Book Title: Jivan Vyavaharni Sahajikta
Author(s): T U Mehta
Publisher: Umedchand and Kusumbaben Charitable Trust Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004589/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana - vyavahAranI sAhajikatA - anekAnta dRSTi ane nyAyataMtra traMbakalAla u. mahetA prakAzaka umedacaMdabhAI enDa kasuMbAbena cerITebala TrasTa "sidhdhArtha" 3, dAdA rokaDanAtha sosAyaTI, nArAyaNanagara, pAlaDI, amadAvAda-380OO7 2010_04 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvana - vyavahAranI sAhajikatA - anekAMnta dRSTi ane nyAyataMtra caM. u. mahetA prakAzaka umedacaMdabhAI enDa kasuMbAbena cerITebala TrasTa sidhdhArtha" 3, dAdA rokaDanAtha sosAyaTI, nArAyaNanagara, pAlaDI, amadAvAda-380007 phonaH (079) 26608816 mobAIla: 9879026354 (anekAnta dRSTiE 2010_04 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : umedacaMdabhAI enDa kasuMbAbena cerITebala TrasTa "sidhdhArtha"3, dAdA rokaDanAtha sosAyaTI, nArAyaNanagara, pAlaDI, amadAvAda-380007 phona : (079) 26608816 mobAIla : 9879026354 AvRtti : prathama - okTobara-2004 nakala kiMmata : : 1000 30-00 mudraka : arihaMta prinTarsa ke-6 vibhAga-1, zAyonA siTI, ghATaloDIyA, amadAvAda-380061. mobAIla: 9825023239 prAptisthAna : 1. caM. u.mahetA "sidhdhArtha"3, dAdA rokaDanAtha sosAyaTI, nArAyaNanagara, pAlaDI, amadAvAda-380007 phona : (079) 26608816 mobAIla: 9879026354 2. rohitabhAI mahetA sarvodaya naM. 1, zaMkara zeTha roDa, pUnA-411 042 phona naM. 022-26459027 020-26359027 =anekAnta daSTika 2010_04 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arpaNa janma tA. 5-9-1919 deha vilaya tA.24-6-2004 amo chIe ApanAM saMskAra vaibhavanAM vArasadAze caMdrAgaurI mahetA DaoN. rohita dhIrajalAla mahetA nikhila dhIrajalAla mahetA zrImatI kiraNa rohita mahetA zrImatI monikA zAha darzana zehita mahetA 2010_04 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2010_04 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amuka saMsthAo taraphathI zrI dhIrubhAIne zokAMjalio arpaNa thaI che temAMnA avataraNoH teoe samAjanA judA judA pade padAdhikArI tarIke rahIne samAjanI tathA saMsthAnI ghaNI sevAo karI che. jatAM jatAM paNa teoe ghaNuM ja umadA kAma karyuM che ke teoe cakSudAna karI be mAnavIne A raMgaberaMgI duniyAnA darzanano lahAvo Apyo. - zrI punA gujarAtI baMdhu samAja - During this long period, at the helm of affairs, Mr. Mehta brought the Library's Finances through wise and thrifty management, to its present enviable healthy state today. This was done without restricting the facilities offered to its members. He became the Vice-President of the Library on May 29 the, 2003 to his sudden passing away on 24th June 2004. - United Services Library ucca preraNAdAyI vicAro, niHsvArtha ane nirmaLa prema-muzkelInA samayamAM dhairya, samyaka jJAna, kuTuMba ane samAja pratyenI vaphAdArI nikhAlasatA, hakArAtmaka vicAra saraNI, hasato cahero temanA jIvanamAM vaNAI gayA che. vANI e AtmAnuM AbhUSaNa che. temanI vANI khUba ja suMdara ane arthasahItanI hatI, koIpaNa prasaMge bolavA ubhA thatA tyAre sAMbhaLavA mATe jIjJAsA jAgatI. vicArapUrvaka ane samajadArIpUrvakanI bhASA hatI. - zrI saurASTra sthAnakavAsI jaina mitra maMDaLa sadgata kuTuMbavatasala, sevAbhAvI, paropakArI ane dharmapremI hatA. A saMsthA tarapha temanI haMmezA sadbhAvanA rahelI hatI. 2010_04 R -gujarAtI keLavaNI hitavardhaka maMDaLa anekAnta dRSTi Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvAMjali sva. zrI dhIrubhAI sAtheno mAro gADha maitrI bharela saMsarga 65 varSathI vadhu samaya rahyo tethI have te ApaNI vacce nathI te vAstavikatAno svIkAra mAnasika rIte huM karI zakato nathI. kAyadA zAstranA abhyAsamAM amo sAthe joDAyA te pahelAMnI amArI maitrI hatI. kolejanA abhyAsa daramiyAna paNa amo baMne sAthe ja vidyArthI pravRttiomAM temaja hosTelamAM sAthe. kAnunI abhyAsa pUro karyA bAda vyavasAyI dRSTie amo judA paDayA. teo punAmAM temanA mAmAzrInI sAthe menyuphekacarIMganA vyavasAyamAM joDAyA jayAre rAjakoTamAM kAnunI kSetre vakIlanA vyavasAyamAM huM joDAyo. tema chatAM amAro aMgata maitrI saMbaMdha vadhune vadhu gADha thato cAlyo. punAmAM dhIrubhAIe phakta Apa baLe ja zunyamAMthI moTuM sarjana karyuM ane potAnA laghu baMdhuo zrI dInakarabhAI tathA sva. mahAsukhabhAIne paNa punA bolAvI dhaMdhAsara karyA. AvuM vyavahArIka zANapaNa ane zAlInatA hovI te ApaNA samAjamAM khAsa navInatA nathI. paraMtu vyApArI vyavasAyamAM gaLADuba rahevA chatAM temaNe temano pustaka prema, vAMcana ane saMgita prIyatA ochI thavA dIdhI nathI. temanI pAchaLa Aje teo mAnava jIvanane sparzatA tamAma viSayone lagatA hajAronI saMkhyAmAM je pustako mukatA gayA che te koIpaNa jAhera vAMcanAlayanI sAthe spardhA karI zake tevA ane teTalA che. punAmAM dara varSe bharAtI savAI gAMdharvanI rAtrI mahephIlomAM chellA 25 thI 30 varSa thayA temaNe acUka hAjarI ApI che. zrI AnaMdamayI mAtAjI tathA zrI goheMkAjInA teo ananya bhakta hatA ane vipazyanAnI ghaNI zibiro temaNe bharI punAnI lAyansa kalabanA pramukha paNa rahI cUkyA ane jANItI punA kalabanA lAIbrerI vibhAganA ona. sekreTarI tathA vAIsa presIDanTa tarIke temaNe sevA ApI kalabanI lAIbrerIne adyatana svarUpa ApI samRddha banAvI, sAmAjika kSetre temaNe punA gujarAtI baMdhu samAjamAM graMthapAla tarIke ane tyArabAda kAryAdhyakSa tarIke ane chevaTe pramukha tarIke sevAo ApI. te ja anekAnta daSTiE 2010_04 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rIte zrI saurASTra sthAnakavAsI jaina mitra maMDaLa sAthe paNa sahakAra sAdhyo. teo eka sArA taraiyA hatA. A rIte anekAMta draSTithI vividha kSetre potAnI pratibhA pADI teoe A jIvanamAMthI vidAya lIdhI ane temano saMskAramaya vAraso temanA dharmapatnI zrImatI caMdrAbahena tathA be putro DaoN. rohita tathA zrI nikhila mATe choDatA gayA che. snehIjananuM mRtyu mAnava sneha tathA pAchaLa rahela Apta janonI bhAvormIo uparano zaktizALI prahAra che je sahana karyuM ja chuTako che. mRtyu sarva mATe anivArya che paraMtu te Ave che tyAre ciMtananA kSetre pAyAno prazna ja udbhave che te e che ke zuM mRtyu e jIvanano aMta che? jo hA, to te eka evuM pUrNa virAma che ke je samagra astitvane mATe bhayajanaka pariNAmo lAvI zake che. paraMtu javAba jo na kAramAM hoya eTale ke jene ApaNe mRtyu kahIe chIe te jIvanano aMta na hoya to te eka vismayajanaka jAgRti pedA kare che je samasta vizvanA jIvananuM rahasya khullu kare che. AthI mRtyu eka evI kSaNa utpanna kare che ke je kAMto astitvanI apUrNatA ane zUnyatAmAM pariName che agara to astitvanI arthapUrNatA tathA sArthakatAmAM pariName che. dhIrubhAInuM acAnaka mRtyu ApaNe sau snehIjanone jIvananI arthapUrNatA ane sArthakatAmAM pariNamo te ja prArthanA sAme A pustikA sadagatane arpaNa thaI te yogya che amadAvAda tA. 31-10-2004 traMbakalAla u. mahetA (anekAnta daSTiE 2010_04 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvakAra bhAratIya dharmadarzanamAM muguTamaNi samAna jainadarzananA eka paramatattvane Adhunika pariprekSyamAM samajavAnI koziSa A graMthamAM karavAmAM AvI che. dharmattvane pAmavAno, samajavAno prayAsa yuge yuge ciMtako vidyArthIbudhdhithI kare che ane te prayAsa hoya che to svAntaH sukhAya, paraMtu te eTalI bhaktithI thAya che ke A prayAsa aMte sarvajana hitAya banI rahe che. A pustaka paNa tevo ja sarasa prayAsa che. bhagavAna mahAvIra 2600mAM janakalyANaka varSanA smaraNamAM keTalAMka uttama pustako prakaTa karavAnuM gujarAta sarakAre TharAveluM ane te samaye lekhaka zrI TI. yu. mahetA, e lekhakazreNImAM, sauthI vayovRdhdha hovA chatAM temano nibaMdha sauthI pahelo lakhAIne Avelo. alabatta, aneka rAgadveSanI mAyAjALanA kAraNe gujarAta sarakAra taraphathI te sakArya thayuM nahi. paraMtu Aje A pustaka rUpe ApaNane Ama upalabdha thAya che te paNa ghaNuM prazasya che. anekAntane samajavA mATe ghaNI AMtarika sthiratA joIe. lekhaka A pustakamAM bilakula saraLa ane taLapadI bhASAmAM emanuM ciMtana prastuta kare che. vidvAnone A vicAro pratye kaMIka kahevAnuM Ave tema banaze. paraMtu ahIM prastuta thayeluM ciMtana uMDo vicAra, Adhunika nyAyataMtrano vyApaka anubhava ane gahana vAMcanamAMthI prakaTe che te niHzaMka che. dharmanI sAcI zradhdhA ane paramatattva pratyenI niSThAmAMthI pragaTato abhiprAya AdaraNIya banI rahe che. anekAntano A zubha vicAra sau vAcakone mokSadA banI raho tevI maMgala kAmanA che. muni vAtsalyadIpa -anekAnta dRSTi 2010_04 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodyAta anekAnta phakta vicAra-prakriyAmAM ja upayogI che tevuM nathI. teno vyApa vaizvika che. kAraNa ke vaizvika prakriyAmAM samatA samatulA ane sulabhatA prApta karavAmAM anekAnta adRSTa madada kare che. RgavedamAM vizva vyavasthA mATe eka zabda vaparAyo che te che Rta. aMgrejImAM tene Cosmic Order kahe che. A zabdano virodhAbhAsa darzAvavA anaRtu zabda thayo jeno artha asatya paNa thAya che. eTale ke jyAM vyavasthA nathI tyAM asatyano janma che. vizva racanAno AdhAra satya che ane asatyathI vizva vyavasthAno bhaMga thAya che tevo bhaMga thato aTakAvavA anekAnta zabda atyaMta upayogI che. samatA, samatulA ane sulabhatA tamAma prakAranI vyavasthAnA Avazyaka aMgo che. tenA abhAvamAM koIpaNa vyavasthA TakI zake nahIM. A traNe aMgenI jALavaNI mATe vizva dRSTinI jarUra che. AvI vizvadRSTine pU. munizrI saMtabAlajIe vizvamayatAnuM nAma Apela. anekAntanA sidhdhAMto mujaba vizvanI tamAma prakAranI apekSAono saMyojana anivArya che. A saMyojanamAM vikSepa Ave tyAre koIpaNa AyojananI samatulAno bhaMga thAya ane samatulAnA bhaMgane pariNAme samatAno temaja sulabhatAno paNa bhaMga thavAno ja. vividha prakAranI viSamatAono vaiyaktika ane sAmAjika dhoraNe ApaNe je sAmano karavo paDe che tenA mULamAM anekAnta dRSTithI pedA thatI paristhiti ja javAbadAra che. A rIte anekAntano prayoga phakta vicArane stare ja simita nahIM rahetA samasta vaizvika vyavasthAne sparza kare che, tethI anekAntane ApaNI rojIMdI jIvana praNAlImAM dAkhala karI zakIe to jIvana kalahanA ghaNA prazno upasthita ja thAya nahIM. nyAyataMtra to sAMsArika kalaha ane temAMthI janma letI viSamatAone nivAravAnuM kSetra che. jemAM rojIMdI jIvana praNAlInA prazno ja upasthita thatA hoya che. AthI ja nyAya vitaraNa padhdhatimAM anekAntanA sidhdhAMtonI anivAryatA spaSTa che. mAro jIvana saMparka Adhunika nyAya prakriyA sAthe rahyo che. tethI pU. munizrI vAtsalya dIpa ma.sA.e mane A nibaMdha lakhavAnI preraNA ApI. phakta thoDAka ja divasamAM A nibaMdha puro karavAnI jarUra hovAthI cAlu vyavasAyamAMthI truTaka truTaka samaya - 7 (anekAnta daSTiE 2010_04 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kADhIne nibaMdha lakhAela che, tethI ghaNe sthaLe kAMIka kSatio ajANapaNe rahI javAno saMbhava che, te mATe mArUM dhyAna do2vA vAcakone mArI namra vinaMtI che. Adhunika nyAya vitaraNa padhdhatinA kAnunI prabaMdho eka pachI eka laIne teo keTale aMze anekAntanA sidhdhAMto sAthe baMdha bese che tenI carcA IrAdA pUrvaka TALI che. kAraNa ke tema karavAthI Ama varga jene kAnUnI AMTIghuMTImAM khAsa rasa na hoya tene tenA vAcanathI ja kaMTALo Ave ane jaina darzananA vividha siddhAMtone jaina temaja jainetara samAjamAM lokabhogya karavAno hetu paNa mAryo jAya. AzA che ke A nibaMdhane pariNAme jaina darzananA eka atimahattvanA aMganI oLakhANa Ama varga sudhI pahoMcaze. tA. julAI 1, 2004 siddhArtha 3, dAdA rokaDanAtha sosAyaTI, nArAyaNanagara pAse, pAlaDI, amadAvAda-380007 phona : 26608816 A bhA 2 anekAnta dRSTi A pustikA chApavA mATe sva. dhIrUbhAI mahetAnA dharmapatni zrImatI caMdrAbahena tathA temanA be suputro DaoN. rohIta tathA nikhile Arthika sahAya karela che te mATe teone dhanyavAda. tryaMbakalAla u. mahetA _2010_04 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a nu ka ma Na kA pAna naM. 1 1 11 13 14 16 18 19 anukrama zrI dhIrUbhAIne arpaNa thayela zo kAMjali avataraNo bhAvAMjali AvakAra upoddhAta pUrvabhUmikA ekAntamAMthI anekAntanI yAtrA jIvana spaSi siddhAMta anekAntanuM svarUpa vastunuM hakArAtmaka temaja nakArAtmaka svarUpa anekAntanI tAtvika bhUmikA vastunI traNa avasthA ciMtana prakriyAnA be tattvo abhivyaktinI apUrNatA nayavAda nayanA prakAro anekAntalakSI syAdvAda syAdvAdano samanavya vicAramAM paNa ahiMsA sAMsArika jIvanamAM anekAnta fmatti je nava mUke! . (aMtargata nyAyataMtra) IcchAonuM atikramaNa prAcina nyAya paddhatimAM anekAntanuM sthAna Adhunika nyAya paddhati ane anekAnta upasaMhAra subhASito 26 32 34 37 39 41 47 Y anekAnta daSTiE 2010_04 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvabhUmikA IsvIsananI cothI zatAbdImAM jaina