakA kahanA ki-svAmI dayAnanda sarasvatIjI mUrti pUjA ko nahIM mAnate the, sarAsara jhUTha hai, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (23) arthAt svAmIjI vidvAna the, ve mUrti pUjA ko mAnate the| kAkAjI-Azcarya ke mAtha, mahArAja, Apa yaha kyA kaha rahe haiM ? bhalA aisA kabhI ho sakatA hai, yadi aisI bAta hai to kahAM jarA dikhlaaveN| dAdAjI-sunojI sAhaya, dikhalAtA hU~ ki-satyArtha prakAza pustaka ke 37 pRSTha meM svAmI jI ne likhA hai kihavana karane ke liye itanI lambI caur3I aura aisI catuSkoNa vedI honI cAhiye, aisA prokSaNI pAtra aura aisA praNitA pAtra hone cAhiye / aba jarA akala se kAma lo ki yadi svAmIjI mUrti ko nahIM mAnate to apanA khAsa grantha meM ise kyoM likhate ? athavA zirpha kaha kara hI samajhA dete phira citra (AkAra) dekara vyAkhyA karane kI kyA AvazyakatA thI ? isa liye svAmIjI bhI mUrti ko mAnate the| kAkAjI-mahArAja, hama una citroM ko ThIka vedI to nahIM mAnate kintu asalI vedI Adi ke jJAna meM nimitta mAnate haiN| dAdAjI-vihaMsa kara, vAhajI vAha-zrApa jaise una citroM ko asalI vedI ke jJAna meM nimitta mAnate haiM, usI taraha mUrti-pUjaka bhI vAstavika Izvara ke jJAna meM usa patthara kI mUrti ko hetu mAnate haiN| kAkAjI-vedI Adi vastu sAkAra hone se bana sakatI hai, magara Izvara to nirAkAra hai, kevala jJAna gamya aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) hRdaya meM cintanIya haiM to Izvara kA AkAra kaise ho sakatA hai ? dAdAjI - jaba Apa kA Izvara nirAkAra hai aura hRdaya mAtra cintanIya hai taba usa Izvara ke sAtha OM pada kA sambandha nahIM rahegA, kyoMki OM pada rUpI hai, isaliye OM pada ke dhyAna uccAraNa Adi se Apa ko kucha bhI lAbha nahIM hogA / kAkAjI - nA ! jI mahArAja, jaba ina OM padakA dhyAna karate haiM taba hamArA dhyAna OM pada ke sAtha nahIM rahatA, pratyuta usa samaya OM pada ke vAcya Izvara meM rahatA hai / dAdAjI -- jaba ApakA dhyAna usa Izvara ke 'vAcaka' OM pada ko chor3a kara 'vAcya' Izvara meM rahatA hai taba Apako Izvara ke 'vAcaka' OM pada kI kyA AvazyakatA hai ? kAkAjI -- kucha kaTakaTA kara, mahArAja - yahA~ OM pada kI AvazyakatA isaliye hotI hai ki - OM pada ke binA Izvara kA jJAna ho hI nahIM sakatA / dAdAjI - kucha musakurAte huye - hAM, aba ThIka rAste para zrA gaye, acchA suno aura dhyAna dekara khUba suno aura samajho bhI ki - jaise, OM pada kI sthApanA ke binA Izvara kA dhyAna nahIM ho sakatA, vaise hI mUrti ke vinA sAdhAraNa manuSyoM ko Izvara kA jJAna dhyAna bhI nahIM ho sakatA, kyoMki jaba taka manuSya ko kevala jJAna nahIM hotA, taba taka mUrtti ke vinA Izvara ke svarUpa kA bodha honA kaThina hI nahIM balki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25) asaMbhava hai, ataH Izvara bodha kA kArya meM kAraNabhUta mUrti-pUjA ko avazya karanI cAhiye / kAkAjI-mahArAja, Izvara to nirAkAra hai, phira usakI mUrti kisane dekhI ? yadi nahIM dekhI to vinA dekhe usakA banAnA aAkAza kusuma kI taraha asaMbhava hai| dAdAjI-Izvara nirAkAra hai aura sAkAra bhI haiM, usa sAkAra Izvara kI mUrti prAcIna muni maharSiyoM ne dekhI, taba se paramparA logoM ko mUrti kA bodha hotA A rahA __ hai, isaliye usa mUrti ke nirmANa meM asaMbhavatA kaisI ? kAkAjI-mahArAja, Izvara sAkAra hai, isameM pramANa kyA ? dAdAjI-zAstra pramANa hai, suno yadA yadA hi dharmasya glAnirbhavati bhArata / abhyutthAnamadharmasya tadAtmAnaM sRjAmyaham // paritrANAya sAdhUnAM vinAzAya ca duSkRtAm / dharmasaMsthApanArthAya saMbhavAmi yuge yuge // gItA. adhyA0 4 zlo0 7, 8] zrIkRSNa kahate haiM ki he arjuna, isa pRthvI para jaba jaba dharma kI honi aura adharma kI vRddhi hotI hai,taba taba maiM apanI yogamAyA ke dvArA apanI AtmA ko pragaTa karatA hUM, arthAt Izvara ke vizeSa aMzoM ko lekara avatAra letA huuN| vaha merA avatAra sajana puruSoM kI rakSA ke liye hotA hai, AtatAI (duSToM) ke vinAza ke liye hotA hai aura dharma kI sthApanA ke liye hotA hai, isa taraha maiM yuga yuga meM pragaTa hotA huuN| kokAjI-mahArAja, Apake kahe huye ina gItA ke zlokoM meM jisako saMzaya ho yA jisako zraddhA nahIM ho to Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (26) usake liye sAkAra Izvara nahIM hai| dAdAjI-nirAkAra ke jaisA sAkAra Izvara bhI sabhI ke liye hai, magara jo nahIM mAnatA vaha usakI mUrkhatA hai aura uparyukta zloka jaise mAnya vAkyoM meM bhI jisako thakSA nahIM hotI aura saMzaya hotA hai, usako kyA hotA hai sunoHakSazcAzraddadhAnazca saMzayAtmA vinazyati / nAyaM loko'sti na paro na sukhaM saMzayAtmanaH // [gItA a0 4 zloka 40] arthAt jo zrAtma-jJAna se rahita hai, jisako zraddhA nahIM hai aura jo saMzayAtmA hai yAnI acchI burI pratyeka bAtoM meM jisako sandeha banA rahatA hai vaha nAza hojAtA hai, kyoMki saMzayAtmA ko to na yahI loka hai na dUsarA loka hai aura na sukha hI hai| isI taraha paka bhAvuka hRdaya kA bhakti-bhAvita sarasa udgAra aura suno jina khojA tina pAiyA~, gahare pAnI paitth| maiM baurI khojana calI, rahI kinAre baitth|| kAkAjI-kucha mana muTAva hokara, mahArAja-mAja aba zAma hogaI, zrAzA ho to phira kala apane pA~coM mitroM ko lekara AU~, abhI ghara ko jAtA huuN| dAdAjI-bahuta acchA. jAiye, aba mujhe bhI sandhyA, pUjA, pATha, zrAdi karanA hai aura kala ApakI tabiyata meM jace to 5 ke alAvA darjanoM apane mitroM ko lAveMge aura avazya aayeNge| kAla" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 27 ) kAkAjI ghara ko gaye inake sAtha gA~va ke aura bhI kitane pramukha vyakti the| gA~va meM jAte hI logoM ne ina soM se pUchA ki-kahiye kyA huA ? / kAkAjI aura dAdIjI meM to Aja khUSa praznottara huaA hogA / saba ne uttara meM kahA ki mahAtmA dAdAjI bar3e hI prAbhAvika vidvAna mAlUma hote haiM, unhoMne bar3I bar3o yuktiyoM se kAkAjI ke mata ko khaNDana kara diyA aura veda zAstra ke prAcIna matoM kI sthApanA karadI, yahAM taka ki mUrti pUjA ko bhI unhoMne bar3I yogyatA se sapramANa takoM ke dvArA siddha kara diyA hai| sAma ho gayA thA isaliye kAkAjI ne yogIrAjase yaha kahakara ghara pAyA ki-kala maiM apane pAMcoM mitroM ke sAtha prApase ina praznoM ke viSaya meM bAtacIta karane ke liye hAjira hoU~gA / dekho, aba kalha kyA hotA hai ? udhara kAkAjI ko sArI rAta nIMda nahIM AI. kyoMki janma bhara se eka vikaTa pAkhaNDapane ko apanAye huye the, vaha aba dUra honA cAhatA thaa| prabhAta hote hI kAkAjI ne apane una pAMcoM ( zrArya, musalamAna, isAI, sikkha aura jaina ) mitroM se jAkara milA aura apanI sArI rAma kahAnI kaha sunaadii| mitroMne inheM khUba zrAzvAsana diyA aura kahA ki-usameM ghabarAne kI koI bAta nahIM, hama loga Aja Apake sAtha jarUra caleMge aura jaise banegA vaise una yogIrAja dAdAjI ko khUba zAstrArtha karake avazya harAyage aura hama loga apanI naI mAnI huI bAta ko ThIka ThIka siddha kreNge| samaya ko zrAte-jAte dera nahIM hotii| kAkAjI ko dAdAjI ke pAsa jAne kA samaya ho gayA / kAkAjI sabhI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) mitroM ke sAtha prasthAna karane ko taiyAra huye, sAtha hI zrAja aura bhI gAMva ke logoM kI bhIr3a bher3oM kI taraha bar3ha uThI / saba ke sava cala diye aura thor3e hI samaya meM vahAM pahu~ca gaye jahAM mahAn vidvAn sarva zAstraparijJAtA yogIrAja dAdA dInabandhujI the / sabane dAdAjI ko saprema praNAma kiyA aura dAdAjI ne bhI - sabhI ko ucita satkAra ke sAtha baiThane ko kahA: kucha samaya ke bAda dAdAjI ne kAkA kAlUrAma se pUchA 'ki - kahojI kAkAjI zrAja Apake ve mitra bhI zrAgaye / -kAlUrAma kramazaH apane mitroM kA paricaya isa taraha karAyA pahale Arya chajjUrAmajI zAstrI kI tarapha dekhakara mahA- rAja, Apa Arya samAja ke presIDenTa hai aura prakANDa - paNDita haiM, ApakI dalIleM mazahUra hai aura zrApakA zubha nAma zrImAn chajjUrAmajI zAstrI hai / Apa eka prasiddha Arya samAjI haiM 'aura svAmI dayAnanda sarasvatIjI ke bAtoM meM Apako pUrNa zraddhA hai, evaM Apa meM satyArtha prakAza kI sabhI bAteM kUTa kUTa - kara bharI haiM / phira musalamAna mitra kI tarapha dekhakara - zrApakA nAma maulAnA abdula husena hai| Apane kurAna zarIpha meM acchI tAlima hAsila kiyA hai aura Apa apane majbhaba ke eka pakka -phakIra haiM / phira isAI mitra kI tarapha izArA karake - mahArAja Apa - kA nAma hajarata mUsA masIha hai| Apako bAibila kA acchA jJAna hai | Apa eka mazahUra pAdarI haiM aura Apako bAharI jJAna bhI kAphI hai| 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (26) isake bAda sikkha mitra kI tarapha najara karake-mahArAja ApakA zubha nAma saradAra serasiMha hai| zrApa guru nAnaka sAhiba ke aura guru govindasiMha ke parama bhakta haiN| Apako gurutroM kI vANI meM atizaya zraddhA aura prema hai| Apa guru nAnaka racita granthoM ke alAvA aura bhI acche acche kitAboM ke tAlima pAye haiN| phira teraha panthI jaina jJAnacandrajI kI tarapha izArA karake mahArAja prApakA zubha nAma jJAnacanda lUkaNa hai| zrApa teraha panthiyoM meM pradhAna sAdhu zrI bhikkhu svAmI aura jItamalajImahArAja ke siddhAntoM ko acchI taraha jAnate haiN| Apa pakke teraha panthI zrAvaka haiN| isa taraha kAkAjI ne apane una. pAMcoM mitroM se dAdAjI ko paricita kraayaa| bAda meM 'mUrti pUjA' viSaya ko lekara vAda vivAda praznottara kA zrIgaNeza hunaa| dAdAjI-pahale chajjUrAmajI zAstrI Arya samAjI kI tarapha najara karake--kyoM; chajjUrAmajI, Apa mUrti-pUjA . ko to mAnate haiM ? Arya chajjUjI-nahIM, mahArAja hama mUrti pUjA ko nahIM mAnate, kyoMki mUrti jar3a hai. ataH jar3a kI pUjA se kucha bhI lAbha nhiiN| dAdAjI-mahAzaya, yaha kevala kahane kI bAta hai ki--hama mUrti pUjA ko nahIM mAnate, magara pakSapAta ko chor3akara sacce dila se vicAra kareM to yahI kahanA par3egA ki isa duniyA meM aisA eka bhI majjhana nahIM jo mUrtipUjA se alaga ho / Apa loga bhI mUrti pUjA ko mAnate haiM / mUrti pUjA jar3a-pUjA nahIM hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 30 ) Arya chajjUrAmajI - nahIM mahArAja, hama svAmI dayAnanda sarasvatI ke anuyAyI hokara mUtti-pUjA ko kabhI mAna sakate haiM, kabhI nahIM, bilakula nhiiN| -dAdAjI -- mahAzaya, yadi Apa jJAnAnanda sarasvatI ke battoM ko dhyAna dekara vicAra kareM to Apako kahanA par3egA ki mUrti-pUjA jar3a-pUjA meM zAmila nahIM hai, balki vaha cetana kI pUjA kahI jA sakatI / Arya - mahArAja, yadi aisI bAta hai to Apa koI dRSTAnta dekara acchI taraha batalAveM / - -dAdAjI - acchI bAta hai Apa dhyAna dekara suniye - ki yadi Apa dayAnanda sarasvatIjI jaise saMnyAsI vidvAn jo thakAna meM hoM, unakI sevA kareM to kyA Apako usa sevA kA phala milegA ? | Arya- kyoM nahIM milegA ? avazya milegA / - dAdAjI - zAvaza, yaha sevA jisako Apane kiyA hai, jar3a zarIra kI hI sevA kiyA hai, to phira Apa isako phala kyoMkara mAnate haiM ? Arya- nahIM, mahArAja, vidvAn kA zarIra jar3a nahIM hai, usameM to jIvAtmA vartamAna hai / -dAdAjI - ThIka hai, Apa zarIra meM jIvAtmA ke hone se cetana kI sevA ko mAnate haiM aura duniyAM bhI mAnatI hai, magara dara asala meM sevA to jar3a zarIra kI hI hotI hai / kyoMki jIvAtmA to nirAkAra hai phira usakI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . (31) sevA kelI ? aura yadi kisI vidvAn ke zarIra meM jIvAtmA ko rahane se unakI sevA karanI zrApa kI rAya meM ThIka hai to vizva vyApaka Izvara kI patthara Adi kI mUrtiyoM meM bhI vidyamAna rahane ke kAraNa mUrti-pUjA Izvara-pUjA hI siddha hotI hai, isaliye usa vidvAna ke jar3a zarIra kI sevA kI apekSA se Izvara kI pratimA kI sevA anantaguNa adhika phala dene vAlI siddha hotI hai|| Arya-mahArAja, mUrti jar3a hai aura vaha to nirmANa kartAoM ke hAthoM kA kauzala hai| koI bhI mUrti hama ko acchA yA burA kucha bhI upadeza nahIM detI, kintu vidvAn sAdhu santoM se to hameM pratyakSa sundara dhArmika upadeza milatA hai| phira