Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આન-દ-હેમ ગ્રન્થમાળા પુષ્પ ૨૧ મું.
રે છેદગ્રન્થધૂત સુસઢ ચરિયના ગુર્જરનુવાદ સહિત
આના સાધના gi
• અનુવાદક - ર ગ્રાહક – સંપાદક –
(
ગમેદ્ધારક આ. શ્રી આનન્દસાગરસૂરીશ્વરજીના શિષ્ય
આ. શ્રીમસાગરસૂરિ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક :
આનન્દમ ગ્રન્થમાળાવતી હીંમતલાલ ગુલાબચંદ શાહ ૩૧/૧૨, સેમ્યુઅલ સ્ટ્રીટ, વડગાદી,
તૃતીયાવૃત્તિ નકલ ૧૫૦૦
વીર સં. ૨૫૦૨ વિ. સં. ૨૦૩૨ . સ ૧૯૭૬
કિ. રૂ. ચાર પ્રાપ્તિસ્થાનઃ
અનંતરાય એન્ડ કુ. ૩૦, ખારેક બઝાર, અને તનાથ દેરાસર સામે, નરમી નાથા સ્ટ્રીટ, મુંબઈ-૯ રે ૩૨૪૦૦૪
મુદકઃ મહેતા ભાનુચંદ નાનચંદ બી બહાદુરસિંહજી પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, પાલિતાણા (સૌરાષ્ટ્ર)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમ તિમધમ્ય: જો અન્તિમસાધના ઉપક્રમણિકા ન
સર્વસુ વીતરાગ તીર્થંકર પરમાત્માના શાસનમાં અપૂર્વ વસ્તુ માનેલી હોય તે સમાધિભાવે પંડિતમરણ. જેટલી મનુષ્યભવની ઉત્તમતા અને દુલભતા જણાવી છે, તે કરતાં પશુ અધિક ઉત્તમતા અંતિમ-સાધનાની આ શાસનમાં ગણેલી છે. પ્રભુ પાસે પ્રાર્થના સુત્ર બેલીએ છીએ “સમાહિમરણું ચ બહિલાભો ય તેમાં પણ સમાધિમરણની પ્રાર્થના કરીએ છીએ, સર્વગતિમાં મનુષ્યગતિ છે, તેમાં ચારિત્રપ્રાપ્તિ શ્રેષ્ઠ, ચારિત્રમાં સમાધિમરણ શ્રેષ્ઠ ગણેલું છે. આખી જિંદગી ધર્મારાધનાનું પરિણામ મરણ સમયના શુભ પરિણામ ઉપર અવલંબે છે ધર્મવંચિત આત્માઓને સમાધિ આરાધનાવાળું મરણ શું છે તે મગજમાં ઊતરવું મુશ્કેલ છે. આ કાળમાં રેલવે, એરોપ્લેન, મોટર, કારખાનાં, ટીમર, આગ-રેલ આદિના અકસ્માતમાં સમાધિભરણ પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી. જીવન ધર્મારાધનામય વિકસાવ્યું હોય ત્યારે જ સમાધિમરણની સામગ્રી મળી આવે છે. વાત હિ તૂવ મૃત્યુ જો એ અવશ્ય કરવાનો જ. મરેલા દરેક જન્મે જ તેવો નિયમ નથી, પણ જન્મેલા અવશ્ય મરવાના જ. તેથી જન્મેલાનું મૃત્યુ એ સ્વાભાવિક છે. કેવળીને મૃત્યુ પછી જન્મવાનું હોતું નથી. માટે સમજુને મરણ કરતાં જન્મને ડર વધારે હોય.
જીવને મરણ સમયે શારીરિક માનસિક દુખે અસહ્ય હોય છે. તેવા વિકટ સમયે સમાધિ ત્યારે જ ટકાવી શકાય, જે પ્રથમથી સાનુકૂળ અવસ્થામાં દરેક પ્રકારની સહનશક્તિ કેળવી હેય. મારચવ નિરાર્થ રિપોઢા પરિણા ! જ્ઞાન-દર્શનચારિત્રની આરા
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધનારૂપ મોક્ષમાર્ગમાંથી ખસી ન જાય, માર્ગ ટકી રહે, અને કમની નિજ માટે આવી પડેલા પરિસહ, ઉપસર્ગો, વેદનાઓ, દુઃખ, આપત્તિઓ આતધ્યાન કર્યા વગર સમભાવપૂર્વક દુ:ખ સહન કરવાની ટેવ પાડેલી હેય, જેથી મરણ સમયે વેદનાથી અકળામણ નહીં થાય. આ વિષયનું યથાર્થ જ્ઞાન ગીતાર્થ જ્ઞાની ગુરુમહારાજના સમાગમમાં આવ્યા સિવાય ભળતું નથી.
શરીર જુદું છે. આમ જુદે છે દૂધમાં ભળેલી સાકર, લેઢામાં ભળે અગ્નિ, સરોવરમાં રહેલ હ ત જુદી છે, તેમ શરીરમાં આત્મા જુદ છે. શરીર જુદું છે. આમાં શાશ્વનો અમર છે શરીર ક્ષભંગુર, નશ્વર છે. બંનેના ગુણધર્મ જુદા છે. આ જીવને દુ:ખ ભોગવવું પડતું હોય તે શરીર સંબંધથી જ એકલા આરો ઉપર ધણપ્રહાર થતા નથી. અગ્નિ લોઢાનો સંસર્ગ કરે તો ઘણ ખાવા પડે છે, તેમ શરીર વગરના આત્માને દુ:ખ ભોગવવાનુ હાતુ નથી. શરીરનો સંબંધ કરે તો જ આત્માને દુ:ખ ભોગવવું પડે છે. આવું શરીર અને આત્માનું ભેદજ્ઞાન થયા પછી અંત સમયે જીવને સમાધિ લાવવી સહેલી છે
શરીર અને આત્માના યોગમાં એકાંત દુ:ખરૂપતા, માત્માનો અજરામર સ્વભાવ, જન્મમરણની પરંપરામાં રહેલી ભય કર દુખરૂપતા વગેરે વાસ્તવિક ખ્યાલ જેઓને હોય, તેવા આત્માઓને મરશુસમયે ઉપકાર કરનાર અતિમ સાધનાની વિધિ અંત આવશ્યક છે. તત્વવેષી આરાધક આત્માઓ નિરંતર પરલેક હિતકારી જ્ઞાનાદિક સાધના કરી રહેલા જ છે. તે પિતાના છેઠા કાળને સુધારવા નિર તર ભાવનાવાળા હોય છે. અને આયુબંધ માટે કોઈ નિયતકાળ નથી. જન્માંતરની ગતિને આધાર પડેલા આયુબંધ ઉપર આધાર રાખે છે. મરશુસમયે જે આત્માની જાગૃતિ ન રહી તે દુર્ગતિનું આયુ બંધાઈ જાય છે કે આયુષ્યબંધ જિન્દગીમાં ગમે ત્યારે એક વખત બંધાય છે છેવટે મરતી વખતે બાધીને જ મરે. પરભવ આયુ બાવ્યા વગર કોઈ મરે નહી.
આ કારણે મરડ્યુ સમયે સંપૂર્ણ સાવધાનતામાં અને આરા
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધનામાં હોવું જરૂરી છે. આ શાસનમાં અતિમ સાધના માટે પૂર્વાચાએ અનેક આલંબનરૂપ સાધને કહેલા છે, છતાં આરાધનાની શાસ્ત્રીય વિધિ તથા શુભ ભાવની વૃદ્ધિ માટે, દરેકને ઉપયોગી બની શકે તેવા વિવિધ શાસ્ત્રાનુસારી અને દષ્ટાતવાળા માહિત્યની સમાધિરસિક મુમુક્ષુ આત્માઓને જરૂર છે, તે માટે આ પ્રયત્ન કર્યો છે. અનિતમ સાધના-અન્તિમ આરાધના-ઉત્તમાર્થ–પંડિતમરણ, સમાધિમરણ-પર્યત આરાધના, સ ચાર કરો, અનશન કરવું. આવા જુદા જુદા એક અથવાચક શબ્દપર્યાયો છે.
આ વિષયની વધારે માહિતી સળગ આ ગ્રંથ વાચન-મનન કરવાથી આપોઆપ મળી જશે. એકની એક વાત વારંવાર જુદા પ્રકરણમાં જોવામાં આવશે, કારણ કે આરાધનાની વિધિ તો દુષ્કૃતગઈન સુકૃતઅનમેદન–ચાર શરણઅંગીકાર–નવકાર મહામંત્રનું સ્મરણ એ મુખ્ય બાબતે દરેક આરાધનામાં હોય જ, જેથી વાચનારના આત્મામા વાર વાર એક જ વસ્તુના સંસ્કાર પડવાથી સ્મૃતિ-સંસ્કાર દઢ જામી જશે. એટલે એક ને એક વાત વારંવાર કેમ કહેવાય છે તે પુનરુક્તિ ન સમજતાં દઢ સંસ્કાર માટે આવશ્યક છે આ અતિમ સાધનાની અંદર જુદા જુદા દષ્ટા જેમ ઉપસ્થિત થતા યાં, યાદ આવત ગયા, પ્રેરણા પ્રાપ્ત થઈ, તેમ તેમ જુદા જુદા પ્રથા, આગમ, પ્રકરણમાથી ચૂંટી લીધેલ છે. સાદી અને સરળ ભાષામાં પ્રાકૃત સ સ્કત સાહિત્યમાંથી મૂળના આધારે ભાવાત કરી તથા દરેકના છે. આધારસ્થાને જણાવેલા છે નારકીની વેદના કેવી હોય તે પ્રકરણની અહીં શી જરૂર હતી? એ પ્રશ્ન કેાઈ ઉઠાવે તે બાળમરણવાળા આત્માઓ વિરાધના યોગે નારકો કેવી રીતે થાય છે, તે બીજા પક્ષે જાણવું જરૂરી ધારી તે પ્રકરણ મૂકેલા છે. ઘણાખરા દષ્ટાતો કયા સ્થળેથી લીધેલ છે, તે સ્થળનિર્દેશ કરેલા છે. ગજસુકુમાળમુનિ, અતિસુકુમાળ, સુનિચંદ્રરાજ, કુંદકાચા ૪૯૯ શિષ્યોને કરાવેલી યતિમ આરાધના એ ઉપદેશમાળા દેવટ્ટી ટીકામથી લીધેલા છે અને કૃષ્ણમહારાજાની અતિમ આરાધના “ઉપદેશમાળા (પુષ્પમાળા) ટીકા'ના આધારે
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
લખેલી છે. આ સિવાય અંતિમ સાધનાને પુષ્ટ કરનારી કેટલીક હકીકતો પ્રાસંગિક ગ્રહણ કરેલી છે.
સાનુકૂળ સમયે આ પુસ્તકનું વાચન-મનન કરવાથી રોગ-માદગી સમયે આર્તધ્યાનથી બચી સમભાવમા આમા સ્થિર બને છે. આ ત સમયે જરૂર કેવી રીતે મારે ૧૮ પાપસ્થાનકેનું પ્રતિક્રમણ, સુકૃતની અનુમોદના, ચાર શરણ અંગીકાર, નવકાર મહામંત્રનું સતત સ્મરણ થઈ જાય તે ચાલુ અને ભાવી અનેક ભવ સુધરી જાય છે આપણું દરેકનું આ પરમ ધ્યેય છે માટે વારંવાર વચન-મનન કરવા અને કરાવવા માટે ભારપૂર્વક ભલામણ કરવામાં આવે છે. ગ્રંથ લખતાંછપાવતા સમજદષથી કે અજ્ઞાનતાથી વીતરાગ વાણીથી વિદ્ધ લખાયું હેય તે સૂચન કરવા આગ્રહ કરવામાં આવે છે
આ ત્રીજી આવૃત્તિમાં કેટલાક ફેરફાર કરી કેટલાક પ્રકરણો ઓછા કરી કેટલાક કકરા-વધાર મૂકેલા છે શરૂઆતમાં છેદગ્રધૃત જ્યણા સમજાવનાર સુસઢ પ્રાકૃત ચરિયનો અનુવાદ આપેલ છે. તે જયણાને પુષ્ટ કરનાર ઉપદેશ પદ સટીક ગૂર્જરનુવાદમાથી ૭૬૯-૭૭૦ ગાથા અને તેને વિસ્તૃત અર્થ આજ્ઞાનુસારણું જાણું નામનું પ્રકરણ ૨૨૪માં પત્રે આપેલું છે. જેમાં જયણાને વ્યાપક અર્થ સમજી શકાશે. ઘણા સમયથી આ પુસ્તક અલભ્ય થયેલ હોવાથી તેમ જ ઘણાઓની માગણી થવાથી સુધારા-વધારા સાથે ત્રીજી આવૃત્તિ છપાવી છે.
મુનિશ્રી અમરેન્દ્રસાગરજી તથા મુનિશ્રી મહાભદ્રસાગરજીએ પક સંશોધન અને શુદ્ધિ પત્રક તૈયાર કરી આપ્યું છે બહુ જ ટૂંક સમયમાં બહાદુરસિ હજી પ્રેસના માલીક ભાનુયંકભાઈએ કાળજીથી આ પુસ્તક છાપી આપેલ છે, તેની નોંધ લઈએ છીએ. સં. ૨૦૭૨ )
લિ. વૈ વદ ૬ (ામે દ્ધારક આ, મ.શ્રી આનંદસાગરસૂરીશ્વરશત્રુંજય વિહાર
શિષ્ય, પાલીતાણા)
આ, શ્રી હેમસાગરસૂરિ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુમરિય સહિત અન્તિમ સાધનાને વિષયાનુક્રમ
૦ ૦
હ જs . .
દીક્ષા
૧ સુદ ચરિત્ર પ્રારંભ | ૪૬ પિતા-પુત્રો પતિ-પત્ની બન્યા ૩ રવાથી વજને || ૪૯ સુજ્ઞ શિવને પશ્ચાત્તાપ ૮ જરા રાક્ષસી
૫૧ સુજ્ઞશિવ નિઃશલ્ય બની ૧૦ બ્રાહ્મણી સુલભધિ કેમ થઈ? | સિદ્ધિ પામ્યો ૧૩ વિવિધ પ્રકારનાં તે | પ૩ સુઝુકી છઠ્ઠી નરકે ગઈ. ૧૫ સરાષ્ટિથી કુમારનું ! ૫૫ જયણ વગરના તપ-સંયમના અવેલેકન
માઠા ફળ ૧૮ પિતાની શીલની પરીક્ષા ૫૮ પદિષ્ટ હિતોપદેશ ૧૯ રાજપરિવાર હિન કુમારની ૫૮ પિતાનું દુશ્ચરેય પ્રગટ કરવું
દુષ્કર છે. ૨૪ પ્રાયશ્ચિત અધિકાર ૫૯ દુઃખ સમયે કેવી ભાવના ૨૪ પ્રાતિસેવક-આલેચકના દશ ભાવવી? ર
૬૧ દ્રવ્ય અને ભાવ પૂજા ૨૫ પ્રાયશ્ચિત્ત લેનારના ગુણો : ૪ ભારતવની ઉત્તમતા ઉપર ૨૬ આલોચનાચાર્યના ગુણ દશાણભદ્ર અને ઇન્દ્રનુ ૨૭ ગીતાર્થ ગષણ
ઉદાહરણ ૨૮ શલ્યોહાર માટે અશ્વ-દષ્ટાત | ૬૫ અન્તિમ-સાધના ૨૮ બૌદ્ધ સાધુનું દૃષ્ટાત ૬૫ આત્મભાવના ૩૨ લક્ષ્મણ આર્થીનું ચરિત્ર | ૭૧ ક્ષામણ કુલકના આધારે ૩૪ ભગવંતની સ્તુતિ
ચાર ગતિ જીવના ખામણ ૩૫ ધર્મોપદેશ
૭૫ આલેથણ ૩૮ લક્ષમણ સાઠવીના અનેક ૮૬ પર્યનારાધના દુર્ભમ ભવ
૯૨ મણિરથકુમાર મુનિની ૪૬ અંત્તિમ આરાધના
અતિમ આરાધના
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫ કામગજેન્દ્ર સાધુની ૧૫૩ શ્રી કૃષ્ણ વાસુદેવની અસી.
અતિમ આરાધના | ૧૭૦ શ્રી પાર્શ્વ પ્રભુને પૂર્વભવની ૯૭ મુનિ વજુગુપ્તની અન્તિમ ! અંતિમ-સાધના આરાધના
+ ૧૭ ધના કાકેદીની અં સા. ૧૦૧ સ્વય ભુદેવ મુનિની અ. આ.
* ૧૭૭ પર્ષદામાં પ્રથમ અને અનંતર ૧૦૧ બાળ-મરણ ૧૦૭ પંડિત-મરણ
ભવે મોક્ષે જનાર બંદરની
અતિમ આરાધના ૧૦૯ મહારથ સાધુની સાધના ૧૧૬ નારકીમા વેદના કેવી હોય છે ૧૮૮ ઝાંઝરીયામુનિવરની અં આ. ૧૨૪ તિર્યંચગતિના દો ! ૧૯૨ વીતરાગ રસ્તોત્રનો ૧ ૧૨૬ સદનરેખાએ સ્વપતિને કરા
પ્રકાશ–સાથે. વિલ અનિમ-સાધના
૧૯૪ શ્રી મલીનાથ ભગવંતે પૂર્વ૧૨૮ સિંહને કરાવેલી એ આ. '
ભવમાં કરેલી વીશસ્થાનકતપ ૧૩૧ ગજસુકુમાલ મુનિની
અને અતિમ આરાધના અતિમ આરાધના
] ૧૯૯ શતબલ રાજાની ભાવના ૧૩૩ અતિસુકમાલ અ. . ! ૨૦૦ કણિકના સંગ્રામમાં વરૂણ ૧૩૩ મુનિચન્દ્ર રાજાની એ આ.
તથા તેના બાળમિત્રની આ. ૧૩૪ &દકાચા ૪૯૯ શિષ્યોને ! ૨૦૫ ૫
૨૦૫ પંડિન મરણ કરાવેલી આરાધના
૨૦૬ અન્તિમ સાધના
| ૨૦૮ સ લેખના વિધિ સ લેખના
૨૧૪ સંથ પિરિમીના અર્થ ૧૪૬ શ્રી વજહવામી, તેમના ૫૦૦
૨૧૬ પાંચ વર્ષનું પ્રમુખપદ શિઓ તથા બાળમુનિની !
! ૨૨૪ આજ્ઞાનુસારિણું યતના અંતિમ-સાધના
૨૩૩ કાચબો અને તેનું કુટુંબ ૧૪૯ મહાવીર ભગવંતના જીવે
૨૩૮ સહાયક અને ગ્રાહકોની ન દન મુનિના ભવમાં કરેલી - નામાવલિ અંતિમ-સાધના { ૨૩૯ શુદ્ધિપત્રક
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
1 શ્રી શ્રુત-નિમ્યો નમઃ ।
છેદગન્થથી શ્રુતમ્યવીર પૂર્વાચાય-ઢ'કલિત ( પ્રાકૃત )
સુસજ્જ ચિત્તે નૂનનુવાર,
અનુવાદક
આગમાકારક આચાય ીન દસાગરસૂરીશ્વરજીના શિષ્ય આચાર્ય શ્રીહેમસાગરસૂરિ
कहं चरे कहं चिट्ठे, कहमासे कहूं सए १ । कहं भुंजतो भासतो, पावं कम्मं न बंधह || નચે નરે નયં વિદ્ધે, નયમાટે નયં મુક્ । जयं भुंजतो भासतो, पावं की न वैध ||
ટૂસ–વૈયાજિય–મુત્ત.
-
હું ભગવ ́ત ! હું' કેવી રીતે ચાલુ, કેવી રીતે શયન કરુ ? કેવી જેથી કટુક પાપહું શિષ્ય ! જય
ઉભા રહે, કેવી રીતે ભેંસુ, કેવી રીતે રીતે ભાજન કર', કેવી રીતે એલુ', કે કુ ન બંધાય. ત્યારે ગુરુ કહે છે કે
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુસઢ ચરિત્ર
ણાથી ચાલ, જયણાથી ઉભે રહે, જયણાથી બેસ, જયણાથી શયન કર, જયણાથી ભોજન કર, જયણાથી બેલ– નાર પાપકર્મ બાંધો નથી, जयणाइ चरे भिक्खु चिठे आसे सुए य भुजिज्जा। भासे व जं न बज्झइ, नवपावं झिज्झए बढे ।
કેઈક સમયે રાજગૃહી નગરીમાં ગુણશીલ નામના ઉદ્યાનમાં શ્રી વીર ભગવંત સમવશ્વર્યા અને પર્ષદાની અંદર જયણ ધર્મને ઉપદેશ આપતાં જણાવ્યું કે, “જે ભિક્ષક છે જયણાથી ચાલે, જયાથી ઉભું રહે, બેસે, સુ, ભજન કરે, બેલ વગેરે કાર્ય જયણાપૂર્વક કરે, તો નવાં પાપ કર્મ ન બાંધે અને જુનાં બાધેલાં કર્મને ખપાવે. જો વળી જયણ વગર સુસઢની જેમ ઘણું આકરું તપ કરે, તે પણ દુ:ખ ભેગવત પાર વગરના સંસાર–સમુદ્રમાં ભ્રમણ કરનારે થાય છે ત્યારે વિનયગુણવાળા ગૌતમે પૂછયું કે, “હે ભગવંત! આ સુરઢ કેણ હતો ?–? એમ પૂછયું એટલે ભગવતે વિસ્તારવાળી સુસઢની કથા કહી.