AcAryazrI sidhdhasena divAkare anekAntavAdanA sidhdhAMtane gurupade sthApI namaskAra karatA kahyuM : jeNa viNA logassa vi vavahAro savvahANa NivaDaI / tassa bhuvaNekka guruNo Namo aNegaMta vAyassa / / - sanmati tarja rU/70) arthAta : jenA vinA loka vyavahAra sarvadhA asaMbhava che ane je samasta saMsArano ekamAtra guru che te anekAntavAdane namaskAra hajo. samasta saMsArano vyavahAra jenA vinA sarvadhA asaMbhava hoya tevA anekAntavAdanA saMzodhaka bhagavAna mahAvIrane paNa ApaNA namaskAra hajo. I.sa. pUrvenI chaThThI zatAbdImAM phakta bhAratamAM ja nahi paraMtu te samayanA samasta vizvamAM eka vaicArika krAntino udabhava thayo hato, te samaye cInamAM lAunse ane kanphayusIasa, madhya pUrvamAM jarathuSTra, bhUmadhya sarovaranA pUrva kinAre sokreTIsa pahelAMnA pAyathAgorasa vagere grIka vicArako ane bhAratamAM mahAvIra, bha, buddha, AjIviko ane bIjA tareha tarehanA tattvajJAnIo thayA. A sRSTi kevI rIte utpanna thaI, kudaratI baLo kevI rIte kAma kare che ? teno koI kartA che ke A badhuM Apa meLe ja cAle che? mAnava jIvananA sukha duHkhanuM zuM kAraNa che? sukhanI prApti ane duHkhanuM nivAraNa kevI rIte thAya ? manuSya jIvananI samAptimAM ja jIvanano aMta che ke mRtyu bAda paNa kAMIka che? A ane AvA aneka dArzanika prazno citanane kSetre vizvabharamAM jyAM jyAM mAnava saMskRtino vikAsa thayo hato tyAM uThatA gayA. bha. mahAvIranA samayamAM bhAratamAM upaniSadonI racanA zarU thaI gayela. paraMtu vaicArika saMgharSa ane dArzanika vivAda tenI carama sImAe pahoMcI gaela. jaina sAhityano atiprAcina graMtha sutrakRtAM. te samaye pracalita dArzanika vicAronA prakAro varNave che. jaina Agamo anusAra bha. mahAvIranA samayamAM kula 363 dArzanika mato hastI dharAvatA hatA ane dareka pote potAnA matanA AgrahI hatA. eka bAju vedanA adhyayanonA gUDhArthane tyajI yajJonA hiMsaka vidhi vidhAno ane AcArasaMhitA sAme virodha utpanna thayo hato ane IzvaranA kartutvano InkAra karI saMsAranA vaividhya bAbata judA judA prakAranA khulAsAo dArzaniko taraphathI thatA hatA. bIjI taraphe samAjamAM ucca nIcanA bheda, AcArazithilatA ane dhArmika vidhi vidhAnonA prAbalyathI sAmAnya janatA trAsI gayela hatI. -anekAnta daSTi) (10 2010_04 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAntamAMthI anekAntanI yAtrA AvA saMjogomAM bha. mahAvIra ane bha. buddha upara yogya doravaNI ApavAnuM kartavya AvI paDayuM. bannee judI judI rIte cAlu visaMvAdano nIkAla karavA prayatno karyA. bha, buddhanuM kahevuM hatuM ke dareka visaMvAdI dArzanikano mata ekAntika che. temaNe kahyuM ke AvA dArzanika vivAdo saMsAramAM kalaha ane azAMtinA kAraNarUpa che tethI temAMthI koIno paNa svIkAra karavA yogya nathI. mATe AvA ekAntika maMtavyono tyAga karI tRSNAthI mukta thavAnA upAyo hAtha dharI vimukti prApta karavI joIe. A rIte bha. buddhano abhigama nakArAtmaka rahyo. bhagavAna mahAvIre paNa kahyuM ke, judA judA dArzaniko potAno mata ja AkharI che tevo Agraha rAkhe che, tyAre bIjAnA matamAMnA sAtatyanA aMzanI avagaNanA kare che ane pariNAme mata vigraha utpanna thAya che. AthI bhagavAna mahAvIranA mAnavA mujaba paNa koIpaNa ekAntika mata samAjanA utkarSa mATe temaja vaicArika saMzodhana mATe upayogI nathI. ahi sudhI banne mahApurUSonuM maukya hatuM, kema ke bannee ekAntika matano niSedha karyo. paraMtu A paristhitinA upAya bAbata bannenA rastA judA paDayA. jyAre bhagavAna buddhano abhigama nakArAtmaka rahyo tyAre bhagavAna mahAvIrano abhigama sakArAtmaka rahyo. bhagavAna mahAvIre bhinna bhinna dArzanika matonI upekSA karavAnuM na kahyuM, paraMtu te darekamAM je satyano aMza hato te kaI apekSAe hato te zodhIne teno sApekSa svIkAra karIne tamAmanA samanvayanI eka prakriyA zodhI jeanekAntavAda tarIke oLakhAya che. ekAntamAMthI anekAntanI A yAtrA samanvayanI yAtrA hatI. tethI saMpUrNa rIte hakArAtmaka hatI, ane gharSaNa nivAraNa mATe atyaMta upayogI thaI paDI. samaya jatAM vizvabharanA citana kSetre anekAntanI vicArasaraNIe krAMti bIja vAvI tadana anokhuM ane amUlya pradAna karyuM ane sAMsArika jIvanamAM manuSyane je kAMI gharSaNa ane viSamatAone sAmano karavAno Ave che tyAre upayogI thaI paDe tevI eka vaicArika vyavasthA utpanna thaI, jene pariNAme upara kahyuM tema AcArya siddhasena divAkarajIe anekAntanA siddhAMtane gurupada ApyuM. jIvana sparzI siddhAMta nyAya vitaraNanI prakriyA sAMsArika gharSaNonI eka leboreTarI che, jemAM tamAma virodhI pakSonA satyAMzone zodhI evA nirNaya upara AvavAnuM hoya che ke je saMpUrNa anekAnta daSTiE 2010_04 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyano nahi paraMtu saMpUrNa satyanI jeTalI najIka jaI zakAya teTaluM najIka javAno prayatna kare che. temAM buddhadevanI nakArAtmaka paddhati karatAM mahAvIra devanI sakArAtmaka paddhati saMsAranA vyavahAranI dRSTie atyaMta upayogI che. buddhadevano abhigama saMsArika eSaNAonA saMpUrNa tyAgano ja hato. tethI ekAntika maMtavyomAM zuM sAcuM che tenI zodha karavAnI mAthAkuTamAM paDayA vinA temano ekAntika matano saMpUrNa tyAga karI du:kha nivAraNano sIdho rasto saMsAra tyAgano ja pakaDayo. temano A abhigama chevaTe zunyavAda tarapha gayo. saMsAra tyAganI temanA aMgata jIvananI ghaTanA paNa Aja rIte ghaTI. jethI jyAre temane jJAna thayuM ke saMsAramAM duHkha che ane te duHkhanA nivAraNo mArga paNa che tyAre temaNe koInI paNa rAha joyA vinA rAtrInA aMdhakAramAM potAnI priya patnI tathA bALakane sutA rAkhI temano ane saMsAranI tamAma vastuono tyAga karI saMnyastha grahaNa karyuM. jyAre bhagavAna mahAvIre hakArAtmaka abhigamano svIkAra karyo ane saMsArano tyAga karyA vinA je sAMsArika vyavahAra anivArya thaI paDe che tenI viSamatAomAMthI mArga kADhavAno rasto batAvyo ane kahyuM ke jIvananI dareka paristhitimAMthI jyAre visaMvAda utpanna thAya che tyAre tevuM vartana zA kAraNe ane kevA saMjogomAMthI utpanna thayuM che teno vicAra karIe to visaMvAdanI ugratA kAbumAM jarUra Ave. AvI paristhitinuM nirmANa karavA anekAntavAdano siddhAMta ApaNane samajAve che ke duvi jIvananA koIpaNa prasaMga ke vicArane koIpaNa eka cokkasa dRSTithI mUlavavAne badale jeTalI upalabdha hoya te tamAma vividha dRSTiothI mUlavavI joIe. bIjA zabdomAM kahIe to koIpaNa eka prasaMga ke vicArano nyAya karavAno samaya Ave tyAre tenA dareka paheluone samajIe to satyAnveSaNanI kriyA sabaLa bane ane tyAre tamAro nirNaya ekAntika ke eka lakSI hovAne badale anekAntika thaze. bhagavAna mahAvIranA aMgata jIvanamAM paNa tevuM ja thayuM. saMsAra tyAgI sanyAsa levAnI temanI abhilASA ghaNA samayathI hatI. te samaye mAtAjI haiyAta hatA. tethI temanI sanyAsa levA bAbata paravAnagI temaNe mAMgI paNa mAtAjInI paravAnagI maLI nahi. paraMtu buddhadevanI peThe temaNe koInIpaNa jANa vinA saMsAra tyAgavAnuM pasaMda na karyuM. temanI anekAntanI dRSTi mAtAjInA Agrahane samajI zakI tethI koIpaNa visaMvAda utpanna thayo nahi ane saMsAra zuM saraso rahe, paNa mana prabhunI pAsa jevo abhigama anekAnta dRSTi 126 2010_04 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAraNa karI saMsAramAM cAlu rahyA. bAda mAtAnA mRtyu pachI temaNe pharI potAnI sanyasta levAnI IcchA vaDIla baMdhu pAse jAhera karI. AthI vaDIla baMdhune paNa duHkha thayuM ane kahyuM ke mAtAjI to gayA ane bhAI tame paNa amone choDIne jazo to amArI lAgaNIno to vicAra karo. mahAvIrano anekAntavAda pharI temanI madade Avyo ane viraktinA bhAvapUrvaka teoe saMsAramAM rahevAnuM cAlu rAkhyuM. saMsAramAM rahevA chatAM saMsArika eSaNAo temane sparzI zakatI nahotI. paraMtu te chatAM paNa sanyAsa levAnI temanI IcchA eTalA mATe hatI ke sAdhanAnI suvidhA rahe ane sanyAsano kaThaNa mArga grahaNa karI tapazcaryAthI ajita karmonI nirjarA thaI zake. jayAre vaDIla baMdhune tathA bIjA kuTuMbIone lAgyuM ke sAdhanA karavAnI temanI IcchAno virodha karavo IcchanIya nathI. tyAre temaNe sAmethI ja bhagavAnane sanyAsa levAnI paravAnagI ApI. sanyAsa lIdhA. pachI paNa bhagavAnanA jIvanamAM je je prasaMgo AvyA te tamAmane teozrIe potAnA anekAntavAdanA siddhAMtathI ja mUlavyA che. A rIte anekAnta te jIvanasparzI siddhAMta che tema bhagavAnanA potAnA ja jIvana prasaMgothI sAbIta thaI zake che. jaina dharmanA tamAma mULabhUta siddhAMtonI racanA pAchaLa anekAntano siddhAMta kAma kare che. A rIte anekAnta jaina tatvajJAnanI cAvI rUpa che. anekAntanuM svarUpa anekAntanuM aMtimalakSya satya zodhananuM che ane tethI jIvananA dareka prasaMgamAM ke vicAra vaividhyamAM zuM rahasya che, tenI utpatti kevI rIte thaI che ane zA mATe thaI che tenuM saMzodhana karI je apekSAe tenuM sAtatya sAbIta thAya teno svIkAra karavAno temAM prayAsa che. paramasatyanI zodha vedonA RSimunioe karavAnA prayatno karyA, paraMtu parama satyanI vividha AyAmitA pAmavAnuM ati muzkela hatuM ane tenI kAMIka jhAMkhI thaI hoya to paNa bhASAmAM raju karI teno khyAla ApavAnuM paNa muzkela hatuM. AthI neti-neti kahIne tenuM nakArAtmaka daSTibiMdu raju karyuM. sAkarano svAda zuM che tenuM varNana karIne teno hakArAtmaka khyAla ApavAnuM azakya che. paraMtu te amuka prakAranA svAda jevo nathI tema jaNAvI teno nakArAtmaka khyAla jarUra ApI zakAya. vedonA RSione ciMtanane pariNAme jaNAyuM ke paramasatyanuM mULa svarUpa to eka ja che paraMtu vidvAno tene (anekAnta daSTika 2010_04 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividha rIte raju kare che. AthI RgvadamAM kahyuM "e sad viUT: vahudhA vati " Ano artha e thayo ke jo ke parama satya eka ja che chatAM je judI judI apekSAe tenI rajuAta thaI hoya te apekSAe teno svIkAra karo to vaicArika gharSaNa jarUra TALI zakAya. AThamI zatAbdImAM thaelA AcArya haribhadra sUrijIe bhAratanA tamAma tattvadarzanonI vivecanA karato graMtha paddarzana samuccaya lakhela che temAM jina paramAtmAnuM varNana prathama zlokamAM karatAM teozrIe temane "syAdvAda dezaka" kahyA che. zrI guNaratna surIjIe ahIM syAdavAda je anekAntavAda tarIke paNa oLakhAya che, teno artha nIce mujaba samajAvyo che : "jayAre koI eka darzana pote kahela vastuno aMza saMpUrNa satya che tevo Agraha rAkhe che tyAre te sahaja rIte bIjo darzana je paNa potAnA mata vize te prakArano ja Agraha seve che, tenI sAthe jarUra gharSaNamAM utare che. paraMtu dareka darzana pote kaI apekSAe potAnA maMtavyane sAcuM mAne che ane bIjA darzano temane potAne kaI apekSAe sAcu mAnatA thayA che te jANavAno prayatna kare to tarata ja tene darekanA satyAMzonI bhALa maLaze ane virodha dUra thaI dareka satyAMzono Adara karavA lAgaze ane vastunA anekAnta svarUpanuM darzana thaze. anekAntanA svarUpane pAmavAno A eka ja mArga prazasta che." (bhASAntara) vastunuM hakArAtmaka temaja nakArAtmaka svarUpa . sArIe vizvaracanAno uMDANathI abhyAsa karIzuM to mAluma paDaze ke jIvananA tamAma prasaMgo ke draSTigocara thatI vastuomAM hakArAtmaka ane nakArAtmaka tema banne tattvonuM vicitra saMmizraNa hoya che, je draSTigocara nathI hotuM, paraMtu anubhava gocara jarUra hoya che. A banne tattvonuM astitva parasparAvalaMbI hoya che. ThaMDIno anubhava garamI hoya to ja thAya che. mIThAzano anubhava kaDavAza hoya to ja thAya che. jagatanI tamAma vastuonuM Temparecara agara svAda eka sarakho ja hoya to te vastunA guNadharmothI tenI oLakha karavAnuM azakya che. anekAntano siddhAMta A paristhitino svIkAra kare che tethI vastu ke vicAranA nirUpaNamAM jeTaluM sthAna te hakArAtmaka pahelane Ape che teTaluM jasthAna nakArAtmaka paheluone paNa Ape che. paramasatyanA AvA nakArAtmaka svarUpanI agatya upaniSadanA RSione paNa samajAela ane tethI AtmAnI oLakha temaNe hakArAtmaka temaja nakArAtmaka tema banne svarUpe ApIne kahyuM - taTuM ta tanegati ta8 TU anekAnta dRSTi 2010_04 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tati te cAle che ane nathI paNa cAlatu, te dUra che ane najIka paNa che. vizeSamAM bRhadAraNyaka upaniSadanA RSie paNa kahyuM te pULa paNa nathI ane sukSma paNa nathI, te hasva paNa nathI ane dIrgha paNa nathI. taitarIya upaniSaddhAM paNa eja prakAranI bhAvanA vyakta karIne kahyuM ke, parama satya mUrti - amUrta, vAcya-avAcya, vijJAna-avijJAna ane sat-asat rUpa che. A rIte satyanI oLakha judI judI apekSAe eka ja vastunA paraspara virodhAbhAsa darzAvatA dharmo judI judI apekSAe hoI zake che teno svIkAra karavo te anekAntane samajavA mATe ati jarUranuM che. ApaNA rojabarojanA jIvanamAM paNa koIpaNa prasaMganuM sAtatya samajavA mATe A siddhAMta ati upayogI che. ApaNe jyAre koI eka vyaktinI oLakha ApavAnI hoya tyAre tene hakArAtmaka temaja nakArAtmaka banne dRSTi binduothI ApIe to saMpUrNa spaSTatA thaze. te vyakti koI bIjI eka vyaktino pitA che, paraMtu eka trIjI vyaktino pitA nathI, paraMtu pati che. A rIte tenI oLakha