Apa vidvAn ke zarIra se jar3a mUrti kI mahattA kA vizeSa varNana kyoM karate haiN| dAdAjI-mahAzaya, yadi Apako koI acche upadezaka mila jAya aura ve sArvajanika hita upadeza bhI Apako deM, magara Apa use kucha bhI apane dhyAna meM nahIM lAve to phira una acche upadezoM se kyA ? zAstra kahatA hai ki " mana eva manuSyANAM kAraNaM bandha-mokSayoH" arthAt saMpAra meM bandhana aura mukti (chuTakArA) kA kAraNa mana hI hai| isaliye jaise zrApane acche upadezako se sundara upadeza sune magara suna kara use chor3a diyA, yAnI apanA antastala se usako nahIM apanAyA, manana nahIM kiyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (32) to Apake liye ve acche upadeza bhI nirarthaka huye aura yadi sAvadhAna hokara sunA aura tadanusAra AcaraNa bhI kiyA to amRta ke jaisA vaha upadeza siddha hotA hai| isI taraha jo koI zraddhA aura prema se marti kI pUjA karatA hai aura kahatA hai ki he sazcidAnanda ghana ! he paramAtman ! he bItarAga deva ! he parabrahma! he bhagavana! Apa hamako isa sudustara saMsAra sAgara se pAra karAzrI, zrApa merI sArI viSaya vAsanA ko dUra karAo aura jisa se hamArA parama kalyANa ho aisI subuddhi ko vo, ityAdi jI bhakti-bhASanA ke dvArA prabhu ke pAsa vinIta hokara pUjA karatA hai, use nirmala vuddhi hotI hai, cinta zAnta hotA hai aura anudina vizeSa sukha kA lAbha hotA hai| magara jo koI kevala yaha kaha kara ki-calo, haTo yaha patthara kI marti to hai, isa se kyA lAbha ? phira aise puruSoM ko mUrti kucha bhI lAbha dAyaka nhiiN| Arya-mahArAja, Izvara to nirAkAra hai, phira mUrti meM Izvara ko mAnane se Izvara bhI sAkAra ho jAyeMge arthAt jar3a ho jaayeNge| ataH Izvara kI sevA meM mUrti koI kAraNa nahIM hai| dAdAjI-bhAI, Izvara nirAkAra haiM aura sAkAra bhI haiN| aura marti meM Izvara kI sattA ko mAnane se Izvara meM jar3atA doSa nahIM hotA, jaise AkAza sabhI jagaha vyApaka rUpa se-ghaTa meM, paTa meM, maTha meM aura deha meM vyApta hai, magara ve ghaTa paTAdi cIjeM AkAza kabhI nahIM hotI aura na AkAza hI ghaTa paTa ke rUpa meM ho jAtA hai| cUMki nirAkAra Izvara kA bodha kevala Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 33 ) zAnI ko hI hotA hai aura sAkAra kA bodha sAdhAraNa jana ko bhI ho sakatA hai, isaliye usa nirAkAra hI paramAtmA kI sevA pUjo mUrti ke binA sAdhAraNa jIvAtmA se kabhI nahIM ho sakatI, prataH paramAtmA kI sevA meM mUrti kAraNa hai| mArya-bhalA, Apa kyA kaha rahe haiM,-paramAtmA kI sevA meM jar3a mUrti ko kAraNa mAnane kI kyA jarUrata hai ? kyA kevala veda ke maMtroM ke dvArA hI paramAtmA kI pUjA prazaMsA nahIM ho sakatI? . dAdAjI kyoM jI, Apake vedoM kI RcA kyA caitanya hai? ve bhI to jar3a-akSaroM ke hI samUha hai, isa taraha Apake kathanAnusAra bhI to Izvara-pUjA kA kAraNa jar3a (mUrti ) hI siddha huaa| mArya-mahArAja, hama una jar3a maroM ke dvArA paramAtmA ke guNoM ko japate haiM arthAt paramezvara ko bhajate haiN| dAdAjI-hAM, jaise Apane jar3a-akSaroM se Izvara kI stuti, yA saMsmaraNa kiMvA jApa kiyA, usI taraha mUrti-pUjaka bhI mUrti ke dvArA Izvara ko hI jApa, yA smaraNa kiMvA stuti ko karate haiN| dara asala meM bAta donoM kI eka hI hai magara samajha meM hera-phera hai.| . Arya-acchA , yaha ThIka hai ki veda-jar3a hai, magara hama usase prazaMsA to paramAtmA ko hI karate haiN| dAdAjI-aba dekho. kyoM jI, marti pUjaka mUrti meM kisa kI pUjA karate haiM ? ve bhI to saccidAnanda paramezvara ko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . .. (34) hI pUjate haiM, phira bAta to yoM kI yoM rahI aura vAstava meM vicAra kareM to AryasamAjI loga bhI mUrti-pUjA ko mAnate haiN| mArya-mahArAja, mApa yaha kyA kaha rahe haiM ki-Arya samAjI loga bhI mUrti-pUjA ko mAnate haiN| kyA yaha kabhI ho sakatA hai? dAdAjI-jI hA~, Arya samAja bhI mUrti-pUjA ko mAnatI hai kyoMki jaba AryasamAja dharma ke sUtradhAra svAmI dayAnanda sarasvatI ne hI mUrti-pUjA mAnI hai to unake anuyAyiyoM kA kahano kyA ? Arya-ararara ! bhApa to bar3I gajaba kI bAta kaha rahe haiM, bhalA, svapnAvasthA meM bhI kabhI koI isa bAta ko mAna sakatA hai ki svAmI dayAnanda sarasvatI 'mUrti-pUjA' ko . mAnate the| dAdAjI--jI hA~, thor3A bhI par3hA likhA vicAra ghAlA vyakti svAmIjI ke mUlagrantha ko hI dekhakara vinA hica. kicAhaTa ke sAtha yaha kaha sakatA hai ki svAmIjI 'mUrti pUjA' ko mAnate the aura isa bAta ko hama zrApako jAgRtAvasthA meM hI samajhAte haiM khUba dhyAna dekara suniye| Arya--acchA , sunaaiye| dAdAjI--sumojI, Apa loga vedI ko racakara ghRta Adi uttama padArtha se agni meM havana karate haiN| so kyA agni pUjA, yA jar3a-pUjA vA mUti-pUjA nahIM hai? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (35) athavA yoM kaho ki--agni meM Izvara kI sthApanA. ko mAna kara pUjate haiN| Arya-jI nA, hama sthApanA nahIM mAnate, kintu yaha mAnate haiM ki-havana karane se vAyu zuddha hotI hai aura vaha havanakI dhUnAM dUra taka pahu~ca kara dRSita jala vAyu ko pavitra karatI hai jisase rogoM ke kITANu na hote aura logoM kA svAstha vRddhi rUpa mahA kalyANa hotA hai| dAdAjI-mahAzaya, yadi havana se vAyu ko hI zuddha karanA hai to vedI Adi banAne kI kyA jarUrata ? zirpha cUlhe meM hI ghI Adi ko DAla dene se ghAyu ke saMyoga se apane Apa sugandhi cAroM ora phaila jaaygii| yadi thor3I dera ke liye vedI para havana karanA svIkAra kara liyA jAya to havana karane ke samaya meM veda ke mantroM ko par3hane kI kyA jarUrata ? ataH siddha ho gayA ki jaise mUrti-pUjA kAla meM mUrti-pUjaka loga Izvara kI prazaMsA meM zloka stuti Adi ko par3hate haiM, vaise hI zrApa loga bhI Izvara kI prazaMsA meM veda-mantroM ko par3hate haiM aura agni-pUjA ko karate haiM / ... Arya-mahArAja, svAmI dayAnanda sarasvanI ne apane granthoM meM mUtti-pUjA ko khaNDana hI kiyA hai aura zrApa kahate haiM ki-svAmIjI mUrti pUjA ko mAnate the| dAdAjI-kyoM, Upara jo habana kI bAteM kahIM haiM, usako svA. mIjI nahIM mAnate the ? kahanA par3egA ki svAmIjI havana ke pakke pujArI the| isa para bhI yadi dila meM pUrI tasallI na huI to kucha aura suniye aura khUba Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) - dhyAna dekara suniye - svAmIjI ne 'satyArtha - prakAza meM fear hai ki mana ko sthira karane ke liye apanI pITha kI haDDI meM dhyAna lagAnA caahiye| yaha bAta 'satyArthaprakAza' ke. sAtamAM samullAsa meM zauca santI-patapaH svAdhyAyezvaraH / " isa yoga darzanasUtra kI vyAkhyA meM likhI hai aura vahAM upayukta sUtra ke vizeSa vyAkhyAna meM likhA hai ki "jaba manuSya upAsanA karanA cAhe taba ekAnta deza meM Asana lagA kara baiThe aura prANAyAma kI rIti se bAharI indriyoM ko roka kara mana ko nAbhideza meM roke vA hRdaya, kaNTha, netra, zikhA zrathavA pITha ke madhya hADa ( haDDI ) meM manako sthira kare" / aba yahAM zocane aura samajhane kI bAta hai ki svAmIjI kI haDDI- pUjA se to bhagavAn kI 'mUrtti pUja' kahIM acchI hai, kyoMki pITha kI haDDI meM dhyAna karane se jo lAbha hogA usase hajAroM guNa adhika lAbha paramAtmA kI mUrti meM dhyAna ko lagAne se hogA, basa, isase yaha siddha huA ki mUrtti pUjA se koI bhI vyakti achUtA nahIM hai aura pratyeka zrArya kA yaha parama Avazyaka karttavya hai ki ve pratidina bhavya -- bhAva-bhakti se apanA iSTadeva kI mUtti kI pUjA kareM / Arya-kucha vinIta hokara, mahArAja, nirAkAra cetana Izvara kA bodha sAkAra jar3a ( mUtti ) se kaise ho sakatA ? dAdAjI - suniyejI, Apa isa bAta ko to acchI taraha jAnate haiM ki jaba lar3ake skUla meM par3hane ke liye jAte haiM taba Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 37 ) unheM rekhAgaNita kI pustake bhI par3hanI par3atI hai, jinameM rekhA aura bindu zrodi kI paribhASA nirAkAra sI pratIta hotI hai| magara bahutere lar3ake rekhAgaNita meM pravINa hokara bhUgola, khagola, bhagola prAdi kI camatkArika gUr3ha kaThina bAteM pratyakSa kara lete haiN| isI taraha yathAkathita pUjA-dhyAna Adi ke dvArA sAkAra mUrti se nirAkAra Izvara kA bodha hotA hai| Arya-mahAtman, rekhA aura bindu kI bAta acchI taraha samajha meM nahIM pAI. ataH kRpayA phira isako vistAra pUrvaka smjhaa| bAdAjI-acchI bAta, suniye-mAnalIjiye ki kisI khar3ake ne apane mASTara se rekhAmaNita ke pATha ke samaya meM pahale yahI prazna pUchA ki mASTara sAhiba, renA kise kahate haiM ? mASTara ne uttara meM kahA-jisa meM lambAI ho aura moTAI nahIM ho use 'rekhA' kahate haiN| isa uttara ko suna kara lar3akA apane mana meM zocane lagA bhalA mASTara sAhaba kyA kaha rahe haiM, kyA aisI bhI koI cIja ho sakatI hai jisa meM lambAI hoM para moTAI nahIM? aisA kabhI nahIM ho sakatA, moluma hotA hai ki mASTara sAhaba hama ko kucha kaha kara pratAra (pahalA) rahe haiM, lar3akA hosiyAra thA, usake hRdaya meM baha bAta nahIM baiThI usane phira mASTara se pUchA:-mASTara sAhaba, Apane jo uttara meM khaa| vaha ThIka nahIM jacatA, kyoMki aisI to koI cIja hI najara meM nahIM mAtI-jisa meM lambAI ho kintu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (38) moTAI nahIM ho, taba rekhA kaise bana sakatI ? . mASTara sAhaba ne uttara diyA ki-pyAre, aneka binduoM ke saMyoga se rekhA banatI hai| lar3akA ne phira pUchA-mASTara sAhaba, "bindu" kise kahate hai mASTara ne uttara meM kahA-jisakA sthAna niyata ho, parimANa (mApa, taula) na ho aura vibhAga na ho use 'bindu' kahate haiN| - lar3akA bindu kI paribhASA ko suna kara apane mana meM vicAra karane lagA ki-ararara, gajava hai, kaho aisA kauna padArtha hai, jisakA sthAna to nizcita hai magara parimANa aura vibhAga nahIM hai, isaliye 'bindu' kI paribhASA hI galata hai| maiM ThIka kahatA hU~ ki mASTara sAhabaM mujhe kucha kaha kara Thaga rahe haiM, kyoMki, pahale jaba maiMne rekhA kI paribhASA pachI, taba usakA asaMbhAvya hI uttara diye aura isa para bhI turrA yaha ki rekhA ke svarUpa ko vyakta karane ke liye bindu ke saMyoga ko grahaNa karate haiN| aba jaba ki bindu kI hI siddhi asambhava hai taba usa bindu ke dvArA jisako siddha karanA hai vaha to sutarAM asammadha hai| isa taraha apanA mana meM tarka vitarka le siddha kara liyA ki jaba rekhA aura bindu, donoM kI paribhASA hI galata hai, taba usa rekhA gaNita ke galata hone meM sandeha kaisA ? lar3ake ke dila meM rekhAkI paribhASApara jaba pUrI tasallI nahIM huI, taba usane phira mAsTara se pUchA ki-mAsTara sAhaba, rekho kI paribhASA hI galata hai| kyoMki binduoM ke saMyoga se rekhA kA svarUpa banatA hai, magara bindu kA svarUpa bhI to ThIka ThIka. nahIM bana sakatA, isaliye rekhAgaNita bhI ThIka nahIM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) mASTara sAhaba zikSA dene meM prathama zreNI ke vidvAna the, lar3ake ke mana meM zraddhA ko dekhakara unheM adhika santoSa huA aura haMsate huye mAra sAhaba ne lar3ake se kahA- pyAre, bhole bhAvuka, kitanI bhUla khA rahe ho, tuma abhI apane dila kI zaMkA ko chor3a do aura maiM jo kucha kahatA hU~ use sAvadhAna hokara suno, phira manana karo to ye tumhArI zaMkAyeM thor3e hI dinoM meM dUra ho jAyagIM, jaba kucha Age paDhoge / lar3akA suzIla, zraddhAlu aura honahAra thA / lar3akA ne mAra kI bAteM mAnalI aura vinIta hokara kahA ki - acchI bAta, aba Apa rekhA ko acchI taraha samajhAne kI kRpA kareM / mASTara ne turata hI kAgaja para pensila lekara eka sIdhI lakIra zra -u-- -I aisI khIMca dI aura lar3ake se kahA- dekho, yaha 'zra u I' rekhA hai / zra aura I ye do cinha rekhA kA prAnta ( chora yA AkharI jagaha ) hai jahAM bindu hotI hai aura u rekhA kA madhyasthAna ( bIca kI jagaha ) hai / ina bAtoM ko mere kathanAnusAra tuma pahale mAnalo aura zrAge pATha ko lete jAo to zIghra hI tumheM rekhA kA jJAna ho jAyagA / lar3ake ne vaisA hI kiyA jaisA mAra ne kahA, anantara thor3e hI dinoM meM vaha