અહીં અવંતી નામના દેશમાં સંબુક નામના ખેટક વિષે મર્યાદા રહિત, જન્મથી દરિદ, દયા વગરનો સુજ્ઞશિવ નામનો એક વિપ્ર હતો. યજ્ઞયશા નામની તેની ભાર્યાને કઈક સમયે ગમે રહ્યો. શ્રી નામની પુત્રીને જન્મ આપી તે તત્કાલ મૃત્યુ પામી. ગૌતમસ્વામીએ પૂછયું કે,
હે સ્વામી! તે કન્યાએ એવું શું કર્મ કર્યું હતું ? જેથી જન્મતા જ તરત માતા મૃત્યુ પામી ?' પ્રભુએ કહ્યું કે, હે ગૌતમ ! તું સાક્ષી, આ ભરતમાં કરણિ-પ્રતિષ્ઠિત નામના નગરમાં શત્રુ સમૂહને સ્વાધીન કરનાર અરિમાન
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાથી વજ
નામના રાજા હતા. આગલા જન્મમાં મુજ્ઞશ્રીને જીઃ તે રાજાની શ્રેષ્ઠ રૂપગુણેાથી પૂર્ણ નકાંતા નામની પ્રિયા હતી. કાઇ પેાતાની શૅકને પુત્રજન્મ થતાંની સાથે સહા ઈર્ષ્યા કરતી પાપિણી તે વિચારવા લાગી કે, જો આ ખાલકની માતા મૃત્યુ પામે, તે! આ સમગ્ર રાજ્ય મારી પુત્રનુ થાય અને હું' પણ ઇચ્છા પ્રમાણે ભેગા ભેળવી શકું'. આ દુષ્ટ ચિંતવન કરવાના કારણે તેણે શુભ ક ઉપાર્જન કર્યુ. માયુષ્ય પૂર્ણ કરીને ઘણા ભવ સુધી દુઃખના અનુભવ કરીને સુજ્ઞક્ષ્મીર્ણ ઉત્પન્ન થઇ. હે ગૌતમ ! તે ક હજી કેટલુંક ખાકી રહેલું હતું. માત્ર મનથી ચિતવેલ તે કર્માંના ચેગે અહિં તેની માતા મૃત્યુ પામી, જે
વે જીવેાના વધ કરે છે, હંમેશાં જૂઠુ બેલે છે, વગર આપેલું ગ્રહણ કરે છે, માર'-પરિગ્રહમાં રાત-દિવસ રક્ત રહે છે, હે ગૌતમ ! મધ, મદિરા, માંસાહાર કરવા, તથા રાત્રિ ભજનમાં રચ્યા-પચ્યા રહે છે, તેઓ ક બાંધીને જે દુ:ખેા ભગવનારા થાય છે, તેખનાં સમગ્ર દુ:ખા વર્ણવવાં અશકય છે.
Gar
જેના જન્મ સાથે માતા મૃત્યુ પામી, એવી તે ખાળકીને પિતા સુજ્ઞશિવે અનેક સીએની પાસે કરગરીને કષ્ટ. પૂક સ્તન-પાન કરાવીને મહામુશીબતે પાળી-પાષીને જીવતી રાખી. એમ કરતાં આ સુજ્ઞશ્રી ૪ વર્ષીની થઇ, ત્યારે ભયંકર માર્ વર્લ્ડ્સના દુકાળ પાયેા. તેવા દુકાળના સમયમાં ફુલનું અભિમાન, મિત્ર સ્વજન 'એના રતેહ, પાપકારનુ સ્મરણુ, ધર્મ, લાજ, દાક્ષિણ્ય, લક્ષ્યાલના વિવેક વગેરે નાશ પામ્યા, માતા-પિતાને કઈ ગણકારતા નથી, ચાંડાલને ઘરે ભાજન કરવા લાગ્યા. માતા પ્રિય
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુષ વરિત્ર
પુત્રને પણ ત્યાગ કરવા લાગી. હવે ભારહિત, ભૂખના મહાગ્રહના વળગાડવાળા, ભયંકર દુક્કલના કાલથી ઘેરાચેલા સુજ્ઞશિવે વિચાર્યું કે, “મારા ઘરમાં કયું વસ્ત્ર કે ધનને ઢગલે નથી કે જે વેચી શ્રેષ્ઠ રત્ન ખરીદ કરું. હવે શુ આરે પરદેશમાં જઈ પારકા ઘર નેકરી-ચાકરી કરવી કે ભ્રમણ કરી ભિક્ષા મેળવવી? મારા આત્માને કેવી રીતે જીવાડવે? પરંતુ તેમ કરવા માટે મારી પાસે માર્ગમાં ખાવા જેટલું ભાથું પણ નથી, મારા ઘરમાં એક દિવસનું ભેજન પણ નથી. હવે યુવા રાક્ષસીના વળગાડવાળા તેણે એ પાપ વિચાર કર્યો કે, આ બાલિકાને મારી તેનું માંસ ખાઉ'. વળી વિચાર ફેરવ્યું કે, નગરમાં તેનું માંસ વેચીને મુસાફરીનું ભાથું કઠ્ઠા ધાન્ય ખરીદીશ વળી ક્ષણવારમાં ભય સાથે વિચાર્યું કે, “અરેરે ? પાપી એવા મેં આ કેવું પાપ વિચાયું? જે મહાક્રોધી ચઢાળ, પ્લેછો, દુષ્ટ વગેરે ચિંતવતા નથી; એવો દુષ્ટ વિચાર કર્યો. વળી #ભ પામેલે તે વિચારવા લાગ્યો કે, કેઈક ધનિકને ઘરે આ બાલિકાને જીવતી વેચીને તેના આવેલા મૂલ્યથી હું રસ્તાને પંથ કાપીશ. ત્યાર પછી દ્ધિવાળા શ્રાવક બનેલા એવા ગાવિંદ નામના બ્રાહ્મણને ઘરે આટક પ્રમાણ કાંગનું ધાન્ય લઈને તે બાલિકાને આપી. પછી હે ગૌતમ! બ્રાહ્મણોએ અને વણિક લેકેએ સુશિવને ધિક્કાર્યો, એટલે તે ગામમાંથી નીકળી ગયો. ત્યાંથી ભમતે સમતે અનુકમે તે ધ્રુવનાલંકાર નામના નગરે પહો . એ પણ લાકની કન્યાઓનાં હરણ કરી વેપાર કરવા લાગ્યું. આ પ્રમાણે લાંબા કાળ સુધી પાપવૃત્તિથી તેણે ઘણું દ્રવ્ય એકઠું કરી તેમાં શ્રેષ્ઠ પાંચ રને ખરીદ કર્યા,
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાથી સ્વજન
.
હે ગૌતમ! તે અતિ દેશમાં લેાકાએ દુકાળનાં માઠ વરસ તે મહામુશીબતે પસાર કર્યાં'. તેમાં જીવની આયુષ્યલક્ષ્મી ક્ષય પામે તેમ ગેવિદ્ધ બ્રાહ્મણની ધનલક્ષ્મી પણ ક્ષય પામી. તેમ જ ધર્માવ્યવસાય વિરોષ એ થઇ ગયા. તે તે ગાવિદે વિચાયુ કે, હજી આજે પણ જાણી શકાતું નથી કે આવેા દુષ્કાલ કર્યાં સુધી ચાલ્યા કરશે ? તા હવે આ માગ સ્નેહી સ્વજન, 'ત્રુ, કુટુંબ વગેરેને નિર્વાહ કરી આ દુક્ષિ કાળના કેવી રીતે પાર પાીશ? એ પ્રમાણે ચિતવતાં તેને ત્યાં ગેકુલના સ્વામીની ભાર્યાં ગેકૂલમાંથી હિ... વેચવા માટે આવી. ચેખારૂપ મૂલ્ય આપીને ગાવિક શેની ભાર્યાએ હિ'ની ચાર રાણીઓ ખરી રી અને તરત જ પેાતાના કુટુંબને આપી,
હવે ગેકુળમાં પહોંચવાની ઉતારળવાળી ગાત્રાળજી શેઢાણીને કહેવા લાગી કે, મને ડાંગર જલદી આપે કે, જેથી મારે ઘરે જાઉ..' એટલે બ્રાહ્મણીએ સુજ્ઞશ્રીને કરી કે હે પુત્રી ! ગઈ કાલે રાજાએ શેઠને ઉત્તમ ધાન્ય આપેલ છે, તેમાંથી કાઢીને આને આપી દે,
જ્ઞા
6
ત્યાર પછી સુજ્ઞશ્રીએ દરતી દર દરેક સ્થળે તપાસ કરીને કહ્યુ કે, હું માતાજી! ઘરમાં ઘેાડુ પણ ધાન્ય કયાંય ઢેખાતું નથી. એટલે ઉતાવળી ઉતાવળી ઘરમાં જ્યાં પ્રવેશ કર્યા, તા. અર્ પેાતાના મોટા પુત્રને વેશ્યા સાથે ભાજન કરતા જોયા. એટલે રાષથી લાલ થયેલા નેત્રાળા પુત્ર માતાને આલતી જોઇને તાડુકીને કહેવા લાગ્યા કે
હું ડાકરી! જો તું અહીં આવી છે, તે નક્કી તને મારી નાખીશ' પુત્રનુ છુ' દુન અને અનિષ્ટ વચન દેખી તથા ઢાંભળીને ઉદ્વેગ પામેલા મનવાળી માતાનાં નેશ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુરુ ચરણ
Wwwvwvv
vvv
-
-
-
મૂર્છા આવવાથી બીડાઈ ગયાં અને ઘસ કરતાં તે ધરતી પર ઢળી પડી. ત્યારે સુજ્ઞ શ્રાએ મોટા શબદથી રાડ પાડી કે,
અરેરે ! માતાજી ઓચિંતા ભૂમિ ઉપર ઢળી પડ્યાં છે અને લાકડાની માફક ચેષ્ટા વગરનાં બની ગયાં છે. આ સાંતળી ગોવિંદ શેઠ એકદમ આવીને ચંદન જળ છાંટવા. લાગ્યા, એટલે સૂછ ઉતરી ગઈ, કંઈક સ્વસ્થ થઈ ત્યારે પૂછયું કે, તને શું થયું ? એટલે પ્રત્યુત્તર આપે કે
સ્વાર્થી સ્વજને. હે રવામી! ડાંગર માટે ઘરની અંદર આવી, પુત્રનાં વચને સાંભળી મને આવી, શુભસાવ ગે જાતિ
સ્મરણ જ્ઞાન થયું. જાતિસ્મરણના પ્રભાવથી સંખ્યાતા પ્રમાણ મેં મારા પૂર્વ ભા જાણવા, તેથી ધન, સ્વજન, બંધુ વગેરેના સર્વ પ્રકારનાં નેહ બંડને તુટી ગયાં, સંસારને મોહ ઓગળી ગયો. આ જગતમાં સ્વજને, મિત્રો, સ્નેહીએ ત્યાં સુધીના જ સગાએ છે કે, જ્યા સુધી તેમનું કાર્ય કરીએ, જે તેમનાં કાર્યો ન કરીએ, તો તેઓ શત્રુ કરતાં પણ આગળ વધી જાય છે. અર્થાત નજીકના નેહીઓ મોટા દુશમન થાય છે. દૂરની વાત કયાં કરવી? અહિં પ્રશ્ન જ જુએ કે જેના માટે ફૂમાંડી વગેરે અનેક દેવદેવીઓની માનતા, પૂજ, તપ અનુષ્ઠાન અાદિ કા મેં કર્યા, નેહથી અધિક નવ મહિના સુધી જેને કુક્ષમાં ધારણ કર્યો અને જન્મે એટલે વધામણી વગેરેમાં ઘણું દાન આપ્યું. બાલ-કાળમાં જેના મલ-સૂત્ર વગેરે રાત-દિવસ સાફ કર્યા, મોહન ગ્રહણથી સાડી બનેલી મેં અપપણ તેની દુશંકા ન કરી. વળી ઉત્તમ પ્રકારનાં મિષ્ટાન લેજન રમાપીને જ જેનું પોષણ કરતી હતી.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાર્થી રવજા
તેમ જ તેલ ચાળવુ', સ્નાન કરાવવુ' એવી અનેક રીતે જેનુ પાલન પાષણ કર્યુ એટલે યૌવનપણુ પામ્યા. તે સમયે મે એવી આશાઓ રાખી હતી કે, આ પુત્રના પ્રભાવથી પાછલી વયમાં સ્નેહીવની આશા પૂર્ણ કરીને મારો સમય સુખમાં પસાર કરીશ. જે પુત્રના કારણે મે શરીરના ભેગા અને સુખાને ત્યાગ કર્યા હતેા, અનેક કષ્ટ સહન કર્યા. હતાં, તે જ પુત્રે મારી જ પ્રત્યક્ષ એવુ' અકાય આચર્યું, અરે ! એની ખાતર તેા પરલેાકમાં સુખ આપનાર કોઇ ધર્માનુષ્ઠાન ન આચયુ, મેાક્ષવૃક્ષના બીજ સમાન એવુ` નિર્મૂલ સમ્યક્ત્વ પણ ન ધારણ કર્યું દાનશુદ્ધિ કરનાર દ્રવ્યપૂજા પૂર્વક જનમૂર્તિ સમક્ષ વિધિથી ત્રિકાલ ચૈત્યવહન વિધિ પણ ન કરી, પારકાના કાર્ય કરવાના ઉંઘમવાળી મે" મારી શક્તિ અનુસાર તપસ્યા ન કરી, તેમજ પર્વ દિવસેામાં તથા વતિઓમાં સામાયિક, પૌષધ પણ ન કર્યાં ગૃહ કાર્યોમાં રોકાયેલી એવી મેં કંઈ પણ નવું અધ્યયન ન કર્યુ, તેમ જ પહેલાં ભલું જ્ઞાન તેને નિર્ગુણી એવી મે પરાવર્તન કરી યાદ પણ ન રાખ્યુ
આ પાપી કુટુંબમાં મે{હત મનવાળી એવી મે લાખમા ભાગના પણ ધ ન કર્યાં, ખરેખર મેં આ મનુષ્ય ભવ નિક અને ગૂમાવ્યા. તા હું ભળ્યે ! આ સસારમાં ઘણા ઘેર દુ:ખ આપનાર એવા સ્વજના ઉપરના કૃત્રિમ સ્નેહથી અને સર્યુ. આ છત્રલેાકમાં એક માત્ર ધર્મ જ માતા, બન્ધુ, મિત્ર, સ્વજન છે, તેમ જ અંત, યશ, કલ્યાણ અને તુષ્ટિ કરનાર, છે, સ્ત્ર અને માક્ષના હેતુ હાય તેા એકલા ધર્મ છે, તે ધર્મનું પાતે અને બીજાની પાસે પૌષધ, સામાયિક આદિથી પાલન કરવું અને કરા
-
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુસ૮ ચર
વવું, હમેશા તેને ઉપદેશ આપવો. આ ધમ જ ભવાંતરમાં જીવની સાથે નછી આવનાર છે.
જરા રાક્ષસી આ જીવલેકમાં આ મનુષ્ય જન્મ અને સમમ ધર્મ સામગ્રી જે સમ્યગ જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રને સાધી આપનાર છે તે ઘણું દુલભ છે, જે આયુષ્ય હાય, તે જ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રની સાધના શકય થાય છે. પરંતુ હાથની અંજલિમાં રહેલા જળની જેમ આયુષ્ય તો નિરંતર શ્રટતું જાય છે, ક્ષીણ થતું જાય છે. જેમ જેમ આયુષ્ય તેમ તેમ દરરોજ શરીરનું બલ, શક્તિ, વીર્ય ઘટતું જાય છે, એમ કરતાં ખરી હાંડલીની જેમ આ દેહ અસાર બની જાય છે. તેથી કરી આ દેહ તપ, જ્ઞાન, ચારિત્રસુપવિત્ર અનુષ્ઠાને સત્તર વગેરે ધારણ કરવા સમર્થ નથી જરાક્ષસીના કવલને પ્રાપ્ત થયેલ આ ગાત્ર એાસરી થયેલ સત્તવાળું બની ગયું છે. તણપણામાં જે દેહને
ખીને તેને ઉત્સવ થતો હતો, તેનું જ રૂ૫ વૃદ્ધપવામાં દેખીને ઉગ થાય છે. અરે! વૃદ્ધપણામાં મરતકના કાળાકેશ રાકેદ બની જાય છે, ચામડી ઉપર કરચલીઓ દેખાય છે, કેટલાકના ઘલેલક સરખા દાંત હાલી જાય છે, કેટલાકના સર્વ દાંત પડી જાય છે, શરીર શેભા ઉડી જાય છે, એટલું જ નહિં પણ વૃદ્ધપણાને દેખાવ ભયાનક બની જાય છે.
ઘાસના પત્ર ઉપર રહેલ જળબિન્દુ સરખા ચંચળ અને ક્ષણભંગુર જીવિતવાળા શરીરમાં પંડિત જનેએ ક્ષમાત્ર પણ મસતા કરવી જોગ્ય નથી, તે જ્યાં સુધીમાં વૃદ્ધાવસ્થા ન રમવી પહોચે શરીરનાં ઇનિદાની તાકાત
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
જરા રાક્ષસી
ઓછી ન થાય, ત્યાં સુધીમાં સર્વ પ્રયનથી સતત ધમને ઉદ્યમ કરે જોઈએ, તે તે ફરી સર્વ પ્રકારે સાવન, ત્યાગ કરી સર્વ વિતિને સ્વીકાર કરીએ, તે જ મેક્ષના કારણરૂપ બની શકે છે. તે સર્વવિરતિ પાંચ મહાવ્રત ધારણ કરવા સ્વરૂપ જણાવેલી છે. ભવસમુદ્રમાં ડૂબતા છવને નાવ સમાન હોય તે માત્ર એક યતિધર્મ છે. આ સમગ્ર જગતમાં તેના જેવો બીજો કોઈ શ્રેષ્ઠ ધર્મ નથી. સિદ્ધોનુ, દેવેનું કે મનુષ્યનું જે સુખ છે, તે મેળવી શકાતું હોય તે સૂારી રીતે એકઠા કરેલા આવા કહેલા ધર્મથી જ મેળવી શકાય છે, તે અત્યારે આવા પ્રકારનું મનુષ્ય પણું વગેરે દુલભ ધર્મ-સામગ્રી મેળવીને જો તમે ચારિત્રમાં ઉદ્યમ નહીં કરો તો તમને બીજું કે શરણભૂત થવાનું નથી. આવું સુંદર બધિરત્ન પ્રાપ્ત કરીને ભવિષ્યની આશાએ અહી ધમની આરાધના નહિં કરશે, તે બીજા ભવમાં અહી ગુમાવેલ બેધિ રત્ન ફરી પાછું કેવી રીતે મેળવી શકશે? બ્રાહ્મણુએ જ્યારે જાતિસ્મરણથી આ સેવ કહ્યું ત્યારે ત્યાં ગાવિંદ બ્રાહ્મણ પ્રતિબંધ પામીને કહેવા લાગ્યું કે, “હે પ્રિયા! મેહરૂપ મહાકાદવમાં ખૂંચેલા એવા મને તે આજે બહાર ખેંચી કાઢ. હે આ ! આજે હવે હું પ્રવજ્યા અંગીકાર કરીશ. ત્યારે બ્રાહાણી કહેવા લાગી કે, “મેહરૂપી અંધારી રાત્રિમાં ભવ મંદિર વિષે પ્રમાદરૂપી અગ્નિ ભડકે બળી રહે છે, અજ્ઞાનરૂ૫ નિદ્રામાં ઉધી રહેલા તેમાંથી તમે અત્યારે ખરેખર જાગી ગયા છે. સંયમી આત્માઓ દ્રવ્યથી સુતેલા હેય, તો પણ તેઓ ભાવથી જાગેલા જાણવા, અધર્મી મિથ્યાષ્ટિઓ જાગતા હોય તે પણ સુતેલા જાણવા, ત્યાર પછી અનેક નર અને નારી તથા પિતાની પત્ની સહિત ગેવિંદ બ્રાહ્મણે શ્રુત
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસઢ ચરિત્ર
કેવલી શ્રી ગુણધર આચાર્યની પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરી. સમ્યગ પ્રકારે સમ્યફલ, જ્ઞાન, ચારિત્ર લાંબા કાળ સુધી આરાધીને તેઓ એ તે જ ભલે સિદ્ધિપદને પામ્યા
બ્રાહ્મણ સુલભ–બોધી કેમ થઈ? હવે ગૌતમસ્વામીએ પૂછયું કે, “હે ભગવંત! આ બ્રાહ્મણીએ એવું શું સુકુત કર્યું હતું ? જેથી તે સુલભબેધિ અને ઘણા લોકને પ્રતિબંધ કરનારી થઈ? પ્રભુએ ઉત્તરમાં જણાવ્યું કે, આગલા ભવમાં તેણે શલ્યરહિતપણે આલેયણા કરી હતી અને જે પ્રમાણે ગુરુએ પ્રાયશ્ચિત્ત આપ્યું હતું. તે પ્રમાણે તેનું સેવન પણ કર્યું હતું. નિર્મળ ચારિત્ર પાળીને તે ઈન્દ્રની અગ્ર મહાદેવી થઈ હતી. ત્યાંથી
વીને તે અહિં આ પ્રકારની બ્રાહ્મણી થઈ છે, ફરી ગૌતમે પૂછ્યું કે, શું આ ભવમાં શ્રમણ હતી? ભગવતે કહ્યું કે, આ આગલા ભવમાં શ્રેષ્ઠ ગચ્છાધિપ આચાર્ય હતા. હે ભગવંત! મર્યાદિત સંસારવાળા તે આચાર્યના આત્માએ માયા કરીને પાપી સ્ત્રીવેદ કયારે અને કેવી રીતે બાંદ? જે સ્ત્રી સમગ્ર પાપોનાં સ્થાનરૂપ છે. પંડિત પુસથી નિંદાયેલો સીવેદ અયશની ખાણ, કજિયા, ફલેશ, કલંક, દોષ સમૂહને એક નિધિ છે, હે ગૌતમ! તે મહાનુભાવ એવા આચાર્યના ભવમાં તો તેણે મન, વચન કે કાયાથી અપ પણ માયા કરી ન હતી. તે એક વખત ભરતમાં ચૌદ રત્નના સ્વામી ચક્રવતી રાજા હતા, કેઈક દિવસે ભવના ભયથી બીધેલા તેણે સુગુરુના ચરણ-કમલમાં દીક્ષા અંગીકાર કરી. ગ્રહણ-આ સેવનરૂપ બે પ્રકારની શિક્ષાને અભ્યાસ કર્યો, ક્રમે કરી સૂત્ર, અર્થ તદુભયને તથા વિધિ-નિષેધ ઉસ-અપવાદ, નય-નિક્ષેપાદિકને
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
બ્રાહ્મણી સુલભ-માધિ ક્રમ થઈ?