ApavAthI vizeSa cokasAI thaI zake che te ApaNA rojIMdA anubhavanI vAta che. A viSaya bAbatamAM nyAya vitaraNanI paddhati kevI rIte kAma kare che te joIe. koI eka vyaktie eka bIjI vyaktinuM khUna karyuM ane mAmalo InsApha mATe korTa pAse Avyo. InDIana pInala koDamAM mAnava-vadhanA be prakAro che - eka halakA prakArano guno bane che ane bIjo bhAre prakArano. bhAre prakAranA gunAmAM motanI agara janmaTIpanI sajA thAya, jayAre halakA prakAranA gunAmAM tethI haLavI sajA thAya. prazna e che ke prastuta kesamAM A bannemAMthI kayA prakArano guno thAya che? kesamAM je purAvo raju thayo che te ema batAve che ke tahomatadAra sAmAnya rIte zAMta prakRtino mANasa che ke je sAmAnya saMjogomAM manuSya vadha karavA jeTalI kakSAe jAya nahI. AthI kudaratI rIte ja evo prazna thAya che ke evuM to zuM banyuM ke AvI zAnta prakRtinI vyaktie AvuM bhayaMkara kRtya karyuM ? A praznanA javAba rUpe raju thaela purAvAmAMthI evuM jANavA maLyuM ke tahomatadAre joyuM ke maranAra vyakti tenI patni sAthe vyabhicAra karavAnA IrAdAthI baLAtkAra karato hato. tethI tAtkAlika utpanna thaela uzkerATane vaza thaIne teNe A kRtya karela che. AvA saMjogomAM tahomatadAranuM kRtya kAM to sva-rakSaNanuM hoya agara halakA prakAranA manuSya vadhanuM hoya. A banne vikalpo paNa anekAnta daSTika 2010_04 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amuka prakA2nA saMjogonI apekSAe ja mulavAya. temAM jo evuM mAlama paDe ke potAnI patninA rakSaNa mATe maranAra tathA tahomatadAra vacce laDAI thaI ane teno prakAra evo hato ke tahomatadAra maranAranuM khUna karavA prerAya to te muktine pAtra Thare ane nahIM to halakA prakAranA manuSya-vadhanA gunAno pAtra Thare. A rIte eka ja vyaktimAM zAnta bhAvo tathA krodhAnvita bhAvo - tema be virodhI bhAvonI abhivyakti thai te kayA saMgonI apekSAe thaI te nakkI karavAnI paddhati ApaNI nyAya vitaraNanI vyavasthAmAM apanAvavAmAM Ave che te anekAntanI ja paddhati che. bhagavAna mahAvIranA samayamAM upara jaNAvyuM tema tattvajJAnanA kSetre vividha mata-matAMtaro astitvamAM hatA. tethI te tamAmanA satyAMzonI upekSA karavAne badale teno svIkAra karI saMpUrNa satyanI najIka jeTaluM jaI zakAya teTaluM javAno prayatna karavAnI jarUra hatI te bhagavAne potAnA anekAntanA siddhAMtathI purI pADI. AtmA nitya che ke anitya che te bAbata te samayanA tatvaciMtananA be mukhya pravAho vaidika ane bauddhika hatA. vaidika pravAhanI mAnyatA mujaba AtmA nitya che, jyAre bauddhika pravAhanI mAnyatA mujaba AtmA anitya che. A baMne pravAho anukrame zAzvatavAdI ane ucchedavAdI paNa kahevAya che. bhagavAna mahAvIranA paTTaziSya gauttame A viSaya bAbata bhagavAnane prazna karyo ke bhagavAna ! jIva (AtmA) nitya che ke anitya ? bhagavAne kahyuM : gauttama ! apekSAbhedathI te nitya che temaja anitya paNa che. gauttame pharIthI puchyuM : bhagavAna ! A banne virodhAbhAsI tattvo kema saMbhave ? bhagavAne khulAso karyo ke : he gauttama ! dravya dRSTie (eTale vastunA aMtargata svabhAvanI draSTie) jIva nitya che ane vastunA pratyakSa svarUpanI dRSTie te anitya che. (eTale AtmA jyAre parivartana pAmI koIvAra manuSyarUpe ane koIvAra pazu, pakSI vagere vibhinna svarUpe pratyakSa thAya che tyAre tenuM A parivartana thaela svarUpe anitya che) (bhagavatI sUtra) A rIte AtmA mULa svarUpe eka ja hovA chatAM parivartita rUpe judo bhAse che ane tethI eka ja vastunA virodhAbhAsI lakSaNono khulAso anekAntanI, dRSTithI thayo. anekAnta dRSTi 2010_04 (16); Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntanI tAtvika bhUmikA: jaina dArzanikoe joyuM ke saMsAranI dareka vastu anaMtadharmAtmaka che eTale temAM vividha prakAranA guNa dharmo hoya che. dareka vyakti A tamAma guNadharmone lakSyamAM laIne vicarato nathI ke vidhAno karato nathI, paraMtu eka kevizeSa guNadharmothI AkarSAI potAno nirNaya bAMdhe che. teja vastunA bIjA guNadharmothI AkarSAI bIjI vyakti potAno judo abhiprAya bAMdhe che. A banne vyaktionA abhiprAyo eka ja vastu ke vicAra bAbatanA che, chatAM tadana bhinna bhinna prakAranA che, kema ke bannemAMthI koI eka vastunA samagra guNadharmone lakSamAM laIne potAno abhiprAya bAMdhyo nathI. AvI paristhitimAM banne vacce te vastu bAbatanA nirNayamAM pheraphAra hoya te saMpUrNa rIte saMbhavita che. paraMtu banne jo AMtara nirikSaNa karI juve ke vastunA kayA kayA guNadharmo joIne teNe abhiprAya bAMdhyo che to baMnne vaccenA vicAra gharSaNane avakAza raheze nahi. A aMge anekAntano siddhAMta kahe che ke vastunA tamAma guNadharmono abhyAsa jyAM sudhI na hoya tyAM sudhI bIjI vyaktiono abhiprAya tadana khoTo che ke sAco che tema kahI zakAya nahIM. banne abhiprAyo potapotAnA abhyAsanI apekSAe sAcA che jo ke samagratAnI apekSAe saMpUrNa sAcA nathI. udAharaNArtha -dahIMnA aneka guNo che paraMtu zaradI thaela vyaktine tenA amuka prakAranA guNadharmo nukazAna kare ane bIjI vyaktine tenA teja guNadharmo phAyadAkAraka nIvaDe. jo banne vacce vivAda thAya ke dahIM khAvuM sAruM ke nahIM to te vivAdano aMta anekAntanI daSTie e rIte lAvI zakAya ke banne vyaktionI zArirIka taMdurastInI apekSAe banne sAcA che. kAlAMtare eka ja vastunA guNadharmomAM pheraphAra thayA kare che. dA.ta. kerI kAcI hoya tyAre khATI hoya che paNa pAkyA bAda mIThI thAya che teja rIte dareka vastunuM che ane mAnava jIvananuM paNa temaja che. bAlyAvasthA, yuvAvasthA ane vRddhAvasthAmAM ekanI eka vyaktinA vicAro tathA svabhAvamAM bhinnatA Ave che te hakIkata bIna takarArI che. tyAre te vyaktino paricaya koI bIjI vyaktine bAlyAvasthAmAM thayo hoya to ke kAcI temaja apakava budhdhino jaNAya. bIjI vyaktine teja vyaktino anubhava yuvAvasthAmAM thayo hoya to te ugra svabhAvano ane utAvaLIo mAluma paDe. trIjI vyaktine vRdhdhAvasthAmAM teno paricaya thayo hoya to te ciMtanazIla ane Tharela svabhAvano mAluma paDe. A rIte eka ja vyakti mATenA traNa judA judA abhiprAyo thayA. paraMtu te traNe abhiprAyo mULa vyaktinI uMmara tathA anubhavanI apekSAo che tethI temAM koI (anekAnta daSTika 2010_04 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virodhAbhAsa Avato haze to teno khulAso anekAntanI draSTie sahelAIthI maLI jaze. ApaNA darekanA anubhavanI vAta che ke ApaNI mAnasika sthiti sArI hoya tyAre kudaratanuM saundarya ke prabhAtanA pakSIono kalarAva mIThA lAge paraMtu teja saundarya ke kalarava ApaNI mAnasika ke zArIrika asvasthatAmAM koI AnaMda ApI zakatA nathI. A rIte jIvananI tamAma ghaTanAonuM mUlyAMkana sApekSa ja hoya che. A prakAranI sApekSatA anekAntanuM rahasya che ane te sArAe jIvanamAM vyApta che ane tethI ja upara jaNAvyuM tema AcArya sidhdhasena divAkarajIe kahyuM tema samasta saMsArano vyavahAra tenA vinA asaMbhava che. vastunI traNa avasthA upara kahyuM ke vastu tattva "anaMta dharmAtmaka" che. to prazna e che ke tema zA mATe che? teno javAba e che ke A sRSTinI tamAma vastuo traNa avasthAmAMthI pasAra thAya che. AcArya umAsvAti "tatvArtha sUtra"mAM vastunuM anekAMtika svarUpa spaSTa karatAM kahe che ke "utpAdu thaya gyAtman sat " eTale ke dareka vastunI traNa avasthA hoya che. eka utpanna thavAnI, bIjI vyaya thavAnI ane trIjI tenA kAyamI (prauvya) svarUpanI. tenuM je kAyamI svarUpa che teja tenA bAhya svarUpanA vyaya bAda bIjA svarUpe tene utpanna kare che. A traNe avasthAo vastunA guNadharmomAM vaividhya pedA kare che ane te vaividhyanA kAraNe ja dareka vastu "anaMta dharmAtmaka" gaNAya che. vastunuM je dhrauvya svarUpa che tene sIdhI rIte oLakhavuM muzkela che. paraMtu dareka vastu tenA guNadharmothI oLakhI zakAya che, kAraNa ke guNadharmo Indrayajanya hovAthI jANI ke anubhavI zakAya che ane vastunI provya avasthAthI teo svataMtra nathI hotA, te vastumAMthI ja utpanna thayA hoya che. A kAraNasara dareka vyaktinA kArya uparathI te vyaktinA provya svarUpanI oLakhANa meLavI zakAya che. AthI nyAya vitaraNanI vyavasthAmAM jyAre jyAre koIpaNa vyaktinA IrAdAnA saMzodhananI jarUra jaNAya tyAre tenA prasaMgocita vyavahAra uparathI ja tenA IrAdAnuM anumAna thaI zake che. tyArabAda te IrAdo amuka paristhitinI apekSAe hoI zake ke kema teno paNa nirNaya levAno rahe che ane chevaTe jyAre ema jaNAya ke amuka saMjogonI apekSAe amuka prakArano IrAdo zakya che tyAre AkharI nirNaya laI zakAya. A rIte jANatA ke ajANatA nyAyataMtra anekAntanA sidhdhAMtonuM ja pAlana kare che. anekAnta dRSTi 18E 2010_04 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ciMtana prakriyAnA be tattvo anekAntanI tAtvika bhUmikA samajavA mATe prathama ApaNe e samajavuM joIe ke mANasa jayAre eka vastu ke vicArano nirNaya bAMdhe che tyAre tenA citanamAM mukhyatve be tattvo bhAga bhajave che te A pramANe hoya che. (1) je vastu ke vicAra bAbata ApaNe nirNaya levAno hoya te vastu ke vicAranA guNadharmo zuM zuM che? ane (ra) te vastu ke vicAra bAbata je vyakti nirNaya le che tenA abhyAsa ane anubhavanI maryAdA. ApaNA jIvananA tamAma prazno bAbata je te samaye ApaNe koI cokkasa nirNaya upara AvyA hoIe tenuM anveSaNa ane vizleSaNa karazo to tamane ema jarUra jaNAze ke ApaNA nirNaya mATe uparanA be tattvo ja mukhyatve javAbadAra hatA. jo tema hoya to have ApaNe vicArIe ke je A be tattvoe nirNaya levAmAM mukhya bhAga bhajavyo te tattvo pote (svata:) paripUrNa hatA? jo te banne tattvo paripUrNa hoya eTale ke saMpUrNa rIte kSatiothI mukta hoya to ApaNe nirNaya sAco hato tema kahI zakAya. paraMtu jo A baMne tattvo pote ja kSatigrasta agara apUrNa hoya to teTale aMze ApaNe nirNaya paNa kSatigrasta hoya te svAbhAvika che. AthI have vicAravAnuM e rahe che ke upara jaNAvela be tattvo manuSyamAM sAmAnyataH svatarUpe paripUrNa hoI zake ? A praznano javAba nakAramAM maLaze kAraNa prathama to e ke koI paNa vastu ke vicAranA guNadharmo anaMta che. jemAMnA tamAma ApaNane daSTigocara thatAM nathI. vijJAne padArthanA guNadharmonI zodha jema jema AgaLa vadhArI tema tema jaNAtuM gayuM ke padArthanA ghaNA agatyanA guNadharmothI mAnava ajJAna hato. gurUtvAkarSaNano niyama to sRSTiutpanna thaI tyArathI ja astittvamAM hato. paraMtu nyuTane tenI zodha karI te pahelAM te bAbatanI jANa vijJAnIone hatI nahIM ane tene pariNAme padArthavijJAnanA kSetre ghaNA nirNayo kSatigrasta mAluma paDyA. tyArabAda nyuTananI zodhane pariNAme evI mAnyatA baMdhAI ke padArtho hareka paristhitimAM amuka cokkasa rIte ja vartana kare che. paraMtu Adhunika padArtha vijJAnanA praNetA AlbarTa AInsTAIne zodhyuM ke dareka padArthanA guNadhamo amuka cokkasa paridhimAM ja vartatA hoya che tevuM nathI kAraNa ke tenuM vartana bIjA ghaNA bAhya paribaLone Adhina hoya che eTale vividha prakAranI apekSAe te vartana amuka svarUpa grahaNa kare che. A zodhane aMgrejImAM Theory of Relativity sApekSatAno sidhdhAMta kahe che. A siddhAMtane pariNAme pAchu vastunA guNadharmo nakkI (anekAnta daSTika 2010_04 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karavAnI padhdhatimAM pheraphAra thayo. paraMtu te bAda paNa jema jema vijJAnanI Agekuca thatI gaI tema guNadharmo nakkI karavAnI vicAra padhdhati paNa pharatI gaI, je bAbatanI carcA nirNaya lenAra vyaktinA abhyAsa ane anubhava bAbatanA bIjA tatva aMge ApaNe vicAra karIzuM tyAre thaze. AthI eka vAta spaSTa thaI ke manuSya mAtranA dareka prAsaMgika nirNayamAM je be tattvo upara jaNAvyA mujabanA kAma kare che temAMnuM prathama tattva vastunA guNadharmo bAbatanuM che te tattva svataH paripUrNa nathI hotuM ane tethI te jeTale aMze apUrNa hoya teTale aMze ApaNe nirNaya paNa apUrNa rahe. have nirNaya mATenA javAbadAra bIjA tattvane laIe. upara jaNAvyuM tema A bIjuM tattva e che ke je vyakti nirNaya le che te tenA potAnA abhyAsa ane anubhavanI apekSAe le che. dareka vyaktino abhyAsa tathA anubhava bhinna bhinna prakArano hoya che eTale pariNAme dareka vyaktino nirNaya paNa bhinna bhinna hoya te svAbhAvika che. A bIjA tattva bAbatamAM je mukhya prazna vicAravAno rahe che te e che ke koIpaNa vyakti evo dAvo nahIM karI zake ke teno aMgata abhyAsa ke anubhava saMpUrNa che. Avo saMpUrNatAno dAvo to mithyAbhimAnI vyakti ja karI zake. saMsAranI mithyAbhimAnI vyaktionI mAnasa prakriyA Normal (svAbhAvika) nathI tema mAnIne tevA kissAo bAjue rAkhIne ApaNe AgaLa vadhIe to jaNAze ke A saMsAranI heraka vyaktinuM mAnasa ghaDatara vividha prakAranA saMyogothI thAya che. te vyaktinA janmajAta saMskAro, je vAtAvaraNa ke samAjamAM teno janma tathA uchera thaela hoya che, tenI abhyAsa kakSA, samAcAra mAdhyamono prakAra, tenI baudhdhika grahaNa zakti vagere aneka vastuo dareka mANasanA vyaktittvane ghaDe che ane te vyaktinA mAnasa abhigama paNa te mujabano ja rahe che. AthI nirNaya lenAra vyaktino aMgata mAnasa - abhigamano prabhAva