lar3akA rekhA gaNita meM pravINa ho gayA aura usakI sArI zaMkAyeM jAtI rahIM / phira dAdAjI ne chajjUrAma zrArya se kahA ki suniye chajUrAmajI, jaise usa lar3ake ko pahale guru kI bAta mAnanI par3I aura pIche zIghra hI rekhA kA jJAna aura rekhAgaNita kA jJAna huA, usI taraha zrAgama zAstra aura ###### sajjana puruSoM se kahI huI mUrtti pUjA ko jo koI zraddhA se : mAnatA hai to thor3e hI dinoM meM usakA sAtvika svabhAva bar3hane lagatA aura kalyANamaya jJAna kA udaya hone lagatA jisase Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) nirAkAra Izvara kA bodha ho jAtA hai aura anta meM parama zAnti milatI hai| aura bhI suniye aura apane mana meM guniye ki-zrApake kathanAnusAra Izvara nirAkAra hai, magara sAkAra OM pada meM Izvara kA samAveza ho jAtA hai, isaliye nirAkAra sAkAra ho sakatA hai aura sAkAra se nirAkAra kA bodha ho sakatA hai| evaM zrApa Izvara ko sarva vyApaka mAnate haiM aura mAnate haiM ki parichinna pratimA meM usakA samAveza nahIM ho sakatA, magara Apako zocanA cAhiye ki jaba sarva vyApaka Izvara eka choTA-sA OM pada meM A sakatA hai, taba yaha mUrti meM nahIM A sakatA kyA ? isI taraha jaba eka choTAsA OM zabda sarva vyApaka vibhu kA podha karA sakatA tapa phira murti kyoMkara nahIM karA sakatI? jaise nirAkAra Izvara ko OM ke rUpa meM likhA yA mAnA jAtA hai isI taraha patthara yA dhAtu kI pratimA meM yadi Izvara kI sthApanA mAna lI jAya to Apatti kyA? Apa mAnate haiM ki Izvara-bAna nirAkAra hai, magara sAkAra jar3a vedAdi pustakoM meM bhI to Izvara kA jJAna mAnate haiM, pApa aba pakSapAta ko chor3akara madhyastha buddhi se vicAra karake zrApa hI kahiye ki yaha sthApanA nahIM to aura kyA hai ? isaliye prApako avazya mAnanA pdd'egaa| nirAkAra Izvara ke jJAna kI sthApanA sAkAra vedoM meM huI haiM aura niHsaMdeha Izvara kA zAna ananta hai, magara pramANa vAle zAstroM meM to isakI sthApanA avazya karanI par3atI hai, athavA yoM kahanA par3atA hai ki vedoM meM Izvara kA zAna hai| isa taraha yadi nirAkAra Izvara kI mati banAlI jAya to kyA doSa hai ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (41) aura bhI suniye ki-"Arya pratinidhi sabhA paMjAba" ke banAye huye svAmI dayAnandajI ke "jIvana-caritra" ke pRSTha 356 meM likhA hai ki-"Izvara kA koI svarUpa nahIM hai, parantu jo kucha isa saMsAra meM dRSTi gocara ho rahA hai vaha sava Izvara kA hI svarUpa hai isase sApha mAlUma hotA hai ki pratimA bhI Izvara kA hI svarUpa hai kyoMki jaba saMsAra kI sabhI vastu paramAtmA kA rUpa hai taba paramAtmA ke rUpa se pratimA alaga raha gaI kyA? bhArya-mahArAja, jar3a (pratimA) kI pUjA karane se cetana kA zAna kabhI nahIM ho sakatA, ataH pratimA pUjA nirarthaka hai| dAdAjI-pAhajI, ApakA jaba aisA hI khyAla hai taSa jar3a ghedoM se Izvara kA jJAna nahIM honA cAhiye, magara ApakA dRr3ha vizvAsa hai ki vedoM se Izvara kA jJAna hotA hai hama pUchate haiM ki veda apane pApa zAna karAne meM samartha hai ? yA zrAdamI apanI buddhi se chAna prApta karatA hai? yadi Apa kaheM ki veda jJAna dene meM svayaM samartha hai to ailA kathana kabhI satya nahIM, kyoMki jaba aisA hI ho to kitane mUrkha bukselaroM ko Izvara kA jJAna ho jAnA cAhiye, magara aisA dIkhane meM eka bhI nahIM AtA arthAt veda jaile pustakoM ko apane pAsa rakhane vAle. aneka haiM magara veda sambandhI zAna to virakSA hI kisI paNDita prakANDa ko hotA hai| yadi kaheM ki apanI buddhi se jJAna-prApta hotA hai to usa taraha pratimA se bhI zAna prApta ho sakatA hai, isaliye jar3a vedAdi pustakoM kI taraha mUrti Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (42) kI bhakti se bahuta kucha lAbha ho sakatA hai ataeva pratimA pUjA sArthaka hai| mArya-mahArAja, jar3a patthara kI mUrti ko dekhane se, pUjA karane se nirantara dhyAna karane se mUrti pUjakoM meM jar3atA prA. jo sakatI hai, anta meM pariNAma yaha hogA ki mUrti.. pUjaka bhI jar3a ho jaayege| dAdAjI-vAhajI vAha, Apake tarka aura buddhi kI balihArI hai, jarA zoco to sahI-eka mUrkha bhI samajha sakatA hai ki strI kI mUrti ko dekhakara kAma to avazya utpanna hotA hai magara vaha dekhane vAlA puruSa strI nahIM bana jaataa| isI prakAra bhagavAn kI zAnta dAnta mUrti ko dekhakara mUrti pUjaka ko hRdaya zAnta dAnta ho jAtA hai aura Izvara ke pavitra guNa karma svabhAva jaise usakA bhI guNa karma svabhAva pavitra ho jAtA hai aura yadi ApakA vaisA hI vizvAsa hai to Apa jar3a OM pada ko aneka bAra japa, dhyAna kiye hoMge phira bhI jar3a nahIM bne| Arya-vinIta hokara mahAtman, mUrti to jar3a hai phira usa jar3a se cetana Izvara kA jJAna kaise hotA ? dAdAjI-mahodaya, hama jar3a mUrti se cetana kA kAma nahIM svIkAra karate, kyoMki paramAtmA kI mUrti jo ki jar3a hai, kevala uttama bhAvoM ko jo ki vaha bhI jar3a hI hai, utpanna karane vAlI hai| zAstra aura mUrti paraspara jugarAphiyA aura citra kI taraha sambandha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakhatI hai| jisameM zAstra to jugarAphiye kI taraha virAgabhAva aura bhagavAn ke svarUpa kA varNana karane pAlA hai aura pratimA hI isakI mUrti banAI huI hai aura jisa prakAra zAstra jar3a hai magara uttama bhAvoM ke. utpanna karane vAlA hai usI taraha mUrti bhI jar3a avazya hai, lekina acche bhAvoM ko (jina se IzvarIya jJAna hotA hai) utpanna karane vAlI hai, aura isa vizAla saMsAra meM aisA eka bhI mata nahIM hai jo mUrti pUjA ko kisI na kisI prakAra nahIM mAnatA ho| yadi koI kisI mata ke vyakti jar3a (patthara) mUrti ko nahIM mAnatA hogA to veda, kurAnazarIpha, aMjila, bAibila zrAdi apane dhArmika pustakoM ko jo ki jar3a rUpa (sAkAra) hai mAna aura sammAna avazvameva karatA hogaa| Arya-mahAtman , patthara kI banI huI gau kabhI dUdha nahIM detI isaliye jar3a mUrti kI pUjA se cetana Izvara kA zAna kabhI nahIM hogA aura na kucha dUsarA ho lAbha hogaa| dAdAjI-yaha Apako bar3I bhUla hai ki patthara kI gau dUdha nahIM detI, yadi thor3A bhI vicAre to Apa kaha sakate haiM ki patthara (jar3a) kI gau vAstavika gau se bhI kahIM kahIM aphika phAyade manda hai, acchA; dhyAna dekara suniyezilAjIta, makaradhvaja Adi rasAyana aura brAhmI Adi bUTiyAM jar3a padArtha hai magara isake sevana se logoM ke anekoM roga naSTa hokara zarIra nauroga aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 44 ) ina upa - baliSTa ho jAtA hai, athavA yoM kaheM ki yukta rasAyanoM meM gau dUdha se kahIM adhika guNa hai aura buddhi baDhAne kI zakti hai, isaliye Apako yaha mAnanA par3egA ki uparyukta rasAyana rUpa jar3a gau kI mevA se vAstavika gau kI apekSayA kitanI adhika cetanatA yA phAyadA pahuMcatA hai aura bhI suniye - AtmA kA guNa jJAna hai, ataH zrAtmA hI sabhI padArthoM ko dekha sakatA hai, AtmA hI sabhI bAtoM ko suna sakatA hai, AtmA hI sabhI gandhoM ko sUMgha sakatA hai, AtmA hI sabhI spRzya padArthoM ko sparza kara sakatA hai, zrAtmA hI sabhI bhojya padArthoM ko azvAdana kara sakatA hai, bhAtmA hI cala sakatA hai, aura AtmA hI hAtha kA kAma kara sakatA hai, lekina Upara ke sabhI bAtoM ke sampAdana karane meM zrAtmA ko una una indriyoM kI sahAyatA avazya lenI par3atI hai / jaba kisI kAraNa se koI - indriya vikRta hokara usa indriya janya kArya ko karane meM asamartha ho jAtI hai taba akelA AtmA hI usa kArya ko karane meM kabhI saphala nahIM hotA, jaise:- kisI kAraNa vizeSa se kisI kI AMkhe vinAza ho gaI to yaha vyakti kisI taraha bhI padArtha ko nahIM dekha sakatA / aba zrApa ko isa para pUrNa vicAra karanA cAhiye ki vaha vyakti jisakI jar3a zrAMkheM gAyaba ho gaI aura cetana zrAtmA vidyamAna hai cIjoM ko kyoM nahIM dekhatA / vAstavika vicAra se yahIM kaheMge ki jar3a zrAkhoM ke nahIM hone se hI cetana zrAtmA padArtha ko nahIM dekha sakatA / -isI taraha kAna, nAka, hAtha aura paira Adi indriyoM ko bila- kula kharAba ho jAne se zrAtmA una una indriyoM ke dvArA kiye Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 45 ) jAnevAle dharmoM (sunanA, sUMghanA, calanA-phiranA Adi) ko nahIM kara sakatA, ataH aba apa hI pakSapAta ko chor3a kara vicAra pUrvaka kaheM ki jar3a se cetana ko kitanA lAbha hotA hai / isaliye mere pyAre zrArya mahodaya ! tathA anya bhAvuka zrotRgaNa ! yadi Apa loga pakSapAta ko chor3a kara nyAya kI dRSTi se pUrvokta mere yuktiyoM aura pramANoM ko acchI taraha vicAra kareM to mUrtipUjA avazyameva mAneMge aura janatA meM apane bAhuoM ko Upara uThAkara kaheMge ki bhAiyoM ! 'mUrti-pUjA' vAstava meM ThIka hai sarva janahita kAraka hai isaliye pratyeka vyakti ko pratidina yathAsamaya surucipUrNa bhAva- bhakti se 'mUrti pUjA' avazya karanI cAhiye / anantara, kAkA kAlUrAmajI aura zrArya chajjUrAmajI donoM ne hAtha jor3a kara ati vinIta bhAva se dAdAjI ko kahA mahAtman ! aba hama loga isa bAta ko mAnate haiM ki 'mUrtti - pUjA' avazya karanI cAhiye aura isa bAta ko bhI sAdara svIkAra karate haiM ki nirAkAra Izvara kI mUrti ( pratimA ) bana sakatI hai, kyoMki isa bAta ke na mAna ne meM hama logoM kI jitanI zaMkAyeM thIM ve saba kI saba Apa kI yuktiyoM ke dvArA dUra hogaI, magara aba sabAla zirpha itanA hai ki Apa kRpA karake vedoM ke mantroM se yaha siddha karake dikhalAveM ki- vedoM meM bhI nirAkAra Izvara ke sAkAra rUpa hone kA varNana hai, kyoMki vedoM meM hama logoM kI adhika zraddhA aura vizvAsa hai / dAdAjI - acchA jI, sAhaba, aba Apake kathanAnusAra maiM vedoM ke pramANoM se nirAkAra Izvara ke sAkAra svarUpa ko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (46) aura 'mUrti-pUjA' ko siddha karake batalAtA hU~, khUba dhyAna dekara suniyepuruSa sUkta kA prathama mantra hai ki"sahasra zIrSA puruSaH sahasrAkSaH sahasrapAd / sa bhUmi sarvataH smRtvAtyatipThadazAGgulam // " (yajurveda) / bhAvArtha-usa virATa rUpadhArI Izvara ke aneka zira haiM, aneka pAkheM haiM aura bhaneka paira haiN| virATa rUpadhArI paramezvara sabhI ora se pRthivI ko sparza karatA huA vizeSa rUpa se daza aMgula ke bIca meM rahatA hai, arthAt nAbhi se hRdaya taka rahatA hai| aura bhI sunoM namaste rudra, manyava utota iSave nmH| bAhubhyAmutate nmH| , (ajurveda, adhyAya 16, maMtra 48) bhAvArtha-he rudra ! ( duSToM ko rulAne vAle Izvara !) Apake krodha ko aura bANa ko namaskAra ho aura Apake donoM bhujAoM ko merA praNAma ho| aba yahAM rUdra rUpa Izvara ke bAhuoM kI stuti kI gaI hai, aura prathama maMtra meM virATa rUpa Izvara ke mukha, hAtha, paira zrAdi kA varNana hai| aura bhI suniye "yA te rudra ! zivA tanUraghorApApakAzinI tayA nastanvAsantamayA girizaM cAbhicAkazIhi" (yaju0 adhyAya0 16, maMtra 46) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (47) bhAvArtha-he rudra ! tumhArI jo mUrti kalyANa karane vAlI sundara aura pavitra hai, usake dvArA hamAga kalyANa bddh'e| - yahAM bhI 'tanU' zabda se Izvara kI sAkAratA sApha sApha hai| aura bhI suniye "vyambakaM yajAmahe sugindhaM puSTivardhanam / urvArukamiva bandhanAnmRtyormukSIya mAmRtAt" / . ( yajurveda, adhyAya 3 maMtra 6) isakA nirukta meM isa taraha vyAkhyAna hai[trINi ambakAni yasya sa 'yambako rudrastaM yajAmahe sugandhiM (suSTu gandhi) puSTivardhanam (puSTikArakam) iva, urvArukamiva phalaM bandhanAt--prArodhanAt mRtyoH sakAzAt muzcasva mAM kasmAditi-eSAm-itaraMSAm parAbhavati ] ___ isI taraha mahIdhara zrAdi veda TIkAkAroM ne bhI upayuka maMtra kI vyAkhyA kI hai| ___ Upara ke vyAkhyAna kA bhAvArtha:-hama tIna netra vAle zivajI kI pUjA karate haiM, sugandhita puSTikAraka pakA humA kharabUjA jisa taraha apanI latA se alaga ho jAtA hai, usI taraha hamako mRtyu se alaga karake mokSapada kI prApti kraaiye| isase bhI Izvara kI sAkAratA siddha hotI hai, kyoMki netroM kA honA zarIra ke vinA asambhava hai| aura bhI suniyo"namaste nIlagrIvAya sahasrAkSAya