યથાર્થ જાણનાર-પ્રેરુપણા કરનાર થયા એટલે ગુરુએ તેને સૂરિપદ્યને વિષે સ્થાપન કર્યાં.
..
પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનાર્દિક આચારને આચરતા, તથા પ્રકાશિત કરતા, હમેશાં નિર્દેલ છત્રીશ સૂરિના ગુણાને ધારણ કરતા ચુગપ્રધાન થઇ વિધિથી ગચ્છનું પાલન કરતા હતા હું ગૌતમ! આગલા ભવમાં કરેલી માયાના કારણે દેવીપણે ઉત્પન્ન થયા. હે ભગવંત! તેણે એવી કેવી માયા કરી કે, જેના વિપાકથી સ્રીવે બાંધવાનું કારણ મન્યું? ત્યારે પ્રભુએ કહ્યું કે, હે ગૌતમ ! બ્રાહ્મણીના ભવ પહે– લાંના લાખમાં ભત્રમાં તે ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિત નગરમાં સામત રાજાની રુપી નામની કુમારી હતી, કાઇક સમયે વિવાહ થયા પછી તરત જ તેના ભર્તાર મૃત્યુ પામ્યા, શાક પામેલી પુત્રૌને પિતાએ કહ્યું કે, હે વત્સે ! જેને પ્રતિકાર કરી શકાતા નથી, એવા પૂર્વે કરેલા કસમૂહના આ વિપાક છે એમ સમજીને હવે તું ધર્મીમાં સારી રીતે ઉદ્યમ કર.
•
હે પુત્રી ! હુ તને પાંચસેા ગામે આપું છું, તેની આવકમાંથી તું જિનભવના કરાવ, ઉત્તમ પ્રકારનાં પુષ્પા ચંદ્રનાષ્ટિથી નિત્ય તીર્થંકરોની પૂજા તીર્થંકરોનાં પાંચ કલ્યાણકીના દિવસેામાં વિવિધ પ્રકારના રનાત્રાદિ મહે-ત્સવ, ફળ, નૈવેદ્ય આદિથી પૂજા કર, પરલેાકેાપકારી ધર્માંનુષ્ઠાનમાં સહાય કરનાર શ્રાવકે ને શ્રાવિકાઓને વિલેપન, વસુ, આભૂષણ વગેરે આપી તેમનું સન્માન કર, (૧૦૦) તથા સાધુ ભગવતા અને સાધ્વીજીઓને ન્યાયા– પાર્જિત, પ્રાણુક, એષણીય ભાત-પાણી, પાત્ર, શય્યા થ્યાદિ સયમના સાધનભૂત ઉપકરણેા પ્રતિલાભ, દીન, અનાથ, વ્યાધિગ્રસ્ત, આંધળા, લંગડાં દારિદ્રચથી પરાભવિત થયેલા,
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
સઢ ચરિત્ર
શરીરથી અશક્ત થયેલાને હંમેશાં અનુકંપાથી દાન આપવિશુદ્ધ સમ્યફત્ર ધારણ કર, ઉતમ શ્રાવક ધર્મનું સેવન કર, જેથી અન્યભવમાં સેંકડો દુ:ખને કારણભૂત વૈધવ્ય પ્રાપ્ત ન થાય,
ત્યારે અપૂર્ણ નેત્રવાળી ૨પી ગદ્ગદ્ સ્વરે કહેવા લાગી કે, હે પિતાજી ! હું બહુ જાણતી-સમજતી નથી, પરંતુ મને જલ્દી કાકડે આ ત્રણે ભુવનમાં આપને નિર્મલ યશ વિખ્યાત થયેલો છે, ચંદ્ર સરખું ઉજજવલ આપનું કુલ છે, સ્ત્રીઓ હંમેશાં ચપલ સ્વભાવની હોય છે, તેથી કદાચ આપના ઉજ્વલ યશ અને કુલને મશીન કૂચડે આપી કલંક લગાડનારી થાઉ તો? હે પિતાજી! ઘણા ભાગે સ્ત્રીઓ જેમ પર્વતની નદી નીચે ગમન કરનારી હેય તેમ નીચગામી, વિદ્યતની જેમ ચપળ હૃદયવાળી અને કાળા સાપ સરખી કુટિલ હોય છે. પ્રાતઃસમયના દીપક અને સંધ્યાના રંગ સમાન અનુક્રમે નેહ વગરની અને રાગ વગરની હોય છે. આપને વધારે શું કહેવું? હે પિતાજી! કૃપા કરી કાર્ડ-ચિતા તૈયાર કરાવે, જેથી અનેક દોષના ભંડાર સરખા મારા આ દેહને બાકી ભસ્મ કરું,
આ સાંભળી સામંત રાજા ચિત્તમાં વિચારવા લાગ્યા કે, યુવતીઓમાં મેટા ગુણગણવાળી જેની આવી પુત્રી છે, એ હુ ધન્ય છું. અહે! આની ઉત્તમ બુદ્ધિ, અહે ! આને વિવેક, અહો! આનું સુંદર શૈવ, અહેઅપૂર્વ વિરાગ્ય, અહે! કુલકલંકને અને ભીરુતા, જે સમગ્ર ગુના શિરોમણિ સરખા હૈત્તમ શીલ આભૂષણથી વિભૂષિત છે, ખરેખર આ નમનીયા છે અને ક્ષણે ક્ષણે મહાગુણેના કારણે
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવિધ પ્રકારના તપે
પૂજનીયા છે. આ અનેક ગુણયુક્ત એવી આ પુત્રી જ્યાં સુધી મારે ઘરે રહેશે. ત્યાં સુધી મારી શુદ્ધિ છે. તે સિવાય બીજા અનેકનું શું પ્રજન છે? એમ વિચારીને રાજાએ વાસલ્ય સહિત આ બાલાને કહ્યું કે, હે પુત્રી ! પુત્ર વગરના મને તું પુત્ર સમાન છે. બીજી વાત તને એ કહું છું કે, હે પુત્રી ! તીર્થકરેએ ચાહે તેવા સંકટમાં પણ ધગધગતી જ્વાલાવાળા ભડભડતા અગ્નિમાં આત્માને નાખી આત્મહત્યા કરવાનું કહેલું નથી કદાચ અગ્નિ પ્રવેશ કરવાથી ક્ષણવારમાં સ્વર્ગ કે મોક્ષ મળી જતો હોય, તે દુષ્કર એવાં દાન, શીલ, તપ વગેરે અનુષ્ઠાન કેણ કરે? હે પુત્રી ! અનેક ભવનાં એકઠાં કરેલાં પાપેને જેમ કાઠસમૂહને અગ્નિ બાળી ભરમ કરે, તેમ સંયમ રહિત કરેલ તપશ્ચર્યા પાપકર્મને બાળી ભસ્મ કરે છે. માટે પ્રશાન્ત ચિત્તવાળી બની તારી શક્તિ અનુસાર ચારિત્ર અને તપતુ સેવન કર. કેવા કેવા પ્રકારની તપશ્ચર્યા? લાગલગાટ બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ ઉપવાસ વગેરે, ૧૫ દિવસના, એક મહિનાને ઉપવાસ કર, હે વસે ! જિનેશ્વરોએ બીજા પણ દુકર તપ કહેલા છે, જેવાં કે
વિવિધ પ્રકારના તપે. ૧ ગુણરત્ન સંવત્સર, ૨ આયંબિલ વર્ધમાન તપ, ૩ એકાવલિ, ૪ રત્નાવલિ, ૫ કનકાવલિ, ૬ મુક્તાવલિ, ૭ શ્રેણુ તપ, ૮ ઘન, ૯ પ્રતર, ૧૦ વર્ણ, ૧૧ પ્રતિમા, ૧૨ થવ, ૧૩ વમધ્ય, ૧૪ લઘુસિહ નિષ્ક્રીડિત, ૧૫ મહાસિંહ૦ ૧૬ ભટ્ટ પ્રતિમા, ૧૭ મહાભઃ પ્રતિમા, ૧૮ સતે ભદ્ર પ્રતિમા, પદ સવ ભદ્ર પ્રતિમા, તથા ૨૦ સપ્ત સમમિકા, ૨૧ અણ અષ્ટમિ, ૨૨ નવ નવમી, ઉપધાન તપ આ વગેરે
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુસ, ચરિત્ર
તપ જિનેશ્વરએ કહેલાં છે. પંચમી તપ, દીક્ષા, જ્ઞાન, નિર્વાણ વગેરે કયાણુકેના તપ, ઈદ્રિયજય તે સિવાય બીજા પણ ઘણાં પ્રકારનાં તપ [પ્રવચનસારદ્વાર, તવાર્થ સૂત્ર આદિ પ્રાચીન ગ્રન્થોમાં ] જણાવેલા છે. આ તપ કર્મક્ષય કરવા માટે કરવાના છે. જે માટે કહેવું છે કે : -
“તપ કે કેઈપણ ધર્માનુષ્ઠાન આરાધના આ લેકના સુખ માટે, પરલોકના સુખ માટે, દેકીતિ આદિ માટે કરવાનું નથી, પરંતુ તપશ્ચર્યા કર્મની નિજ (ક્ષય) કરવા માટે કરવાની હોય છે. આ પ્રકારે વિધિપૂર્વક કરેલા તપથી નક્કી મેક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. હે વત્સ! ખેડુત ધાન્ય વાવે, ત્યારે વચમાં આનુષંગિક ઘાસ પણ મેળવે અને મુખ્ય ફલ ધાન્ય પણ મેળવે, તેમ તપ આદિ ધર્મ કરતાં મોક્ષ ન મળે ત્યાં સુધી આનુષંગિક કલ તરીકે મનુષ્યના અને દેવકના સુખે પણ અહિં પ્રાપ્ત કરે છે; માટે હે પુત્રી ! આ તારે ખોટે આગ્રહ છોડી દે અને તું શ્રાવક-ધર્મનું પાલન કર, એમ કહીને રાજાએ પિતાના અંત:પુરમાં એક સેવકને સમર્પણ કરી.
ત્યાર પછી રજત-ચાંદી સરખા ઉજજવલ ચિત્તવાળી પીકુમારી ત્રણે સંધ્યા સમયે જિનેશ્વરની પૂજા, શ્રતનું અધ્યયન તપશ્ચર્યા, સામાયિક, પ્રતિકમણ, પૌષધ આદિ કરવા લાગી, વિવિધ પ્રકારના દાન, સાધમિકની ભક્તિ, દીન અને દુઃખીઓને અનુક પાદાન ઇત્યાદિક કાર્યો કરવામાં સુખપૂર્વક ધર્મમાં લીન થયેલીને સમય પસાર થવા લા, કેઈક સમયે રાજા સમાધિ પૂર્વક પંયત્વ પાયે, ત્યારે મંત્રી, સેનાપતિ વગેરેએ આ ત્રણ કરી નિર્ણય કર્યો કે, “આ રાજાને રાજ્યપાલન કરનાર કે પુત્ર નથી, તે
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરાગદષ્ટિથી કુમારનુ અલાકન
ik
શીલના પ્રભાવવાળી આ રૂપીકુમારી સમગ્ર રાજ્યના નિર્વાહ કો.' એમ નક્કી કરી તેઓએ તેને રાજ્ય ઉપર સ્થાપન કરી. ત્યાર પછી તે નીતિથી રાજ્યનુ પાલન કરતી હતી અને સામત મંત્રીએ સાથે રાજસભામાં બેસતી હતી.
સરાગષ્ટિથી કુમારનુ' અવલેાકન.
{
કૈાઇક દિવસે તે સભામાં બેઠેલી હતી, ત્યારે દુય એવા યૌવન યના કારણે રાગવાળી નજરથી શીલ સન્નાહ નામના સામત પુત્ર તરફ તેણે લાંખા કાળ સુધી વિકારવાળી દૃષ્ટિથી નિરીક્ષણ કર્યું. જે સામત્ર પુત્ર સૌમ્યતાવડે ચંદ્ર જેવા, હકાંતિથી સૂર્ય સરખા. રૂપાતિશય ગુણેાડે દેવાંગનાઓને પણ રમણીય હતા. વળી તે જીવ, અજીવા કિના સ્વરૂપના જાણકાર, વિનયાદિ ગુણવાળા, શીલવા વિભૂષિત શરીરવાળા અને નિર્પ્રન્થ પ્રવચનમાં જેને વે પણ ચલાયમાન ફરી શકતા ન હતા. રામવાળી દૃષ્ટિથી દેખતી કુંવરીને દેખીને કુમારે વિચાર્યું' કે, નક્કી આ કામ પરવશ અનેલી છે,’ કહેવુ છે કે જો કોઈ શ્વાસ લેતુ અટકી જાય, ન મેલે, હૃદયમાં એક ધ્યાનથી વિચારણા કરે આવા પ્રકારે લાખ મનુષ્યોની અંદરથી મદન પરવશ થયે. લાની દૃષ્ટિ જાણી શકાય છે. આ સમયે ઇંગિત આકારથી કુમારે તેના મનેભાવ જાણી વિચાર્યુ કે, આણે મનથી શિલતું ખંડન કર્યુ, ખરેખર આવી જિન વચન-ભાવિત મતિવાળી હોવા છતાં સુગુરુના ઉપદેશની અવગણના કરી. પલકના ભય ન પામી, સભા મ’ડપમાં બેઠેલા લેકેથી લજ્જા ન પામી, ખરેખર પેાતાના આત્માને કલકિત કર્યા, આવા શ્રી સ્વભાવને દિક્ષાર થાએ, · આ જીવલેાકને વિષે
-
'
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુરત ચરિત્ર જીવનું શીલ એ જ ઉત્તમ રૂપ, સૌભાગ્ય, પંડિતાઈ, આભૂષણ અને જીવિત છે,
બીજું ઉત્તમ પુરુષને માટે કઈ ન બોલવાનું બોલે, અથવા કલંક લાગે તે તેના માટે મારણ ગણાય, જે વળી પ્રાણ ત્યાગ કરે તે તો સર્વ પ્રાણીઓ માટે સરખી જગત-સ્થિતિ ગણાય છે. તો હવે અત્યારે મારે શું કરવું ? હુ રાજસભામાં બેઠેલે છું. કુવરીએ રાગદષ્ટિથી ઘણા લાંબા સમય સુધી મને જોયા કર્યો. સભામાં બેઠેલા લે શું વિચારશે? તેમ જ મારા માટે મારા મિત્રે, સ્વજને, અહિં રહેતા મારા ગુરુઓ મારા માટે કેવો અભિપ્રાય બાંધશે ? એ સિવાય ઉત્તમ કુળમાં જન્મેલી હોવા છતાં પણ મારા નિમિત્તે આ બિચારી ઘેર અંધકારવાળા ભવકૃપમાં ડુબી મોશે, તો હવે અત્યારે મારે દેશાતર ગમન કરવું એ જ એગ્ય છે અને ચોગ્ય સમય પ્રાપ્ત થાય, એટલે નક્કી નિરવઘ પ્રવ્રજ્યા અંગીકાર કરીશ.' એમ વિચારી પિતાજી સ્વજન વગેરેને મનાવીને જિનેશ્વરને પ્રણામ કરીને સજજન પુરુષના મન સરખી સરળ વિચિત્ર લતા (સોટી) પ્રહણ કરીને કુમાર મુસાફરી કરવા લાગ્યા. જતાં જતાં હિરણ્ય ઉકડિક નામની નગરીએ પહો.
ત્યાં વિચારવા લાગ્યું કે, “ હમ ગુરુને મેળાપ ન થાય ત્યાં સુધી અહિં કાઈશ. બીજુ લોકેથી સાંભળ્યું છે કે, વિચારસાર નામનો આ રાજા નામ સરખા ગુજુવાળા છે, તેની સેવા કરીશ, તો કદાચ તે પણ પ્રતિબંધ પામે. એમ મનમાં મંત્રણા કરી રાજા પાસે જઈ પ્રણામ કર્યા, તેના ગુણાથી રેજિત થયેલા મનવાળા તે રાજાએ પણ પિતાની પાસે બેસાડ, કઈક દિવસે કૌરવપૂર્વક રાજાએ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
સાગરષ્ટિથી કુમારનું અવલોકન કુમારને પૂછયું કે, “તારા હાથમાં આ મુદ્રિકા કોના નામથી અંકિત કરેલી છે? ખાટલા કાળ સુધી કયા સ્વામીની સેવા કરી અને તેને ત્યાગ કેમ કર્યો? કુમારે કહ્યું કે, જેની આ મુદ્રા છે તેની સેવા કરી. રાજાએ પૂછ્યું કે, તેને ક્યા નામથી શબ્દ કરાય છે? ત્યારે કુમારે કહ્યું કે, જમ્યા વગર તેનું નામ ગ્રહણ કરાતું નથી. રાજાએ પૂછયું કે કેમ? તે કે તે ચક્ષકશીલ છે માટે આ એક મેટી કથા છે, કેઈક સમયે નિરાંતે કહીશ.