te nirNaya upara atyaMta asarakAraka hoya che. pariNAma e Ave ke eka ja vastu ke vicAra bAbata vyakti vyaktinA nirNayo vividha prakAranA hoI zake. paraMtu temAMnA tamAma nirNaya vyaktigata apekSAe hoI koIpaNa saMpUrNa na hoya. . AInsTAInanI sApekSatAnA sidhdhAMtanI zodha bAda hAIsanabarga ane vidvAnoe kavATama mIkenIjhamanI zodha karIne kahyuM ke vastu ke vicAranuM kharUM svarUpa zuM che teno nirNaya cokkasa rIte thaI zake tema nathI kAraNa ke je vicAra ke vastu nirNayAdhina anekAnta daSTi) 2010_04 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che te vicAra ane vastu nirNaya karanAra vyaktinA vyaktitvathI prabhAvita thAya che. AthI koI paNa nirNaya saMpUrNa rIte vAstavadarzI (vaiSayika) Objective rahI zakato nathI. temAM vaiyaktika (subjective) prabhAva paNa paDato hoya che ane A vaiyaktika prabhAva vyakti vyakti dITha judo hoya che tethI teTale aMze vastu ke vicAranuM asala svarUpa zuM che te nakkI karavAmAM kaThInAI utpanna thAya che. A paristhitine prinsIpala opha anasarTanITI (acokkasatAno sidhdhAMta) kahe che. kahevAno matalaba e che ke ApaNe je je nirNayo laIe chIe tenA upara jaNAvela be mukhya tattvo che te banne paripUrNa hotA nathI ane tema hovAthI je je apekSAe te nirNayo levAyA hoya te te apekSAe tenuM AMzika satyasvIkArIne AgaLa cAlIe ane tevA badhA AMzika satyono sumeLa sAdhIe to ApaNI dRSTi ane kAntika banI zake. jaina dArzanikoe A vAta eka tadana sAdA ane ghaNA jANItA udAharaNathI samajAvI che. temaNe kahyuM ke cAra-pAMca aMdha vyaktione kahevAmAM AvyuM ke tamo hAthI pAse jAo ane te kevo che tenuM varNana karo. AthI A aMdhajanoe A Adezano amala karyo ane dareke hAthInuM varNana judI judI temanA spardhAnubhava mujaba ApyuM. koI kahe sarpa jevo che, to koI kahe doraDA jevo che. koI kahe bhIMta jevo che to koI kahe thAMbhalA jevo che. A rIte jeNe hAthInA je aMgane sparSa karyo te aMgenuM sparSajJAna meLavI potAno nirNaya jAhera karyo. temAMno koIpaNa nirNaya saMpUrNatayA khoTo hato tema kahevAze? A aMdhajanonI jJAna prApta karavAnI je maryAdA hatI te dhyAnamAM rAkhIe to teo juThuM bolI rahyA che tevuM vidhAna to ApaNe nahIM ja karIe kema ke teo daSTihIna mANaso hatA ane hAthInuM pUrNa svarUpa joI zakatA nahotA. AthI spaSendriyathI je jJAna maLyuM te AkharI che tema mAnIne teoe potAno abhiprAya Apyo je abhiprAya phakta aMzataH ja sAco hato. te badhA aMzataH abhiprAyanA satyAsone jo joDI zakIe to kadAca hAthInA svarUpano kAMI khyAla Ave chatAM A khyAla paNa sarvAMze sAco nahIM hoya. Aja dazA ApaNA tattvadarzananI temaja rojIMdA sAmAjika vyavahAranI che. je koI vyakti satyanuM (Atma svarUpanuM) darzana saMpUrNa rIte karI zake che tenuM jJAna agAdha che ane tene jaina vicArako "kevaLI"nI saMjJA Ape che. teo AtmasvarUpanA hAthIne samagratAthI joI zake che. ApaNI sAmAnya mAnavIonI jJAnadaSTiati simita (anekAnta dRSTiE 2010_04 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hoya che tethI ApaNI sthiti pelA aMdhajano jevI che ane tethI tattva vizenA ke sAMsArika vyavahAro vize ApaNuM jJAna tathA anubhavo simita hoya che ane tethI ApaNA nirNayo paNa teTale ja aMze simita rahevAnA. eka vakhata A vAta samajAya jAya to vicAra saMgharSamAMthI utpanna thato vivAda keTalo asthAne che te samajAya jaze ane AvI samaja Avaze to anekAntano Azraya laI dareka satyAMzonuM anveSaNa karI eka samanvaya sAdhavAno prayAsa karavA ApaNe prerAzuM, ane kalahano aMta Avaze. A rIte vaicArika bhUmikA ejabha. mahAvIrano ahiMsAno siddhAMta pratiSThita thaze. abhivyaktinI apUrNatA upara joyuM to ciMtana prakriyAnA banne tattvo svata: paripUrNa hoI zakatA nathI. paraMtu A banne apUrNa tattvonA pariNAme je ciMtana thayuM tenI abhivyakti paNa ghaNI apUrNa rahe che. jene satyanuM darzana pUrNa svarUpe thayuM hoya - jene kaivalya prApta thayuM hoya - tevI vyaktine paNa potAne je prApta thayuM che te bhASAmAM abhivyakta karavAnI muzkelI che ane tethI ja upaniSadranA RSi munioe potAne lAdhelA satya darzanane "neti neti" kahIne nakArAtmaka bhASAmAM varNavyuM. taittarIya upaniSade to AkharI satyanuM varNana ApatAM kahyuM "yato vAvo nivartite prANa mana sadA" arthAta "jayAM vANI pahoMcI zakatI nathI ane je mana dvArA paNa prApta thatuM nathI." AthI ja bhAratiya tattvajJAnane "tattvadarzana" kahyuM che, eTale ke je joI zakAya che - anubhavI zakAya che. zrImad rAjacaMdrajIe temanA "apUrva avasara" kAvyamAM yathArtha kahyuM ke :je pada zrI sarvaze dIThuM jJAnamAM, kahI zakyA nahi paNa te zrI bhagavAna jo, teha svarUpane anyavANIne zuM kahe ? anubhavagocara mAtra rahyuM te jJAnajo . (20) arthAt sarvajJa bhagavAna paNa je padane phakta anubhavI ja zake che, kahI zakatA nathI tevA akathya svarUpane bIjAnI vANIto kevI rIte kahI zake te to phakta anubhava gocara ja che. vANI mAtranI maryAdA tenI mAraphata thatI abhivyaktinI paNa maryAdA banI rahe che tethI ciMtana tattvanI maryAdAomAM A abhivyaktinI maryAdA umerAya che. =anekAnta dRSTi (22E 2010_04 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntanuM tArkika svarUpa have TuMkamAM joIe ke anekAntanI tAttvika daSTine jaina tattvajJoe tArkika svarUpa kevI rIte ApyuM. A bAbatanI TuMkI carcA anekAntanuM vyavahArika svarUpa samajavAmAM ati upayogI che tethI tenA zAstriya uMDANamAM nahi jatAM phakta sAmAnya svarUpanA amuka pAyAnA siddhAMtono ja ahi ullekha karIzuM. A pAyAnA sidhdhAMtonI samaja nyAyataMtrane mATe ghaNI upayogI che. kAraNa ke nyAya vitaraNanI sArI vyavasthA ajANapaNe paNa Aja sidhdhAMtono pratyakSa agara parokSa rIte upayoga kare che. anekAntane tArkika svarUpa ApavAnA be pAyA che te "nayavAda" ane "syAdvAda" che. temAMnA prathama nayavAdanI carcA karIe. nayavAda naya" eTale "dRSTikoNa jene aMgrejImAM "Stand Point" agara "Aspect" kahe che. ApaNe A agAu joyuM ke dareka vastu ke vicArane judA judA daSTikoNathI joI zakAya. ApaNe e paNa joyuM ke jyAre ghaNAM dRSTikoNomAMthI mANasa amuka daSTikoNathI ja prabhAvita thaIne potAno nirNaya bAMdhe che tyAre bhUla thavA saMbhava rahe che ane teja rIte baMdhAelA virodhI nIrNaya sAthe gharSaNa ubhu thAya che. e gharSaNa TALavuM hoya to nayavAdano siddhAMta samajIne virodhI mata darzana kaI apekSAe thayuM che te jANavAnI jarUra rahe che. A bAbatamAM ApaNA vizvavikhyAta tatvajJa DaoN. rAdhAkriSnana kahe che - "The doctrine of Naya or Stand point is a peculiar feature of Jain Logic. A Naya is a standpoint from which we make a statement about a thing. - What is true from one standpoint may not be true from another. Particular aspeets are never adequate to the whole reality. The relative solutions are abstractions under which reality may be regarded, but do not give us full and sufficient account of it. Jainism makes basic and fundamental principle that truth is relative to our standpoint." arthAta : "naya" athavA "daSTikoNa" bAbatano siddhAMta te jaina tarkazAstranuM eka AgavuM pradAna che. naya eTale amuka dRSTikoNa ke je mAraphata ApaNe vastunuM darzana karIe chIe. eka dRSTikoNathI je vAta sAcI lAge che te bIjA daSTikoNathI tevI sAcI nathI lAgatI. koI cokkasa dRSTikoNathI jovAthI vastunI samagratAno khyAla AvI zakato nathI. sApekSa nirNayo vAstavikatAne pahoMcavAno prayatna kare che. paraMtu teno saMpUrNa (anekAnta daSTika 2010_04 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khyAla ApI zakatA nathI. AthI jaina darzanano pAyAno mULabhUta siddhAMta che ke satyanuM darzana to ApaNA aMgata dRSTikoNanI apekSAe ja thAya che ane te rIte ''sApekSa' che (1) AthI je phalita thAya che te e che ke je vastunuM pratipAdana zakaya hoya teTalA vizeSa dRSTikoNothI thayuM te anekAnta che. bAkInA ekAnta che ane jeTale aMze te ekAnta che teTale aMze te adhurA che. te dA.ta. Adi zaMkarAcAryajI jevA vidvAno ema kahe che ke A samasta vizvamAM je kAMI sacarAcara vastu che te tamAma brahmamaya che ane temAM je kAMI bhinnatA dekhAya che te phakta mAyA che ane avAstavika che. eTale ke brA satya jJAt mithyA / temanA kahevA mujaba mATImAMthI aneka AkAranA vAsaNa bane che. paraMtu temAM je mATI tatva che te kAyamanuM che ane AkAra je dakhoya che te kSaNika che tethI avAstavika che ane mAyArUpa che. AthI virUdhdha baudhdho ema mAne che ke vizvanI tamAma vastuo sadaMtara rUpAMtarane pAme che ane tenI rUpAMtaratA eTalI jhaDapathI thatI hoya che ke te najare caDatI nathI ane ekarUpatAno bhrama utpanna kare che. tenA samarthanamAM nadInA pravAhano tathA dIpa zikhAno dAkhalo ApI kahe che ke te baMnne ekarUpe ja vahana karatA hoya che tevo AbhAsa thAya che. jyAre hakIkate nadInA pravAha aneka binduono banela hovAthI tamo jyAre teno sparSa karo cho tyAre prathama sparSa karela jalabindu to dUra cAlyuM gayuM hoya che ane bIjA aneka binduono sparSa thato hoya che. teja rIte dIpazikhAmAM baLatA taila binduonuM che. AthI baudhdhonI mAnyatA mujaba AtmA sahIta vizvanI tamAma vastuo satata parivartanazIla ja che. koIpaNa sthAyI ke zAzvata nathI. anekAntalakSI jaina mata pramANe A banne mato ekAntika che. kAraNa ke brahmalakSI mata vastunI zAzvatatAnA lakSaNane ja dhyAnamAM laI tenA rUpAMtaranI upekSA kare che. jyAre baudhdhamata rUpAMtaratAne ja dhyAnamAM laI zAzvatatAnI upekSA kare che. mATInI banAvaTathI ja judA judA rUpadhArI vAsaNo bane che te satya che paraMtu vAsaNanuM vartamAnarUpa vAstavika nathI ane phakta mAyArUpa che tema mAnavuM yogya nathI. mATIno ghaDo pANI bharavAnA upayogamAM levAya, paraMtu rasoI karavAmAM ke bhojana levAnA kAmamAM na levAya. AthI mATInA vAsaNano cAlu upayoga atyaMta vAstavika banyo ane tenuM hAla je svarUpa che te game teTaluM kSaNika hoya to paNa vAstavika che eTale (1) Indian Philosophy - Vol. 1 P. 298-299 anekAnta dRSTi 2010_04 24 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te "mAyA" che tema na kahI zakAya. A rIte brahmavAdIono mata ekAntika che temAM phakta AMzika satya che. Aja rIte pANInA pravAhanA agara dIpazikhAnA javalanamAM koI eka samaye eka bindu sthAyI rahetuM nathI. paraMtu tenI jagyAe bIju teja prakAranuM biduM jarUra Ave che, paraMtu tamAma binduono aMtargata svabhAva temaja rasAyanika ghaDatara kAyama eka sarakhA ja rahe che. dA.ta. pANI tenA dareka bindumAM H o vALA rAsAyaNika dravyo eka sarakhA ja rahe che ane teja rIte jIvAtmA judA judA bAhyarUpa dhAraNa kare chatAM teno aMtargata svabhAva ane hastI tenA teja rahe che. AthI bauddha-mata paNa AMzika satya dharAve che ane tethI ekAntika che. jaina tatvajJo A banne matono samanvaya karIne kaheze ke AtmA (jIva) muLa dravyanI daSTie zAzvata che. paraMtu paryAya (badalatI paristhiti) nI dRSTie azAzvata che. A daSTi anekAntanI che eTale ke judA judA dRSTikoNathI joIne banne prakAranA daSTikoNathI AtmAnI oLakha bAbata nirNaya karyo. A prakAranI tarkadaSTi jIvananA tamAma prasaMgomAM upayogI thAya che. je nyAya-vitaraNanI prakriyAmAM to khAsa upayogI che. agAu manuSya vadhanA dAkhalAmAM joyuM tema "sva bacAva" nI daSTie joIe to tahomatadAra khUnanA AropamAMthI chuTakAro meLavavAne pAtra Thare che. bIjI daSTie tAtkAlika uzkerATanA kAraNe halakA prakArano guno sAbIta thAya che. jyAre koIpaNa kAraNa vinA aparAdha karyo hoya to khUna karavA mATe ka. 302 nIce janmaTIpa agara phAMsIne pAtra Thare che. kesa cAlatA daramyAna purAvAnI tulanA karavAmAM paNa amuka purAvo amuka apekSAthI jovAya to tahomatadAra sajAne pAtra ane bIjA prakAranI amuka apekSA dRSTithI jovAya to nirdeza sAbIta thAya. uparanA vizleSaNano AdhAra nayavAdanA sidhdhAMto che. tethI A jyavAdanI samIkSA vidvAnoe ati bArIkAIthI karI che. temaNe nayavAdanA be prakAro kahyAM che. (1) dravyArthika naya, (2) paryAyArthika naya. vastunA muLa eTale ke asala svarUpane dravya kahe che. eTale te asala svarUpane ja lakSamAM rAkhIne je nirNaya levAyo hoya te dravyArthika kahevAya. paraMtu dravyanuM bAhya rUpAMtara thAya tene paryAya kahe che ane te rUpAMtarane lakSamAM rAkhIne je nirNaya levAya te pAryAyArthika naya kahevAya. vastunI kharI oLakha meLavavI hoya to A banne prakAranA nayone lakSamAM (anekAnta daSTiE 2010_04 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAkhavAthI thAya. AthI AcArya sidhdhasene kahyuM ane dharmAtmavat vastu viraH () eTale ke vastune yogya rIte samajavA mATe tenA vividha dharmone lakSamAM levA joIe. jaina tattvajJoe vividha dRSTibinduone lakSamAM laIne tenA mukhya sAta prakAro jaNAvyA che ane te sAteyanA bIjA peTA prakAro paNa batAvyA che. A tamAmanI carcA ahIM asthAne che. paraMtu je prakAro jANavA yogya che te nIce mujaba che. A prakAro jANavAthI amuka vastu agara vicAranuM dhyAna kyA dRSTikoNathI karavAmAM Ave che tenI spaSTatA