miidusse| atho ye astra satvAno hantebhyo'karanamaH // " ___(yaju0 a0 16 maMtra ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (48) bhAvArtha:-nIlakaNTha, sahasranetra se saMpUrNa jagat ke dekhane vAle indrarUpa vA virATa rUpa, secana meM samartha paya'nya (megha) rUpa vA varuNarUpa rudra ke liye namaskAra ho| aura isa rudra devatA ke jo anucara devatA hai unako bhI maiM namaskAra karatA huuN| yahAM bhI sahasra netroM kA honA aura nIlagrIvA honA Izvara kI sAkAratA ko hI siddha karatA hai| aura bhI suniye:"pramuJca dhandhanastvamubhayorAyoAma / yAzca te hasta iSavaH parAtA bhagavo vapa" | (yajurveda, adhyAya 16 maMtra) mAvArtha:-he SaDezvarya sampanna ! bhagavan ! Apa apane dhanuSa kI donoM koriyoM meM sthita jyA (dhanuSa kI DorI) ko dUra karo arthAt utAra lo aura Apake hAtha meM jo bANa hai unako bhI dUra tyAga do aura hamAre liye saumya svarUpa ho jaao| isase bhI Izvara kI sAkAratA siddha hotI hai, kyoMki zarIra ke binA hAtha, paira Adi kA honA asambha hai| ... aura bhI suniye: "namaH kapardine ca" (yaju0 adhyA0 16 maMtra 26) bhAvArtha:-kapardI arthAt jaTAjUTa dhArI Izvara ko namaskAra ho| yahA~ bhI Izvara kI sAkAratA kahI gaI hai, kyoMki zira ke vinA jaTAyeM nahIM ho sktii| aura bhI zravaNa kIjiye: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (46) eSoha devaH pradizo'nusarvAH pUrvohajAtaH sa ha garbha aNtH| sa eva jAtaH sa janiSyamANaH pratyaGjanAstiSThati sarvato muskhaH / (yaju0 adhyA0 32) bhAvArtha:-yaha jo pUrvoka Izvara sabahI dizA vivizAoM meM nAnA rUpa dhAraNa karake ThaharA humA hai, vahI sRSTi ke prArambha meM hiraNyagarbha rUpa se utpanna huA aura vahI garbha ke bhItara AyA aura vahI utpanna humA paLU vahI phira utpanna hogA joki sabake bhItara (antaHkaraNoM) meM ThaharA humA hai aura jo aneka rUpa dhAraNa karake sabhI ora mukhoM vAlA horahA hai| - isase to Izvara kA zarIradhArI honA eka dama sApha hai| aura bhI suniye"Ayo dharmANi prathamaH sasAda tato vaSiruNuse puruunni"| (atharvaveda / 5 / 1 / 12) bhAvArtha:-he Izvara ! jina mApane sRSTi ke prArambha meM dharmoM kI sthApanA kI, unhIM mApane bahuta se vapu (zarIra) avatAra rUpa dhAraNa kiye haiN| isase bhI Izvara ke zarIra kA honA siddha hotA hai| aura bhI suniye"pahazmAnamAtiSTAzmA bhavatu te tnuuH"| (atharvaNa veda / 2 / 12 / 4) bhAvArtha:-he Izvara ! tuma promo aura isa patthara kI mUrti meM sthita hojAmo aura yaha patthara kI mUrti tumhArI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 50 ) tanU (zarIra) bana jAya / 4. isakI puSTi meM upaniSad aura brAhmaNa Adi veda vyAkhyAzra ke saikar3oM pramANa mila sakate haiN| isase bhI Izvara kI sAkAratA siddha hotI hai / aura bhI sunie: " zrAdityai garbha payasA samadhiH sahasrasya pratimAM vishvruupm| parivRdhi harasAmAbhimaMsthAH / zatAyuSaM kRNuddi cIyamAnaH // 19 mi bhAvArtha:- sahasra nAmavAlA jo Izvara hai. usakI svarNAdi dhAtugroM se banAI huI mUrti ko pahale agni meM DAla kara usakA vikAra (mala) dUra karanA cAhiye, anantara usa Izvara kI mUrti ko dUdha se dhonA aura zuddha karanA cAhiye, kyoMki, vizuddha sthApanA kI huI mUrti pratiSThAtA pUjaka-puruSa ko dIrghAyu aura bar3A pratApI banAtI hai / isase bhI Izvara kI sAkAratA aura mUrtti pUjA siddha hai, AzA hai ki aba Apa uparyukta veda ke maMtroM ke bhAvArtha ke Upara acchI taraha dhyAna deMge to Apako Izvara kI sAkAratA aura mUrti pUjA para atizaya zraddhA aura dRDha vizvAsa avazyameva hogA khaira kucha aura bhI suniye - "yadA devatAyatanAni kampante davatAH pratimA hasanti rudanti nRtyanti sphuTanti vidyanti unmIlanti nimIlanti / ... "atharvaNa veda .........." | Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 51 ) bhAvArtha - jisa rAjA ke rAjya meM zayanAvasthA meM vA jAgRtAvasthA meM aisA pratIta ho ki deva mandira kA~pate haiM, to dekhanevAloM ko koI duHkha avazya hogA, aura vaha bAta usa deza ke rAjA ke liye bhI acchI nahIM, arthAt rAjA ko bhI kaSTa hogA / isI taraha devatA kI mUrti, yadi haMsatI, rotI, nAcatI, aGgahIna hotI, AMkhoM ko kholatI vA banda karatI huI kisIko dRSTigocara ho to samajhanA cAhiye ki zatru kI ora se koI na koI kaSTa avazyameva hogA / isase bhI Izvara kI sAkAratA aura prAcIna samaya, mUrti kA honA sApha sApha prakaTa hotA hai / zrAjjUrAma zAstrI aura kAkA kAlUrAma ne vinIta hokara phira dAdAjI se bolA: - 1 dAdAjI, ApakI niHzaMka yuktiyoM aura vedoM ke pramANoM se to hama logoM kI 'mUrti-pUjA' mAnane meM aba kucha bhI sandeha nahIM rahA, magara savAla aba yaha hai ki kyA 'dharma saMhitA' (smRti zAstra) meM bhI 'mUrti pUjA' kA vidhAna hai ? kyoMki dharma saMhitA para bhI hama logoM kI adhika zraddhA hai, isameM jahA~ taka' do. sake 'manusmRti' kA hI pramANa honA cAhie, kyoMki sabhI smRtiyoM meM kevala manusmRti hI hameM vizeSa rUpa se prAmANya hai / dAdAjI -kucheka musakurA kara acchAjI, suniye : "maitraM prasAdhanaM snAnaM dantadhAvana-majjanam / pUrvAhna eva kurvIta devatAnAJca pUjanam // " ( manusmRti, adhyAya 4 zloka 125 ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (52) bhAvArtha:-zaucAdi snAna aura dAtana Adi karanA aura devatAoM kA pUjana prAtaH kAla meM hI karanA cAhiye / isa manusmRti ke zloka se devatAoM kI pUjA se mUrti pUjA hI. siddha hotI hai| aura bhI suniye:.'nityaM snAtvA zuciHkuryAd devarSi-pitR-taparNam / devatAbhyarcanaM caiva samidAdhAnameSa ca // (manusmRti adhyAya 4 zloka ) bhAvArtha:-pratidina snAna karake pavitra hokara deSa, RSi . tathA pitaroM kA tarpaNa apane apane gRhyasUtra (pAraspara gRhya.. satrAdi) ke anusAra karanA cAhie, anantara ziva viSNu mAdi deva pratimAoM ke saMmukhA pUjana karanA cAhiye, phira vidhi pUrvaka samiAdhAna (havana) karma karanA cAhiye / isase bhI mUrti kI pUjA kI siddhi hotI hai| mArya-mahAtman, hama loga 'devatAbhyarcana' zabda se mAtA, pitA aura guru bhAdi kA Adara satkAra ko manAte haiN| bAbAjI nahIM jI, ApakA yahAM yaha mAnanA bhArI bhUla hai kyoki manusmRti ke dvitIyA dhyAya meM mAtA, pitA,. guru Adi mAnyoM kI pUjA, zrAdara, seSA bhAdi alaga alaga kahI hai, isaliye usa artha ko yahA~ nahIM le skte| mArya-mahAtman , khera yaha bAta bhI zrApa kI hama ne mAna lI, magara 'pavanA arcana' zabda se " devatAoM kI mUrtiyoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (53) kI sammukha pUjA" bhApa artha karate haiM yahAM para mUrti to apanI tarapha se adhika jor3ate haiN| .. . vAdAjI nahIM jI, nahIM, maiM apanI tarapha se kucha nahIM phara mAtA maiMne to zAstroM kI bAte hI Apa se kahIsuniye-pANinIya vyAkaraNa, aSTAdhyAyI ke adhyAya 5 pAda 3 sUtra 88 ke anusAra ghAsudeva aura ziva kI pratimAoM kA nAma bhI "kan" . pratyaya kA "lupa" hone para vAsudeva aura ziva hI hotA hai| isI taraha devatAoM kI pratimAoM kA nAma bhI 'kan' kA 'lupa' ho jAne para "devatA" hI kahA jA sakatA hai| jaise" devatAyAH pratikRtirdevatA, tasyA abhyarcanaM devatAmyarcanam" arthAt devatA kI pratimA devatA kahI jA sakatI aura usake sammukha hokara jo pajana use "devatAbhyarcana" kahate haiN| isaliye manusmRti meM kahe huye 'devatAbhyarcana' zabda kA spaSTa artha yaha hai ki niyama pUrvaka pavitra hokara ziva, viSNu zrAdi devamUrtiyoM kI pUjA avazyameva karanI caahiye| evam manusmRti ke TIkAkAroM kI rAya bhI deva-mUrtiyoM ke pUjane meM hI hai, jaise(1) govindarAjaH-(devatAnAM harAdInAM puSpAdinA'rcanam ) / (2) medhAtithi:-(ataH pratimAnAmeva etatpUjana vidhAnam ) / (3) kullUkabhaTTaH-(pratimAdiSu hari-harAdi-deva-pUjanam ) / (4) sarvajJanArAyaNaH-(devatAnAm arcanaM pusspaadyH)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (54) bhAvArtha:-(1) paNDita govindarAjajI kA kahanA hai ki yahAM devatA zabda se ziva.Adi devatA haiM aura puSpa Adi se unake pUjana kA nAma " devatAbhyarcana" hai| ..' bhASArtha:-(2) medhAtithi kahate haiM ki "devatAbhyarcanA zabda kA artha pratimAoM kA hI pUjana abhISTa hai| isI taraha (3) (4) paNDita kullUka bhaTTa aura sarvajJa nArAyaNa ko upayukta artha hI svIkAra hai| ataH eva ina pramANoM se devatAoM kI pUjA karane se mUrti-pUjA hI siddha hotI hai / Arya-mahAtman , hamAre dharma zAstroM meM to devatAoM kA artha vidvAn mAnA gayA hai, kyoMki " zatapatha brAhmaNa" meM likhA hai ki "vidvAnso vai devAH" arthAt vidvAn hI devatA hai, isaliye 'deva-mUrti' kA artha ziva Adi devatA kI pratimA ApakA kahanA bilakula ThIka nahIM mAlUma hotaa| dAdAjI-suniye sAhaba, Apa yahAM para deva zabda kA artha vidvAn nahIM kara sakate, kyoMki "vidvAnso vai devAH" yaha "zatapatha brAhmaNa " kA vAkya hai, magara isI zatapatha ke chuTTI kaNDikA meM "mInAvatAra" kA vistAra pUrvaka varNana kiyA hai, isaliye jaba zrApa avatAra ko mAna liyo to 'mUrti-pUjA' ko svIkAra karanA apane Apa siddha hogayA aura dUsarI bAta yaha hai ki yadi yahA~ Apa devatA zabda kA artha vidvAna mAneMge to prAtaHkAla meM hI vidvAna kI pUjA karanI cAhiye yaha asaMgata ho jAyagA / yadi kisI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (55) taraha isa bAta ko mAna bhI liyA jAya to bhI Apa jar3a pUjA se alaga kisI taraha bhI nahIM ho sakate, kyoMki zrApa to vidvAn ke zarIra ko hI pUjA kareMge, magara zarIra to vidvAn kA bhI jar3a hI hai, isaliye vaha pUjA bhI jar3a kI hI pUjA huii| Apa AzaGkA kareMge ki vidvAna ke zarIra meM cetana AtmA ke hote huye cetana zarIra ke pUjane se hama jar3a pUjaka nahIM ho sakate, to Apa kI hI taraha mUrti pUjaka bhI mUrti ke pUjane se kabhI bhI jar3a pUjaka nahIM kahA sakatA, kyoMki Apa isa bAta ko mAnate haiM ki Izvara sarva vyApaka hai, to kyA sarva vyApya se eka mUrti hI alaga raha gaI? isaliye Apa ko yahAM devatA zabda kA artha vidvAna nahIM mAna kara ziva, viSNu prAdi devatA hI mAnanA caahiye| aura yadi itane para bhI Apa apanA bekAra haTha ko nahIM chor3ate to aura bhI suniye: taDAgAnyudapAnAni vApyaH prazravaNAnica / sImAsandhiSu kAryANi devatAyatAnAni ca // (manusmRti, pratyAya 8 zloka 248) bhAvArtha:--taDAga (tAlAba ), udapAna (pyAU), vApI (vAvar3I), prazravaNa jisa jagaha se pAnI nikala kara bahatA ho aisI jagaha, jharanA Adi ) aura devatAyatana (deva mandira) ina saboM ko sImA sandhiyoM (grAma, nagara prAdi ke anta ) meM karanA caahie| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (56) aba Apa dekhiye aura acchI taraha vicAriye ki uparyukta manusmRti ke zloka meM yadi devatA zabda kA artha vidvAn karage to vaha masaMgata aura vyartha ho jAyagA, isaliye devatA zabda kA artha ziva, viSNu mAdi devatA hI yahAM vAstavika aura prakaraNAnukUla evaM manusmRti ke prasiddha TIkAkArAnusAra bilakula ThIka hai| Arya-atizaya vinIta hokara, dAdAjI se pUchA-mahAtman mUrti ke viSaya meM smRti kI jo merI AzaMkA thI vaha dUra ho gaI, aba pAkara Apa yaha dikhAve ki kyA darzana-zAstra meM bhI mUrti pUjA kA ullekha kahIM para hai ? dAdAjI-hAM sAhiba, darzana zAstra meM bhI 'mUrti pUjA' sambandhI bAteM hai, acchA, aba unheM bhI Apa dhyAna se suniye:maharSi pataJjali kRta 'yoga darzana' meM yoga kI siddhi ke liye aneka upAya kahe gaye haiM. jinameM samAdhipAda ke 23 ve sUtra meM likhA hai ki 'Izvara ke praNidhAna' se yoga kI siddhi hotI arthAt kaivalya pada kI prApti hotI hai| praNidhAna kA artha hai ki Izvara viSayaka dhAraNA dhyAna aura samAdhi inakI siddhi hone se yoga kI siddhi hotI hai magara nirAkAra Izvara ke anirvacanIya hone se unakI dhAraNA, dhyAna aura samAdhi kI siddhi acche vidvAnoM ke liye bhI atyanta kaThina TeDhI-khIra hai| isaliye bhagavAn pataJjaline logoM kI sulabhatA ke lie prathama citta kA prasAdana hI batalAyA, kyoMki citta atyanta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (57) caJcala hai / usa visa prasAdhana ke liye bhI prANAyAma kI siddhi