ભાજન કર્યા પહેલાં તેનું નામ ગ્રહણ ન કરાય, તેનું પણ કારણ એ કે હે નરવરે ! તે દિવસે તેને જનની પ્રાપ્તિ ન થાય તે વિસ્મય પામેલા રાજાએ તરત જ ત્યાં ભેજનની સામગ્રીઓ અને રસવતીઓ મંગાવી અને કુમાર તથા બીજા પરિવાર સાથે ભોજન કરવા બેઠે, ત્યાં જમણા હાથમાં કવલ પ્રહણ કરીને રાજાએ કહ્યું કે, “હે કુમાર! હવે કહે તે ચક્ષુકુશીલનું શું નામ છે જે કોઈ પ્રકારે દેવગે એકદમ અને ભેજનમાં વિદન આવશે, તે તેની પ્રત્યક્ષ પ્રતીતિ રખવાથી હું મારા પરિવાર સહિત પ્રવજ્યા અંગીકાર કરીશ. ત્યારે કુમારે કહ્યું કે, નિષ્ફલ કરેલા મનુષ્ય-જન્મવાળી અધમ ચક્ષકશીલવાળીનું નામ “ પી” છે. તે સમયે વચનદેવીએ
કુમારનું વચન નિષ્ફલ ન થાઓ તેમ ધારી મનથી જ કાર્ય સાધનારી તેણે એકદમ શસૈન્ય ત્યાં આણ્યહે ગૌતમ! તે સમયે રાજધાનીની ચારે બાજુ સૈન્ય વીટલાઈ ગયું. ક્ષોભ પામેલે રાજા કુમારને પ્રણામ કરીને એકદમ ભાગવા લાગ્યો,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુસઢ ચરિત્ર
પિતાના શીલની પરીક્ષા, આ સમયે કુમારે એમ ચિંતવ્યું કે, “સ્વામી વગરના આ રાજ્યમાંથી નાસી જવું તે યોગ્ય નથી તેમ જ અત્યારે મારે યુદ્ધ કરવું તે પણ એગ્ય નથી. મેં કોઇના પ્રાણુને ન હણવાની પ્રતિજ્ઞા કરેલી છે, બીજું દષ્ટિકુશીલનું નામ ગ્રહણ કરવાનું કુલ પણ પ્રત્યક્ષ દેખ્યું છે. બીજી વાત હાલ બાજુ પર રાખું, પરંતુ હાલ તરત હું અગાર સહિત અનશન સ્વીકારું, જેથી ત્રિકરણ શુદ્ધ મારા શીલની પરીક્ષા કરૂં. જે માટે કહેલું છે કે – નિર્મલ શિલને ધારણ કરનાર એવા પુરોને કાળક્ટ વિષમ ઝેર અમૃત સમાન બની જાય છે, ભડભડ કરતી અગ્નિની જ્વાલાએ પણ જળ સરખી શીતળ બની જાય છે. તે સમયે કુમારે કહ્યું કે, “જે હું કઈ પ્રકારે મનથી પણ કુશીલવાળો થયે હઉ, તે સન્ય મને પ્રહાર કરી હણી નાખે અને જો એમ ન હોય તો સૈન્ય બંધુપણું પામો' આમ બેલીને “ નાં ? એમ ઉચ્ચારણ કરીને જ્યાં કુમાર ચાલે, ત્યારે શત્રુ યોદ્ધાઓ કહેવા લાગ્યા કે, આ જ રાજા છે. તેમને કુમારે કહ્યું કે, “હું જ રાજા છું, જલદી આવે, મા દેહ ઉપર પ્રહાર કરે. જો તમારામાં પરાક્રમ હોય તે સામા આવી જાવ, એટલે તરવાર ઉગામીને તે સુક્ષટ-સમુદાય ત્યાં આવી પહોંચ્યા
યમરાજા સરખા વિકરાળ મુખવાળા “હણે હણે, માર મારે એમ બેલવા લાગ્યા. “હે ગૌતમ! આ સમયે પ્રવચન દેવીએ તે સર્વે યોદ્ધાઓને ત્યા થંભાવી દીધા, જેથી કરીને લેપ્યમથ પૂતળી સરખા ચેષ્ટા વગરના બની ગયા, આકાશતલમાં રહેલ પ્રવચન દેવીએ પ્રત્યક્ષ થઈને
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજ પરિવાર સહિત કુમારની દીક્ષા
૧૯
હર્ષપૂર્ણ હૃદય પૂર્વક આવું વચન સંભળાવ્યું કે, જે કોઈ મેરુ પર્વતને ચલાયમાન કરે, સમુદ્રને સુકવી નાખે, ચવર્તીને જિતી જાય, તે પણ કદાચ રેષાયમાન થાય તે પણ શીલ ધરનાર પુરુષની સરખામણીમાં આવી શકતે નથી. ખરેખર તે જ નિર્મલ પિતાના ફલરૂપ આકાશતલમાં ચંદ્ર સમાન ઉત્તમ પુરષ છે, તે જ ત્રણે લોકમાં પૂજનીય છે કે, જે નિર્મલ શીલના ગુણથી યુક્ત છે. પરમ પવિત્ર, ઉત્તમ પુરુ વડે સેવાયેલ, સમગ્ર પાપને દળી નાખનાર સર્વોત્તમ સુખનો ભંડાર એવું શીલ આ જીવલોકમાં જયવંતું વર્તે છે. તો હે લેકે! તામસભાવ-ધને ત્યાગ કરીને આ શીલસન્નાહ મહાપુરુષની સેવા કરો એમ કહીને તેવીએ તેના ઉપર પુષ્પવૃષ્ટિ કરી. આ સમયે કુમાર મૂછ પામ્યો અને થોડી ક્ષણમાં મૂચ્છ ઉતરી ગઈ અને ભાનમાં આવ્યું એટલે કુમારને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું અને સાથે અવધિજ્ઞાન પામ્યું.
રાજ પરિવાર સહિત કુમારની દીક્ષા.
આ સમયે પેલા નાસી ગયેલા રાજાએ પોતાના ગુપ્ત પુરાને મણિ. મોતી વગેરેથી પૂર્ણ નગરીમાં કુમારની કેવી સ્થિતિ છે? તેની તપાસ્ટ કરવા મોકલ્યા. તેઓ ઉત્તમ પ્રકારના અશ્વો ઉપર આરૂઢ થઇ પર્વતની ગુફામાંથી નીકળીને ત્યાં જલ્દી પહોંચ્યા કે, જ્યાં કુમાર હતા, તે ચરપુરુષેએ કુમારને જમણું હાથેથી મસ્તકના કેશ-લોચ કરતો તેમની આગળ દેવતાઓ દીક્ષાનાં ધર્મોપકરણથી ભરેલી છાબડીને હાથમાં ઘરીને આગળ ઉભેલા , તથા કેટલાક દેવતાઓ જય જયકારના શબ્દો કરી રહેલા છે – એ સવરૂપે કુમારને દેખ્યા,
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦.
અસર થા
આ વૃત્તાન્ત રાખીને-જાણીને વિસ્મય પામેલા તેણે પાછા જઇને પોતાના સ્વામી-રાજાને નિવેદન કર્યા. તે રાજા પણ પરિવાર સહિત તરત જ ત્યાં આવ્યા ત્યારે જેના ઉપર સૌધર્મઇન્દ્ર છત્ર ધારણ કરીને રહે છે, સુવર્ણ-કમલ ઉપર બિરાજમાન થઈ દેવો અને મનુષ્પોને ધર્મોપદેશ આપતા અવધિજ્ઞાનથી અસંખ્યાતા જન્મના અનુ
વેલ પિતાનું ચરિત્ર, સુખ-દુ:ખ તેમ જ પિતાને સમ્યફવ પ્રાપિત કેવી રીતે થઈ? તે શ્રવ જણાવતા એવા કુમારમુનિને દેખ્યા. ત્યાર પછી મુનિવરને વંદન કરી ધર્મ સાંભબનીને સવેગ પા એટલે પરિવાર રહિત પ્રવજ્યા અગીકાર કરી, તેની સાથે શત્રુ રાજાએ પણ દીક્ષા અંગીકાર કરી
હે ગૌતમ! આ સમયે ચારે નિકાયના દેવોએ તથા વીઓએ આકાશમાં દુદુભિ વગાડીને આ પ્રમાણે ઉ૬ઘોષણા કરી : રે, અનુ, દિને વડે ચરણ-કમલમાં નમન કરાયેલા હમેશા દુર ચારિત્રને ધારણ કરનારા ! હે મુનિવર ! તમારે જય થાઓ, રેગ, શેક, જ, સરહને હરણ કરનાર! ત્રણે જગતના જીવ અત્રને શરણભૂત હે મુનિ ! તયે જયવંતા વ. હે દુર્જય મોહ-સુભટને જિતનાર ! ઘણા ભવ્ય જીવોને સુંદ૨ ધ પયાડનાર ! તમે જય પામે, ગુણ-સમુદાયના રામામમથી શાબા પામેલા! સહેલાઈથી કામદેવ જેઠાને હરાવનાર હે મુનિવરે! તમારે જય જયકાર થાઓ. હે અતિસુંદર વરને ભંડાર ! શીલચંતામાં પ્રથમ રેખા પ્રાપ્ત કરનાર મુનીશ્વરે ! જય પામે. ધર્મવૃક્ષને સિંચનાર જળવાળા મેઘ માન પ્રિય પુત્ર મિત્રને સ્નેહનો ત્યાગ કરનાર, ઘણા પ્રકારના સંશયરૂપ રજને દૂર કરવા માટે વાયુ હરખા, સુ સારદેવાનળને ઓલવવામાં નીર સમાન, માયારૂપ પૃથ્વીને
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજ પરિવાર સહિત કુમારની દીક્ષા
- ~ઉખેડવામાં સારા હળ સમાન, યુનિવમાં મેરુપર્વત સમાન વને ધારણ કરનાર હે મુનીશ્વર ! તમે જય પામે. ખરેખર તે જ માતા ધન્ય છે, ત્રણે લેક જેના ચરણકમલમાં નમેલા છે, એવી તે જ માતા ધન્ય છે કે જેના ઉદરમાં ઈથી નમેલ ચરણ-કમલવાળા એવા આપ રહેલા હતા. ત્યા સવાંગનાઓએ હર્ષથી નાથાલ કર્યો, ત્યાર પછી આચાર્યને વંદના કરી દેવસમૂહ પોતાને સ્થાને પહ, ભગવંત પણ સૂર્યની જેમ નવા નવા ક્ષેત્રમાં વિચારવા લાગ્યા અને સુંદર દેશનારૂપી કિરણે વડે ભવ્ય કમલાને પ્રતિબંધ કરતા હતા.
ઇન્દ્રભૂતિ ગણધરે પૂછયું કે, “હે ભગવંત! કયા સુકૃત કર્મના કારણે તે સુલભબેધિ અને જાતિસ્મરણવાળા થયા? ત્યારે વીર ભગવતે કહ્યું કે, “આ પૂર્વ ભવમાં જેને તૃણ અને મણિ, ઢેકું અને સુવર્ણમાં સમભાવ પરિણામ હતા, તેવા ઉત્તમ સાધુ હતા, તે કેઈક સમયે ઉપયોગ રહિતપણ વચનને પ્રાગ કરી વચન દંડનું પાપ ઉપાર્જન કર્યું. ત્યાર પછી ગુરુએ ઉપદેરોલ પ્રાયશ્ચિત તે પાપની શુદ્ધિ માટે કર્યું. સમગ્ર પાપકાયના મયથી મૌનવ્રત ધારણ કર્યું. ત્યાંથી દેવલેકે ગયા. ત્યાંથી ચ્યવેલા આ શીલઅનાહ સુલભધિ મહાનુભ્રાવ સ્વયં બુદ્ધ થયા પછી આ આચાર્યે પિતાનું પરિમિત આયુષ્ય બાકી રહેલું છે? – એમ જાણીને અજિતાદિ તીર્થકરોના કલ્યાણકથી પવિત્ર એવા સમેતપર્વત તરફ પ્રયાણ કર્યું. વિહાર કરતાં કરતાં માગમાં ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠિતનગર આવ્યું, એટલે રુપી સજા મપરિવાર વદન કરવા માટે ત્યાં આવ્યું, આવીને વિધિપૂર્વક મેહરહિત મુનીશ્વરને બદના કરી ભૂમિપીઠ પર બેઠે; એટલે આચાર્ય ભગવંતે દેશના આપી
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુસઢ ચરિત્ર
આ જગતમાં ઇન્દ્રપણ, અહમિપણું, ચક્રવર્તી પણું સુલભ છે, પરંતુ જિનમ પ્રાપ્ત થ અતિ દુર્લભ છે, કારણ કે, સદગુરુ-સમાગમ વગર જિનધર્મની પ્રાપ્તિ થતી નથી. ભવસમુદ્રથી પાર પમાડનારા અતિ પ્રસન થયેલા ગુરુથી સમ્યફવ-દેવ, ગુરુ અને નિષ્કલંક ધર્મ જીવ જાણું શકે છે, અઢાર દોષ રહિત, ચેત્રીશ અતિશયવાળા દેવ હોય છે, પાંચ મહાવ્રતથી યુક્ત છત્રીશ ગુણસહિત ગુરુ હોય છે, ભવફૂપમાં પડતા જીવને બચાવનાર એ અહિંસા લક્ષણવાળો ધર્મ છે, તે સાધુ અને શ્રાવક એમ બે પ્રકારને ધર્મ વહેચાયેલો છે. સાધુધર્મ તે કહેવાય, જેમાં શત્રુ-મિત્ર પ્રત્યે સમાનભાવ થાય અને પાપવાળાં સર્વ કતને ત્રિવિધ-ત્રિવિધે ત્યાગ કરવાનું હોય
એ યતિને ધમ જલદી નિર્વાણ સુખને ઉત્પન્ન કરનાર છે. (૩૦૦) ગૃહસ્થ અથવા શ્રાવકધર્મ તે સમ્યક્ત્વ સહિત અણુવ્રત-શિક્ષાવ્રતાદિથી યુક્ત, દાન, શીલ, તપ અને ભાવનાવાળે છે, જે ક્રમે કરી પરંપરાએ શિવમુખ આપનાર થાય છે,
હવે રુપી રાજાએ આચાર્ય ભગવંતને કહ્યું કે, ભવસમદ્રમાં ડુબતી એવી મને અત્યારે અતિદુર્લભ આપના ચરણરૂપી નાવની પ્રાપ્તિ થઈ. હે નાથ! કષા વડે આ જગત તે બળી-ઝાળી રહેલું છે એમ માનું છું, તો તેને શાન્ત કરવા માટે મને દીક્ષા આપો. ત્યારે ગુરુએ કહ્યું કે, “આવા ધર્મકાર્યમાં વિલંબ ન કરીશ.ત્યારે રાજાએ સામંતાદિકને પૂછ્યું કે, “આ વિષયમાં તમારું મન કેવું છે? સામંતાએ કહ્યું કે, “હે નરનાથ! જે તમારી માર્ગ તે અમારે માર્ગ, રાજાએ તે પ્રમાણે કબૂલ કર્યું. પરિવાર સહિત રુપી રાજાએ વિધિ પૂર્વક દીક્ષા અંગી
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
રોજ પરિવાર સહિત કુમારની દીક્ષા
કાર કરી, પછી ક્ષીરસ્ત્રવ લબ્ધિવાળા ગુરુએ આ પ્રમાણે હિતશિક્ષા આપી– “દુર્લભ એવી મનુષ્યાદિક ધર્મસામગ્રી તમે મેળવી છે, તે અહીં ચારિત્ર પાલનમાં પ્રસાદ ન કરો. હિતોપદેશ દરેકે સાંભળીને અમે એમ ઈરછીએ છીએ કહીને બે પ્રકારની શિક્ષા ગ્રહણ કરીને સાધુઓ ગુરની સાથે અને રૂપી તે ફરી ગુરૂણી સાથે વિચારવા લાગ્યાં. મહાગુણોથી ગૌરવવાળા આચાર્ય ભગવત ક્રમે કરી વિચરતા વિયરતા અનેક વૃક્ષ સમૂહથી આચ્છાદિત સમેત પર્વતના શિખર ઉપર આવી પહોંચ્યા. જિનભવનમાં જઈને હર્ષથી ઉલ્લસિત સમગ્ર રેમાંચવાળા થઈને આચાર્ય ભક્તિથી તીર્થનાથને વંદન કરી આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરવા લાગ્યા. ઘણું ભવનાં એકઠાં કરેલાં પાપોને બાળીને જેઓ અહિં એક્ષપદને પામેલા છે એવા ત્રણે જગતને વંદનીય અજિત વગેરે તીર્થનાથને હુ વંદન કરૂ છું. મેહને જિતનારા અજિતાદિ જિનવરેન્દ્રો ! મારા દુ:ખને કમને ક્ષય કરજે, મને સમાધિમરણ અને બધિરાણ આપજે, આ પ્રમાણે જિનેશ્વરને નમન કરીને આચાર્ય ભગવત રાત શિખર ઉપર મુનિના પરિવાર સહિત સલેખના કરવા લાગ્યા.
આ સમયે રુપી સાવી શીલસન્નાહરિને પ્રણામ કરી વિનંતિ કરવા લાગી કે “હે ભગવંત! મને પણ અહિં સંલેખના કરો, ત્યારે ગુરુએ કહ્યું કે, “હે વત્સ! આલેઅનાદિક કરીને, પાપ-મલને પખાળીને ત્યાર પછી વિધિથી સલેખન અંગીકાર કરે. નિર્મળ ભિત્તિ ઉપર ચિતરેલા ચિત્રામણ રમણીય શોભે, તેમ સૂત્રમાં શલ્યરહિત જીવોને લેખના કહેલી છે,
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુસઠ ચરિત
-
-
પ્રાયશ્ચિત્ત અધિકાર, પ્રતિસેવા અને પ્રતિસેવકના દોષ અને ગુણે, ગુરુના ગુણે, સંયમ વિશુદ્ધિના ગુણે, સારી રીતે આલેચના ન કરનારને હિત-શિક્ષા આપવી. તેમાં પ્રતિ સેવાના દશ પ્રકાર તે આ પ્રમાણે ૧ ઇર્ષ, ૨ પ્રસાદ, ૩ અનામ, ૪ સહસાકાર, ૫ આતુર, ૬ આપત્તિ, ૭ શકિત, ૮ ભય, ૯ પ્રષિ અને ૧૦ વિચારણા કુદવું દોડવું વગેરે દર્પ કહે વાય, કંદર્પ કરવો તે પ્રમાદ, ભૂલવું તે અનાગ, અકસ્માત તે સહસાત્કાર, ભૂખ, તરસ, વ્યાધિથી ઘેરાયેલ હેય અને જે આપ સેવન કરે, તે આતુર કહેવાય, વ્યાદિકની પ્રાપ્તિમાં ચાર પ્રકારની આપત્તિ થાય છે, આધાકર્માદિકને અને શ કરે તે શકિત, સિંહાદિકથી ભય, ક્રોધાદિકથી પષ અને બાકીમાં વિચારણા
પ્રતિસેવક–આલેચકના દશ દોષ કયા?
(૧) કંપાવીને અર્થાત્ વેયાવસ્થ આદિથી ગુને પ્રસન્ન કરી આલેચન કરે જેથી ઓછું પ્રાયશ્ચિત્ત આપેએમ વિચારી તેની પાસે આલોચના કરે, (૨) અનુમાન કરીને અથત અતિએ૯૫ અપરાધ જણાવવાથી ઓછી આલેયણા આપે, વગેરે ગુરુના સ્વભાવનું અનુમાન કરી આલોચના કરવી (૩) જે અપરાધ બીજાએ જોયેલ હોય, તેની જ આલોચના કરે, ગુપ્ત અપરાધની આલોચના ન કરે. (૪) માટા ની આલોચના કરે, નાનાદાને ટો માને જ નહિ, એવા નાના અપરાધની અવગણના કરી તેની આલોચના ન કરે. (૫) અથવા સૂમને આવે, જેમ કે રજ વગર લાલની સૂછી લીધી હોય, એવા
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાયશ્ચિત લેનારના પુણે પણ નાના અપરાધોની આલોચના કરે, મનમાં માને કે નાના અપરાધોથી કરનાર મોટા દેને કેમ ન આલે?