thaze ane te dRSTikoNa kaI apekSAe dhAraNa thayo che te samajavAnuM saraLa paDaze. A hetuthI ApaNe ahIM nayanA cAra prakArane TuMkamAM joIzuM. "naya"nA prakAro: (1) naigama naya :- "naigama" no zAbdika artha "pariNAma thAya jene aMgrejImAM end product kahevAya. ApaNe ghaNI vakhata koI kAryanuM varNanate kAryanA aMtima pariNAmane lakSamAM rAkhIne karatA hoIe chIe joke te pariNAma upara haju pahoMcyA na hoIe. AcArya umAsvAtinA "tatvArtha sUtra"mAM AnaigamanayanA prakAranI samaja ApatAM jaNAvyuM che ke koI vyakti rasoI karavAnA IrAdAthI pANI, cokhA ane agni laI rasoInI pUrva taiyArI karato hoya tyAre bIjo koI tene puche ke bhAI zuM karo cho? ane te javAba Ape ke rasoI karUM chuM. A javAba vastutaH barAbara nathI kema ke te to haju rasoI mATenI pUrva taiyArI ja kare che. chatAM te juThu nathI bolato kAraNa ke je hetuthI te pravRtti kare che te hetune lakSamAM rAkhIne teNe potAnI pravRttinI oLakhANa ApI che. bIjA zabdomAM kahIe to pariNAmane lakSamAM rAkhI javAba Apyo che. AvA pariNAma lakSI vidhAnone aMgrejImAM Teleological statement (hetulakSI vidhAna) kahe che. kArya haju cAlu hoya ane purU thayuM na hoya chatAM tenA chevaTanA hetunI apekSAe karelA AvA vidhAnone "naigamAbhAsa"no doSa lAge che ane tethI tenuM mulyAMkana te rIte karavuM joIe, kAraNa ke AvA vidhAnane svIkArIne hetunI agara pariNAmanI pUrNatAnuM anumAna na thaI zake. nyAyanI vitaraNanI padhdhatimAM AvA negamAbhAsavALA kAryo "taiyArI" (preparation)nI kakSAmAM Ave. amuka gunAo evA che ke jenI teyArI paNa gunAhita hoIne sajAne pAtra thAya che. (1) cAyavatAra pU. ra1 YanekAnta daSTi) 2010_04 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) nayano bIjo prakAra "saMgrahanaya"no che. koI vastu ke kAryanA sarva sAmAnya kakSAnA tattvo dhyAnamAM levAya paraMtu te kArya kevI rIte amalamAM AvyuM tenI khasusa vigato dhyAnamAM na levAya tyAre te "saMgrahanaya"no prakAra bane che. tatvajJAnanA kSetre jaino sraTThA satya jJAt mithyA / nA sUtrane A kakSAmAM muke che. Ama zA mATe tenI carcA ApaNe karI gayA. nyAya vitaraNanA kAmamAM eka vyaktie bIjI vyaktinuM kuhADI mArI mota nIpajAvyuM teTalI hakIkata sAbIta thAya. paraMtu kuhADI zarIranA kayA bhAgamAM mArI ane te bhAgamAM mAravAthI mota nipaje ke kema ? te jAtanA prazno agatyanA che kAraNa ke te praznonA javAba upara korTanA chellA nirNayano AdhAra rahe che. tethI AvA saMgrahanayanA prakAranA vidhAno ke purAvAo chello nirNaya karavA mATe puratA nathI. tethI AvA vidhAnone "saMgrahAbhAsa"no doSa hoya che. (3) nayano trIjo prakAra "vyavahAranaya"no che. jyAre ApaNe vyavahAramAM dRSTigocara thatI vastuo upara ja khyAla karIe chIe ane temanA udbhavasthAnanI upakSA karIe chIe tyAre ApaNuM vidhAna ke kArya 'vyavahAra naya'nI kakSAmAM Ave che. tatvajJAnanA kSetre cArvAka matavAdIo A kakSAmAM Ave kema ke temanuM tatvajJAna yAvat nIvet suvuM nIvet nA sUtramAM ja samAya che. nyAya vitaraNa daramyAna jo phakta eTalo ja purAvo maLe ke amuka vyaktie amuka zastra dvArA koI bIjI vyaktinuM mota nipajAvyuM. paraMtu vizeSa koI evo purAvo na Ave ke te vyaktie A prakAranuM kArya karyuM tenI pAchaLa zuM kAraNa ke hetu hato to phakta mota thayuM teTalA ja purAvA uparathI TharAva ApavAmAM Ave ane tema thAya to gaMbhIra anyAya thavA saMbhava che ane tevA anyAyanA kAraNabhUta "vyavahArAbhAsa"no doSa gaNAya. (4) nayano cotho prakAra "RjusUtra" nayano che. A nayamAM amuka samaye ja vyavahAramAM je vastu dRSTi gocara thAya che te vastune ja lakSamAM laIne nirNaya karavAmAM Ave che. baudhdha tatvajJo cAlu jIvana padhdhatimAM kSaNe kSaNe badalAtI jatI paristhitine ja dhyAnamAGga laI potAnA kSaNika vAdanuM sarjana kare che ane A tamAma parivartanazIla paristhitio pAchaLa gati ApanAra caitanya che tenI upekSA kare che ane tethI teo A RjusUtra nayano doSa vahore che. anekAnta dRSTi 127 _2010_04 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAya vitaraNa padhdhatimAM paNa amuka kSaNe amuka prakAranI bAhya pravRtti thaI paraMtu te pravRtti pAchaLa zuM hetu hato te khyAlamAM na Ave to nyAya thaI zake nahIM. A rIte "naya"nA cAra mukhya prakAro joyA ane tattvajJAnanA kSetre temaja nyAyanA kSetre teo kevI rIte upayogamAM Ave che te joyuM ane e paNa joyuM ke phakta amuka nayanI ja apekSAe AkharI nirNaya upara AvavAthI anyAya thavA saMbhava che. AvuM banavA pAme nahIM te mATe tatvajJoe je racanA karI te "syAdvAda" tarIke oLakhAya anekAnta lakSI syAdvAda nayavAdanI carcAthI eka vAta sidhdha thaI ke (1) vizvanI tamAma vastuo aneka dharmA hoya che ane tethI amuka vastu bAbata nirNaya karavo hoya to tenA aneka dharmomAMthI phakta amuka dharmone ja pasaMda karIne nirNaya karIe to te bhUla bharela hovAno puro saMbhava che. (2) vizeSamAM e paNa joyuM ke vastunI oLakha cokasAIthI karavI hoya to tene hakArAtmaka temaja nakArAtmaka tema banne dRSTikoNathI tapAsavI joIe. (3) trIjI agatyanI hakIkata ApaNe joI te e che ke koIpaNa vastu ke vicAra bAbata nirNaya karanAra vyaktino mAnasika abhigama tenA nirNayamAM ghaNo agatyano bhAga bhajave che te vyaktino abhyAsa, anubhava, uchera ane nirNaya letI vakhatanA saMyogonI chApa tenA nirNaya upara anivArya rIte paDe che ane tethI eka ja vastunI oLakha judI judI vyakti judI judI rIte kare te saMpUrNa rIte saMbhavita che. vastu ke vicAra bAbatanA aMtima nirNayamAM uparanI traNa bAbato mahattvano bhAga jo bhajavatI hoya to tenuM anivArya pariNAma e Ave ke ApaNe lIdhela nirNayo sarva kALamAM (sadaiva) sarva sthaLe ane sarva saMjogomAM aphara che ane satyane saMpUrNa rIte varelA che tema kahI zakAya nahIM. bIjA zabdomAM kahIe to ApaNA koIpaNa vidhAno "nApheravAdI" hoI zake ja nahi. teo eka yA bIjI rIte apekSita ja hoya. dA.ta. ApaNe koI eka vastunuM vajana karIne kahIe ke tenuM vajana pAMca zeranuM che. agara tema kahIe ke pAMdaDAno kalara lIlo che. A banne vidhAno vyavahAranI daSTie saMpUrNa satya che paraMtu te banne sApekSa (Relatable) che. kema ke vastunuM vajana pAMca zera che teno pRthvinA gurUtvAkarSaNanI apekSAe che. teja vastune pRthvinA gurUtvAkarSaNanA kSetranI bahAra laI jAo to te vajana vagaranI taravA lAgaze. agara to koI bIjA grahamAM laI jAo to -anekAnta dRSTi) =28= 2010_04 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grahanA gurUtvAkarSaNanI apekSAe tenuM vajana judu ja thaze. teja rIte pAMdaDAno raMga lIlo che te teja kiraNanA vividha raMgo (Spectrum of light)mAMthI koI paNa raMgane grahaNa karavAnI pAMdaDAnI zakti upara AdhAra rAkhe che te zaktimAM pharaka paDaze tyAre teno raMga pharI jaze. A rIte uparanA banne vidhAno phakta vyavahAra nayanI draSTie ja sAcA che. syAdvAdano samanvaya jo Ama hoya to have prazna e thAya che ke ApaNe amuka vidhAna sAcuM che ke khoTuM che te bAbatano koI chello nirNaya laI zakIe ja nahIM to tenI abhivyakti kevI rIte karavI? A abhivyakti karavAnI rIta jaina tatvajJoe ApI che tene "syAdvAda" kahe che. "cA" zabdano zAbdika artha "saMbhavita" agara "kadAca" thAya che. paraMtu ahIM te prathama artha "saMbhavita"nA bhAvathI ja vaparAya che. kAraNa ke upara jaNAvyuM tema traNa kAraNosara koIpaNa vidhAnanuM saMpUrNa sAtatya vividha kAraNo tathA saMjogo upara AdhAra rAkhe che. tethI koIpaNa vidhAnane yathArtha rIte raju karavuM hoya to ApaNe kahevuM joIe ke saMbhavataH A vAta sAcI che. paraMtu amuka saMjogomAM te khoTI paNa hoI zake che. A banne hakIkatone sUtrAtmaka rIte raju karavI hoya to kahIe ke sAta-asti, svAnAsti. ahIM smAtano artha eTalo ja che ke amuka vidhAna amuka apekSAe sAcuM che ane amuka apekSAe sAcuM nathI. dA.ta. saMtAnanI apekSAe eka vyakti pitA che paraMtu tenI patninI apekSAe agara to tenA bhAI-bahenanI apekSAe agara tenA mAtA-pitAnI apekSAe te "pitA" nathI. jIvanamAM ApaNane je anubhavo thAya che temAM A rItanI hakArAtmaka ane nakArAtmaka paristhiti ja nathI hotI. eka trIjA prakAranI paristhitino paNa sAmano karavAno rahe che ane te evI paristhiti che ke ApaNe "hA" ke "nA" kazuM ja kahI zakIe nahIM. AvI paristhitine "avaktavya" kahe che. AthI koIpaNa vidhAnanI traNa avasthA hoI zake. (1) kAM to te sAcuM che, (2) kAM to te khoTuM che ane (3) kAM to te avaktavya che - "syA-asti", "syAnAsti", "syA-avaktavya". A trIsUtrAtmaka avasthAne syAdvAda kahevAya che tenA muLamAM nayavAda che. AthI jo nayavAda vizleSaNAtmaka che to syAdvAda samanvayAtmaka che, ane nayavAdanI sUtrAtmaka abhivyakti che. AcArya hemacaMdrajI tene anekAnta tarIke oLakhe che ane kahe che; thAt rUtyayamAntotam I (8) anekAnta dRSTi 2010_04 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahIM dhyAna ApavA jeTalI hakIkata eTalI ja che ke sAt zabdano artha "zaMkA" che tevo nathI - paraMtu zakayatA che tevo che. Adi zaMkarAcAryesyAdvAdanI TIkA karatAM kahyuM ke te zaMkA-janaka sidhdhAMta che. paraMtu vidvavarya zrI AnaMdazaMkara dhruve A prakAranI dalIlane radIyo ApatA kahyuM che : The Doctrine of Syadvad seeks to achieve the synthesis of different theories (of philosophy). Shakaracharya's critieism of Syadvad has no relevance to its central them. It is certain that a thing cannot be properly understood so long as it is not examined from various aspects. The doctrine of syadvad is useful for this reason. Some people call this doctrine of Mahavir as doctrine of "doubt". But I do not agree with them because it teaches comprehensive art to judge a thing properly. (2) arthAt H - "syAdavAdano sidhdhAMta tattvajJAnanA judA judA sidhdhAMtono samanvaya kare che. zaMkarAcAryanI TIkA, teno je madhyavarti vacAra che tenI avagaNanA kare che. eka vAta cokkasa che ke jayAM sudhI eka vastunA vividha lakSaNo lakSyamAM na levAya tyAM sudhI tenI sAcI oLakha thaI zake nahIM ane tethI ja syAdvAdanI jarUra che. mahAvIranA A sidhdhAMtane amuka vyaktio "zaMkAno sidhdhAMta gaNe che. paraMtu huM temanI sAthe sahamata thaI zakato nathI. te zaMkA no sidhdhAMta nathI kAraNa ke eka vastune barAbara samajavA mATe tenI samagratAno khyAla A sidhdhAMtathI maLe che." bhAratIya tatvajJAnanA vidvAna zrI dAsaguptA sAdvAdanA siddhAMtane samajAvatAM kahe che - This (Syad-Asti) will indicate that the affirmation is only relative, made some how, from some point of view and under some reservations and not in any sense absolute. There is no judgement which is absolutely true, and no judgement which is absolutely flase. All judgements are true in some sense and false in another. (3) (1) sidhdhahema (2) Aja lekhakanuM "Path of ArhatP. 137. (3) History of Indian Philosophy Vol. 1 P. 179 anekAntadaSTi - - - DGE 2010_04 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt H "syAd-asti ema nirdeza kare che ke je kAMI kahevAmAM Ave che te sApekSa che ane amuka apavAdone lakSamAM rAkhIne AkharI satya hovAnuM TALyuM che. koIpaNa nirNaya saMpUrNatayA satya che ke asatya che tema kahI zakAya nahIM. tamAma nirNayo amuka apekSAe sAcA hoya che ane amuka bIjI apekSAe khoTA paNa hoya che.' jaina tatvajJoe to haju paNa uMDA utarIne A mukhya traNa vikalpomAMthI kula sAta vikalpo batAvyA che te A rIte (1) (2) (3) avaktavyama (4) asti-nAsti (5) asti-avaktavyam (6) nAsti-avaktavyam asti-nAsti-avaktavyam (7) asti nAsti A sAte vikalpone saptabhaMgI kahevAya che. nyAya vitaraNanI padhdhatimAM A saptabhaMgIno upayoga nIce mujaba thAya. (1) astinuM udAharaNa :- vinA karaNa ane IrAdApUrvaka baLa prayoga karavo te gunoche. (2) nAstinuM udAharaNa H eka nirdoza ane nirAdhAra abaLA strI upara baLAtkAra karanAra sAme baLaprayoga karavo te guno nathI. (3) asti - nAstinuM udAharaNa H kAnuna-bhaMga karIne baLa prayoga karavo te guno che, paraMtu potAnI kAnunI pharaja bajAvavA baLa prayoga karavo paDe to guno nathI. 