Adi aneka upAya basalAyA, unameM adhika sulamatA ke liye eka sUtra likhA hai ki "vItarAgaviSayaM vA cittam " . ...... (yo0 da0 samAdhipAda sUtra 37) isakA bhAvArtha yaha hai ki yogI ko apane citta ko kisI vItarAga ke citta jaisA kara lenA cAhiye, magara paisA citta karanA usake guNa karma aura svabhAva ke abhyAsa se hI saMbhava hai, aura usake guNa, karma, svabhAva ke abhyAsa kI sthiratA prathama usakI mUrti ko dekhe yA dhyAna meM lAye vinA nitarAM asambhava hai, isaliye darzana zAstra meM bhI mUrti-pUjA pratyakSa hai| aura isa sUtra kI TIkAkAra bhI yahI likhate haiM, jaisa "vItarAgaM sanakAdicittaM tadviSayadhyAnAt dhyAtRvittApa sadvat sthirasvabhAvaM bhavati, yathA kAmukacintayA cittamapi kAmukaM bhvti"| bhAvArtha:-rAga rahita sanakAdi RSiyoM kA citta thA, una RSiyoM ke dhyAna karane se dhyAnI yogI kA bhI citta vaisA hI sthira svabhAva vAlA ho jAtA hai, jaise kAmI kI cintA karane se citta kAmuka ho jAtA hai / aura isake Age maharSi pataJjali likhate haiM ki"yathAbhimatadhyAnAdvA" ( yogadarzana, samAdhipAda, sUtra 36) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (58) isakA bhAva yaha hai ki - " kiM bahunA yadevAbhimataM hRdi harihara - mUrtyAdikaM tadevAdI dhyAyet tasmAdapi dhyAnAniyatasthitikaM bhavatItyarthaH // bhAvArtha:- bahuta kahane se kyA ? apanA hRdaya meM jo hI abhISTa ho unhIM meM se kisI viSNu vA ziva Adi deva mUrttiyoM ko pahale dhyAna karanA cAhiye isa dhyAna se bhI citta kI sthiratA hotI hai / isI taraha anya darzanoM meM bhI mUrtti pUjA viSaya kA pratipAdana kalyANa mArga ke liye aneka jagaha hai| isase haTha - durAgraha chor3akara madhyastha buddhi ke dvArA vicAra karake aba Apako mona lenA cAhiye ki 'mUrtti pUjA' vAstava meM kalyANakAraka hai aura veda, dharmazAstra, darzanazAstra Adi sabhI mAnya granthoM meM mUrtti pUjA ko karanA acchI taraha batalAyA hai I Arya - mahAtman, aba hameM veda, dharmazAstra aura darzana zAstroM ke pramANoM se evaM ApakI alaukika yuktiyoM se to 'mUrtti pUjA' ke viSaya meM kucha bhI saMzaya nahIM rahA. magara aba kRpayA yaha batalAve ki - kyA 'mUrtti pUjA' paramparA se calI AI hai yA navIna hai ? yadi prAcIna hai to isakA kisI prAmANika itihAsa granthoM meM kahIM ullekha hai ? dAdAjI - suniyejI, 'mUrtti pUjA' paramparA se calI A rahI hai, isaliye yaha atyanta prAcIna hai isameM hama Apako sarvamAnya aitihAsika pramANa dete haiM, jisase Apako yaha mAluma hogA ki hamAre aura Apake pUrvaja bhI mUrtti pUjA ko mAnate the, khUba dhyAna dekara suniye: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 56 ) "tato niSAdarAjasya hiraNyadhanuSaH sutaH / / ekalavyA mahArAja! droNamabhyAagAmaha // na sa taM pratijagrAha neSAdiriti cintayan / ziSyaM dhanuSi dharmazasteSAmevAnyavekSayA / / sa tu droNasya zirasA pAdau spRSTA parantapaH / araNyamanusamprApya kRtvA droNaM mahImayam // tasminnAcAryavRttiJca paramAmAsthitastadA / iNvastra yogamAtasthe paraM niyamamAsthitaH // parayA zraddhayopeto yogena parameNa ca / vimokSAdAnasandhAne laghutvaM paramApa sH|| ..................... ityAdi // [mahAbhArata, zrAdi parva adhyAya 134]' bhAvArtha-jaba droNAcArya ke dhanurvidyA kI prazaMsA dUra dezoM taka phaila gaI, taba eka dina bhiSadarAja hiraNyadhanuSya kA lar3akA ekalavya dhanurvidyA ko sIkhane ke liye prAcArya droNa ke pAsa mAyA / AcArya droNa ne zUdra jAnakara usako dhanurveda kI zikSA nahIM dii| taba vaha ekalavya apanA hRzya meM droNAcArya ko guru mAnakara aura unake caraNoM ko apane mastaka se chUkara bana meM calA gayA aura vahAM jAkara droNAcArya ko eka miTTI kI mUrti ko banAkara usake sAmane dhanurvidyA kA abhyAsa karane lgaa| zraddhA kI adhikatA aura citta kI ekAgratA ke kAraNa ekalavya thor3e hI dinoM meM dhanurvidyA meM bahuta pravINa ho gyaa| eka samaya droNAcArya ke sAtha kaurava aura pANDava mRgayA' (zikAra) khelane ke liye bana meM gaye, sAtha meM pANDavoM kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (60) "eka pyArA kuttA bhI thA vaha kuttA idhara udhara ghUmatA huA vahAM jA nikalA jahA~ ekalavya dhanurvidyA kA abhyAsa kara rahA thA, kuttA ekalavya ko dekhakara bhUkane lagA taba ekalavya ne sAta bANa aise calAye ki jinase usa kutte kA mukha banda ho gayA zrI kuttA zIghra hI duHkhita hotA huzrA pANDavoM ke pAsa calA pAyA / phira zIghra hI pANDavoM ne isa vicitra rIti se 'kutte ko mArane vAle ko DhUMDhA to zrAge kucha dUra jAne para dekhA ki-ekalavya apane sAmane eka miTTI kI mUrti ko rakha kara dhanurvidyA ko sIkha raho hai| taba arjuna ne usase pUchA ki-mahAzaya, zrApa kauna haiM ? taba usane uttara meM kahA kimerA nAma pakalavya hai aura hama droNAcArya ke ziSya haiN| yaha sunane hI arjuna droNAcArya ke pAsa gayA aura unase kahane lagA ki-mahArAja, Apane to mujha se kahA thA ki hamAre "ziSyoM ke bIca dhanurvidyA meM sabase pravINa tuma hI hoge, kintu ekalavya ko to Apane mujha se bhI acchI zikSA dI hai| droNAcArya ne kahA-maiM to kisI ekalavya ko nahIM jAnatA hU~, calo dekhU kauna hai ? vahA~ jAne para pakalavya ne prAcArya droNa ke padaraja ko apane mastaka para rakkhA, aura kahA ki Apako mUrti kI pUjA se hI mujhe dhanurvidyA meM aisI yogyatA prApta huI hai, zrApa mere guru haiN| prAcArya droNa ne kahA ki phira to hamArI guru dakSiNA pradA karo / ekalavya ne kahA ki Apa jo kaheM so dene ke lie taiyAra huuN| prAcArya droNa ne arjuna ko prasanna karane ke liye ekalavya se dakSiNA meM dAhine hAtha kI aMgUThA maaNgii| ekalavya saharSa de diyaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (61) aMgUThA na rahane ke kAraNa phira ekalavya meM vaisI lAghavatAra nahIM rahI aura droNAcArya kI pratikSA bhI pUrI huI, arjuna khuza ho gye| aba dekhiye mahAzaya, droNAcArya kI mUrti ko pUjane hI se dhanurvidyA meM arjuna se bhI acchA pravINa ekalavya ho gayA thaa| isaliye jo loga prati dina zraddhA aura bhakti se vItarAga deva Izvara kI mUrti ko pUjeMge unako parama kalyANa aura saphala manoratha kyoM nahIM hogA ? kyoMki uparyuka dRSTAnta eka prasiddha itihAsa mahA bhArata kA hai| aura bhI suniyejisa samaya maryAdA puruSottama bhagavAn rAmacandrajI mahArAja rASaNa bhAdi rAkSasoM ko mArakara puSpaka vimAna ke dvArA ayodhyAko bhA rahe the, usa samaya rAste meM apanI strI sItA ko unhoM ne una una sthAnoM ko batalAyA jahAM jahAM.. ve sItA ke viyoga meM ghUmate rahe-jaise" etattu dRzyate tIrtha sAgarasya mahAtmanaH / yatra sAgaramuttIrya tAM rAtrimuSitA vayam // eSa seturmayA baddhaH sAgare lvnnaarnnve| tava hetIvizAlAkSi! malasetuH sudusskrH|. pazya sAgaramakSobhyaM dehi ! varuNAlayam / apAramiSa garjantaM zaGkhazuktisamAkulam // hiraNyanAbhaM zailendra kAJcanaM pazya maithili! vidhAbhAtheM hanumato bhitvA sAgaramutthitam / / patakukSau samudrasya skandhAvAra nivezanam // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 62 ) atra pUrva mahAdevaH prasAdamakarodvibhuH / etattu dRzyate tIrthaM sAgarasya mahAtmanaH // setubandhamiti khyAtaM trailokyena ca pUjitam / patatpavitra paramaM mahApAtakanAzanam // [ vAlmIkIya rAmAyaNa uttara kANDa adhyAya ] isa bhAvArtha:- bhagavAn zrI rAmacandrajI kahate haiM ki he sIte !. yaha mahAtmA samudra kA tIrtha dIkha rahA hai, jahAM hamane eka -rAtri ko nivAsa kiyA thaa| yahAM jo setu dIkha rahA hai, isa ko nala kI sahAyatA se tuma ko prApta karane ke liye hamane bAndhA thaa| jarA samudra ko to dekho jo varuNa deva kA ghara hai, meM aisI UMcI UMcI lahareM uTha rahI haiM, jinakI ora chora bhI nahIM milatI, aneka prakAra ke jala-jantunoM se bhare tathA zaHkha aura sIpoM se yukta isa samudra meM se nikale huye suvarNamaya isa parvata ko dekha jo hanumAna ke vizrAma ke liye samudra' ke vakSaHsthala ko phAr3a kara utpanna huA hai / yahIM para vibhu vyApaka zrI mahAdevajI ne hameM varadAna diyA thaa| yaha jo mahAtmA samudra kA tIrtha dIkhatA hai, so setubandha nAma se prasiddha hai aura tInoM lokoM se pUjita hai| yaha parama pavitra hai aura mahApAtakoM ko nAza karane vAlA haiM / yahAM antima do zlokoM para vAlmIkIya rAmAyaNa ke saMskRta kAra likhate haiM ki "setornivighnatA siddhaye samudra prasAdAnantaraM zivasthApanaM : rAmeNa kRtamiti gamyate, kUrma purANe rAmacarite tu zratra sthanA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (63) spaSTameva liGgasthApanamukta vatsthApita-liGga-darzanena brahmahatyAdi pApakSayo bhaviSyatIti mahAdeva-varadAnaM ca spaSTamevoktam , "setu dRSTvA samudrasya brahmahatyA vyapohatI" ti smRteH // _____ bhAvArtha:-setu kI nirvighnatA pUrvaka siddhi (taiyAra) ke liye rAmacandrajI ne samudra ke khuza hone ke bAda mahAdeva kI mUrti (pratimA) kA sthApana aura pUjana kiyA thaa| kurmapurANa meM to isa prakaraNa meM rAmacandrajI kA 'liMga sthApana' aura mahA. devajI ke gharadAna kA sApha sApha varNana hai ki tuma se sthApita kiye huye ziva mUrti ke darzana karane se brahmahatyAdi mahApApoM kA nAza hogA aura smRti meM bhI likhA hai ki samudra kA setu ke darzana karane se bar3e bar3e pApoM kA nAza hotA hai" // aura bhI likhA hai ki- "devAgArANi zUnyAni na bhAntIha yathA purA / devatArcAH praviddhAzca yajJagoSThAstathaiva ca // " ___(vAlmIkIya rAmAyaNa, AdikANDa ). yaha usa samaya kI bAta hai, jisa samaya mahArAja dazarathajI apane priya putra zrIrAmacandrajI ke viyogameM mara gaye aura bharata evaM zatrughna apanI nanihAla meM the, ina donoM ko bulAne ke lie ayodhyA se dUta bhejA gayA aura bharatajI dUta ke mukha se pitA kI mRtyu ko sunate hI apane bhAI zatrughna ke sAtha ayodhyA ko prasthAna kara diye| jaba bharatajI ayodhyA ke pAsa pahu~ce to unhoMne aneka azubha cinha dekhe, una azubha cinhoM meM se kucha cinha upayukta zloka meM pAyA hai, jisakA mAvArtha nIce diyA jA rahA hai: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (64) ... bhAvArtha:-bharatajI apane mana meM vicAra karate haiM ki bhAja ayodhyA meM devatAoM ke mandira zUnya dIkha rahe haiM aura ve deva mandira Aja ghese nahIM zobha rahe haiM jaise pahale zomate the, deva pratimAyeM ( mUrtiyAM ) pUjA rahita ho rahI haiM aura unake Upara dhUpa-dIpa.puSpAdi car3he huye nahIM dIkhate, tathA yajJoM ke sthAna bhI yakSakArya se ghirahita haiN| isake bAda dAdAjI ne phira kahA ki-kahiye zrImAn chajjUrAmajI aura kAkAjI, kyA aba bhI Apako mUrti pUjA ke viSaya meM kucha sandeha bAkI hai ? kyoMki pUrvokta tInoM pramANa prasiddha aitihAsika grantha mahAbhArata aura pAlmIkIya rAmAyaNa ke haiM, jinase sApha mAluma hotA hai ki hamAre aura Apake pUrvaja devamUrti pujaka the, loga Astika the Izvara ke prati zraddhA aura bhakti pUrNa thI, cUMki yaha bAta pretA aura dvApara yuga kI hai. isaliye mUrti pUjA atyanta prAcIna hai, lAkhoM varSa pahale se mUrti pUjA pAryoM ke yahAM hotI pA rahI hai| mArya aura kAkAjI, atyanta vinIta hokara-mahAtman , mApake upadezoM se aba hama logoM ko murti-pUjA ke viSaya meM kucha bhI sandeha nahIM rahA, magara aba savAla zirpha itanA hai ki-'mUrti para' phUla, phala, candana, dhUpa, dIpa, akSata aura miSTAnna Adi padArtha kyoM car3hAte haiM kyoki phUloM ko mUrti para caDhAne se jIva hatyA hotI hai aura usakA pApa phala pujArI ko hotA hai, evaM IzvaramUrti jaba rAgadveSa rahita hai to phira usa para akSata aura miSTAnna zrAdi caDhAne kI kyA AvazyakatA? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (65) vAdojI-mahAzayajI, Apa apane ina praznoM kA uttara dhyAna kara suniye:mUsika-pUjaka mUrti para phUla, phala, banda, dhUpa, dIpa mAdi padArtha isaliye car3hAte hai ki-vastu ke binA bhASa nahIM hotA aura mASa ke binAda bhakti nahIM ho sakatI aura hada bhakti ke vinA IzvarIya jJAna kaThina hI nahIM balki asambhava hai, isaliye murtiko phUla phala zrAdi lekara pUjate haiM, aura phUla phala zrAdike caDhAne se jo Apa hiMsA ko mAnate haiM, yaha nirarthaka hai, dekhiye 'yogadarzana' meM hiMsA ke viSaya meM kyA likhA huA hai ? jaiseyoga darzana ke 2 pAda 28 vAM sUtra meM likhA hai ki yoga ke aMgoM ke anuSThAna (saMvidhi-sAdhana ) se jJAnakI aMrthAt pRthivI Adi tatvaM viSaya kI vRddhi hotI hai, yaha zAna. vRddhi taba taka hotI hai jaba taka yogI ko prakRti puruSa ko sAkSAtkAra yAne mokSa yA brahmAnanda vA paramasukha kimbA paramazAnti nahIM hotii| ukta yoga ke aMga pATha haiM, jaise-yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi / inameM prathama-yama pAMca prakAra kA hai, jaise-ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aprigrh| ahiMsA kA sIdhA sAdA artha hai-kisI prANI ko kisI prakAra kA kaSTa nahIM pahuMcAnA, parantu isa sUtra ke TIkAkAra likhate hai ki ___ "zaucAcamanAdau aparihArya hisAyAM tu na doSaH / ...arthAt zauca (pAkhAnA, pezAba, snAna Adi) meM aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (66) Acamana (pAnI pInA, kullA karanA Adi) evaM svAsa prasvAsa lenA aura calanA phiranA evaM kRSi Adi kAryoM meM jinameM ki aparihArya hiMsA haiM unameM doSa nhiiN| nicor3a yaha nikalA ki jo nitya kartavya karma hai aura jisase apanI tathA dUsare kI mAtmA ko bhI kalyANa ho, usameM yadi koI anAta (anajAna) hiMsA bhI ho jAya to doSa nahIM, kyoMki eka to jAnabUjha kara vaha hiMsA nahIM huI aura dUsarA usa karma meM (jisameM vaha anajAna hiMsA huI hai) adhika puNya ke hone se koI bhI pApa bhAgI nahIM ho sakatA hai| .. pahale kahA jA cukA hai ki vastu ke vinA bhAva utpanna nahIM ho sakatA aura bhAva ke binA dRr3ha bhakti nahIM ho sakatI aura hada bhakti ke binA IzvarIya jJAna honA usI taraha asambhava hai jaise AdhAra ke binA prAdheya kA sthira honA asambhava hai, isaliye phUla, phala Adi ko mUrti para car3hAnA parama prAvazyaka hai aura phUla, phala, dhUpa, dIpa Adi ko mUrti para car3hAte samaya sucatura zraddhAlu prAstika mUrti pUjaka loga pratyeka vastu ko arpaNa karane ke samaya meM nimna likhita bhAvanA karate haiM, jaise "phUla" phUloM ko mUrti para car3hAne ke samaya meM bhaktimAna pujArI yaha bhAvanA karate haiM ki he bhagavAn ! ye jo phUla haiM, ve kAmadeva ke bANa (kAma ke bar3hAne vAle ) haiM aura maiM aneka janmoM se sAMsArika viSayoM meM DUbA huzrA hUM Apa vItarAga haiM aura kAmadeva ko parAjita kiye haiM isaliye ina phUloM ko Apake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 67 ) prati samaparNa karake Apa se yaha savinaya prArthanA karatA hU~ ki the kAmadeva ke bANa jo aneka yoniyoM se mujhe viSaya vAsanA sambandhI duHkha ko de rahe haiM, ApakI bhakti se aba Age duHkha nahIM deM... * ityAdi / 66 phala mUrti ke sAmane phala rakhane ke samaya meM yaha prArthanA karate haiM ki he bhagavAn! ApakI bhakti kA muktirUpa phala mujhe prApta ho / 66 "" 'candana, kezara, kastUrI Adi "" ina sugandhita vastuoM ko car3hAte samaya yaha bhAvanA karate haiM ki he Izvara ! inakI sugandha se durgandha jisa taraha dUra bhAgatI hai usI taraha Apa kI bhakti se hamArI burI viSayavAsanA dUra hojAya / 66 dhUpa " dhUpa dene ke samaya meM aisI bhAvanA karate haiM ki, he bhagavAn ! jisa taraha dhUpa agni meM jala kara rAkha ho jAtA hai usI taraha Apa kI dRr3ha bhakti se mere saba pApa jala kara rAkha ho jAya aura jaise vaha dhUAM Upara ko hI jAtI hai vese hI hama bhI u loka (mokSa, kaivalya ) ko jAveM / dIpa " 66 mUrtti ke sAmane dIpaka dikhAte samaya yaha bhAvanA karate haiM ki he Izvara ! jisa taraha dIpaka ke prakAza se andhakAra dUra ho Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 68 ) jAtA hai usI taraha zrApa kI bhakti rUpa dIpaka se mere hRdaya rUpaM mandira meM kevala jJAna rUpa prakAza hokara andhakAra kA nAza ho / 66 akSata, cAvala " akSata car3hAte samaya yaha bhASamA karate haiM ki he bhagavAn ! hama ina akSatoM ko Apa ko samrpaNa karate haiM aura ina akSatoM kI pUjA se hamako ApakI akSata bhakti kI prApti ho aura akSata sukha-zAnti kI bhI prApti ho / miSTAnna 6. "" mizana (miThAI ) arpaNa karate samaya yaha bhAvanA karate haiM ki. he Izvara ! hama anAdi kAla se ina vastuoM ko bhakSaNa karate Aye haiM, magara abhI taka tRpti nahIM huI, isaliye inheM Apa ko samarpaNa kara zrApase prArthanA hai ki hama bhI ApakI bhakti ke pratApa se ina vastuoM se tRpta ho jAve arthAt mukta ho jAveM / athavA eka hI vAra yaha prArthanA karate haiM ki he Izvara ! vItarAga paramAtmA ! hameM saMsAra kI ye pUrvokta sabhI cIje mohita kara rahI haiM aura Apane una sabhI padArthoM ko tyAga diyA hai, nirvikAra vItarAga haiM, isaliye Apa kI bhakti se hamArI bhI ina padArthoM se mukti ho aura hameM bhI Apa ke jaisI sukha-zAMti aura vairAgya utpanna ho / Apa ina bAtoM ko kaha kara dAdAjI ne phira kahA ki - kahiye kAlUrAmajI aura Arya chaja rAmajI mahAzaya, kyA aba bhI Apa ko 'mRti-pUjA' ke viSaya meM kucha sandadda hai ? dAnoMna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 66 ) api - hAtha jor3a kara atyanta vinIta bhAva se bolA :- nahIM mahAtman ! hameM aba mUrtti pUjA ke viSaya meM kucha bhI saMzaya nahIM haiM, -kI yuktiyoM aura pramANoM se hamAre sabhI bhrama dUra ho gaye, itane dina hama ajJAnatA ke vaza hokara bhUle huye the, isIliye mUrti"pUjA meM vizvAsa nahIM thA, zraddhA nahIM thI aura bhakti kA to nAma nizAna bhI nahIM thA, ataH mUrtti pUjA kI nindA hI karate the, isaliye hama sarvajJa vibhu vItarAga bhagavAna se prArthanA karate haiM ki he prabho ! Apa ke caraNoM kI aTala bhakti dinoM dina hama meM bar3he aura pahale kI sabhI bhUla cUka se utpanna duSkarma - pariNAma zrApa kI bhakti ke puNya phala se vinAza hokara mujhe zAzvata sukha-zAnti kI prApti ho, aura hama yaha pratizA karate haiM ki aba sarvadA pratidina 'mUrtti pUjA kareMge aura manuSyamAtra ko 'mUrtipUjA karanI cAhiye / isake bAda dAdAjI ne maulavI abadula husena kI tarapha najara karake bole ki - kyoM maulavI sAhaba, Apa to mUrtti ko mAnate haiM ? " maulabI- nahIM jI, nahIM, hama mUrtti ko nahIM mAnate, kyA Apa yaha nahIM jAnate haiM ki hamArA majbhaba mUrtti ' 'pUjaka nahIM hai ? hama loga hindUoM kI taraha andha vizvAsI nahIM haiM jo mUrtti ko pUjA kareM, kyA patthara bhI kabhI khudA ho sakatA hai ? aura koI bhI akalamanda jar3a patthara Adi meM khudA ko rahanA manjUra kara sakatA hai ? isaliye hama se aisA savAla karanA Apa ko bilakula bekAra hai / dAdAjI - eka kAgaja ke Tukar3e para 'khudA' likha kara maulavI se kahA, kyA maulavI sAhaba, Apa isa kAgaja ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 70 ) Tukar3e ke Upara apane paira rakha sakate haiM ? maulavI - lAla lAla AMkheM karake kahane lagA, kyA Apako dharmaM aura jAna kA bhaya nahIM jo aisI badatamIjI bAteM kara rahe ho, kyA tumheM khudA kA kucha bhI bhaya nahIM ? jo isa para mujhe paira rakhane ko kahate ho| kyA tumhe yaha mAlUma nahIM ki hama loga apane dharma ke Upara kurbAna hone ke liye bhI hamezA taiyAra rahate haiM / dAdAjI - kyoMjI, maulavI sAhaba, Apa binA zoce samajhe. itane raMja kyoM ho gaye ? aba bhI jarA zociye to sahI ki pahale maiMne zrApa se kyA kahA thA aura aba kyA kaha rahA hU~ ? jo Apa bahuta jalda hI itane gusse meM Agaye, maiM ne to Apa se zirpha yahI pUchA ki, kyA Apa isa kAgaja ke Tukar3e para apanA paira rakha sakate haiM ? itane hI meM Apa hadda se bAhara ho gaye aura mujhe bahuta khoTI kharI sunanI par3I, isa se to mujhe sApha sApha mAluma hotA haiM ki AApha apane mUMha se jar3a cIjoM ko Adara karane laga gaye, yaha kyA ? . kaba jar3a kA zrAdara kiyA hai ? maulavI - ma ne dAdAjI - kyA kAgaja aura syAhI jar3a nahIM hai ? maulavI - hAM hAM jar3a nahIM to aura kyA hai ? dAdAjI - maulavI sAhaba, yadi aisI bAta hai to zrApa itane gusse meM Akara hadda se bAhara kyoM ho gaye ? kyoMki, isameM kAgaja kA Tukar3A aura syAhI inake alAva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (71) aura koI tIsarI cIja nahIM hai, na to isa meM khudA hai aura na isa meM unakA paira hai yA na hAtha hI hai, phira Apa kA raMja kaisA ? / maulavI-hAM jI hAM, basa isa meM khudA kA nAma sApha likhA huA maujUda hai, isa para hama apanA pAMva kaise rakha sakate haiM? dAdAjI-jaba Apa kAgaja aura syAhI se likhA huA khudA ke nAma para kurvAna hote haiM to phira unakI mUrti para kurvAna kyoM nahIM hote ? aura zrApa yaha kaise kaha sakate haiM ki hama jar3a cIjoM ko nahIM mAnane / khaira Apa yaha to batalAyeM ki Apa loga mAlA ke maNa ke ginate ho yA nahIM? maulavI-hAM jI jarUra ginate haiN| dAdAjI-acchA, zrApa ke mAlA ke maNako kI jo khAsa saMkhyA nizcita hai, usa meM avazya koI kAraNa hogA, isa se mAluma hotA hai ki kisI na kisI bAta kI sthApanA jarUra hai| koI kahate haiM ki-khudA ke nAma eka sau eka haiM, isaliye mAlA ke maNa ke 101 rakhe gaye haiN| matalaba yaha ki koI na koI vizeSa kAraNa se hI saMkhyA kA niyata hai, basa isa se sthApanA kI siddhi hotI hai aura jisane sthApanA svIkAra lI usane mUrti mAna hI liyA, zirpha AkAra kA bhedabhAva hai, aura jaba ki zrApa, kAgaja, lakar3I, yA patthara ke Tukar3oM meM khudA ke nAma kI sthApanA mAnate Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 72) haiM to phira usa nAma vAle kI sthApanA kyoM nahIM mAnate ? maulavI-jaba khudA kA koI prAkAra hI nahIM to usakI mUrti kaise bana sakatI hai ? dAdAjI-Apa ke kurAna zarIpha meM likhA hai ki-maiMne puruSa ko apane prAkAra para paidA kiyA, isa se sAbita hotA hai ki khunA kA AkAra hai, aura kurAna kA yaha tAlima hai ki khudA pharistoM kI katAra ke sAtha Sar3I jagaha meM pAyeMge aura isake siMhAsana ko pATha pharistoM ne uThAye hoNge| aba agara khudA mUrtivAlA nahIM hai to isakI mUrti ko pATha devoM ne kyoM uThAI ? aura mUrtimAna to zrAkAra ghAle ko hI kahate haiM, aura bhI zrApa lAgoM kA kahanA hai ki khudA egAraha arza meM siMhAsana para baiThA huA hai| khaira, aba zrApa yaha batalAiye ki Apane kabhI haja bhI kiyA hai ? maulavI-maiMne do bAra haja kiyA hai, kyoMki haja se svarga milatA hai, phira kASAzarIpha kA z2a kyoM na karanA cAhiye ? jarUra karanA caahiye| dAdAjI-vahA~ para kaunasI cIja hai, jarA batalAhaye to sii| maulavI-haja makkA zarIpha meM hotA hai, vahAM para eka kAlA patthara hai usako cumbana karate haiM aura kAbA ke koTa kI pradakSiNA karate haiN| dAdAjI--kyA yaha mUrti-pUjA nahIM hai ? maulavI-kabhI nahIM ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (73) dAdAjI-patthara kA cumbana karanA aura pradakSiNA karanA phira yahAM jAkara zira jhukAnA mUrti pUjA nahIM to aura kyA hai ? aura Apa jo khudA ke makAna ko isa taraha kadara (zrAdara ) krte| haiM, to khudA kI mUrti kA kadara kyoM nahIM karate aura usakI mUrti ko kyoM nahIM mAnate ? bhalA zociye to maulavI sAhiba, ki yaha jo tAz2iye nikAle jAne haiM so buta nahIM to aura kyA hai ? aura zrApa loga kAbA kI (pazcima kI) ora muMha karake namAja par3hate haiM, so bhI to eka taraha kI mUrti pUjA hI hai| maulavI- kAbA to khudA kA ghara hai, isaliye hama udhara hI muMha karake namAja paDhate haiN| dAdAjI-kyA aura jagaha khudA se khAlI hai ? jaba khAlI hai taba ApakA yaha kahanA ki khudA sabhI jagaha hai bekAra hogaa| maulavI-kASA kI tarapha hama muha ko isaliye karate haiM ki kAbA khudA kA ghara hai. usa tarapha muha karane se dina khuza hotA hai aura sthira rahatA hai| dAdAjI-kAvA to AMkha ke bAhara kI eka cIja hai, jo dUra se dikhAI nahIM detI, khudA kI mUrti to sAmane hone se acchI taraha dikhalAI dene se dhyAna bhI adhika lagegA aura mana sthira hogaa| Apa loga jo namAja paDhate haiM-so yadi kisI aisI jagaha paDhA jAya jisa jagaha AdamI ke Age se jAne