એમ ગુરુ સમજશે. એટલે મેટા રોષને છૂપાવી નાનાને આલે. (૬) અસ્પષ્ટ સ્વરે, ગુરુ ન સાંભળી શકે તેમ આલોચના કરે. (૭) બૂમ-બડા પાડી એવા શબ્દોથી બેલે કે ગુરુ સમજી ન શકે, અગર બીજાઓ સાંભળે તેમ આલોચના કરે. (૮) ઘણુઓની પાસે એકના એક રોષેતું પ્રાયશ્ચિત્ત કરે, (૯) છેદગ્રંથ ન જાણતા હોય તેવા અજાસુની પાસે આવેચના કરે, અને (૧૦) પિોતે જેવા અપરાધ કર્યા હોય, તેવા અપરાધ કરનાર ગુરુ પાસે આલોચના કરે સમાન દોષવાળા ગુરુની પાસે સુખેથી શરમ વગર કે પ્રગટ કરી શકાય, એમ જે જે અપરાધ જે જે ગુરુમાં હોય તેની તેની પાસે તે તે અપરાધ આવે. આલેચકના દશ દા કહીને હવે આલેચકના ગુણ જણાવે છે, તે આ પ્રમાણે
પ્રાયશ્ચિત્ત લેનારના ગુણે. (૧) જાતિવંત, (૨) ઉત્તમ કુલવાળે, (૩) વિનયવંત, (૪) શાન્ત, (૫) ઈન્દ્રિયોને જિતનાર, (૬-૭) શાન-દર્શનચુત (૮) ઉપતાપ ન કરનાર, (૯) સરળતાયુક્ત, (૧૦) ચારિ
વંત ઉત્તમ જાતિવાળે ઘણુ ધ્યાને અશુભ કાર્ય ન કરે અને થઈ જાય તે આલોચના લઈ લે, કુલવાન હોય તે ગુરૂએ આપેલ પ્રાયશ્ચિત્ત યથાર્થ વહન કરે, જ્ઞાની હોય તે કાર્ય
કાર્યને જાણે, દશનવાળા શુદ્ધિની શ્રદ્ધા કરે, ચારિત્રવાળે પ્રાયશ્ચિત સ્વીકારી કરી આપ, બીજાં પર રામજી શકાય તેવાં છે,
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુસઢ ચરિત્ર
આલેચનાચાર્યને ગુણે. જેની પાસે આલેચના લેવાની હોય તે આલોચનાચાઈના ૮ ગુણે. (૧) આચારવાન-જ્ઞાન અને ક્રિયા સહિત જ્ઞાનાદિ પાંચે આચારેનું પાન કરનાર, કારણ કે એવા ગુણું ગુરૂનું વચન શ્રદ્ધા કરવા લાયક થાય છે. (૨) અવધારાવાન, શિષ્ય-આલોચકે કહેલા સવ અપરાધને યાદ રાખનાર, જેથી ભૂલ્યા વગર દરેકનું પ્રાયશ્ચિત્ત આપી શકાય. (૩) વ્યવહારવાનું એટલે આગામ-સુત-આશા-ધારણા અને જિત એ પાંચ પૈકી કે અન્યતર એક વ્યવહારના જાણકાર, વ્યવહારના જાણકાર હોય તે જ યથાયોગ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત આપી શકે, તેમાં પ્રથમ આગમ વ્યવહાર કેવળી, મન:પર્યવ, અવધિ, ચૌદપૂર્વ, દશપૂર્વ, નવ પૂર્વ જ્ઞાનવાળાના સમયમાં હોય છે. બીજો વ્યવહાર આઠ પૂર્વથી માઠી ઘટતાં ઘટતાં એક કે અર્ધા પૂર્વના જ્ઞાનવાળાઓને તથા ૧૧ અંશ, નિશીથ આદિ સમગ્ર શ્રતના જ્ઞાતાઓ માટે હેય છે. ત્રીજે આશાવ્યવહાર-પરસ્પર દૂર દેશમાં રહેલા બે ગીતાર્થ આચાર્યો જેવા કે આલોચક અને આલેચના આપનાર એ બેને હેય છે. તેઓ ગૂઢ સાંકેતિક શબ્દો દ્વારા આલેચના દેનારા-લેનારા હેય છે, એટલે કે સંદેશપત્ર લઈ જનાર ન સમજે તેવા ગુપ્ત સંસાવાળા શામાં ગીતાથ આલેચક પિતાના અપરાધો જણાવે અને જવાબ પણ તે જ પ્રમાણે ગુપ્ત શબ્દોથી જ મોકલાવે. એવી રીતે તેઓ બે જ સમજે-તેવી રીતે આલોચના દેનાર-લેનારને આજ્ઞાવ્યવહા૨ સમજ. ચેાથે ધાણાવ્યવહાર અર્થાત્ ગુરૂએ નાના-મોટા અપરાધમાં જે રીતિએ પ્રાયશ્ચિત આપ્યું હોય, તે જાણી ધારી રાખનાર શિષ્ય
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગીતાર્થ– વણા
૨૭
ગુરૂની ગેરહાજરીમાં તેવા અપરાધવાળાને તે પ્રાયશ્ચિત્ત તેવી રીતે આપે, તે પાંચમે જિત વ્યવહાર, આલમમાં જણાવેલું છે કે, તેથી ઓછું અગર વધારે પ્રાયશ્ચિત્ત આપવાનું પરપરાથી જે ચાલુ હેય, તે જિત અને તેનાથી ચાલે, તે જિતવ્યવહાર જાણ, વર્તમાનમાં એ મુખ્ય છે, આ પાંચ પિકી કઈ પણ વ્યવહારને જ્ઞાતા તે વ્યવહારવાનું કહેવાય, (૪) ઉવલક-અર્થાત્ લજ્જાને દૂર કરાવનાર એટલે પ્રાયશ્ચિત્ત લેનાર શરમથી રે કહી શક્તિ ન હોય તો શરમ દૂર કરવી જે રીતે દેખે લાગ્યા હોય તે પ્રમાણે પ્રગટ કરાવવા ઉત્સાહિત કરાવનાર, આવા ગુણવાળા આલેચનાચાર્ય અપરાધીને અનેક પ્રકારે ઉપકાર કરી શકે છે. (૫) પ્રકૃથ્વી એટલે આલોચકે કહેલા દોષેનું પ્રાયશ્ચિત આપીને તેની અત્યંત શુદ્ધિ કરાવનાર, (૬) અપરિસ્ત્રાવી અર્થાત્ આલેચકના દે બીજાને ન કહેનાર, જે તેના રે જાણીને બીજાને કહે તો આલોયણ લેનાર બહાર હલકે પડે, તેની નિન્દા-લઘુતા થાય. (૬) અપાચોના જ્ઞાતા અર્થાત્ દુકાલ, શરીર દુબળતા અમર આલોયણથી ભવિષ્યમાં થનારા લાભ, ન લેવાથી ગેરલાભ નરકાદિ-બેધિદુલભતાદિ નુકશાન સમજાવનાર, (૮) નિ
જવ-નિભાવનાર અર્થાત આલેચક જેવી શક્તિવાળે તે પ્રમાણે પ્રાયશ્ચિત આપનાર, આવા આઠ ગુણવાળા આથાને આલેચનાચાર્ય કહેલા છે.
ગીતાર્થ–ગવેષણ. શલ્ય ઉદ્ધરણ નિમિત્તે ક્ષેત્રથી ૩૦૦ જન સુધી અને કાળથી બાર વરસ સુધી ગીતાર્થ આલેચનાચાર્યની ગવે– પણું–તપાસ કરવી, ૧ મનુષ્યપણું ૨ પ્રભુવાણીનું સાધુ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
સદ્ધ ચરિત્ર
મુખથી શ્રવણ, ૩ કેવલીએ કહેલા ધર્મની શ્રદ્ધા અને ૪ સંયમ ધર્મમાં શક્તિ અનુસાર પ્રવૃતિ કરવી. સલેકમાં સારભૂત અંગો હોય તો આ ચારે છે. અગીતાર્થે આ ચારેને નાશ કરે છે. આ ચાર ઉતમ પદાથે નારા પામ્યા પછી ફરી તે ચાર અંગે મળવાં સુલભ થતા નથી. બીજું જે ગીતાથ ચારિત્રવાળા હોય તેમની પાસે સમ્યમૃત્વ અને તે ગ્રહણ કરવાં, તથા પ્રાયશ્ચિત્ત શુદ્ધિશહણ કરવી.
આવા પ્રકારના ગુણવાળા ગીતાથ ગુરુની સાનિધ્યમાં લક, મેટાઈગરવ, ભય વગેરેને ત્યાગ કરીને આત્મામાં રહેલા ભાવ -તાદિકના અતિચારને ઉદ્ધાર કરે જોઈએ અર્થાત પિોતે કરેલાં પાપ, રોષે, ભૂલે, અપરાધ શરમ, પિતાની મોટાઈ, કે મય રાખ્યા વગર ગુરુ પાસે પ્રગટ કરવા જેમ બાળક કાર્ય–અકા સારા નરસા પાને વિચાર કર્યા વગર જેવું જાણે તેવું સરળતાથી કહે તેમ આલેચકે પણ કપટ-મોટાઈ રાખ્યા વગર જે જે અપરાધ જે પ્રમાણે થયા હેય તે પ્રમાણે માયા, આહકાર રાખ્યા વગર આવવા જોઈએ, જે કોઈ પણ ગુરુના ચરણ-કમળ આવી પોતાના દીપ પ્રગટ કરે છે, તે કદાચ તે ભવમાં માણે ન જાય, તો પણ દેવ કે તે અવશ્ય જાય જ. આટલું સમજ્યા પછી કોઈ પાતાને લાગેલા દ ન પ્રગટ કરે, તો નિશીથસૂત્રમાં કહેલા દષ્ટાંતથી તેને પ્રગટ કરવા ઉત્તેજિત કરે-પ્રેરણા આપવી
શલ્યાદ્ધરણ માટે અધનું દટાંત. એક કે રાજા પાસે સસરા ગુણ અને લસણવાળા એક અશ્વ હતો. તેના પ્રભાવથી રાજાને સર પ્રકારની સંપત્તિ વૃદ્ધિ પામવા લાગી. પિતપોતાના સ્થાનકમાં રહેલા
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાહરસુ માટે અશ્વનું છાત
૨
બીજ દરેક રાજાએ દુષ્યથી કહેવા લાગ્યા . અરે એ કઈ ચામવાળે પુરુપ છે કે, જે તે અશ્વનું અહિં હરણ કરી લાવે. એક જાણકાર ચરપુરૂષે કહ્યું કે, તેની ચારે બાજુ રક્ષણ કરવા માટે ફરતા ચાકીદારો નિરંતર દેખરેખ રાખે છે, તેથી મનુષ્યોના પાંજરામાંથી હરણ કરે શકશે નથી, ત્યારે ત્યાં કેઈકે કહ્યું કે, “હરણ કરે અશક્ય છે, પરંતુ મારી નાખી શકાય. રાજાએ કહ્યું, “ભલે તેમ પણ થાઓ.” તે પુરૂષ તેના રાજ્યમાં ગયે, પણ અને હરણ કે હેરાન કરવાને કઈ અવકાશ કે છિદ્ધ મળતું નથી, છતાં કઈક સમયે બાણના મુખમાં બારીક કટક ગોઠવીને કઈ પ્રકારે છે અને ન દેખાય તેવા કાંટારા રાહ્યથી વિશે.
તે સૂઢમ કાંટાના શલ્યના કારણે અધે દરરોજ દુર્બળ થત જાય છે, યવ, ચણ વગેરે ખાવા પણ અશક્ત બની ગયો. ત્યાર પછી રાજાએ કોઈક વૈદ્યને ચિકિત્સા કરવા બતાવ્યો. ધવે કહ્યું કે, અશ્વના શરીરમાં કઈ ધાતુક્ષેભ થયો નથી, પરંતુ તેના શરીરમાં અદશ્ય કઈ શિવ છે. ત્યાર પછી એકી સાથે એકદમ પાતળા કાદવથી આખા શરીર ઉપર લેપ કર્યો. જ્યાં શરીરમાં નાનો કાટે વાગ્યે હતો, ત્યાં પીડા થવાના કારણે ઉતા વધારે હતી, તે સ્થળ પ્રથમ મુકાઈ ગયું, એટલે જાણ્યું કે, અહિં શક્ય છે. તરત જ કાવ ખેંચી કાઢી અને સ્વસ્થ કર્યો. જેમાં શયને ઉદ્ધા કર્યા વગર અશ્વ યુદ્ધ કરવા મથે થઇ શકતે નથી, તેમ શલ્યવાળે સાધુ પણ કમક્ષય કરવા સમર્થ બની શકતો નથી. અથવા એક બીજી દષ્ટાંત
બૌદ્ધ સાધુનું દૃષ્ટાંત. આકુપિત નામના એક બૌદ્ધ સાધુ ફલ લેવા માટે
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુસ, ચરિત્ર
અટવીમાં ગયા. તેણે ત્યાં નદીના કાંઠા éપર તરતને મરેલો મસ્ય દે. આગળ પાછળ નજર કરી એકાંત હેવાથી તેનું ભક્ષણ કર્યું તે કારણે તે માંદા પડે. વૈષે પૂછવા છતાં પોતે ભક્ષણ કરેલી વસ્તુ છુપાવે છે અને કહેતા નથી, બીજા સાધુઓએ કહ્યું કે, “અમે સાધુ તો ફલનું ભેજન કરનારા છીએ, તે વૈધે ઘી પાયું. તેમ કરવાથી તેની માંદગી અતિશય વધી ગઈ. કરી પૂછયું કે, શું ભક્ષણ કર્યું છે? તે સાચું કહે, ત્યારે દબાણ કરવાથી સાચી હકીકત જણાવી એટલે વમન, વિરેચનના પ્રયોગો કરી ધ સ્વસ્થ કર્યો. એમ જે કઈ પિતાના અપરાધ છુપાવે, અગર આડા-અવળા જણાવે, તો આગળની જેમ ગુરૂ પશુ તેની શુદ્ધિ કરવા સમર્થ બની શકતા નથી,
વિશેષમાં સમજવાનું કે સાધુ અને શ્રાવકને અનુક્રમે દંડ આપવાથી હિત અને દુખ ઉત્પન્ન કરનાર થાય છે, સાધુને પ્રાયશ્ચિત્ત આપવાથી સુખ થાય છે અને ગૃહસ્થાને પ્રાયશ્ચિત્ત ન આપવાથી સુખ થાય છે. પોતાના અપરાધની શુદ્ધિ કરનાર જહદી શાશ્વત સ્થાન મેળવે છે, હે સુંદર બુદ્ધિવાળા ! પ્રાયશ્ચિત સેવન કરી પોતાના દેષની શુદ્ધિ ન કરનાર સંસાર-વૃદ્ધિ કરનાર થાય છે. ડગલે પગલે દેાષ લાગવા એ સ સારમાં સુલભ છે. હું દંડા એવી મતિ તું ન કરીશ. હે જીવ! આ દંડ પ્રાપ્ત થવો, તે જ દુર્લભ છે, વળી આ દંડ તે ભવ-નિવારણ કરનાર છે. તે આવા પ્રકારનું અપરાધ-સ્થાનક સેવેલ છે. શુદ્ધ સંવાળાને દંડ આપવામાં આવતું નથી, કદાચ અહિં તુ ભલે છુટી જઈશ, પણ પરલેકમાં પોતે કરેલાં પથી નહિં જ છુટીશ, આ પ્રમાણે કહેલી હકીકત
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
બૌદ્ધ સાધુનું દૃષ્કૃત
૩૧
સમજીને હું વસે ! બાલભાવથી અત્યાર સુધીમાં સન, વચન અને કાયાથી જે જે પે-અપરાધે સેવ્યા હોય, તેની લેાચના કર.' હું. આપના કહેવા પ્રમાણે જ ઇચ્છા કરૂં છું', ' એમ એલી ગુરૂ વચનને રૂપ્પી સાધ્વીએ સ્વીકાર કર્યા.
'
આ પ્રમાણે ગુરૂને વન કરી અત્યાર સુધીમાં જે કઇ પણ દૂર્પાદિકથી અતિચારે સેવ્યા હતા તે સવે એક દૃષ્ટિવિકારને છેાડી આલેખ્યા. ત્યારે ગુરૂએ કહ્યું કે, જ્યારે હું. રાજસભામાં એલેા હતેા, તે વતે લાંખા સમય સુધી તેમને રામથી જોયા હતા, તે કેમ ભૂલી જાય છે?
ત્યારે રૂપી સાક્ષીએ પ્રત્યુત્તર આપ્યા કે, તે વખતે તમેાને રાગનાની નજરથી જોયા ન હતા, પણ તમારા શીલની પરીક્ષા કરવા માટે રામથી અવલાયન કરેલ હતુ.... આવી બાબતમાં શુ આલેચના કરવી? અથવા તે! ભલે એ પણ આલેાવી લઉં, સર્વ પ્રકારમાં શુદ્ધ એવી મને એમ કરવામાં પણ શે। દાપ ? રૂપી સાધ્વીનાં આવાં કપટપૂર્ણ વચન સાંભળીને મહાસ વેજી. પામેલા આચાયે વિચાર્યું કે, ( સી સ્વભાવને ધિક્કાર થાએ,’ રૃખવાનુ એ છે કે આટલા લાંભા કાળ સુધી સથમ પાળવા છતાં તીવ્ર તપમાં તલ્લીન છતાં આટલી માયા ત છેડી શકી. આટલે ગુરૂના ઉપદેશ નિરક ગયા, સૂત્રના અભ્યાસ નકામા ગયા, સાથે તેનું પુણ્ય પણ પરાયું. ખરેખર રસકૂપિકામાંથી સમીવૃક્ષના નાના પાંદડાથી તુંબડીમાં મુશ્કેલીથી સુવર્ણ - સિદ્ધિના રસ મેળવ્યા અને ખાખરાના મેટા પાંદડાના ક્રૂડીયા ભરીને તે રસ ઉલેચી નાખ્યા. છતાં હજી તેના
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુહટ ચારિક
પ્રત્યે કરૂણપૂર્ણ માનસવાળા ગુરૂએ ફરીથી પણ ચેતાવી કે, મેં રાજપુત્રી લક્ષમણ નામની આર્યાનો વૃત્તાત નથી સાંભળે? એક માત્ર મનથી જ ચિંતવેલ અતિચાર પિતાની મેટાઈના કારણે ગુરૂ સમક્ષ ન કહ્યો, તેથી કરીને તીવ્ર તપસ્યા કરી હોવા છતાં પણ તે લાંબા સંસારઅરણ્યમાં ભટકી” હે ભગવંત! તે લક્ષ્મણા સાધ્વી કણ હતી?” ત્યારે ગુરૂએ કહ્યું કે, “હે આ ! વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન કરાર લમણા સાધ્વીનું ચરિત્ર સાંભળ
લક્ષમણ આર્યાનું ચરિત્ર. આ હેડ અવપિણીની આ ચોવીશીની પહેલાંની એંશીમી વીશીના અવસર્પિણી કાળમાં અહિ જ્યારે સાત હાથની કાયાવાળા વશમા તીર્થંકર થયા હતા. ત્યારે ઘરણી પ્રતિષ્ઠિત નગરમાં જ બુદાડિમ નામના રાજા હતા. તેને શ્રીમતી નામની પ્રિયા હતી. તેને ઘણા પુ હતા, પણ એકેય પુત્રી ન હતી. ત્યારે રાજા સહિત રાણી પુત્રી મેળવવા માટે અનેક માનતા માનવા લાગી. કેઈ વખતે અનેક લક્ષણે પૂર્ણ એવી પુત્રીને જન્મ આપે, લમણા તેનું નામ પાડયું. દેવાંગના સરખા રૂપવાળી તે કેમે કરી યૌવન વય પામી. પછી યૌવનવંતી પુત્રીને દેખી તેના રૂપાદિ ગુણથી વિસ્મય પામેલે જબુદાડિમ રાજા સભામાં બેસી આ પ્રમાણે પૂછવા લાગ્યું કે, “અરે બુદ્ધિશાળી સામંત ! આ કુંવરીને ચગ્ય વર કેણ હશે ! ત્યારે તેઓએ કહ્યું કે, તેને માટે સ્વયંવર કરાવો પિગ્ય છે, ત્યાર પછી શુભ મુહુર્ત રાજાએ સ્વયંવર-મંડપ કરાવ્યો અને આદર-પ્રેમ સહિત રાજપને આમંત્રણ આપ્યાં. એટલે રાજપુત્રે આવી પહોંચ્યા
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
બૌદ્ધ સાધુનું દૃષ્ટાંત
MARA
હવે નક્કી કરેલા દિવસે શ્વેતવસ્ત્ર પહેરીને, વેલ ચ'દ્મનથી અચિત થયેલી, શ્વેત પુષ્પોની માળાવાળી, શ્વેત છત્ર-ચામર્ચુક્ત લક્ષ્મણા પુત્રી સ્વયંવર મધમાં આવી પહોંચી. ત્યાર પછી જ ખુદાડમ રાજાની આજ્ઞાથી તેના સેવકે નામ અને ગાત્ર કહેવા પૂર્વક રાજપુત્રાને ઓળખાવ્યા. તેમાંથી અનેક રત્નના હાર પહેરેલ રાજપુત્રના કઠમાં હર્ષિત ચિત્તવાળી કુંવરીએ વરમાળા પહેરાવી, તેની સાથે કુંવરીના લગ્ન કર્યા, પરંતુ અશુભ કર્માંયના કારણે તે કુમાર ચારીની અંદર જ મૃત્યુ પામ્યો. તે વખતે તે વેવાઇએમાં અતિમહાન હાહારવ થયા, ત્યાર પછી રોાકસાગરમાં ડુબેલા તેઓએ તેના અગ્નિસ’સ્કાર કર્યાં. ત્યાર પછી રુદન કરતી લક્ષ્મણા પુત્રીને રાજા આધાસન આપવા લાગ્યા કે, મૃત્યુ ઉપર ચક્રવતીના પણ પુરૂષાર્થ ચાલતા નથી. તે પછી નવા કુંપળપત્ર સરખા પુરુષાર્થ વગરના અમારા સરખાને આ લેકમાં મૃત્યુ ઉપર કા ઉપાય ચાલી શકે? એમ સમજીને વિવેકવાળા આત્માએ સુખ કે દુ:ખ જે ઉદયમાં આવે, તે સમભાવથી સહન કરી લેવુ,
હૈ પુત્રી! તુ' હવે ધીરજ રાખ, દૈવયેાગે દુ:ખના નિધાનભૂત વૈધવ્ય પ્રાપ્ત થયુ' છે, તે શાન્તચિત્ત કરીને હવે તુ' તે દુ:ખ સહન કરી લે. હંમેશાં જિનેશ્વર ભગવતની પૂજા કર, તપસ્યા કર, કાઇ પણ ફળની આશા રાખ્યા વગર દાન આપ, વૈરાગ્ય ઉત્પત્ર કરનાર સત્રાને અભ્યાસ કર, ખરાબ શીલવાળાની સગતિને ત્યાગ કરે. ધર્મરસિકા સતીઓના પરદેશ ગયેલા પતિવાળી સ્રીઓના તથા વિધવાઓના તથા ઉત્તમ શ્રમણીએના દિવસેા જ પ્રત્તિ કરતાં કરતાં સુખમાં પસાર થાય છે. ત્યારપછી તેના પિતાએ
,
૩
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુસઢ ચરિત્ર
જિનમતમાં કુશલ વૃદ્ધ કંચુકીને તેની સંભાળ રાખવા સપી, એ પ્રમાણે લમણા કુમારી સમ્યગ્ર પ્રકારે શ્રાવક ધર્મની આરાધના કરવા લાગી.