31 (4) (5) avaktavyamnuM udAharaNa H kayA saMjogomAM baLaprayoga karavAmAM Avela che te jANyA sivAya amuka baLaprayoga guno bane che ke kema te kahI zakAya nahi. asti-avaktavyamnuM udAharaNa : baLaprayoga karavo te guno jarUra che, paraMtu dareka saMjogomAM baLaprayoga guno bane che tema kahI zakAya nahIM. (6) nAsti avaktavyam : amuka saMjogo evA che ke temAM baLaprayoga karyo hoya te anekAnta dRSTi _2010_04 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) guno banato nathI, paraMtu te saMjogo zuM hatA te jANyA sivAya kahI zakAya nahIM ke guno banyo che ke nahi. asti-nAsti-avaktavyama : baLaprayoga karavo te sAmAnya rIte guno bane che, paraMtu amuka saMjogo evA che ke temAM baLaprayoga karavo paDe to guno banato nathI. AthI kayA saMjogomAM baLaprayoga thayo che te jANyA sivAya kazuM kahI zakAya nahIM ke guno bane che ke nahIM. A badhA udAharaNo nyAya vitaraNa padhdhati je ApaNA dezamAM cAlI rahela che tene anulakSIne che tethI spaSTa thaze ke jANatA ke ajANatA nyAyataMtra bha. mahAvIrana anekAntavAdanA sidhdhAntone ja anusare che, kAraNa ke A sidhdhAMto AcArya sidhdhasenajInA kahevA mujaba rojIMdA loka vyavahAranA ja sidhdhAMto che. vicAramAM paNa ahiMsA amerIkana ItihAsavettA pro. sTIphana re potAnA lekha "Jaininfluences on Gandhi's Early thoughts"Hig-11-11 2475Londol fluid 041048 oulori di mata hato teno ullekha karatAM jaNAve che ke: sane 1926mAM gAMdhIjIe lakhyuM- "It has been my experience that I am always true (correct) from my point of view, and offen wrong from the point of view of my crities. I know that we are both (myself and my critics) right from our respective points of view." arthAt: "mAro e anubhava sadA rahyo che ke mArA dRSTibindu anusAra huM sAco chuM, paraMtu mArA TIkAkAronI daSTi anusAra huM sAco nathI. paraMtu huM samaju chuM ke amo bannenI dRSTinI apekSAe amo banne sAcA chIe." vizeSamAM gAMdhIjI jaNAve che: "I very much like the doctrine of manyness of reality. (Anekant). It is this doctrine which has tought me to judge a Musalman from his standpoint and a christian from his..... From the platform of Jains, I prove the non creative aspect of god, and from that of Ramanuj the craetive aspect. As a matter of fact we are all thinking of the unthinkable discribing the indescribable, seeking to know the unknown and that is why our speech falters, is inadequate and has been contradictory." KanekAnta daSTika 2010_04 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAtu: "mane anekAntano sidhdhAMta bahu pasaMda che. musalamAnane muslimanA daSTibinduthI ane IsAIne IsAInA daSTibinduthI jovAnuM A sidhdhAMte mane zIkhavyuM che. jainonA daSTibinduthI huM IzvaranA kartutvanA InkArane samajI zakuM chuM ane rAmAnujanA daSTibinduthI huM IzvaranA kartutvane paNa samajI zakuM chuM. vAstavamAM je aciMtya ane avarNinaya che ane je agamya paNa che tene pAmavAno ApaNe prayatna karIe chIe ane tethI tenuM varNana karI zakatA nathI. ApaNI vANI te mATe asamartha bane che ane keTalIkavAra visaMgatatA paNa ubhI kare che." jaina dharmanA pAyAno sidhdhAMta ahiMsA che. AcAramAM ahiMsAnI jarUrIyAtano eka yA bIjI rIte duniyAnA tamAma dharmoe svIkArela che. paraMtu AcAranA muLamAM je vicAra che tyAM paNa ahiMsAnuM tatva anekAntanA sidhdhAMta dvArA bha. mahAvIre jagatane arpaNa karyuM. pazcima jagatanA agragaNyaciMtakoe paNa ajANa paNAmAM Aja sidhdhAMtano svIkAra karyo che. "ajANapaNAmAM" kahuM chuM te eTalA mATe ke teoe savicAra ane vyavahAranA pAyAnA sidhdhAMto vize ciMtana karatA je abhivyakti karI te anAyAse ja anekAntanA sidhdhAntone anumodana ApanArI thaI. paraMtu bha. mahAvIra ane tenA vidhvAna anuyAyIoe A siddhAMtone je tArkika ane vyavasthita svarUpa ApyuM te bIjA koIe karyuM nathI. pazcimanA jANItA tatvaciMtaka jarmana zrI zopenahAuara kahe che "Ofhten things that annoy us, nine would not be able to do so, if we understood them thoroughly in their own causes and therefore know their necessity and true nature." arthAtaH ApaNane je daza vastuo uddhagamAM nAMkhatI hoya temAMnI nava vastuono ApaNane uga karatI baMdha thaze, jo te vastuonA uddabhavanA kAraNo ApaNe samajI zakIe ane temanI utpati temaja temanA prakArane jANI zakIe." saMsAramAM je visaMvAditA, gharSaNa, vivAda ane kaleza cAle che ane jenA pariNAme vyaktigata temaja samuhagata hiMsAno silasilo cAlu thaI jAya che teno asarakAraka upAya joIto hoya to anekAnta puro pADaze. (anekAnta daSTika 2010_04 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMsArika jIvanamAM anekAntanuM sthAna : nyAyataMtrane je nisbata che te tAtvika bhUmikA upara nathI, paraMtu sAMsArika viSayo paratve che. sAMsArika vyavahAramAM mANasa mANasa vacce vicAra ke vyavahAranuM gharSaNa jyAre thAya che tyAre kaleza utpanna thAya che. A kalezanuM nivAraNa jo tenA muLamAMthI ja thaI zake to nyAyataMtranI madadanI jarUra rahe nahIM. mATe samAjamAM anekAntano jema pracAra vizeSa thAya tema gharSaNa temaja tenI mAtrA ochA thatA jAya te spaSTa che. paraMtu je je prasaMgomAM koIpaNa kAraNasara gharSaNa utpanna thayuM hoya ane mAmalo nyAyataMtra pAse pahoMcyo hoya tyAre paNa te gharSaNanA nivAraNa arthe anekAntanA sidhdhAnto lakSamAM levAnI teTalI ja jarUra rahe che. AthI sAMsArika jIvanamAM anekAntanI jarUra samajavA mATe eka vAta satata khyAlamAM rAkhavAnI jarUra che te e che ke jIvana eka satata vahetI vastu che, jemAM thatAM pheraphAro cAra mukhya bhUmikAe thAya che. te cAra bhUmikA che (1) dravya, (2) kSetra, (3) kALa ane (4) bhAva. koIpaNa vastu ke prasaMgano nirNaya letAM pahelAM A cAra bhUmikAnI apekSAe vicAra karIe to te vastu ke prasaMga bAbata yogya nirNaya laI zakAze. dravya - eTale je vastu ke vicAra bAbata nirNaya bAMdhavAno hoya te upara naya vAda temaja syAdvAdanA sidhdhAMto dhyAnamAM laIne dravyanI oLakha thavI joIe. kSetra - je oLakha thayA bAda kayA kSetramAM te dravyanI utpatti tathA vikAsa thayo te dhyAnamAM levuM joIe. kAraNa ke vividha kSetramAM pravartatI praNAlikAo ane sAmAjika Arthika ane rAjakIya pravAhoe te dravyane utpanna karavAmAM ane ghaDavAmAM ghaNo ja agatyano bhAga bhajavyo che. kALa - te ja rIte tene utpanna karavAmAM ane ghaDavAmAM tevo ja bhAga kALanI bhUmikA bhajave che. jIvana jo vaheto pravAha che to vividha kALamAM vaheto jIvana pravAha vaividhya jarUra utpanna kare ane tethI A prakAranA vaividhyanI asara vastu ke vicAra upara kevI rIte thaI te jANavAnI teTalI ja jarUra che. bhAva - dareka kArya ke vicAra pAchaLa je bhAvoe kAma karyuM hoya tenuM jJAna paNa te kArya ke vicArane samajavAmAM ati upayogI hoya che. dA.ta. eka sarjana tenA dardI upara vADha-kApanI kriyA kare che ane eka vyakti bIjI vyaktine krodha ke dveSanA bhAvathI IjA kare che te bannenA bhAvomAM moTuM aMtara che ane te aMtarane kAraNe ja eka vyaktine arthopArjana thAya che. jayAre bIjI vyaktine sajA thAya che. anekAnta daSTi 2010_04 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A rIte dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI dRSTie mulyAMkana karavAnI padhdhati anekAntanI ja padhdhati che ane teno upayoga jIvananA dareka kSetramAM tathA prasaMgamAM ati upayogI thaI paDe che. tenA thoDAka udAharaNo vicArIe. (1) eka udyogapatine tenA udyogamAM kAma karatAM judI judI kakSAnA amaladAro tathA kArIgaro vacce vahIvaTI sAmanjasya sthApavuM che ke jethI tenA udyogamAM pragati sAdhI zakAya. anekAntanA sidhdhAntono upayoga karIne te jarUra potAnI dhyeya sidhdhi karI zakaze. aMgrejImAM Ane Personnel Management kahe che. udyoganI kAryadakSatA vadhe ane udyogamAM kAma karatA vividha prakAranA kAryakaromAM saMvAditA sadhAya te mATe prathama to teNe potAnA vahIvaTI vartanamAM anekAntavAdanA sidhdhAMtonI sthApanA karavI paDaze ane to ja dareka kakSAnA kAryakaro upara potAno prabhAva pADI zakaze. te bAda judI judI kakSAnA kAryakaronuM syAdvAda tathA dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI daSTie mulyAMkana karI kAmanI vaheMcaNI karavI paDaze ane tevI vaheMcaNI thayA bAda badhA vacce sahakAra ane sAmanjasya vadhe tevI vahIvaTI goThavaNa karavI paDaze. udyogamAM haDatAla ke tALAbaMdhI jevA banAvo banavA pAme nahi tevI vahIvaTa ane vaLatara sabaMdhI yojanA karavI paDaze ane A tamAma karavAmAM anekAntanA sidhdhAMtone dhyAnamAM laIne AgaLa vadhaze to te. tenA lakSane jarUra sAdhI zakaze. DaoN. hasamukha sAvalAnI, bhUtapUrva menejamenTa kansalaTanTa, A viSayamAM lakhe cheH "If one really practices Anekantvad for a reasonable perod the minimisation of "Raga" (attachment) towards himself and "Dvesha" (aversern) towards others bring him closer to the hearts of his people and, therefore, an open atmosphere emerges which makes all people comfortable, including himself as well." arthAt : "jo koI vyakti amuka samaya sudhI anekAntavAdanA sidhdhAMtone anusare to tene potAnA pratyeno rAga ane bIjA pratyeno dveSa kamI thAya che tene tenA mANasonI vadhu najIka lAve jene pariNAme evuM vAtAvaraNa utpanna thAya ke jethI te pote tathA tenA mANaso vacce sAmanjasya ubhu thAya." naupaE (anekAnta dRSTika 2010_04 WWW.jainelibrary.org Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tti ke sava-mUSS vera matyuM ne DuM - aMtargata nyAyataMtra Aje jIvanamAM je sAmAjika viSamatA, hiMsA, krUratA, anAcAra, atyAcAranuM prabhutva jaNAya che teNe mAnavI mUlyano lagAtAra dAsa karela che tene punaH sthApita karavA anekAntanA sidhdhAMto dvArA prayatno karavAnI jarUra che, ke jethI "nyAyataMtranI sthApanA sAmAjika jIvanamAM ja aMtargata rIte thaI zake. je samAja potAnI aMtargata svayaM saMcAlita nyAyataMtranI vyavasthA jeTale aMze sthApI zakato nathI teTale aMze tene bAhya nyAyataMtranI jarUra rahe che. paraMtu A bAhya nyAyataMtra to phakta laDatanuM medAna ja che. samAjamAM zAMti ane sukhanI sthApanA to tenI aMtargata sthapAela nyAyataMtra mAraphata ja thaI zake ane te prakAranI aMtargata sthApanA karavAno tadana saraLa rasto anekAntanA sidhdhAntono svIkAra ja che. te sidhdhAMto mAraphata ja virodhIono virodhAbhAsa kaI apekSAe che ane zA mATe che te samajavAnuM saraLa thaI paDaze ane eka vakhata te rIte samAjanA temaja vyaktigata tamAma prazno samajavAnI Teva paDaze tyAre mitti sava bhUpu ApoApa sthApita thaze. A rIte kauTuMbika jIvanamAM, sAMsArika jIvanamAM, vyApAra-vaNaja ane baudhdhika pravRttiomAM, rASTriya temaja AMtararASTriya, pravRttiomAM - tamAmamAM anekAntanA sidhdhAMto vyavahArU ane asarakAraka sAbIta thaI zake che. bha. mahAvIre AcAramAM ahiMsA ane vicAramAM anekAntanuM udabodhana karyuM te atyaMta arthapUrNa che. kAraNa ke dareka AcAranuM udbhava sthAna vicAra che ane tethI udbhava sthAne ja ahiMsAnI sthApanA hoya to AcAramAM tenI sthApanA ApoApa AvI zake che. AthI dArzanika samasyAonA nirAkaraNa mATe anekAntanA prayogo ghaNA vidvAna saMtoe karyA paraMtu saMsArika jIvanamAM rojabarojanA praznomAM anekAntano prayoga ApaNe karI zakIe to. vyaktigata jIvananI temaja sAmAjika jIvananI ghaNI viSamatAone TALI zakAya. upara jaNAvyuM tevA "aMtargata" nyAyataMtrano A artha che. - nyAyataMtranI sAmAjika anivAryatA tyAre ja jaNAya ke jyAre mAnava-mAnava vaccenA vyavahAromAM visaMvAda utpanna thAya, ane A visaMvAdano ukela arasa-parasanI saMmatithI thaI zake nahi jene pariNAme te aMtima kakSAe pahoMce. paraMtu visaMvAdathI prasita thaela vyaktio AMtara nirIkSaNa karI potAnuM dRSTibindukaI apekSAe utpanna thayuM che ane sAmI vyaktinuM dRSTibindu kaI apekSAe utpanna thayuM che tenI tapAsa karavAnI -anekAnta daSTi --- - 2010_04 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra prakriyA zarU kare to visaMvAdanI tIvratA ochI thavA lAgaze ane eka bIjAnA dRSTibiMdune samajIne samAdhAnano mArga zodhavAnA prayatno zarU thaze. sAmAnya rIte dareka vyakti vadhate oche aMze samAdhAna priya hoya che. AthI vivAdamAM sapaDAela tamAma vyaktio anekAntanI sahelI padhdhatithI utpanna thaela vivAda tathA kalezanI mAtrA asarakAraka rIte ghaTADI zakaze. A che aMtargata nyAyataMtranI padhdhati. vyaktigata visaMvAdo A padhdhatithI kAbumAM laI zakAya. samuhagata visaMvAdo jo kAbumAM na laI zakAya to temAMthI utpanna thato sAmAjika vivAda koI koI samaye bhayaMkara vinAza sarje che. mAnava samAjamAM utpanna thaela vargavigrahono ItihAsa tapAsIzuM to te vigraho rAjakIya, Arthika ane dhArmika kAraNosara ja mukhyatve thaela che. A traNe kAraNonA muLamAM zrI ane sattA meLavavAnI mahatvakAMkSA hoya che ane te mahAtvAkAMkSAnA mULamAM mAnavInI ahavRtti hoya che. A ahattinuM svarUpa samajI tene mANasa jo kAbumAM rAkhI zake to samAja parivartana atyaMta asarakAraka rIte kAma kare. anekAntano prayoga ahamavRttinuM svarUpa samajavAmAM ghaNI sahelAIthI kAragata thaI zake che, kAraNa ke te AMtara-nirikSaNanI prakriyA che. A prakAranA AMtaranirIkSaNathI mANasane samajAya che ke vyakti ane samAja aMtatogatvA eka ja che. vyaktine bhoge Adarza samAjaracanA azakya che ane samAjane bhoge vyakti sAmarthya vinAza sarje che. koIpaNa samAjanuM rAjakIyataMtra, ArthikataMtra, zaikSaNikataMtra ke dharmataMtra potapotAnI samatulA gumAve tyAre te samAjamAM viSamatA ane vivAdo utpanna thavA lAge. AthI A dareka viSayomAM samatulatA sthApavA anekAnta draSTi ja upayogI thaI zakeche. anekAnta draSTivALo samAja koI eka ja prakAranI mAnyatA ke sidhdhAMtane custapaNe vaLagIne besI rahe nahIM. (ane samAjanA vividha varganI vividha prakAranI mAnyatAone judI judI apekSAoe sthAna che tevuM svIkArIne heya upAdeyano viveka vAparI saMtulita samAja vyavasthA sthApavAno prayAsa