kA mumakIna ho, to zrApa loga usake vIca meM loTA yA kapar3A koI cIja Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 74 ) rakha dete haiM tAki namAja meM koI vighna na ho jAya / yaha jo loTA yA kapar3A Adi sthApanA kI cIja rakhI jAtI hai so bhI khudA ke lie eka taraha kI kaida hai yAnI sambhAvano kI huI cIja hai / acchA maulavI sAhiba - Apa eka pUrA pramANa aura lIjiye mUtra lipha kitAba dilavastAna muz2Ahiba apanI kitAba meM likhate haiM ki - muhammada sAhiba joharA ( zukkara ) kI pUjA karate the, mAluma hotA hai ki musalamAna loga isIliye zukravAra ko pavitra jAna kara prArthanA kA dina samajhate haiM, aura muhammada sAhiba kA pitA mUrtti kI pUjA kiyA karatA thA / maulavI sAhaba jyAdA kyA kaheM- zrApake koI majbhaba to tAjiye ko pUjate haiM, aura koI kurAna ko aura koI kabra ko pUjate haiM isaliye Apa yadi inasApha karake vicAroM aura dekheM to Apa loga bhI mUrti-pUjA se alaga nahIM haiM / anta meM maulavI sAhaba ne lajjita hokara dAdAjI ko praNAma kiyA aura kahA ki hAM sAvi, bAta to aisI hI hai, aba maiM mUrtti pUjA ko mAnatA hUM aura merI bhUlacUka mApha kareMge, maiM itane dinoM taka bhUla meM par3akara bhaTakatA phiratA thA, dara asala meM haraeka zakta ko cAhiye ki vaha apane Age kI bhalAI ke liye aura gujarate jIvana meM sukha-zAnti ke liye khudA ( magavAna ) kI ( tasvIra ) (mUrti) kI pUjA kare / isake bAda dAdAjI ne saradAra zerasiMha sikkha kI ora dekhakara bolA--kyoM saradAra sAhaba, Apa to 'mUrti-pUjA' ko mAnate haiM na ? saradAra -- nahIM jI, hama jar3a mUrtti kI pUjA ko kisI taraha bhI nahIM mAnate / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 75 ) dAdAjI - acchA, Apa yaha to batalAveM ki guru nAnakajI aura guru goviMdasiMhajI kI mUrti ko dekhakara khuza hote haiM yA nahIM ? saradAra - bhalA, guruoM kI mUrti ko dekhakara kauna khuza nahIM ho sakatA, kyoMki guruooMne dharma kI rakSA ke liye apane prANoM kI paravAha nahIM kii| guru nAnaka sAhibajI aura guru govindasiMhajI jinako bhaviSya purANa meM avatAroM meM mAnA hai, inake citroM ko dekhakara kauna ruSTa ho sakatA ? hama loga inake citroM ko dekhakara bahuta khuza hote haiM aura bahuta rupaye kharcA karake inake citroM ko banavA kara apane makAnoM meM rakhate haiM, evaM apane makAna ke dIvAroM para banavAte haiM / dAdAjI - acchA, saradAra sAhaba, Apa loga apane gurukSoM kI mUrtiyoM ke sAmane zira jhukAte haiM yA nahIM ? aura unakA sammAna karate haiM yA nahIM ? saradAra- hAMjI, hama loga guruoM kI mUrtiyoM ke sAmane zira jhukAte haiM aura unakA sammAna bhI karate haiM / dAdAjI - kyoMjI saradAra sAhiba, mUrti ke sAmane zira jhukAnA aura usakA saMmAna karanA mUrti-pUjA nahIM hai ? bAta to daraasala meM sabakI ekasI hai, magara samajha meM pheraphAra hai / koI kisI rUpa meM mAnatA to koI kisI taraha mAnatA, parantu mUrtti pUjA se alaga koI bhI vyakti nahIM hai / acchA, saradArajI, eka bAta Apako aura bhI batalAte haiM, vaha yaha ki - Apa loga guru grantha sAhiba ko acche acche Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 76 ) kapar3oM meM lapeTa kara cAra pAI yA caukI para rakhate haiM aura usakI samApti hone para bhoga pAte haiM aura usake sAmane dhUpa "Adi jalAkara ghar3I-ghaNTe bajAte haiM aura bhI kaI taraha ke rAga, zabda Adi usake sAmane bolate haiM evaM aura bhI aneka taraha se usakI pUjA karate haiM, taba phira Apa mUrti pUjA se alaga kaise rahe ? agara yadi mUrti jar3a hai to grantha sAhiba bhI koI cetana nahIM haiM, ve bhI to zipha kAgaja aura syAhI ke saMyoga se hI bane huye haiM jisake nIce rakhane vAlI cArapAI ko zrApa loga "maMjA sAhiba ke nAma se kahate haiM, isaliye aba zrApa hI khuda zoca samajha kara kahiye ki Apa loga jar3a kI pUjA ko kisa taraha karate haiM yA usakA kadara kisa prakAra karate haiN| saradAra--mahAtman ! vaha guruoM kI vANI hai, isaliye hama lAga usakA sammAna aura pUjA karanA Avazyaka samajhate haiN| dAdAjI-ajI sAhaya, Apa loga jaise guruoM kI vANI kA yA guru sAhaba kA sammAna aura pUjA karate haiM, usI taraha mUrti pUjaka bhI paramezvara kI mUrti kA sammAna aura pUjA karate haiM, aura Apa loga jaba guruoM aura guruoM kI vANI kI prazaMsA karate haiM taba phira Apa logoM ko paramAtmA kI mUrti kA sammAna aura pUjA avazyameva karanI cAhiye, kyoMki guruoM kI vANI se paramAtmA kI mUrti kahIM adhika pavitra hai, isaliye Apako cAhiye ki paramAtmA kI mUrti kI pUjA aura saMmAna pratidina yathA samaya kiyA kareM, aura sabase adhika Azcarya kI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... ( 77 ) bAta to yaha hai ki pUrvokta vRttAnta se jar3a padArthoM kI pujA ko karate huye bhI Apa Izvara kI mUrti-pUjA para AkSepa karate haiM so bilakula beThIka hai, Apako acchI taraha vicAra karanA cAhiye / anta meM saradAra zerasiMha ne mUrti pUjA' ko mAna liyA aura kahA ki mahAtman dAdAjI 'mRti-pUjA' vAstava meM ThIka hai isaliye pratyeka AdamI ko cAhiye ki Izvara kI mUrti kI zraddhA bhakti se pratidina pUjA kiyo kareM, isI meM hI saba kA parama kalyANa hai, kyoMki Izvara se bar3ha kara pUjane lAyaka duniyA meM aura kucha nahIM hai| isake anantara dAdAjI ne hajarata IsAmasIha pAdarI kI tarapha dekha kara zole-kyoM pAdarI sAhaba, Apa to mUrti-pUjA ko mAnate haiM ? pAdarI-nahIM jI, maiM jar3a mUrti kI pUjA ko nahIM maantaa| dAdAjI-pAdarI sAhaba yaha to zirpha kahane ke liye hI prApa logoM kI bAta hai ki-hama 'mUrti pUjA' ko nahIM mAnate, magara dara asala meM zrApa logoM kA eka "romana kaithalika" mata acchI taraha mUrti-pUjA ko mAnatA hai, kyoMki ve loga haz2arata masIha aura mari. yama ke citroM ko girjAghara meM rakhakara usa para phUla, phala prAdi car3hAte haiM aura unakI pUjA karate haiM aura rUma ke to sabhI loga mUrti-pUjaka haiN| isake alAvA muallipha kitAba dillayastAna-majAhiSa apanI pustaka meM likhate haiM ki hajagna IsA masIha sUrya ko pUjA karate the aura ravivAra ko sUrya kI pUjA karate the isaliye Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (05) IsAI loga ravivAra ke dina ko pUjA aura sammAna kA dina mAnate haiM, isaliye pAdarI sAhaba, Apa yadi pakSapAta ko chor3a kara vicAra karake dekheM to Apa loga bhI mUrti pUjA se alaga nahIM haiM kyoMki Apake yahA~ yaha kahAvata bahuta prasiddha hai ki One picture is brings ten Thousands words) "dhana pikcara ija viMgasa Tena thAujenTasa varDasa " arthAt eka mUrti dasa hajAra zabdoM ke samAna jJAna karAtI hai / zrathavo yo kaheM ki duniyA meM koI bhI aisA mata nahIM jo kisI na kisI taraha mUrti pUjA ko nahIM mAnatA ho, isaliye miSTara pAdarI sAiba, suniye aura dhyAna dekara vicAriye ki - " mUrti - pUjA " duniyA meM anAdi kAla se calI A rahI hai, koI apane guruzra kI citroM (tasvIroM ko, koI apane vazaMjoM ( khAnadAnoM yA bujurgoM ) kI jamIna ko to koI apane dharma pustakoM ko zira | jhukAte haiM, sammAna karate haiM, kyA yaha 'mUrti-pUjA' nahIM hai ? i anta meM pAdarI sAhaba ne bhI mUrti pUjA svIkAra lI aura mahAtmA dAdAjI ko saprema praNAma kiyA / anantara dAdA dAdUrAmajI ne zrI jJAnacandajI teraha-paranthI ! jainI se kahA- kyoM jJAnacandajI Apa to mUrti-pUjA ko mAnate haiN| terahapanthI - jJAnacandajI- nahIM mahArAja, hama pratimA pUjA ko kisI taraha bhI ThIka nahIM mAnate / [-dAdAjI - kahojI, mUrtipUjA ko nahIM mAnane kA kAraNa kyA ? paMthI - mahArAja, pratimA ajIba hai, ajIba kI baMdanA yA pUjA | karane se icchA pUrI nahIM ho sakatI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 76) dAdAjI-sunojI, akSara ajIba hai, akSaroM kA samudAya pada hotA hai aura padoM kA samudAya hI vAkya yA mahA. dhAkya haiM, dhArmika pustakeM vAkya ke samUha hai, yAnI sabhI dhArmika vyavahArika, vaijJAnika prAdi pustakeM ajIva hI haiM aura duniyAM ke sabhI vicAravAn puruSa una ajIva pustakoM se apanA abhISTa ko siddha kara lete haiM, to phira 'ajIva pratimA kI sevA se icchA pUrI nahIM hotI yaha ApakA kahanA bilakula asatya aura upahAsAspada hai| aura 'nizIthasUtra' meM likhA hai ki-jina pratimA ke sAmane pITha dekara sAdhU nahIM baiThe, tathA 'vyavahArasUtra' meM likhA hai ki-'sAdhu jina pratimAke saMmukha pAloyaNA leve isaliye pratimA meM ajIva kA kahanA bhI mithyA aura bhI dekhiye kijaina siddhAnta meM pAThoM karma ajIva haiM, yadi ajIba jIva ko kucha nahIM karatA to karma jIva ko saMsAra meM bhramaNa nahIM karAtA, kintu dekha rahe haiM ki ajIva rUpI karmoM se mArA huA jIva saMsAra ke cAroM gatiyoM meM sukha duHstra bhogatA huA bhramaNa kara rahA hai| paMthI-mahArAja, bhagavAn mukti meM hai, phira mandiroM meM bhagavAn ___ ko kyoM mAnate haiM ? dAdAjI-suniyejI, "zrI jJAtAjI sUtra" meM draupadI ke adhi. kAra meM mandira ko jinaghara kahA hai, jaise"dovaha rAyavarakannA majjanaghare nigacchaha nigacchAdattA jiNaghara pavasaI pavasaittA...............ityAdi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (80) yahAM jiNaghara nAma jina (bhagavAn ) kA ghara hai, ata: uparyukta sUtra se siddha ho gayA ki jina mandira meM bhagavAna hai| panthI-mahArAja, pratimA abola hai, jIva kA bheda, indriyAM, jAti, zarIra, bhAtmA, prANa, guNaTAlA ityAdi 14 meva usameM kucha nahIM hai, 15 bola pratimA meM nahIM hai isa-- liye pratimA zramAnya hai| dAdAjI-suniyejI, Apake dhArmika-sUtra-siddhAntoM kI pustakoM meM bhI to bola nahIM haiM, to kyA ApakI ve pustake amAnya haiM ? aGgIkAra karanA par3egA ki dhArmika pustaka mAnya hai, usI taraha vola deva pratimA bhI mAnya hI hai| aura bhI suniye ki siddha bhagavAn bhI abola hI haiM, unameM jIva ke 14 bheda nahIM haiM, aura indriya guNaThANA Adi 15 bola bhI nahIM haiM, to kyA zrApa jaise bhI unheM bandanA karatA aura mAna karatA hai yA nahIM ? kahanA par3egA ki mAna karatA aura namaskAra karatA hai, ataH abola bhI deva pratimA mAnya hai aura usakI pUjA vandanA dhArmika kriyA hai, zreyaskara hai| paMthI-mahArAja, mandiroM meM jAkara patthara kI mUrti ko jo dekhate haiM ve apane ghara ke yA pAsa ke makAnoM meM lage huye patthara ke khambhe ko hI kyoM nahIM darzana kara lete ? dUra kyoM jAte ? donoM to patthara hI hai| dAdAjI-bhAI, kucha vicAra bhI to karo, dekho aura suno, bhagavAna kI mUrti mandiroM meM pratiSThita hone ke bAda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdanA-pUjA karane yogya hotI hai ghara ke patthara ke khambhe jane yogya nahIM hai, aura jaise kAgaja kAgaja hI hai, magara jisa kAgaja meM sarakArI chApa lagatI hai ghaha noTa, sTAmpa, TIkaTa Adi ke rUpa meM bahumUlya aura lokamAnya ho jAtA hai isI taraha pratiSTApita pratimA bhI mAnya hai, aura bhI suno ki-rAya prazreNI sUtra' meM sUryAbha deva ne tathA 'jIvAbhigama sUtra' meM vijaya devatA ne bhagavAn kI pratimA ko dhUpa diyA hai jaise-"dhUvaM devANaM jinavarANaM" isakA artha yaha hai ki jinezvara deva ko dhUpa diyA hai," yadi gaNadharoM kI icchA patthara ko dhUpa dene ke lie hotI to ve "dhUpaM devANaM pattharANaM" aisA hI pATha likhate, ataH mandiroM meM jAkara jinezvara bhagavAn kA darzana karanA cAhiye aura patthara ke khambhe tathA jinezvara kI mUrti eka nahIM hai| panthI-mahArAja-pratiSThA karAI huI pratimA jaba guNa ko svIkAra nahIM karatI taba phira pratimA kyA? dAdAjI kyoMjI, zrApa pratidina prAtaH kAla aura sAyaMkAla ke pratikramaNa (Avazyaka kriyA) meM 84 lAkha jIvoM ko kSamA karate haiM ve 84 lAkha jIva ApakI kSamA ko svIkAra karate haiM ? yA nahIM karate haiM ? usI taraha pratimA meM bhI smjhiye| panthI-mahArAja-pratimA ke darzana se to cakkI kA darzana acchA kyoM ki caMkI pATA ko pIsa kara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 82 ) to detI hai| dAdAjI - bAhare lAla cujhakkar3a, peTU ko peTahI dIkhatA; suno, jaise- peTU ko cakkI ko dekhane