ભગવંતની સ્તુતિ કઇક સમયે તે નગરમાં જયભૂષણ નામના તીર્થકર ભગવંત સમવસર્યા, ત્યારે ત્યાં દેવોએ પ્રવચન-વિધિથી સમવસરણની રચના કરી. તેમાં વિરાજમાન થઈ પ્રભુએ દેવમનુષ્યાદિની પર્ષદામાં ધર્મ કહ્યો, ઉદ્યાનપાલે રાજાને વધામણી આપી, એટલે રાજા તેને તુષ્ટિ-દાન આપીને સ્વજન-પરિંવાર-સહિત સર્વ ઋદ્ધિ-સમૃદ્ધિ સાથે જિનેશ્વરને વંદન કરવા માટે સમવસરણમાં પહો. વિધિપૂર્વક ત્યાં પ્રવેશ કરીને ત્રણ પ્રદક્ષિણા આપી નમસ્કાર કરી, જયભૂષણ જિનેન્દ્રની આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરવા લાગ્યો
સુર, અસુર, કિન્નર સમૂહ અને મનુષ્યની શ્રેણી - રૂપ ભ્રમથી સેવાતા ચરણ કમળવાળા! અજ્ઞાનરૂપ અધકાર સમૂહને દૂર કરવામાં સૂર્યબિંબ સમાન હે દેવ ! આપ જય પામે. નિર્મલ ગુણસમુદાયરૂપ સમુદ્રને ઉલ્લસિત કરવામાં ચન્દ્ર સમાન હે જિનેન્દ્ર! કમલપત્ર અને કમલનાલસમાન કેમલ હસ્તવાળા, તથા ઈન્દ્રિયરૂપી અને દમન કરનાર હે દેવ! આપ જય પામે. હે કરુણ રસના સાગર! સંદેહ-સમૂહરૂપ વેલડીઓને ચૂરચામાં ચક્રની નેમિ સમાન! બાલસૂર્યના કિરણ સમાન લાલ કમળ સમાન ઉત્તમ પદ કમળવાળા હે ભગવંત! આપ જય પામે, ભરૂપ ભયંકર કાષ્ઠને બાળવા માટે દાવાનલ સમાન, ભવના ભયરૂ૫ વૃક્ષને ઉખેડવા માટે પવન-સમાન ભાવશત્રુ
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગવતની સ્તુતિ
સમૂહના સૈન્યને ભગાડી મૂકનાર હે દેવ ! તમે ચિરકાલ સુધી જય પા.
નય, નિક્ષેપા, સમભંગી-ભાંગાઓના સંગમરૂપ શાસ્ત્રની ગંગા નદીને વહેવડાવવામાં હિમાલય પર્વત સમાન ! હે જિનેન્દ્ર ! તમે અહિં જય પામે. અતુલ બલ અને નિમલ કેવલજ્ઞાનવાળા, રોગ, જરા, મરછુને હરણ કરનારા! દે દેવ! તમે જય પામે. કલિકાલના મલ-સંચયને દૂર કરનાર મહાજળના પૂર સમાન ! મહાદેવના હાસ્ય અને હંસ સમાન ઉજજવલ ચિત્તવાળા સજળ મેઘ સમાન, ગંભીર વાણીવાળા, શ્રેષ્ઠ મંગલ સમૂહના નિવાસ સ્થાન સમાન હે દેવ જય પામે. ઉત્તમ પ્રકારના સંવરરૂપ પક્ષીને નિવાસ કરવા માટે વૃક્ષ સમાન, તૃષ્ણારહિત, ગાઢ જડતાઅજ્ઞાનને સંહાર કરનાર, સગરૂપ સપને નાશ કરવા માટે ગરુડ સમાન હે દેવ! આપ જયવંતા વર્તે. (૩૦૦) ઉત્કટ કામ હસ્તિને નાશ કરનાર કેસરિસંહ સમાન ! સિદ્ધ! બુદ્ધ! નિ:સંગ હે દેવ ! સૂર્ય સરખા તેજસ્વી ભામંડલવાળા ! સિદ્ધિનગરીએ પહોંચવા માટે સરળ નિસરણી સમાન હે દેવ ! જય પામે. એ પ્રમાણે દંભ-માયારૂપી પૃથ્વીને ખેડવા માટે ઉત્તમ હળસમાન હે ધીર! સંસાર સમુદ્રને તરવા માટે નાવ સમાન હે દેવાધિદેવ ! સંસ્કૃતપ્રાકૃતના સમાન શખથી તમારી સ્તુતિ કરી, હે જયભૂષણ દેવાધિદેવ ! તમે મને મોક્ષ આપે.
ધર્મોપદેશ. આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરીને પરિવાર-સહિત રાજા ઊંચિત દેશમાં બેઠે, ભગવંત રાજાનું ચિત જાણીને ભવસ્વરૂપ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમજાવનાર ધર્મોપદેશ આપવા લાગ્યા કે, આ જીવલેકમાં પવનથી કપાયમાન પદ્ધિની કમલના પત્ર પર લાગેલ જળ-બિન્દુ સમાન અસ્થિર પ્રિયસ્વજનના માઅમે અતિ દુ:ખ કરનાર હોય છે. ઈન્દ્ર મહારાજ રેવાંગનાઓ વડે કરાતા નૃત્ય અને નાટકને જોતા હોય, તે વખતે વિજળી પડવાની જેમ અણધાર્યું ઈન્દ્રાણુનું મરણ થાય છે, તેના વગર શેકગ્નિના ઉગ્ર તાપથી સંતપ્ત થયેલ તે ઇન્દ્ર અંધકારમાં નૃત્યની જેમ દેવેલેકને સાવ શૂન્ય માનવા લાગ્યો. પ્રિય પુત્ર વગેરેના ભયંકર વિયેગના દુઃખથી સંતપ્ત થએલા ચિત્તવાળા ચક્રવર્તીને સમગ્ર ભેગ સુખથી ચુકત હોવા છતાં સુખ હેતું નથી. તો પછી બીજા સામાન્ય મનુષ્ય માટે તો શું કહેવું ? હે નરેન્દ્ર! પોતાના ઉદરની કંદરા પૂર્ણ કરવામાં પણ જેઓનું મન નિર નર દુ:ખ અનુભવે છે, તેમની તો વાત જ ક્યાં રહી? માટે એકાંત નિરુપમ નિરાબાદ એવું સિદ્ધિનું સુખ તે જ વાસ્તવિક શાશ્વતુ સુખ છે, હે રાજન ! તે સુખ પણ નિર્મળ ચારિત્ર આદરવાથી પ્રાપ્ત થાય છે. આ સાંભળી ભવથી ભય પામેલ પર મેલ સુખની અહિલાષાવાળા રાજાએ પુત્ર, પત્ની અને લક્ષ્મણ સહિત દીક્ષા અંગીકાર કરી
જિનેશ્વર ભગવતે હિતોપદેશ આપતાં જણાવ્યું કે, ખરેખર તુ ધન્ય છે કે જેણે આવા પ્રકારની દીક્ષા પ્રાપ્ત કરી, તે હવે હમેશાં ચારિત્રમાં પ્રમાદ ન ક. આ પ્રકારે શિખામણ અપાયેલા એવા તેમને જિનેશ્વરે ગ્રહણ અને આસેવન શિક્ષા માટે સ્થવિરોને તથા સાધ્વીઓને તેમના પ્રવતિની સાથ્વીને અર્પણ કર્યા. બંને શિક્ષાભ્યાસ કરતા હતા, તેઓએ કેઇક સમયે સૂત્રના ગહન શરુ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્માં દેશ
૭
wwwwwwwwwwww
(
ફર્યો, તેમાં કઈક દિવસે લક્ષ્મણાને અસજ્ઝાયના કારણે ગુરુણીએ ઉદ્દેશાદિક વિધિ માટે ઉપાશ્રયે ન માકલ્યાં. લક્ષ્મણા વસતિમાં એકલા રહીને સ્વાધ્યાય-પરિવત ન કરતી હતી, તે સમયે પાપની શ્રેણ કરવા સરખું તેની આગળ ચકલા-ચકલીનું એક ચુમલ આવી પહેોંચ્યુ., વિવિધ દીઠાઆ કરતાં તેમને દેખીને પાપકર્મોના ઉદ્દયથી ભગ્ન લક્ષણવાળી લક્ષ્મણા સાધ્વીએ વિચાયુ` કે, ખરેખર આ ચકલી કેવી કૃતા છે કે, જે પેાતાના પ્રિયની સાથે હંમેશાં પાતાની ઈચ્છા પ્રમાણે વિવિધ પ્રકારની શારીરિક ક્રીડાએ કરે છે. આમની ક્રીડાનું એકલું દર્શન, તે પણ પુરુષના સ્પાની જેમ મને હર્ષી ઉત્પન્ન કરે છે, તેા પછી મૈથુનસેવન, આલિ’ગત આદિનું સુખ કેટલું હશે ? તે તે હુ જાણતી નથી, તે જિનેશ્વરાએ સયત સમુદાયને તે જોવાના પણ કેમ નિષેધ કર્યો હશે ?
હું એમ માનુ છુ કે, ‘ તેઓ વેરહિત હોવાથી વેદવાળાનુ દુ:ખ જાણતા નહિ હશે.' ક્ષણવારમાં વિચારને પલટા થયા ને તે! એમ વિચાયુ કે, ' મને ધિક્કાર થા, નિર્ભ્રાગિણી એવી મે આ કેવા પાપના વિચાર કર્યા ! એક માત્ર અવલેાકન કરવામાં મારું મન ચારિત્રથી ચલાયમાન થયું, તા જિનેશ્વરાએ યતિઓને જોવાનુ નિવારણ કર્યું છે, તે યુક્ત જ છે. આને નથી દેખ્યુ, તે પણ અન્ય એવી મૈં રામ દ્વેષ-મેાહને જિતનાર જિતેશ્વરાની મહા આશાતના કરી. કાઇ વખત સ્વપ્નમાં ખેલ નથી, પૂર્વે હૃદયથી વિચારી પણ નથી, એવી પુરુષ સેવનની ઇચ્છા મારા હૃદયમાં પ્રવર્તી, તે ખરેખર આશ્ચય છે, તે મુનિઓને ધન્ય છે કે, ‘ જેઓ દિવ્ય ભેગાથી ક્ષેાસ પામતા
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુસદ્ધ ચરિત્ર
-~-
~------
~-
~~-~~~-~~-
~-~
~-~
~
નથી, નકી હું તો પાપિણું છું કે, જે હું આટલા માત્રથી પણું ક્ષેશ પામી. આટલા કાળ સુધી તો હું સતીઓની અંદર રેખા સમાન અર્થાત ચડીયાતી ગણાતી હતી, તે મારી ઉત્તમ પ્રકારની રેખા આ પાપી ચિંતવનથી મેં ભૂસી નાખી.
બીજું સમગ્ર લેકમાં અખલિત શીલવાળી તરીકેની મારી કીર્તિ પ્રસિદ્ધ થયેલી છે, તેથી હવે હું કેની પાસે મારાં પાપ-શલ્યને ઉદ્ધાર કરીશ? હવે જે હું સમ્યગ પ્રકારે આલેચના કરીને મારો અપરાધ પ્રગટ કરું, તે પછી મારી માતા વગેરેને મારું મુખ કેવી રીતે બતાવી શકીશ? હવે જે ફરી માસ શલ્ય ન પ્રગટ કરું, તો રાથવાળી મારી શુદ્ધિ કેવી રીતે થાય? તે ખરેખર એક બાજુ વાઘ છે અને બીજી બાજુ જળથી ભરેલી નદી છે, આવા સંકટમાં પડેલી હવે મારું શું થશે? અથવા આ તે માત્ર ચિંતવ્યું છે, એને આવવામાં કયે દેશ છે? એમ વિચારીને ગુરુ પાસે જવા માટે જેટલામાં ઉશ્રી થઈ, તેટલામાં પગમાં કાંટે ખૂંચી ગયા ત્યારે લમણા આર્યા વિચારવા લાગી કે, “આ સુંદર ન થયું. અહિં વળી કાંટે ક્યાંથી આવ્યો ? તો મારા ઉપર વિજળી કેમ પડતી નથી, અથવા મારા ઉપર ધૂળની વૃષ્ટિ કેમ વરસતી નથી? અગર મારા હૃદય કેમ કુટી જતુ નથી? ખરેખર પાપકમથી હણાઈ ગઈ છું.
હવે માનરૂપી મહાપર્વતથી ચંપાયેલી તે વિચારવા લાગી કે, “હું સર્વત્ર શીલગુણયુક્ત લક્ષણા આ તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામેલી છુ. નિર્મલ કુલમાં જન્મેલી હું આ અતિચારને કેવી રીતે પ્રગટ કરી શકું? તે કહેવાથી શલ્ય
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
ધર્મોપદેશ રહી જાય છે અને કહેવાથી મારી લઘુતા-બે આબરૂ થાય છે. તો આવો અપરાધ બીજાએ કર્યો હોય, તો તેને શું પ્રાયશ્ચિત ? એમ ગુરુ પાસે પૂછીને પછી હું જ તે તપ કરીશ, તે જ તપ મારા કર્મના ક્ષયના કારણભૂત થશે અહી વળી મા રે બીજા સમક્ષ શા માટે પ્રકાશિત કસ્વા? એમ ચિત્તમાં ચિંતવીને ઘેર તપ કરવાનું શરુ કર્યું, છડું, અઠ્ઠમ, લાગલગાટ ચાર, પાંચ ઉપવાસ કરવા અને પારણે લુખી નવી કરવી, તેમ દશ વરસ સુધી, બે વસ ઉપવાસ, બે વરસ શેકેલા ધાન્ય માત્ર આહાર ગ્રહણ કરીને, સેળ વર્ષ સુધી માસખમણ ઉપર માલખમણ લાગ– લાગાટ કરીને, વીશ વર્ષ સુધી એકલાં આયંબિલ તપ કરીને એ પ્રમાણે લક્ષ્મણ સાવીએ પચાસ વર્ષ સુધી પ્રાયશ્ચિત માટે આકરે તપ કર્યો,
તે તપરયામાં આવશ્યક પ્રતિલેખન, સ્વાધ્યાય, વેયાવચ્ચે, સામાચારીરૂપ ક્રિયા-કલાપ સંપૂર્ણ કરવાપૂર્વક દીનતા વગરના માનસથી તેણે આ તપ આચર્યો, હવે કેક સમયે તેણે વિચાર્યું કે, “કેટને મેં આત્માને તપ કરીને નીચવી નાખે. તે તે માત્ર મેં મનથી એકલું ચિંતવ્યું હતું, મારી બુદ્ધિ તો મનથી પશ્ચાત્તાપ કરવા માત્રથી જ થઈ જતે, ન મારા શલ્યનો ઉદ્ધાર થયે, મેં મનહર ભેજન ડાં પણ ન કર્યા, તેમ છતાં હજુ મારાં હૃદયનાં શો તો એમ ને એમ ઉભા રહ્યાં, નિર્ભાગિણી એવી મારી આશાઓ તે ભાંગીને ભુકા થઈ ગઈ. આ પ્રમાણે આડા-અવળા વિચાર કરતી આર્તધ્યાનથી મૃત્યુ પામી.
લક્ષ્મણ સાવીના અનેક દુર્ભમ–ભા. લમણા સાધ્વી મૃત્યુ પામીને એક નગરમાં વેશ્યાના
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
સુસર વિ
ઘરે રાજા નામની દાસી થઈ, રૂપ, લાવણ્ય વગેરે ગુણાના કારણે ભેગી લાકા આ દાસીની ઇચ્છા કરતા હતા. પણ ટ્ટિણીની પુત્રીને ઈચ્છતા ન હતા, તેધી ટ્ટિણીએ વિચાર્યુ· કે, ' મારા ઘરમાંથી આ દેખાવડી દાસીને તગડી મૂકું, પરંતુ બીજે સ્થાને જશે તે ત્યાં પ્રભુ લાકાન તે આકર્ષણ કરરો, કારણ કે, તેનામાં વળી રૂપ સાથે વિતયાદિ ગુણા પણ છે, તેધી તે ગુાવાળી વધારે આદર્ષીય થાય છે. કહેલુ છે કે : ધન ઉડાવનાર, તેમ જ શીલરહિત હોય તે માતાને પણ C વિનીત, દૈથુન આલનાર, દુઃખ આપનાર થાય; જ્યારે મારા વિનયાદિ ગુણવાળે સર્વ જનને પ્રિય લાગે છે, તે તેને બેડી કે સાંકળથી જકડી ઘઉં ? અથવા તેા કાન, નાક, હેાટ કાપી નાખું, અસ ચિ'તીને જેટલામાં ટ્ટિણી સુઇ થઇ, તેટલામાં પેલી ખડાહાને કાઇ વ્યંતર દેવતાએ યાથી સ્વપ્નમાં કૃટ્ટિણીએ વિચારેલ પદાર્થ જણાવી દીધું.
www.n
પ્રભાત
ભય
હવે ખરાડી જાગતા વિચારતી પામતી નાસી ગઇ. છ સાસથી રખડતી રખડતી સપ્રેડક જ સ્વપ્નના અર્થ મનમાં સમયે જીની ગણિકાથી નામના કેાઇફ સ્થાનમાં પહેોંચી, એટલે ત્યાં કોઈ ધનાઢય એવા ફુલપુત્રે તેને રૂખી. તેને પેાતાની અનાવીને તે પાતાને ઘરે લઇ ગયા, પરંતુ પહેલાંની પરણેલી પત્ની તેના ઉપર ઈર્ષ્યા કરીને વાંક ખેાળવા લાગી. ત્યાર પછી કોઈક ત્રિ સમયે ખડાટાને પૂરી ઉંઘતી દેખીને પેલી દુરાત્મા સાર્યાએ તેને જગાડીને દાતરડાથી તેની ગુપ્તયેાનિ ચીરી નાખી સળગતુ' કાર્ડ હૃદય સુધી ભેાંકી દીધું, પેલી ખિચારી કુદાકુદ કરતી, વેદનાથી આકુળ-વ્યાકુળ અનેલી દેખીને
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
લકમણું સાધ્વીના અનેક દુર્ભાગ-ભવે વળી તેણે વિચાર્યું કે, “ જયાં સુધીમાં હજુ અહિ આવે છે, ત્યાં સુધીમાં બીજી વખત આવી રીતે તેને એવી હેરાન-પરેશાન કરું કે, બીજા ભવમાં પણ મારા સુખમાં વિન કરનારી ન થાય. ત્યાર પછી લહ-કેશને લાલચાળ તપાવી અતિ મનવાળી તેણે તેના ગુમ ભાગમાં નાખીને ખૂબ ફૂટી, પેલી બિચારી તે દુ:ખથી મૃત્યુ પામી, તેણે કેટલેક સમય સંસારમાં પરિભ્રમણ કર્યું.