kare. IcchAonuM atikramaNa A prakAranI vaiyaktika ane sAmAjika praNAlikA sthApavA bha. mahAvIre jaina zrAvakanI AcArasaMhitA ApI. A AcArasaMhitAnuM Adhunika yugamAM yathAyogya pAlana karavAmAM Ave to mAnava samAjane bAhya nyAyataMtranI jarUra ochI rahe. bha. anekAnta dRSTi 37 2010_04 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIranI vyavahArU draSTie joyuM ke zrAvake saMsAramAM rahIne tamAma vyavahAro karavAno che tethI saMsAra - mukta saMto mATenI AcArasaMhitA zrAvako mATe kAragata thaI zakaze nahIM. AthI temaNe zrAvako mATe IcchA parimANanI vAta karI ane aparigraha - jarUra karatAM vizeSano parigraha nahIM karavAno Adeza Apyo. svastha samAjanA nirmANa mATe vyaktigata jIvanamAM bhogopabhoga viramaNanA vratanI bhalAmaNa karI. Aje samAja AthI ulTI dizAmAM pragati karI rahela che ane upabhoga vAda (Cosumerism) dvArA Arthika unnati che tevuM pratipAdita karavAnI kozISo thaI rahI che. paraMtu tethI arthopArjanamAM azudhdhi, pramANikatAno abhAva sattA ane lakSmInI lolupatA ane svArthanuM sAmarthya vadhatA ja rahyA che je duHkha mukti ane zAMtinI sAdhanAmAM atyaMta bAdhaka che. daza vaikAlika sUtramAM kahyuM che ke.. "IcchAonuM atikramaNa karo to duHkha ApoApa atikramaNa karaze." paraMtu upabhogavAdamAM to IcchAono phelAvo karavAnI ja zIkha che ane pariNAme atikramaNa je thAya che te duHkhanuM nahi, paraMtu sukhanuM ja thAya che. upabhogavAdanI daSTi phakta ekAntika che ane samAjane asaMtulita banAve che. zoSaNahIna samAja racanAnA saMdarbhamAM kArla mArkase duniyAne sAmyavAdanI bheTa karI ane vizvamAM thatuM Arthika zoSaNa aTakAvavA varga vigrahanI vAta karI paraMtu vigrahathI vigrahano aMta Avato nathI ane bhautika sukha meLavavAnI doTa lagAvato mAnava bIjAnuM zoSaNa karavAnA khyAlathI jyAM sudhI mukta na thAya tyAM sudhI zoSaNanI prakriyA eka yA bIjA svarUpe jIvatI ja rahevAnI tevI pAyAnI vAtonI temaNe upekSA karI jene pariNAme zoSaNahIna samAja racanAnA temanA khyAlo pustakanI maryAdAmAMthI bahAra nIkaLI vyavahAramAM phaLIbhUta thayA nahIM. Aje sAmyavAda eka bhUlI javA jevI aitihAsika ghaTanA karatAM vizeSa agatya dharAvato vicAra nathI, tenA kAraNamAM tenI ekAntika daSTi ja che. saMsAramAM koIpaNa dharma hiMsAne puSTi karato nathI chatAM A saMsAramAM vadhumAM vadhu rakta-pAta ane hiMsA dharmanA nAme ja thayela che, tenuM kAraNa paNa je te dharmanA anuyAyIonI ekAntika vyavahAra draSTi ja che. dharmanA mULa tatvone bhUlI jaIne aupacArika vidhi vidhAnone ja dharma mAnI tenA viSenA budhdhihIna Agraho phakta ekAntika svarUpanA ja hovAthI dharmataMtramAM paNa vigraha praveza meLavela che. vizeSa AzcaryanI vAta to e che ke jaina tattvajJoe bha. mahAvIranA anekAnta -anekAnta daSTiE 2010_04 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdanI spaSTa samajaNa ApI tene jIvaMta vyavahAramAM mukavAno mArga batAvyo temanA ja anuyAyIo potAnA ekAnta matA grahane vaLagI rahIne samAjamAM visaMvAdItA utpanna karI rahela che. temanI dharmAMdha asahiSNutA anekAntanA vaijJAnika svarUpanI temanI ajJAnatAno dArzanika purAvo che. vyakti tathA samAjanI aMtargata svasaMcAlita nyAya padhdhatino ullekha ApaNe karyo. paraMtu dareka saMjogomAM dareka vyakti ke samAja tevI vyavasthA ubhI karI zake nahIM ane tethI bahArathI meLavI zakAya tevI rAjye sthApela nyAya padhdhatinI carcA have jarUranI bane che. rAjye sthApela nyAya padhdhati paNa je sidhdhAMto upara kAma karI rahela che te sidhdhAMto paNa anAyAse anekAntanA sidhdhAMto che te kevI rIte te joIe. prAcina nyAya padhdhatimAM anekAntanuM sthAna Adhunika nyAyapadhdhati mukhyatve romana laoN para AdhArita che. paraMtu hareka stare temAM vAdI prativAdI baMnne pakSonA maMtavyone lakSyamAM laI nirNaya karavAnA je prabaMdho che te anekAntanA sidhdhAMto sAthe sAmya dharAve che. kharekhara hakIkata to e che ke koIpaNa sudhArelA samAjanI nyAya padhdhati pakSa ane pratipakSanA maMtavyo dhyAnamAM lIdhA sivAya kAryakSama banI zake ja nahIM. brITIza rAjaamala pahelAM paNa bhAratiya saMskRtino ItihAsa hajAro varSa juno hato. rAmAyaNa ane mahAbhAratanA samayamAM paNa bhAratiya samAjamAM vyaktigata vivAdo ane gharSaNa utpanna thatA hatAM ane tenA nivAraNanI vyavasthA paNa hatI. tenA prabaMdho adyatana nyAya padhdhati sAthe dareka prakAranuM sAmya dharAvatA hatA. brahaspati te samayanI nyAya vitaraNa padhdhati (nyAyakramaH) bAbatanA cAra aMgo nIce mujaba varNave che. pUrvapakSaH smRtaH pAdo dvitIyastUttarastathA / kriyApAdastathA vAcyaH caturtho nirNayastathA // arthAt H '"pUrvapakSa" eTale vAdInI hakIkata (jene ApaNe 'dAvA arajI" - Plaint kahIe chIe) tathA "uttara" eTale pratipakSano javAba, te bAda "kriyA" eTale nyAyAdhikArI pAse thatI takarAro bAbatanI kArya - padhdhati ane cotho '"nirNaya'' eTale nyAyadhikArIno AkharI pheMsalo - nyAya prakriyAnA A cAra aMgo che. anekAnta dRSTi 39 _2010_04 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hakIkate A cAre aMge Adhunika nyAya padhdhatimAM paNa che ane dekhItI rIte ja A cAre aMgo darzAve che ke je AkharI nirNaya levAya te banne pakSanI hakIkata sAMbhaLI te hakIkta bAbatano purAvo laIne ja levAvo joIe. eTale ke ekAntika na hovo joIe. nyAyAdhikArIno je AkharI nirNaya thAya temAM paNa koI ekAntadaSTino niSedha karavAmAM Avela che te brahaspatinA nIcenA sUtra uparathI spaSTa thaze. kevalaM zAstramAzritya na kartavyo vinirNaya : yukti hIne vicAretu dharmahAniH prajAyate / / arthAt H nyAyika nirNaya phakta zAstra-vacana (kAnunI prabaMdho) upara ja na Apavo joIe. jo nirNaya yuktihIna, avyavahArU (eTale ke kesanI hakIkato ane saMjogonI upekSA karIne levAela) hoya to dharmAhAni - anyAya - thavA saMbhava che. je vicAro "yuktidina" che eTale ke prasaMganA tamAma daSTibinduone dhyAnamAM lIdhA vinA karavAmAM Avela che tevA vicAro zuddha nyAya karavAmAM upayogI thatA nathI ane tethI "dharmahAni - anyAya - utpanna thAya che. A vidhAno saMpUrNa rIte anekAntane ja raju kare che. teja pramANe AgaLa kahe che: kevalaM zAstramAvitya kriyate yA nirNayaH vyavahArasya vijJeyo dharmastenApi hIyate / / arthAta: phakta kAnunamAM lakhela hakIkatanA zabdArthane vaLagI rahIne ane vyavahAramAM banatI hakIktonI upekSA karIne nyAya thaI zakato nathI. phakta saMyogika purAvo hoya tyAre nyAyadhikArIe kevI kALajI rAkhavAnI jarUra che te bAbata nArade kahyuM che ke : kazcitkRvADaDatmanizcahna dveSAtparamupadraveta / __ yuktihetvartha sambandhaistatra yukta parIkSaNam / / arthAt: zreSathI prerAIne bIjAne upadrava karavAnA hetuthI mANaso amuka prakAranA saMjogo utpanna kare che. AthI AdhAra rAkhI zakAya tevA hetuthI tamAma paristhitionuM parIkSaNa karavuM joIe. -anekAnta dRSTi) 2010_04 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcina bhAratamAM koIpaNa kesamAM purAvo levAnI padhdhati be prakAranI hatI. adyatana padhdhatimAM jene purAvAno kAnuna (Evidence Act) kahe che te bAbatamAM yajJavAlakya nIce mujaba jaNAve che. pramANaM likhitaM bhuktiH sAkSiNa zreta kIrtitama / eSAmanyatamAbhAve divyA nyatamamucyate / / koIpaNa hakIkatanuM pramANa - sAbIti ApavA mATe lekhIta patra tathA maukhika sAhedI temaja vastuno kabajo mAnya rAkhavAmAM Ave che te uparAMta "divya" purAvo paNa svIkAravAmAM Ave che. A "divya purAvo e jAtano hato ke potAnI hakIkatanI satyatA sAbIta karavA pakSakAra vividha prakAranI yAtanAmAMthI pasAra thavAnI darakhAsta karato. dA.ta. ukaLatA telamAM hAtha nAMkhavo vagere. A jAtanI prathA dunIAnA ghaNA prAcina samAjomAM hatI. paraMtu "divya" purAvo ApavAnI prathA tyAre ja upayogamAM levAmAM AvatI jyAre bIjA sAhedono maukhika ke dastAvejI purAvo upalabdha na hoya. te nIcenA kAtyAyananA zloka parathI jaNAze. __ kriyA na daivikI protkA vidyamAneSu sAkSiSu / lekhye ya sati vAdeSu na divyaM na ca sAkSiNaH / / jyAre sAhedo upalabdha hoya tyAre divya purAvAnI jarUra nathI rahetI ane jyAre dastAvejI purAvo upalabdha hoya tyAre maukhika purAvAnI temaja "divya purAvAnI jarUra rahetI nathI. purAvAne lagatA A tamAma prabaMdho anekAntanA sidhdhAMtone anukuLa che. "divya purAvAnI padhdhati Adhunika kAnunomAM nathI. paraMtu Adhunika kAnunomAM paNa Special oath laI zakAya che. jo pakSakAro kabula kare ke temAMno koI eka potAnA kesanI satyatA bAbata khAsa prakAranA sogana le to bIjo pakSa tevI rIte sogana lenAranI vAtane kabula rAkhe te jAtanA prabaMdho hAlanA kAnunamAM che te prAcina kALanA "divya" purAvAnA sidhdhAMtamAMthI ja Avela hoya tema jaNAya che. Adhunika nyAyapadhdhati ane anekAnta | nayavAdanA sidhdhAMtothI ApaNe joyuM ke koIpaNa vastu ke prasaMgane vividha draSTikoNathI joIe to ja tenI sAcI parakha thaI zake. Adhunika nyAya vitaraNanI padhdhati GanekAnta daSTika 2010_04 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aja kAraNasara baMnne pakSone sAMbhaLyA sivAya chello nirNaya thaI zake nahI te vAtano svIkAra kare che ane tethI divAnI kesomAM sIvIla prosIjara koDa ane phojadArI kesomAM krImInala prosIjara koDa A bAbatamAM vistArathI prabaMdho kare che. divAnI ke phojadArI kesomAM banne pakSo taraphathI potapotAnA maMtavyonI rajuAta thAya te bAda ja korTe potAno nirNaya karavAno rahe che. paraMtu A rajuAta thayA pahelAM banne pakSane pota-potAnA maMtavyonA samarthanamAM dastAvejI tathA maukhika purAvo ApavAnI saMpUrNa taka ApavAmAM Ave che ane A purAvAnuM mulyAMkana paNa anekAntanA sidhdhAMtone anurUpa ja karavAmAM Ave che. upara joyuM tema dravya, kSetra, kALa ane bhAvanA tatvo koIpaNa vastu ke vidhAnanI satyatA samajavA mATe agatyanA hoya che. jenI samajaNa pAna-34 upara ApavAmAM AvI che. dA.ta. koI sAhede amuka vidhAna karyuM te vidhAnanI cakAsaNI karatI vakhate korTe nIcenI hakIkata dhyAnamAM levI joIe. (1) dravyaH vidhAna je vyaktie karela hoya te vyaktine amuka rIte vidhAna karavAnA koI khAsa kAraNa hoya jevA ke, te vyakti koIpaNa pakSakAra sAthe saMbaMdha dharAvatI hoya agara koIpaNa pakSakAra pratye dveSanuM kAraNa hoya to te dhyAnamAM levA joIe. temaja te vidhAna karanAra vyaktino abhyAsa, anubhava ke sAmAjika sthAna kayA prakArano che tenI aMgata AbarU kevA prakAranI che te paNa dhyAnamAM levuM joIe. kSetra vidhAnamAM kahela hakIkato kevA kSetramAM banavA pAmela, te kSetramAM vidhAnamAM je banAva banyAno ullekha hoya te banAva banavAno kevo saMbhava che ane jo kAMI saMbhava hoya to je rIte te banyAnuM kahevAya che te rIte ja banAvano saMbhava che? kALa : je kALe takarArI banAva banyAnuM vidhAna che te kALe te banyuM hoya te zakya che? jo hA, to te kALa evo hato ke banAvanI vigatonuM nirIkSaNa yogya rIte thaI zake? bhAvanA sAhede je vidhAna karela che tenI pAchaLa tenI zI bhAvanA che. ghaNA mANaso taTasthatAthI sAhedI ApatA hoya che chatAM bannemAMthI eka pakSa pratyenI agara to je prasaMgane anulakSIne sAhedI ApatA hoya te prasaMga pratyenI sahAnubhUtinI agara virodhanI bhAvanAthI doravAIne amuka prakAranuM vidhAna karatA hoya. =anekAnta dRSTi) 2010_04 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A rIte anekAntavAdanA je cAra saMyogone lakSamAM levAnA hoya che te cAre lakSaNo hAlanI nyAyika prakriyAmAM paNa lakSamAM levAnI jarUra rahe che. phojadArI kesomAM purAvAnI tulanAnA prasaMge amuka cokkasa prakAranA saMjogomAM anekAntanA sidhdhAMto ajANatA paNa kevI rIte lakSamAM levAya che te joIe. phojadArI rAhe cAlatA kesomAM eka agatyano niyama e hoya che ke guno koNe karyo che ane kevA saMjogomAM karyo che te bAbatanI sAhedI korTa samakSa sogana upara levAela hoya ane tahomatadAra pakSane tevA sAhedanI ulaTa tapAsa karavAnI taka maLI hoya to ja tevA purAvAne AkharI nirNaya samaye dhyAnamAM laI zakAya. paraMtu A bAbatamAM eka moTo apavAda che ane te che gunAne pariNAme jenuM mRtyu thayuM hoya tenuM maraNonmukha nivedana (Dying Declaration) jemAM guno kevI rIte banyo, zA mATe banyo vagere bAbatano khulAso maranAre pote Apyo hoya. AvuM nivedana sogana uparanI jubAnImAM korTa samakSa ApavAmAM Avela na hoya ane te bAbatamAM maranAranI koI ulaTa tapAsa paNa na thaI hoya to paNa tene eka agatyanA purAvA tarIke svIkAravAmAM Ave che. je bIjA koI purAvAnA TekA vinA paNa korTa svIkArI zake che. tema karavAmAM phakta eTalI ja kALajI rAkhavAnI hoya che ke tevuM nivedana maranAre potAnI svecchAthI ane bahAranA koI tattvonI zIkhAmaNa ke uzkeraNIthI karyuM nathI. A prakAranA apavAda pAchaLa je sidhdhAMta svIkAravAmAM Avela che te e che ke mRtyu jayAre sanmukha AvIne ubhuM hoya che tyAre mANasa khoTuM bolavAne prerAto nathI - paraMtu tevuM nivedana koI bIjAnI zIkhAmaNa ke uzkeraNIthI thaela hoya to te maranAranI svecchAthI thaela gaNAya nahIM. eTale ke phakta tenA upara ja AdhAra rAkhI chevaTano nirNaya