se ATe kI yAda zrAtI hai usI taraha bhAvuka bhaktajana ko bhagavAna kI pratimA ko dekhane se bhagavAn ke nirmala guNa karma svabhAva kA smaraNa hotA hai, usa smaraNa se duSita karma naSTa hotA hai nirjarA hotI hai phira parama zAnti kI prApti hotI hai / paMthI - mahArAja, patthara kA siMha kisI ko khAtA nahIM aura patthara kI gau dUdha detI nahIM to phira patthara kI mUrti kisa taraha tAregI ? dAdAjI - sunojI, patthara ke siMha ko dekha kara dekhane vAloM ko vAstavika siMha kI yAda AtI hai, usake nara, pazu zrAdi ko bhakSaNa karanA Adi hiMsaka svabhAva kA smaraNa hotA hai aura patthara kI gau ko dekhane se vAstavika gau ke dUdha denA Adi guNoM kA smaraNa hotA hai, isI taraha bhagavAn kI mUrti ko dekha kara unakI yAda AtI aura unake vAstavika guNa svarUpa kA smaraNa hotA hai jisa se dUSita karmoM kA kSaya hotA hai / G paMthI - mahArAja, pratimA pASANa kI hotI hai, pASANa ekendriya hai, ataH use pUjane se kyA lAbha ? dAdAjI - nahIM jI, pratimA ekendriya nahIM hai, vaha to ghanendriya hai, kyoMki jinezvara bhagavAn zranendriya hai aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) unhIM kI pratimA hai, aura pASANa kara sambandha jarva taka khAna se rahatA hai tabhI taka pASANa ekendriya kahalAtA, khAna se nikalane ke bAda anendriya ho jAtA, jaise khAna se khodI huI turata kI miTTI sa. citta hotI hai aura bAda meM sUkhane se acitta ho jAtI hai| paMthI-mahArAja, pratimA ko pUjane se kAya ke jIvoM kI hiMsA hotI hai aura hiMsA meM dharma kahA~ ? dAdAjI-suniye sAhaba, " rAya prazreNI sUtra" meM tathA 'mahA. kalpa sUtra ' meM jina pratimA ko jala, candana puSpAdi se pUjane ke liye svayaM bhagavAna mahAvIra ne zrAkSA pharamAI hai, AzA rUpa dharma ko karane se hiMsA nahIM lagatI, aura 'prazna vyAkaraNa sUtra' meM dayA ke 60 nAmoM meM yakSa aura pUjA kA bhI nAma AyA hai, ataH pratimA pUjA meM dharma hI hai| paMthI-mahAtman ! pratimA meM paMca mahAvrata nahIM hai, yadi hai to 'use strI kisa taraha pUjA kara sakatI aura sparza kara sakatI hai ? yadi sparza kara sakatI hai to phira pratimA meM paMca mahAvrata kahAM rahA ? dAdAjI-sunojI 'gaya paseNI' sUtra meM sUryAbhadeSa ke adhi kAra meM "jiNa paDimA jiNusseha" aisA pATha hai, bhASArtha yaha huA ki:-jina pratimA jinezvara bhagavAna kI taraha hai, ataH jina pratimA meM paMca mahAbrata hai| aura jina pratimA to sthApanArUpa jinezvara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (a=) sthApanA rUpa jinezvara ko strI sparza kara sakatI hai isa meM kucha bhI doSa nahIM, 'jJAtAjI sUtra' meM likhA hai ki satI draupadI ne jina mandira meM jAkara jina pratimA pUjI hai aura jinezvara se mokSa mAMgI hai / panthI - mahAtman ! pratimA hilatI nahIM, calatI nahIM, uThatI nahIM, baiThatI nahIM aura bhAgatI nahIM to kapATa kyoM banda karate aura tAle kyoM lagAte ? yadi pratimA bhagavAn hai to bhagavAn ko kaida kyoM karate haiM ? dAdAjI - suniye mahAzayajI, pratimA ko kaida nahIM karate, balki cora aura nindakoM se bacAne ke liye use kapATa aura tAlA lagAte haiM aura jaise zrApake "bhagavAn kI vANI" hilatI nahIM, calatI nahIM, uThatI nahIM, baiThatI nahIM aura bhAgatI nahIM hai magara phira bhI Apa use kasakara kapar3e aura moTe DoroM se bAndhate haiM usI taraha pratimA meM bhI samajhe / panthI - mahArAja, pratimA ke Age nagAre Adi bajAnA aura nRtya karanA kyA acchA hai ? dAdAjI - hAMjI, bezaka acchA hai, tIrthaMkAroM ke Age samayasaraNa meM devoM ne apanI bhakti ke dikhAne ke liye kuMdubhI bajAI, usakI AvAja sunakara mAtA marudevI nitya bhAvanA ko bhAvakara kevalatva ko pAyA hai, bhakti meM padhArI haiM aura gRhastha ke cinha ko hI dhAraNa karatI huI mukti ko gaI hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) . panthI-mahAtman ! pratimA pUjane meM yadi dharma hotA to bhagavAn ne sAdhupanA lekara kauina kriyA kyoM kI? pratimA ko hI pUja lete| dAdAjI-mahAzaya, bhagavAn ne dIkSA lete samaya bhI pratimA pUjI hai, 'zAtAjI sUtra' ko dekhiye aura kaThina kiyA karanA to tIrthaMkaroM kA kartavya hai| panthI-mahArAja, siddha bhagavAn nirAkAra hai aura pratimA ____ sAkAra hai, phira yaha bemela jor3A kaisA? dAdAjI-suniyejI, aura khUba dhyAna dekara suniye, pratimA siddha bhagavAn kI nahIM hai, bhagavAna to dusare pada meM hai, arihanta deva kI pratimA prathama pada meM hai, arihaMta deva AkAra tathA prati hArya sahita haiN| paMthI-kucha vinIta hokara, mahArAja hamAre mAne huye 32 jainA gama sUtroM meM mUrtipUjA kA sApha sApha pATha hai ? / dAdAjI-hAMjI, bahuta hai, suniye-sthAnAMga sUtra ke 4 sthAnAdhyana, 2 uddesa, 307 sUtra meM aura 'samavAyAMga' meM 35 sUtra meM aura 'bhagavatI sUtra' meM 3 zataka, 2 uddeza, 144 sUtra meM aura "upAsakadazAMga sUtra" meM 7 adhyayana, 2 sUtra meM aura "mahAkalpa sUtra" meM tathA "mahAnizItha sUtra" 3 adhyAya meM aura "uvavAI sUtra meM 1-40 sUtra meM, tathA 'rAyapaseNI sUtra' ke 136 sUtra meM aura "uttarAdhyayana nizItha sUtra" meM adhyAya 10 gAthA 171 ityAdi meM jina pratimA kI pUjA ke viSaya meM aneko sudRr3ha pramANa upasthita haiM, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ pustakoM meM Apa acchI taraha dekhale aura manana kreN| panthI-mahArAja, abhI kitI sUtra kA pATha dekara samajhAiye, pIche lo hama dekheMge hii| dAdAjI-suniyejI, 'mahAkalpa sUtra' meM likhA hai ki___ "se bhayavaM tahArUvaM samaNaM vA mAhaNaM vA ceiyaghare gacchejA ? he goyamA diNe diNe gacche jjaa"| bhAvArtha-he bhagavan mahAvIra ! tathArUpa zravaNa cA mAhaNa caitya ghara ( jina mandira ) ko jAveM ? he gotana! pratidina jina mandira ko jAve, nahIM jAve to cha belA kA daNDa bhAgI hove / paMthI-mahArAja, caitya kA artha to sAdhU , yA mati yA ati . mAna hotA hai, caitya kA artha jina mandira kahAM hai ? dAdAjI-sunojI, 'citI-saMjJAne' dhAtu se 'caitya' zabda siddha hotA hai, 'nAmamAlA' meM likhA hai ki "caityaM vihAre jinasanani" arthAt netya kA nAma vihAra yA jinAlaya hai, isI taraha 'amarakoSa' meM likhA hai ki "caityaM prAyatanaM prokta" arthAt caitya zabda kA artha siddhAyatana athavA jinamandira hai, tathA hemacandrAcArya ne "anekArtha saMgraha" meM likhA hai ki-"caityaM jinauka tadvimbaM caityamuddezapAdapaH" arthAt caitya kA artha jimamandira hai, jinavimva hai aura vaha vRkSa jisake nIce tIrthakara bhagavAn ko kevalajJAna prApta huzrA thAisa taraha caitya kA artha jinamandira hI hai isake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( =7 ) anekoM pramANa haiM aura bhI sunoM-magavatI sUtra ke 10 zataka 4 uddeza meM likhA hai ki "nannathpa arihante vA arihanta ceiyANi vA bhAvI po aNagArasla vA vislAe uTuMThe uppayaMti jAva sohammo kappa iti / bhAvArtha:- jaba camarendra saudharma devaloka meM gayA taba eka arihanta kA dUsarA caitya jina pratimA kA tIsarA sAdhu kA zaraNa lekara gayA / aba Apa vicAriye ki yadi caitya kA artha sAdhu yA muni hotA to yahAM alaga nAma zraNagAra kyoM kahate ? ataH caitya kA artha jinamandira ho hai / aura bhI suno, mahAkalA sUtra meM likhA hai ki www 6. 'se bhayavaM samaNovAsagassa posahazAlAe posahie posa havaM mayArI kiM jiNaharaM gacchajjA, haMtA goyamA gacchejA si, bhagavaM keNaveNaM gacchejjA, je koi posaisAlAe yosahavaM bhayArI jo jisahare na gacchejjA to pAyacchittaM havejjA, goyamA jahAM sAhu tahAM bhaNiSpavaM jhaTuM zraha vA duvAla saM pAyacchitta havejjA / pUchA ki he bhagavan ! poSadha - vrata brahma bhAvArtha - bhagavAn mahAvIra se gautama ne zrAvaka poSadhazAlA meM poSadha meM rahA huA cArI jinamandira ko jAve kyA ? bhagavana ne kahA, hAM, jAve, gotama ne pUchA, bhagavan ! kisa vAste jAve, bhagavan ne kahA, gotama ! jJAna, darzana aura cAritra ke liye jAve / gotama ne pUchA, he bhagavan ! poSadhazAlA meM rahA huA poSaghatrata brahmacArI jo koI zrAvaka jinamandira meM nahIM jAve to kyA use prAyazcita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (88) hove ? bhagavAna ne kahA he gotama jaise sAdhunoM ko prAyazcitta Ave usI taraha zrAvaka ko bhI prAyazcitta hove| isase bhI yaha sApha sApha sAbita hotA hai ki sAdhu yA zravaNa pratyeka ko yathAyogya jina pratimA kI pUjA, darzana aura vandano karanI caahiye| evaM mahAnizItha sUtra meM likhA hai ki "kAupi jiNAya paNehiM maMDiyaM savvameyaNIbaTuM dANAI catuSkeNaM saDho gacchejjA acutaM jv"| ____ bhAvArthaH-yadi koI zrAvaka jinamandira karAve to vaha acyuta nAma 12 meM devaloka meM jAve, api zabda se dAna, zIla, tapa aura bhAvanA se bhI 12veM acyuta devaloka meM jaave"| isase bhI jinamandira karanA aura jinapratimA kI pUjA siddha hotI hai| isI taraha bhagavatI sUtra ke 20 zataka : uddeza meM jaMghAcAraNa muni ne pratimAyeM pUjI haiM, yaha khAsa bhagavAn mahAvIra ne gotama se kahA hai| ___ aura 'rAyapameNI sUtra' meM sUryAbhadeva ke jina pratimA ko pUjane kA pATha hai jaise ...... . . . . . . . devANupiyANaM suriyAbhe vimANe siddhAyaNaM avasayaM jiNapaDimANaM jiNusseha pamANatemANaM saNikhittaM ciTThati, sabhAeNaM suhammApaNaM mANavatte, ceie khaMbhe parAmae gAlavaTusamugAe ghahaujigarAI kahAusaNi gakhitA uciTThati tAuNaM devANupiyANaM praNaro hi ca bahuNaM vemANiyANaM devANaya devINae pracApijjhA e jApa vaMdANijjhA prANamasaNijjhAyo Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (maha) pUrvaNIumAmo mAmANijjhAmo kasyoga maMgala devayaM cajhyaM panmuzAsakhibhAno taeNaNaM devANupiyAsaM puncha karagijjhataM pasArA devAsuppiyANe puSiseyaM tapaNakhe devAsuppiyA pudi paccAvihivAra suhAra khamAra khissalAe maNugAmi pattAe bhvssnti| bhAvArtha:-yahAM "jiNa paDimANaM jiNusseha" arthAt jinapratimA zinezvara ke samAna hai, sAmAmika devoM ne sUryAbhadeva ko jina pratimA ko pUjane ke lie kahAM aura kahA ki jima pratimA kI pUjA kalyANa, maMgala karane vAlI hai| pUrva ke deva, muni satpuruSoM meM kiyA aura pIche ke bhI hAnI, cyAMnI muni khanta sAdhu loga jina pratimA kI pUjA ko kareMge / yahI bAta bhagavAn mahAvIra ne bhI bhAmiyogiko se kahI hai, jaba bhagavAna mahAvIra kA prAmiyogiko ne vandanA ko taba unheM maMgavAna ne kahA. jaise-'savapasisI' sUtra meM kahI hai ........... "sUriyAbhovasta AmiyoMgiyA devA devANu. dipamA hAmo namaM sAmo sakkAremo samANeno kalyANaM maMgalaM devayaM cedayaM pajjuvAsAmo devAI samaNe bhagavaM mahAvIre te deve evaM vapAsI porANamevaM devA jAyamevaM devA kizcamevaM devA karaNijjamevaM devA prAciraNameva devA prakaNuNNAyamevaM / bhAvArtha:-jipa samaya prAmiyogikoM meM bhagavAna mahAvIra ko 'devayaM ceyaM' kahakara vandanA kI, nava bhagavAna ne unase kahA ki he devoM! yaha tumhArI pUnA prAcIna hai, yaha bhAvAra hai, yaha kRtya hai, yaha karaNIya hai, yaha pUrva donoM ne AvaraNa kiyA hai, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8.) isa taraha sabhI tIrthaMkaroM ne AkSA dI hai aura merIbhI prAzA hai| bhava kahiye jJAnacandajI, mAmiyogikoM ne "deva ceyayaMga yAne jina pratimA kI upamA dekara bhagavAna kI bandanA kI aura bhagavAna mahAvIra ne use acchA kahA, aMgIkAra kiyA aura mAnA dI ki aisI pUjA karo, taba kyA pratimA pUjA siba huI yA nhiiN| zrIyuta jJAnacandajI ne vinIta hokara kahA-mahAtman ! hama abhItaka pratimA pUjA ke vAstavika tAtparya se dUra the, mApakI rupA se merI vyartha kI zaMkA nivRtta huI, hama avazyameva. mUrti pUjaka baneMge aura sabako bananA cAhiye isImeM sabakA sarvathA zreya hai saubhAgya hai aura hai zAnti isa taraha vahAM: upasthita sabhI ne niSpakSa hokara mUrti-pUjA ko sAdara aMgIkAra kiyA aura vahAM ke saba saharSa apane apane ghara ko cale gaye kAlUrAmajI bhI taba se pakke mUrti pUjaka bana gaye aura Izvara. kI saprema-bhakti meM sukha pUrSaka dina bitAne lge| OM zAntiH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com