પિલી નિર્દય સી ખંડાષ્ઠાના ટુકડે ટુકડા કરી, છેદી છેદીને કાગડા, કૂતરાને ખાવા માટે ફેંકતી હતી. તે સમયે કુલપુત્ર ઘરે આવી પહોંચે અને આ કરુણા પણ નિવ વૃત્તાન્ત દેખીને વૈરાગ્ય પામેલે તે સંસારવાસને ધિક્કારવા લાગ્ય, વિષયરૂપી આમિષામાં વૃદ્ધ થયેલા જીને કઈ પણ કાર્ય દુષ્કર નથી, જે દેખવું પડ્યું અશક્ય છે, તે પછી તેને સહેવાની તો વાત જ ક્યાં રહી ? તેઓ ધન્ય અને અતિશય કૃતાર્થ છે, કે જે મુનિઓ હંમેશાં વિષયેથી વિમુખ થયેલા છે એમ વિચારતો કુલપુત્ર મુનિ સમીપે પહોંચી ગયો. ભક્તિથી મુનિવરને વંદન કરીને પિતાના ઘરમાં બનેલે વૃત્તાન્ત અને ઘરનું સ્વરૂપ કહીને ક્ષમાવાળા, ઈન્દ્રિયોને દમન કરનાર, આરંભ-સમારંભનો ત્યાગ કરીને તેણે મુનિ પાસે પ્રવજ્યા અંગીકાર કરી. તપ-સંયમથી ચુત નિકલંક પ્રવ્રજ્યા પાલન કરીને કર્મની ગાંઠ છેદીને મહાસત્ત્વશાળી તે સિદ્ધિપદને પામ્યો. - હવે લક્ષણ સાધ્વીને જીવ કેટલોક કાળ સંસારમાં રખડીને ત્યાર પછી ચક્રવર્તીના સ્ત્રીરતનપણે ઉત્પન્ન થયે ત્યાંથી મૃત્યુ પામી છઠી નારકીના તંસ નામના નરકાવાસમાં ઉત્પન થશેત્યાંથી નીકળી ધાનપણે ઉત્પન્ન થયા
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
સુસદ્ધ ચરિત્ર
ત્યાં કેઇક વખત મૈથુનાસક્ત દેખીને ગોવાળે ગુહા દેશમાં બાણ મારી ઘાયલ કર્યો, તે ઘામાં કૃમિઓ-કીડાઓ ઉત્પન્ન થઈ તેના શરીરને કેલી ખાવા લાગ્યા, ત્યાં મૃત્યુ પામી વેશ્યાના ઉદરમાં ઉત્પન્ન થયે ત્યાં ગર્ભમાં જ મૃત્યુ પામીને નવ્વાણુ ભવ પૂરો કર્યા, ત્યાંથી મરી સેમા ભવમાં નિધનદરિદ્રપણે મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થયે. જમ્યા બાદ બે મહિના પછી માતા મૃત્યુ પામી અને પછી પિતાએ કષ્ટથી કે પ્રકારે ઉછેરીને જીવા અને પછી ગોકુળમાં ગવાળને હૈયે, ત્યાં માતાએને ધાવતા વાછરડાને રોકીને તેનું દૂક દેહીને દરરોજ પી જવા લાગ્યો. નિર્દય કૃપા વગરના તેણે ગાઢ કર્મના જાળા એકઠા કર્યા. ત્યાથી મૃત્યુ પામી ભવાક્યમાં કાડાકેડ ભવમાં ભટકયો.
લગભગ દરેક ભવમાં ક્યાંય ધાન્ય ન મેળવત, ભૂખતરશ અને વ્યાધિની વેદનાથી હેરાનગતિ ભોગવતે, સવ જગો પર વધ, બંધન વગેરે પારાવાર દુઃખે ભાગવત હતો. ત્યાર પછી વિપ્રપણે, પછી કૌશિડી દેવી, પછી પાછા બ્રાહ્મણ, પછી ચામુંડ દેવતા, પછી દુષ્ટ બિલાડો, પછી નરકે ગ, ત્યાર પછી સાત ભવ સુધી પાડા અને ભેંસના ભવ કર્યા પછી મનુષ્ય, પછી મસ્ય, પછી નારકી, પછી મનુધ્યમાં ક્રમતિવાળે હિંસા કરનાર કસાઈપણે ઉત્પન્ન થયે. પછી મરીને છઠ્ઠી નારકી, પછી કેઢિયો મનુષ્ય, પછી સાતમી નારકી, ત્યાર પછી વાંજી ગાયપણે ઉત્પન્ન થયે. લોકોના ખેતરમાં ઘૂસીને, ખળામાં પેસીને, ધાન્ય ખાવા લાગી એટલે કે તેને ઉઠા કાદવમાં તગડાવી, એટલે તેમાં ખૂચી ગયેલી તે બહાર નીકળી શકતી ન હોવાથી કાગડા સમળી આદિ અને જળ વડે ફોલી ખવાતી તે મૃત્યુ
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
કફ
લક્ષમણ સાથ્વીના અનેક દુભગ જેવો પામી. ત્યાંથી અભૂમિમાં દૃષ્ટિવિષ સપ, ત્યાંથી પાંચમી નરકમાં, ત્યાંથી નીકળી ચારે મતિમાં ઘણું ભ્રમ્પ
ત્યાંથી શ્રેણિક રાજાનો જીવ પદ્યનાભ તીર્થકર જ્યારે વિચરશે, ત્યારે એક ગામમાં દારિદ્રયવાળા કુટુંબમાં કુબા થશે. તે દુર્ભાગ્યની ખાણ પિતાના માતા-પિતાને પણ ઉદ્વેગ કરાવનારી થશે. એટલે ગામલોકે તે બિચારીને એક ગધેડા ઉપર વારી કરાવીને મશી ગેરથી તેનું શરીર રંગીને ફલા હેલ, ડિડિમ વગાડતાં હોય તેવી રીતે તેને ગામમાં વરઘોડા માફક ફેરવીને અરણ્યમાં લઈ જઈને છોડી દેશે, જંગલમાં જ ફલાદિકના આહાર કરતી, કંદ-મૂળ ખાતી ભટકતી હશે. કેઈક સમયે તેની નાભિમાં છછુંદર કરડશે, એટલે તેના ઝેરથી આખા શરીરમાં કહ્યુંડાના ફેલા ફેલાઈ જશે, અતિશય ખણવાળી ખુજલીનું પારાવાર દુ:ખ સહન કરશે. કેઈક સમયે આમ-તેમ ભમતી હશે, તે જ સ્થાનમાં સમગ્ર દુ:ખને ક્ષય કરવા રામર્થ એવા પદ્મનાભ જિનેશ્વરને સમવસરેલા ખરો. જિનેશ્વરના વિહારના પ્રભાવથી ગમે તે જતુના ગમે તેવા રેગો આતકે ક્ષણવારમાં નાશ પામે છે, એટલે તેના પણ રેગ નાશ પામ્યા. ત્યાર પછી પૂર્વે કરેલાં દુષ્કતાની પૃછા કરશે, ભવભ્રમણથી થાકેલી તે પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરશે. પિતાના દેશની આલોચના કરીને, નિ:શલ્ય બનીને તીવ્ર તપ અને દઢ ચારિત્ર ગે સમઝ કર્મ–મલને ક્ષય કરી કુજા લમણાને જીવ મોક્ષે જશે.
પછી શીલસના આચાર્યે કહ્યું કે, “હે વસે! આવું ભવભ્રમણ કરાવનાર શલ્યવાળું લમણાનું ચરિત્ર સાંસgીને સચ્ચ પ્રકારે આલોચના કરીને તારા આત્માને
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
Rs 1R અન્ય
:
-
-
-
૪૪
સુસઢ ચરિત્ર
અગતિમાં સ્થાપન કર, કારણ કે, તું તીવ્ર તપ અને ચારિત્રથી યુક્ત છે, ઘણા સૂત્ર-અર્થનો અભ્યાસ કર્યો છે, તે આ સત્યને છુપાવીને શા માટે નિરર્થક દૃગતિમાં જાય છે? અરણ્યમાં કરેલું રુદન, અંધકારમાં કરેલું નાટક-નૃત્ય જેમ નિષ્ફળ જાય છે, તેમ તારુ સર્વ તપ-ચરણ નિરર્થક ન જાવ, એક કુકની ખાતર ઘણા સમયથી ધમાં માને મુશ્કેલીથી એકઠું કરેલું સુવર્ણ કેણ હારી જાય ! હાથમાં સ્વાધીન રહેલ ચિંતામણિને કાગડા ઉડાડવા માટે કાણ ફેકવા તૈયાર થાય ? તે ચિંતામણિ રત્ન કરતાં અધિક દુલભ તપ ચારિત્ર મેળવીને હે મૂઢ ! તુ કેમ હારી જાય છે ? અ૫ માટે ઘણું ગુમાવે છે.
આ પ્રમાણે ગુરુએ કહેલ સાંભળીને તે પી સાધી કહેવા લાગી કે, “હે ભગવંત ! આપ તારકના સમક્ષ કઈ કદાપિ જૂઠું બોલે ખરું ? સમગ્ર મહા સમુદ્રને પાર પામીને જે મૂઢ નાના ખાબોચિયામાં ડુબી જાય, એમ જે પિતાનું શલ્ય પ્રગટ કરતા નથી, તે તપ-ચારિત્રનું સેવન કરી ઘણાં કર્મને ક્ષય કરનાર થાય છે. પશુ પોતાનુ અ૯૫ શલ્ય છુપાવી રાખે છે, તે ખાચિયામાં ડુબી જવા સમાન છે એમ તું કહે છે.
હવે ગાઢ કપટને ખાધીન થયેલી કહેવા લાગી કે, હું એટલું જાણું છું કે, તે સમયે આપને રાગવાળી નજરથી જોયા ન હતા. મને મારા મનમાં એટલે જ સંક૯૫ ઉત્પન્ન થયો કે, આનું શાલ સનાઉં-(શીલરૂપી બખ્તર) નામ ગુણયુક્ત છે કે કેમ ! એ પરીક્ષા કરવા માટે તમેને અવલોકન કર્યા હતા. એ પ્રમાણે બેલતી તરત જાણે માયાપલ્યથી બેકાયેલી હોય તેમ પ્રાણેથી છુટી ગઈ અને સજજડ સ્ત્રીવેદનું કર્મ ઉપાર્જન કર્યું. ત્યાથી મૃત્યુ પામેલી તે વિઘુકુમારે નિકાયમાં નેલણના વાહન તરીકે
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
લક્ષમણ સાવીને અનેક દુબગ-બે ઉત્પન્ન થઈ. ત્યારપછી દર્ભાગ્યના મહાગ્રહથી ઘેરાયેલી તે દુ:ખી કુલમાં જન્મ પામી. તરુણપણું પામી છતાં કઈ તેની પ્રાર્થના કરતું નથી, ત્યાંથી તિર્યંચમાં, કરી મનુષ્ય, ફરી તિર્યંચ ગતિમાં, છેદાની, ભેદાત, ભાર વહન કરતી, ભૂખ-તરશની વેદના અનુભવતી ઘણાં દુ:ખથી ત્રાસ પામતી એવી તે સંસારમાં ઘણું ભટકી. એ પ્રમાણે એક ભવ ન્યુન એવા લાખ ભવ સુધી રૂપીના જીવે ભ્રમણ કર્યું. ત્યાર પછી ધર્મ કરીને છેટલે સૂરિનો ભવ પામી. સુત્રવિધિથી તે સૂરિએ ગની સાર-સંભાળ કરી અને પૂર્વની કરેલી માયાના પ્રતાપે ઇન્દ્રની અમહિષી બની. ત્યાથી ચ્યવીને તે સબુક બ્રાહ્મણની પની થઈ. જાતિસ્મરણ પામેલી તે પ્રતિબંધ પામીને અનુક્રમે સિદ્ધિ પામી ગૌતમે પૂછયું કે, હે ભગવંત! શું સાચવી થયા પછી સાત-આઠ ભવ છેઠીને સંસારમાં અધિક કાળ ભ્રમણ કરે? ત્યારે ભગવતે કહ્યું કે “હે ગૌતમ! તે સમયે શીલસના સૂરિએ ઘણું જ કહેવા છતાં ભલડીના મૂળ સરખી માયા ન છોડી, એટલે તેના કર્મના વિપાકથી દુ:ખે કરીને ઉલઘન કરાય તેવા લાખ ભ સુધી તેને સંસારમાં હિડન-ભ્રમણ કરવું પડ્યું. જો તેણે માયા કરી ન હતું, તે તે તરત સિદ્ધિગતિને પ્રાપ્ત કરત. (૪૦૦ ગ્રન્થા)
રૂપી ચરિત્ર શ્રવણ કરીને જે કે પિતાનું નાનું પણ શલ્ય નહી ઉદ્ધરશે. ગુરુની પાસે નહિં આવશે, તો તે પાર વગરના ભયંકર ભવ-સમુદ્રમાં આમ તેમ અથડાતેપીડાતે ક્ષટકશે. જેમ દહિંને ચાર હેાય તે માખણ, ભાલાને સાર હાય તે ઉપરને તીક્ષ્ણ અય #ાગ, તેમ જિનશાસનમાં સાર હોય તે શકય વગરની આલેચના.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુસર ચરિત્ર
હવે તે શીલસનાહ મૃરિએ રૂપીની વિચિત્ર પ્રકૃતિ દેખીને પિતાના જન્મથી માંડીને છેવટ સુધીનાં શ૯ ચિત્યવંદન કરવા પૂર્વક ઉદ્ધર્યા. જે સ્થાન ઉપર અંતિમ આરાધના કરવાની હતી, તે સ્થાનની દૃષ્ટિથી પ્રતિલેખના અને પછી જેહરણથી પ્રમાજના કરી, ત્યાં સાધુ સમુદાય સહિત પયંકાસને બેઠેલા તે સૂરિ આ પ્રમાણે આરાધના કરવા લાગ્યા –
અંતિમ આરાધના. ત્રણે ભુવનને પૂજ્ય એવા જિનેને નમસ્કાર થાઓ. જેમનાં સર્વ કાર્યો સિદ્ધ થયાં છે, હવે જેમને કરવાનું કંઈ બાકી રહેતું નથી, એવા કૃતકૃત્ય થયેલા સિદ્ધ ભગવંતને નમસ્કાર થાઓ. પાંચે પ્રકારના બાચારમાં અપ્રમત્ત એવા આચાર્ય ભગવંતને નમસ્કાર થાઓ, ઉત્તમ શિષ્ય સમુદાયને સૂત્ર-અર્થ ભણાવનાર ઉપાધ્યાયજીઓને તેમ જ સમભાવને વરેલા એવા સર્વ સાધુઓને નમસ્કાર થાઓ, નમસ્કાર થાઓ. ચારે પ્રકારના કષાયના મેલથી મુક્ત થયેલા એવા તેઓએ ચાર પ્રકારના આહારના પચ્ચકખાણ કર્યા, યારે શારણેને અંગીકાર કરી સર્વે ને ખમાવે છે અને પોતે તેઓને ખમે છે. સાધુઓના પરિવાર સહિત શીલસન્નાહ સૂરિએ એક મહિના સુધી પાદપેપગમન નામનું અનશન કર્યું, તે મહાત્મા કેવલજ્ઞાન પામી ભવથી વિરહિત બની શિવપદને પામ્યા,
પિતા-પુત્રી પતિ-પત્ની બન્યા. ફરી ગૌતમે પૂછયું કે, હે ભગવંત! તે પેલી દહિ વિચારી તથા સુજ્ઞ શ્રાએ તે સમયે પ્રવ્રજ્યા અંગીકાર કરી કે કેમ? ત્યારે પ્રભુએ કહ્યું કે, “તે સુણી કન્યા તે લેકેની
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિતા-પુત્રી પતિ પત્ની બન્યા
સાથે જ્યારે તે વખતે જતી હતી, ત્યારે ગોવાલણે વચમાંથી જ તેનું અપહરણ કર્યું. તેણે તે કન્યાને કહ્યું કે, મારું હિ ખાઈ ગઈ અને બ્રાહ્મણ કહેલ ડાંગરનું મૂલ્ય આપ્યા વગર કયાં ચાલી? જે હજુ અત્યારે હે ભલે ! મારી સાથે ગોકુલમાં આવીશ અને અતિવિનીત થઈ મારી સાથે રહીશ, તે તારું પુત્રીની જેમ પાલન કરીશ એટલે સુજ્ઞ શ્રી ગોકુલમાં ભરવાડણને ઘરે ગઈ. દેવાંગના સરખા રૂપવાળી તે અનુક્રમે યૌવન વય પામી, હવે દુષ્કાલને સમય પૂર્ણ થયે, સવ દેશમાં લેકે સ્વસ્થ થયા. માર્ગ પણ નિરુપદ્રવ થયા, ભિક્ષુએ પણ ભિક્ષા મેળવવા લાગ્યા, હવે સુપ્રીને પિતા સુશિવ પરદેશમાં રહી ઘણું ધન કમા એટલે વિચારવા લાગ્યું કે પરદેશમા ચાહે તેટલું ધન હોય, તેની શી કિંમત? મિત્ર કે શત્રુઓ જેને દેખી ન શકે તેવા ધનને સાર્થક કેમ ગણાય ? એમ વિચારી સુજ્ઞશિવ પોતાના દેશ તરફ પ્રયાણ કરતાં કરતાં તે જ ગેકુળમાં આવી પહોંચે ભેજન માટે ભ્રમણ કરતા હતા,
ત્યા પ્રથમ યૌવનવાળી સુશ્રીને દેખી કામદેવના બાણેથી ઘવાયેલા હૃદયવાળે તે બાલિકાને કહેવા લાગ્યું કે, “જે તારે માતા-પિતા તને મારી સાથે પરણાવે, તો તેને સે પલ-પ્રમાણ સુવર્ણ, તેમ જ તારાં સ્વજને પુષ્કળ ધન આપું. પુત્રીએ તેમને વાત કરી તે તેઓ પૂછવા લાગ્યા કે, ધન ક્યાં છે? તે તેણે ઘણાં કિંમતી પાંચ રત્નો બતાવ્યાં
સુજ્ઞશિ વનને સાથ દેર કે શત્રુઓ જેને શT.
ગોવાલ-ગોવાલણ કહેવા લાગ્યા કે, “આ પથરાનાપાચિકાને અમે શું કરીએ ! ત્યારે સુજ્ઞશિવે કહ્યું કે, આ રને પ્રભાવ તમો હજુ જાણતા નથી. તમે મારા નગ૨માં ચાલે જેથી તમને આ પાંચિકાને પ્રભાવ દેખાડું,
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
넣은
સુસઢ ચરિત્ર
'
એટલે તેઓ નગરમાં તેની માથે ગયા. ત્યાં રત્નના પરીક્ષકાને રત્ના મતાન્યાં, તેઓએ વળી રાજાને પતાવ્યાં. ત્યારે ાજાએ રત્નાના વ્યાપારીઓને કહ્યું કે, હું રત્ન પરીક્ષા ! જેમ તેના માલિકને નુકશાન ન થાય, અને મને પણ રત્ન-પ્રાપ્તિ થાય, તેમ તમે રત્નાની કિંમત નક્કી કશ. ત્યારે ઝવેરીઓએ કહ્યું કે, એક એનુ મૂલ્ય કહેવા અમે ભ્રષ અની શકતા નથી તેા પછી આ શ્રેષ્ઠ પાંચ રત્નાનુ મૂલ્ય કેટલું કહેવુ? ત્યારે રાજાએ સૃજ્ઞશિવને કહ્યું કે, તને કેટલી ફિલ્મત આપુ ? તેણે કહ્યું કે, ' આપ પ્રસન્ન થઇને જે આપો, તે લઈશ.' ત્યારે શજાએ તેને દૃશ ક્રેડ પ્રમાણ કેવ્ય આપ્યું અને કહ્યું કે, તને સતાષ થયેા ? તે કે હા. ફરી સુજ્ઞશિવે કહ્યુ કે, હે દેવ ! નજીકના પત પાસે આમનુ' ગેકુલ છે, ત્યાં ગાયા માટે પાંચ ચેાજનની ભૂમિમાં કરની માફી આપા,
****
રાજાએ તે માગણી પણ સ્વીકારી, દ્રવ્ય લઇને તેએ ગેકુલમાં આવ્યા. ત્યા૨ે પછી સુજ્ઞક્ષ્મી સાથે તેણે લગ્ન કર્યાં. ( પિતા-પુત્રી છે, તેમ તેને ખખ્ખર નથી ) મૂઢ હૃદયવાળા તે તેને પરસ્પર અતિશય પતિ-પત્ની તરીકેની પ્રીતિ ઉત્પન્ન થયેલી છે, વિષયાસક્ત એવા તે અતેના કાલ પસાર થતા હતા.