laI zakAya nahi. A rIte mULabhUta sidhdhAMtamAM temaja tenA apavAdamAM "cAasti-nAsti"no ja svIkAra karavAmAM Avela che te spaSTa che. sAmAnya rIte koIpaNa vyaktie takarArI viSaya bAbata korTa bahAranI vyakti pAse koI nivedana karela hoya to te nivedana tenI korTa rUbarUnI jubAnImAM dAkhala thaI zake. paraMtu gunAnI polIsa tapAsa daramyAna teNe polIsa rUbarU je nivedana karyuM hoya to te mukhya purAvA tarIke svIkArya nathI. kAraNa ke polIsathI dabAIne te nivedana karyAno saMbhava rahe che. paraMtu polIsa pAse karela nivedana jo korTamAM apAela sogana uparathI jubAnIthI virodhAbhAsI hoya to teno maryAdita upayoga sAhedanI vizvasaniyatA toDavA anekAnta dRSTika 2010_04 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purato ja thaI zake. A sidhdhAMtothI spaSTa che ke judA judA saMjogonI apekSAe judI judI paristhitinuM nirmANa thAya che, je anekAntanuM ja svarUpa che. ghaNA kesamAM eka karatAM vadhAre tahomatadAro hoya che jemAM badhAe sAthe maLIne kAvatru karela hoya. AvA kesomAM koI eka tahomatadAra bIjA sayatomamatadAra virUdhdha jubAnI Ape to tenA upara keTalo AdhAra rAkhI zakAya? tenA javAbamAM evuM dhoraNa che ke satatahomatadAranI jubAnI upara tyAre ja AdhAra rAkhI zakAya ke jyAre bIjA AdhAralAyaka purAvAthI tene samarthana maLe. Aja rIte koI tahomatadAre pUrve korTa samakSa gunhAnI kabulAta karI hoya paraMtu te bAda te pharI gayo hoya to pUrve karela kabulAta upara keTalo AdhAra rAkhI zakAya te prazna bAbata paNa evuM dhoraNa svIkAravAmAM Ave che ke AvA saMjogomAM pUrve karela kabulAtane bIjA AdhAra lAyaka purAvAno Teko hovo joIe. korTe haMmezA maukhika jubAnI karatAM dastAvejI purAvA upara vizeSa AdhAra rAkhe che. temAM paNa dravya, kSetra, kALa ane bhAvanA cAra tatvomAMthI "kALa" tatva upara vadhAre vajana Ape che, kAraNa ke je dastAveja takarAra zarU thayA pahelAM astitvamAM Avela hoya ane jemAM hakIkatonI lekhita rajuAta thaela hoya te takarAra daramyAnanI maukhika jubAnI karatAM vizeSa vizvAsajanaka hoya. A paNa anekAntanA sidhdhAMtone anurUpa che. divAnI tathA phojadArI keso kaI padhdhatithI cAle tene mATe sIvIla prosIjara koDa ane krImInala prosIjara koDa tema be kAnuno che. jenA tamAma prabaMdho anekAntanA sidhdhAMtone anukULa che je darzAve che ke anekAntanA sidhdhAMto nyAya vitaraNa mATe keTalA sakSama che. A saMbaMdhamAM ekatrIjo kAnuna che je paNa teTalo ja agatyano che ane anAyAse anekAntanA mULabhUta sidhdhAMtone anukULa che. A kAnuna che InDIana evIDansa ekaTa -purAvAno kAnuna. jenI nIce kaI jAtano purAvo keTale aMze grAhya thaI zake te bAbatanA prabaMdho che. A prabaMdhonI rUe takarArI viSayone lagatI ane tenA upara prakAza pADatI hakIkato kyAre ane kevI rIte sAbIta karI zakAya tenuM mArgadarzana che, je tamAma vividha apekSAlakSI hoIne anekAntanA sidhdhAMtone ja samarthana Ape che. A prabaMdho mujaba koIpaNa prasaMganA ghaNA lakSaNomAMthI phakta amuka ja lakSaNone dhyAnamAM laIne cukAdo anekAnta daSTiE 2010_04 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApavAmAM Ave to eka yA bIjA nayAbhAsano doSa lAge ane tevA doSane nivAravA tamAma lakSaNone dhyAnamAM levA joIe. korTa samakSa cAlatA kesomAM banne pakSanA vakIloe paNa potAnA kesanI rajuAta karatI vakhate sAmAvALAnA kesanA guNadoSo paNa dhyAnamAM rAkhavA joIe ane tema thavA pAme to ja potAnA asIlanA kesanuM sAtatya ane virodha pakSanA kesamAM rahela nayAbhAsane spaSTa karI zake. A rIte "nayavAda"nI vizleSaNAtmaka padhdhati ane svAdvAdanI saMyojanAtmaka padhdhatinuM anusaraNa Adhunika nyAyapadhdhatimAM thayA kare che. - Adhunika nyAyapadhdhatinI eka vizeSatA che te kudaratI nyAya (Natural Justice) no sidhdhAMta. A siddhAMtane nyAyanA kSetramAM anekAntanI daSTie eka ati mahatvanuM pradAna karela che. A sidhdhAMtanI agatya Adhunika rAjyAdhikAronI vizALatA ane vividhatAnI daSTie atimahatvanI che. ghaNA kAnuno evA hoya che ke temAM rAjyAdhikArIo pAse nirNaya levAnI viSALa ane abAdhita sattAo hoya che. AvI. sattAnA upayoga upara koI kAnunI niyaMtraNa na hoya tyAre "kudaratI nyAya"no sidhdhAMta nyAyanA hitamAM amalamAM Ave che te sidhdhAMtanA be pAyA che. tenA leTIna sUtro nIce mujaba che. (1) "Nemo debet esse judex in propria causa" eTale ke koIpaNa vyakti potAnA kesamAM pote ja nyAya ApI zake nahi. A siddhAMtanuM arthaghaTana e rIte karavAmAM AvyuM che ke je vastu nyAyAdhina hoya temAM nyAya karanAranuM koIpaNa prakAranuM aMgata hita hovuM joIe nahi. matalaba ke, te vyakti taTastha hovI joIe. (2) "Audi Alteram Partem" eTale ke kesanA tamAma pakSone sAMbhaLyA bAda ja nirNaya Apavo joIe. A banne sidhdhAMto anekAntanI daSTie pAyAnA sidhdhAMto che kAraNa ke jo mArA kesano cukAdo mArA ja hAthamAM hoya to mArI daSTiekAMkI banavA puro saMbhava che. teja pramANe jo tamAma pakSakArone sAMbhaLyA vinA cukAdo apAya to te eka pakSIya hovAno saMbhava che. AthI kAnunI prabaMdho mujaba koIpaNa rAjyAdhikArIne abAdhita sattA ApavAmAM AvI hoya to paNa kudaratI nyAyanA A siddhAMtone anusarIne jate sattAno (anekAnta dRSTika 2010_04 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upayoga karavo joIe. tevuM bhAratanI korTomAM sarvasvIkRta che. jarmana tatvavettA kAnTa A bAbata kahe che: "Formerly I viewed human common sense only from the stand point of my own. Now I put myself into the position of another's reason outside myself and observe my judgements, to gether with their most secret causes from the point of view of others. It is true that the comparison of both observations results in pronounced parallaxes. But it is the only means of the power of knowledge in human nature into its true place." (1) arthAt: pahelAM to mAnava-jJAnanuM parikSaNa huM mArA potAnA daSTibinduthI ja karato hato; paraMtu have huM bahAranI vyaktinA daSTibinduthI jovAno prayatna karuM chuM ane mArA daSTibindunA aMtargata kAraNonI sAthe bIjAnA dRSTibinduonA aMtargata kAraNo sAthe sarakhAvuM chuM. AthI jo ke svAbhAvika rIte ja ghaNI viSamatAo ubhI thAya che, paraMtu darzAvaraNane TALavAno temaja manuSya svabhAvanuM rahasya jANIne tamArA jJAnamAM vRddhi karavAno A eka ja rasto che. bha. mahAvIranA anekAntanA sidhdhAMtono abhyAsa karyA vinA paNa jeNe satya ane nyAyanA sidhdhAMtonuM svataMtra rIte ciMtana karyuM che teNe anAyAse ja anekAntanA sidhdhAMtonuM pratipAdana karela che. romana laoN nA niSNAta rUDolphasoma (Rudolph Sohm) kahe che "He alone can claim to have obtained a real vision of law, of justice and injustice, to whom life has revealed it self in its fullness. It is, of course, true of jurisprudence, as it is of other sciences, that the knowledge it commands is, and will remain fragmentary. But it has a lofty end in view, to which it must strive with unremitting endeavour to approach as nearly as may be." arthAt "e ja vyaktine yogya kAnunI daSTi temaja nyAya anyAya jovAnI dRSTi prApta thAya che ke je jIvanane tenI samagratAmAM joI zake che. e satya che ke bIjA zAstronI (1) Philosophy of Kant - By C. J. Fridich P. 15 anekAnta dRSTi) 2010_04 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAphaka nyAyazAstra paNa saMpUrNa jJAnane dharAvatuM nathI, je truTI-prasta che ane tevuM raheze paNa kharuM. paraMtu teno udeza ghaNo ja udAta che je meLavavA teNe avirata parizrama karavo joIze ane satyanI najIka jeTaluM jaI zakAya teTaluM javuM joIze." rUDolpha somanI A daSTi anekAntanI daSTi ja che. upasaMhAraH A rIte vizvamAM ciMtananI bhUmikAe anekAntano sidhdhAMta atyaMta vaijJAnika ane maulika che. tenuM udabhavasthAna tattvajJAnanA vikAsamAM hatuM, paraMtu saMsAranA rojIMdA jIvana-vyavahAramAM paNa te teTaluM ja upayogI che. koIpaNa prakAranA aMtima kakSAnA vAdanuM temAM sthAna nathI teno prayAsa satyanI khojano ja hoI koIpaNa khuNe khAMcarethI te satyAMzone zodhavAno prayatna kare che. vizvanA mahAna vaijJAnika ane ciMtaka baTronDa rasela ThIkaja kahe che ke : "The distnictive feature of an unintelligent man is the hastiness and absoluteness of his opinions. The scientist is slow to believe and never speaks without modification - always ready to concede that it may be wrong.". arthAt "ajJAnI vyaktinI eka vyakta khAsIata evI hoya che ke tenA abhiprAyo aMtima kakSAnA hoya che ane tenI abhivyakti karavAmAM te binajarUrI utAvaLamAM hoya che. paraMtu vaijJAnika daSTi dharAvatI vyakti koIpaNa vastu ke vicArano svIkAra karavAmAM utAvaLa karatI nathI ane paryAyo (modifications) nI apekSAe ja vidhAno kare che ane amuka vidhAna khoTuM hoI zake che tema mAnavA haMmezA taiyAra hoya che." raselanuM A vidhAna vAMcIne eka vidvAne syAdavAdano sidhdhAMta samajAvatAM kahyuM ke koI vyakti bha. mahAvIrane jaIne kahe "bhagavAna ! ApanI ahiMsAnI vAto to mANasone geraraste doravavA vALI che ane tenAthI to ghaNo anyAya sarjAya tema che." ahiMsAnA prakhara himAyatI bha. mahAvIra A vyaktine kevo pratikAra Apaze? vidvAne kahyuM ke bhagavAna A vyaktine phakta eTaluM ja kaheze "syAta asti". matalaba ke amuka apekSAe tuM paNa sAco che. jIvanamAM ghaNA evA prasaMgo bane che ke yogya prakAranI hiMsAno Azaro lIdhA vinA koI moTI hiMsA ane gaMbhIra prakArano anyAyanivArI zakato nathI. AvA saMjogomAM amuka prakAranI hiMsAno Azaro levAnuM anivArya bane to tenuM prAyazcita karavAno paNa prabaMdha che. anekAntanI A vaicArika sahiSNutA jyAre jainomAM ja jovAmAM na Ave tyAre te atyaMta duHkhano viSaya bane che. H47) (anekAnta daSTiE 2010_04 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subhASito 1. bAlANaM akAmaM tu maraNaM asaI bhate / 3. 4. paDiyALa sAma tu meLa sarUM mane / (u.a.5 gA. 3) ajJAnI manuSyonuM akALa (IcchArahita) maraNa vAraMvAra thayA kare che, jyAre paMDitonuM sakAma maraNa eka ja vakhata thAya che. dArANi suyAceva mittAya taha bAndhavA / nIvaMta maLyu nIti mayaM nANuSvayaMtiya / / (u.2.18 gA. 14) strIo, putro, mitro ane baMdhujano - te badhAM jIvatAnAM ja sagA che. maraNa pacha te koI sAthe AvatuM nathI. samayA savvabhUasu, sattumite suvAjage / pALAvAya vid nAvanivAse Tukkara / / (u.a.19 gA. 26) jagatanA tamAma prANIo - zatru hoya ke mitra hoya - te tamAma pratye samabhAve vartavuM jIMdagIparyaMta prANImAtra pratye A rIte samabhAve vartavAnuM duSkara che (tema samajo). jarA maraNa vegeNaM bujhamANANa pANiNaM / dhammorIvo paThThAya, naph saraLa muttama / / (u.a. 23 gA. 68) jarA ane maraNanA pravAhamAM ghasaDAtA prANIone mATe eka dharma ja mahAdvIpa che AzarA rUpa che ane teja uttama zaraNa che. jai vi ya NigaNe. kise care, jai vi ya muMjiya mAsamaMtaso / nephada mAyAr miggaDu, maLatA bAya vaMtaso / / (sutrakRtAMga2-1-9 koI nagnAvasthAmAM vicare ke mahinAne aMtare eka ja vAra khAya, paraMtu jo te mAyAthI baMdhAyela hoya to te vAraMvAra garbhavAsa pAmavAno (janma levAno). anekAnta dRSTi 2010_04 48 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka paricaya A pustikAnA vivecaka zrI yaMbakalAla u. mahetA (u.va.87 varSa) himAcala hAIkorTanA nivRtta cIpha jasTisa che ane potAnI nivRtti bAda gujarAtanA jAhera praznomAM sakriya rasa le che. nivRtti bAda temanI mukhya pravRtti vAcana-lekhananI rahela che. hAla teo munizrI saMtabAlajIe paMcAvana varasa pahelAM sthApela bhA. na. prA. saMghanA pramukha che. teo munizrI saMtabAlajIe zarU karela "vizvavAtsalya' mAsikanA saMpAdaka maMDaLanA sabhya che ane vizvamAM pracalita dharmonA temaja khAsa karIne jainadarzananA abhyAsI che. A pustikA uparAMta temanI racanAo nIce mujaba che : 1. pAtha opha ahaMtu (aMgrejImAM) jainadarzananA mULabhUta siddhAMtonI vaijJAnika dRSTie samajUtI. saMtabAla - e seInTa vItha A Dipharansa (aMgrejI) munizrI saMtabAlajInuM jIvana tathA preraka prasaMgo. saMtabAla, eka anokhI mATInA saMta - uparanA pustakano gujarAtI anuvAda - anuvAdaka zrI maganabhAI paTela. AnaMdaghana stavano (gujarAtI) - avadhUta zrI AnaMdaghanajIe bAvIsa tIrthaMkara upara racela stavanonuM vivecana. uttarAdhyayana - sAra - bhagavAna mahAvIre Apela aMtima upadezanI gAthAo aMgenuM vivecana. jainadarzananI rUparekhA - 2 jainadarzananA dareka pAyAnA siddhAMtonI sAdI samaja. voTa Ijha jainIjhama (aMgrejI) - praznottarI rUpe jaina siddhAMtonI aMgrejI bhASAmAM samaja. bombe pablika TrasTa ekTa (aMgrejI) A kAnUnanI aMgrejImAM kAnUnI dRSTie vakIlo tathA korTone upayogI TIkA. 9. islAmanuM rahasya sUphIjhama (gujarAtI) 10. vaMditu pratikramaNa-sUtra - munizrI saMtabAlajInuM padyAMtara - tenI samajUtI. 11. sAmAyika sUtra. nIcenI racanAo prakAzita karavAnI yojanA che. (1) gujarAtanI asmitA (AdikALathI zarU karI marAThAkALa sudhIno gujarAtano itihAsa) (2) sokreTisa pUrvenA grIka philasUpho. 2010_04