હવે કાઇક દિવસે ગાચર ચર્ચા માટે નીકળેલા મુનિ યુગલને વહેાર્યાં વગર પાછા કરતા દેખીને એકદમ તે રુદન કરવા લાગી. સુજ્ઞશિવે પૂછ્યું કે, હે પ્રિયે શાના શય લાગ્યા ત્યારે સુન્ની કહેવા લાગી કે, હે નાથ ! બાળપણમાં જે મેં અનુભવ્યુ હતું, તે આજ યાદ આવ્યુ.' મારાં શેઠાણી આ સાધુએ ને વિવિધ પ્રકારનાં લક્ષ્ય ભાજન
;
*
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુશિવને પશ્ચાતાપ
જા
વડે હંમેશા પંચાંગ નમસ્કાર કરવા પૂર્વક પ્રતિલાલતી હતી, તે છે આજે મુનિઓને જોયા, તે પૂર્વે દેખેલું આજે મને યાદ આવ્યું, આ મુનિયુગલને દેખી તે સ્મરણ તાજું થયું. તેથી રુદન આવી ગયું. એટલે ફરી ભ્રાન્તિ પામેલા સુજ્ઞશિવે પૂછ્યું કે, “તારી શેઠાણી કેશુ?” એટલે તેણે પોતાનું પૂર્વનું બનેલું સમગ્ર ચરિત્ર કહ્યું, એટલે તેણે સ્પષ્ટ જાણ્યું કે, “આ સુજ્ઞાથી તે મારી પોતાની જ પુત્રી છે.”
સુજ્ઞશિવનો પશ્ચાતાપ. આ જાણીને સુજ્ઞશિવ હૃદયમાં સંતાપ કરવા પૂર્વક વિચારવા લાગ્યું કે, “પુણ્યરહિત એવા અને દેવે શું કર્યું? અથવા તો કહેવું છે કે આ જગતમાં દેવની ગતિ ન્યારી હેવાથી તેવા માની પુરુષેના ઉપર એવા પ્રકારનાં સંકટ આવી પડે છે કે, જે કહેવા, સહેવા કે ઢીંકવા માટે સરથી થઈ શકાતું નથી. તે હવે ઘણા પાપપકથી ભરેલા દેવાળે પાપી હું શું કરું? શું હું ડભડતી વાલાવાળા અગ્નિમાં પ્રવેશ કરીને મારા દેહને બાળી નાખું ? અથવા તે છરીથી મારા શરીરના તલ તલ જેટલા નાના ટુકડા કરી હે જગવંત ! તેને અગ્નિમાં નાખી બલિ અર્પણ કરું, વળી તે અગ્નિને ઘીથી સિંચુ અને અગ્નિને તપણું ક, અથવા તે ઉંચા પર્વતના શિખર પર આરોહણ કરીને મારા શરીરને ઉપરથી નીચે પટકાવું ? અથવા લોઢાની જેમ લુહાશ પાસે મેટા ઘણથી મારૂ શરીર ફૂટાવું ? અથવા ખેરના લાકડાં કરવતથી કપાય, તેમ અતિ તીક્ષણ દાંતાળી કરવતથી મારા શરીરને કપાવું કે અગ્નિ વર્ણવાળા તાંબા અને સીસાને રસ મુખમાં રેડાવું ?
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુટ ચરિત્ર
અથવા ભયંકર આકરા ક્ષારોનું ખાખા શારીર વિલેપન કરાવી આ મારા દેહને બાળી નખાવું, અથવા તે મગર વગેરે ભયંકર જળચરાવાળા સમુદ્રમાં આ દેહને ફેકુ કે, જેથી જળચર પ્રાણીઓ મારા શરીરને તરત ફાડી ખાય.”
ઈત્યાદિ વિચાર કરીને પિતાના હૃદયમાં નિર્ણય કર્યો કે, સળગતા અગ્નિ સિવાય મારો પાપાને બાળવા કેણ સમર્થ છે? એ નિર્ણય કરીને ત્યાં રહેલા લેકેને તે એમ કહેવા લાગે કે, “અરે લકે! આ સુજ્ઞશ્રી નામની મારી જ પુત્રી છે. હું તે જ સુશિવ છું કે જેણે વિપ્રને ઘેર આ પુત્રીને વેચી નાખી હતી. અરેરે! દુર્દ વેગે નિગી એવા મેં તેની સાથે લગ્ન કર્યા. માટે લોકે! અને લોકપાલે ! મારૂં આ વચન તમે સાંભળે કે, આ ભુવનમાં મારાથી ચડિયાતે બીજે કેણુ પાપી છે? જે કારણથી જાતની સ્થિતિ આવા પ્રકારની છે કે, “કન્યાની જાતિ, શીલ કુલ વગેરે ગુણે જાણી-સાંભળી-ખાત્રી કરીને પછી વિવાહ-લગ્ન કરાય છે, જે અહિં ઉત્તમ પુરૂ છે, તેઓ ખાત્રી કર્યા વગર વિવાહ કરતા નથી. નહિંતર દેવગે આ ભવમાં જ વિષયાસક્ત એવા માતા, ભગિની, પુત્રી વગેરેની સાથે અજ્ઞાનતાથી સંગ થઈ જાય છે. અરેરે ! પાપી એવા મેં આવા પાપને વિચારે તે શ્રમ ન કર્યો અને ભયંકર દુખવાળી નરકમાં મારા આત્માને કેમ કરી?
માટે હું લોકે ! અતિ ભયંકર પાપરૂપ કાદવથી લેપાપેલા મારે શરીરને સળગતા ભારેલા અગ્નિમાં નાખવા સિવાય બીજુ પ્રાયશ્ચિત્ત નથી. એ પ્રમાણે કહીને નગર બહાર કાષ્ઠની મેટી ચિતા તૈયાર કરાવીને નગરજનો સમક્ષ પિતાની નિદા કરતે તે તેના ઉપર આરૂઢ થયો,
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુશિષ વિશલ્પ બની સિરિ પાપી ત્યાર પછી મધ, ઘી વગેરે તેમાં સિંચ્યા, તે પણ તે ચિતામાં અગ્નિ પ્રગટ થતો નથી, ત્યારે હે ગૌતમ! લેક એમ બોલવા લાગ્યા કે, હે પાપી દુષ્ટ નિર્દય ધીઠા ! મિત્ર શત્રુ પ્રત્યે સમાન ભાવવાળે હેવા છતાં, તારા મહાન પાદિકના કારણે તા દેહને અગ્નિ બાળતો નથી. એ પ્રમાણે લોકેએ ધિકાર ધિક્કારના સબ્દો બેલતાં બોલતાં તેની પત્ની સહિત ઘણે માર્યો અને જનસમુદાયે તેને નગરમાંથી હાંકી કાઢ. હે ભગવંત! તે અગ્નિ કેમ ન સળગ્યો? ભગવતે કહ્યું કે, “તે ચિતા ભવિતવ્યતા યોગે અનિથી ન બળે તેવાં કાઢેથી બનાવેલી હતી.”
સુજ્ઞશિવ નિશલ્ય બની સિદ્ધિ પામ્યા.
પછી ગામ છોડીને તે આગળ જતો હતો, ત્યારે માગમાં એક મુનિવર-યુગલ બીજા ગામમાંથી આહારપાણું ગ્રહણ કરીને નીકળ્યા, તેની પાછળ પાછળ જવા લાગે, એમ કરતાં તે ઉદ્યાને આવી પહેલા તો ત્યાં સુરે, અસુવડે નમેલા ચરણ-કમલવાળા ચાર જ્ઞાનવાળા જગદાનંદ નામના આચાર્યને જોયા. તેમનાં દર્શન કરીને તેણે વિચાર્યું કે, “આમના દશનથી મારા હૃદયમાં ભાવના ઉલ્લસિત થાય છે, તે નિર્મોહી આ મુનિવર પાસે મારે પાપની શુદ્ધિ પૂછું ? આચાર્ય ભગવંતને પ્રણામ કરીને પિતાની પત્ની સહિત સુજ્ઞશિવ વિપ્રને અને તેમના ચિત્તને જાણી મન:પર્યવજ્ઞાની સૂરિએ કહ્યું કે, “અરે ભદ્ર! આ સંસારમાં વિવિધ કામવશવત જીવોને તેવું કે પાપ કે પુષ્ય નથી કે, જે જીવને ન સ ભવે? હવે કર્માધીન આત્માને કઈ પ્રકારે તેવી સ્કૂલના થાય, તો ધીર પુરુષોએ તેની શુદ્ધિ ગુરુના ચરણ-કમલમાં કરવી, જેમ અશુચિથી ખર
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
15* '
પર
સુસઢ ચરિત્ર
ડાયેલ ચરણની શુદ્ધિ જળથી કરાય છે, તેમ પાપ-૫કથી મલિન થયેલા આત્માની શુદ્ધિ આલાયણરૂપી જળથી કાય છે. રાગ-દ્વેષ વાવી જીવે જે પાપમેલ ઉપાર્જન કર્યાં હાય, તે સયસહિત તપ કરીને અગ્નિથી જેમ સુવર્ણની શુદ્ધિ થાય, તેમ આત્માની શુદ્ધિ કરનારા થાય છે.
તા હૈ મહાનુભાવ ! ભય, લજ્જા, મોટાઇ આદિના ત્યાગ કરીને તારું જીવ પાપ પ્રગટ કરી આલાચના કર, જેથી વૈદ્યની જેમ તારુ શય એકદમ ચોગ્ય ઉપાય કરી દૂર કરીએ.’ ત્યાર પછી ઉત્તમ શ્રદ્ધા પામેલે તે ગુરુ સમક્ષ સ શલ્ય પ્રગટ કરવા લાગ્યા. આગળ જે ચિ'તછ્યું હતુ... કે, ' આ માલાને મારીને તેના માંસનુ ભક્ષણ કરું, અથવા તેનુ’ માંસ વેચી નાખું, તેને જેવી રીતે વેચી નાખી, તેમ જ લેાકાની કન્યાઓનુ હરણ કર્યું, જેવી રીતે સુજ્ઞત્રી સાથે લગ્ન કર્યા, તે સિવાય આકાળથી ખીજા' પણ જે જે પાપા કર્યાં હતાં, તે સ` ભાળકની જેમ સરળ ભાવથી ગુરુને નિવેદન કર્યા. ત્યાર પછી જ્ઞાનાતિશયથી ગુરુએ તેના સવેગ પારખીને જે પ્રમાણે કેવલી ભગવતાએ કહેલ છે, તેને અનુસરે પ્રાયશ્ચિત્ત આપ્યું,
ગુરુએ જે પ્રમાણે તપસ્યા, ચાસ્ત્ર કરવાની આજ્ઞા કરી, તે પ્રમાણે ગુરુની ભક્તિ સહિત પેાતાના આત્માની આ પ્રમાણે શુદ્ધિ થવાનુ માનતા તપ કરવા લાગ્યે, આજ્ઞા પ્રમાણે તપ પૂર્ણ થયે, ત્યારે મહાસ‘વેગ પામેલા સુજ્ઞશિવ કહેવા લાગ્યા કે, ' હું ભગવત! કૃપા કરીને ભાર્યા સહિત મને દીક્ષા આપે ત્યારે ગુરૂ' કહ્યું કે, • અત્યારે તારી ભાર્યા ગવતી છે, તે કારણે વ્રત ગ્રહણ અને પ્રાયશ્ચિત્ત માટે અપેાગ્ય છે. પછી ગુરૂએ સુશિવને
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુથી છઠ્ઠી નરકે ગઈ
પડે
દીક્ષા આપી, તથા ગ્રહણ અને આસેવન એવા બને પ્રકારની શિક્ષા ગ્રહણ કરાવી, સરળ પરિણામ અને ભક્તિવાળે તે આકરૂં આવા પ્રકારનું તપ કરવા લાગ્યા. પિતાના શરીરની ટાપટીપ ન કરતા અને શરીરની મમતા વગર છ-છ મહિનાને તપ કરતે, ગ્લાનિ વગર અપ્રમત્તપણે આચાર્યની સાથે વિચારતો હતો. એમ કરતાં છવીશ વસ અને તેર દિવસને દીક્ષા-પર્યાય પાળી પાપ ગમન અન– શનની વિધિ કરવા પૂર્વક સર્વ કર્મને ક્ષય કરીને સિદ્ધિપદ પામ્યા.
સુજ્ઞશ્રી છઠ્ઠી નરકે ગઈ. પછી અવસરે ગૌતમ સ્વામીએ પૂછયું કે, “હે ભગ– વત ! તેવા પ્રકારનું મહાપાપ કરીને તે સુશિવ અંતકૃત -કેવલી કેવી રીતે થયે? ભગવતે પ્રત્યુતરમાં જણાવ્યું કે, “હું ગૌતમ! તે મહાનુભાવે વિશુદ્ધપણે આચના કરી અને ગુરૂએ આપેલ પ્રાયશ્ચિત પણ પૂર્ણ કર્યું હતું. ગૌતમ સ્વામીએ પૂછ્યું કે, તે સુજ્ઞશ્રીને જીવ ક્યાં ગયે ? ભગવતે કહ્યું કે, “હે નૌતમ! તે છઠ્ઠી નરક પૃથ્વીમાં ઈ. ? હે નાથ ! કથા કર્મના ઉદયથી તે બાપડી ત્યાં ગઈ? ? ભગવંતે કહ્યું કે, “અતિરૌદ્ર અધ્યવસાય કરવાના કારણે ત્યાં ઉત્પન્ન થઈ. પ્રસૂતિ સમય નજીક આવ્યો, ત્યારે તેણે ચિંતવ્યું કે, “આવતી કાલે સવારે વિવિધ પ્રકારના ક્ષારો વડ કરીને આ ગર્ભને પાડી નાખીશ. આવા પ્રકારના આડા-અવળા પાપ વિચારના મનવાળી ગર્ભના માટે ખેટા પાપ વિચાર કરતી પુત્રને જન્મ આપી તરત મૃત્યુ પામી, એથી સુશ્રી છઠ્ઠી નરકે ગઈ,
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
મુસદ્ધાર્ત્ર
સુસઢનાં જયણા વગરનાં તપ-સ’યમનાં માઠાં ફળ,
&
તત્કાલ જન્મેલા જરા-એર-જમાલથી વીટળાએલા એવા તે પુત્રને કૂતરાએ મુખમાં ગ્રહણ કરીને કુંભારના ચાકડા ઉપર મૂકો. જેટલામાં કૂતરા સક્ષણ કરવા જાય છે, એટલામાં ત્યાં કુંભાર આવી પહોંચ્યા, તેને હાથમાં લઇને પાતાની પત્નીને તે ખાળક આપ્યા, વળી ભાર્યાને કહેવા લાગ્યા કે, • હું પ્રિયે! પુત્ર વગરના આપણને ભક્તિથી તુષ્ટ થયેલી ફુલદેવતાએ પુત્ર આપ્યા. ત્યાર પછી વિસ્તારથી જમણવાર સહિત પુત્રના મેટેક મહેત્સલ કર્યાં અને પેાતાના પિતાનું જે મુસદ્ધ એવુ' નામ હતું તે જ નામ પુત્રનુ પણ પાયું.... અનુક્રમે યૌવન ય પામ્યા, તે સમયે ત્યા વિશુદ્ધ જ્ઞાનાતિશય ચુક્ત એવા મુનિ વૃષભે તે નગરમાં પધાર્યા, તેમની પાસે જિનેશ્વરાએ કહેલા જિધમ સાંભળ્યે, ઉત્પન્ન થયેલા સવેગવાળા ભવના દુ:ખથી ભય પામેલા તેણે દીક્ષા અંગીકાર કરી. તે હંમેશાં ગુરૂની પાસે રહીને ગુરૂ મર્દિની ભક્તિ કરતા છ, અટ્ટમ, ચાર, પાંચ લાગલાગઢ ઉપવાસ, પંદ૨ વિસના, મહિનાના એ વગેરે થ્યાકર તપ કરતા હતા.
અનુક્રમે ધીમે ધીમે સયમમાં શિથિલ થતા ગયા. ગુરૂ વારવાર શિખામણ આપતા, તેા તે હિતશિક્ષા માનતા નહી. અને તપ-ચણ સિવાય બીજા કેાઈ સયમને ભાન નહિ. ત્યાર પછી મધુર વચનથી ગુરૂ મહારાજ કહેવા લાગ્યા કે, હું વત્સ ! આ ભવ અટવીમાં અથડાતા જીવને સુવિશુદ્ધ જયણા વગર એકલા તપ અને ચારિત્ર રાણભૂત થતા નથી. આંધળા પાસે નૃત્ય, અહેરા પાસે ગીત રોાભા પામતું નથી, તેમ સત્ર તેનું જયણા હિત એવું તપ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
સુરતનાં જલ્સા વગરનો તપ-સંયમના માઠાં ફળ
૫૫
-
=
=
અને ચારિત્ર એભા પામતું નથી. આ પ્રમાણે ગુરૂ વડે વારંવાર પ્રેરણા પામવા છતાં તે ગુરૂના વચનને અંગીકાર કરતો નથી અને જયણ રહિત તપ અને ચારિત્ર કરવા લાગ્યો,
ફરી ગુરૂએ તેને કહ્યું કે, હે ભદ્ર! દેવતાઓને પણ આશ્ચર્ય પમાડે એવું દુષ્કર તપ-ચારિત્ર તે આદર્યું છે, જે તે તપ ચારિત્ર જયણા સહિત તેમ જ આલેચનારૂપ જળથી કલુપતાને મેલ ધોઈ નાખે અને ગુરૂની આજ્ઞાનુસાર જે થોડા પણ તપ-ચારિત્ર કરે તો તે સૌમ્ય ! તુ નકી એ , કિન્નર, બેચરે, મનુષ્ય અને મુનિઓને આ લેક અને પરલોકમાં દરેકને વંદનીય બને, ગુરૂ આજ્ઞાથી નિરક્ષેપ બની સ્વચ્છદ મતિથી કરનાર એવું તારું તપ તો કાસ નામના ઘાસના પુષ્પની જેમ સર્વથા નિષ્ફલ જાય છે, આ પ્રમાણે વિવિધ યુક્તિથી આચાર્ય કહ્યું, તે સાંભળીને તેણે કહ્યું કે, “મને પ્રાયશ્ચિત્ત આપે.' એટલે ગુરુએ વિધિથી તેને પ્રાયશ્ચિત્ત શુદ્ધિ આપી. ત્યાર પછી ગુરુના વચનાનુસાર સંયમ-જયણાદિથી યુક્ત થયો ચકો હંમેશાં તપ ચરમાં રક્ત બની કેટલાક કાળ ગુરુ સાથે વિચારવા લાગ્યા, ફરી પણ પાછો સંયમ–જયણામાં શિથિલ બની, છઠ્ઠ, અમથી માંડી યથાવત છ-છ મહિનાના આકરા તપ કરવા લાગ્યા. પરંતુ સ્વછંદ મતિથી શીતલ જળને પરિભાગ કરવા લાગ્યા, ફરી પણ મોટા ગુણેથી ગૌરવવાળા ગુરુએ પ્રાયશ્ચિતને પ્રગટ ઉપદેશ આપે, તે પણ મૂઢ બુદ્ધિવાળે તે પ્રમાણે કરતું નથી, પરંતુ પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે મનફાવતુ સર્વ કર્યા કરે છે. પાપનાં આસવ-દ્વારે બંધ કરતો નથી, સ્વાધ્યાયમાં પ્રમાદ અને શિથિલતા કરવા લાગે, એટલું જ નહિ પરંતુ દરરોજના આવશ્યક
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
સુસઢ ચરિત્ર
થિગે તેમ જ ચરણસિત્તરી-કરણસિરીમાં પણ શિથિલતા અને પ્રમાદ સેવવા લાગ્યા,
આચાર્ય મહારાજ શેાધિ નિમિત્તે જે જે પ્રાયશ્ચિત્ત આપતા હતા, તે તે જડ કરતા ન હતા, પણ પિતાને જે અનુકૂળ આવે, તે સ્વેચ્છાથી કરતા હતા, (૫૦૦ વળી, ગુરની મજાક ઉડાવતા હતા કે, પાપની શુદ્ધિ કરનાર આચાર્યું અને જે પ્રાયશ્ચિત આપ્યું તે મને શું દુષ્કર છે? અર્થાત મારા માટે ગમે તેટલું તપતું પ્રાયશ્ચિત્ત આપે તો પણ મને સહેલું છે. હું મારા ખમણથી માંડી છ મહિનાના લાગલગટ ઉપવાસ કરનાર તે પણ મારી પિતાની ઈચ્છાથી આવું તીવ્ર તપ કરનાર છું, તે શું આથી અધિક તપ મને ગુજી આપવાના છે ?
આ પ્રમાણે ચાહે તેમ બકવાદ કરનારને આચાર્ય મહારાજે પિતાના ગરછમાંથી કાઢી મૂક્યું, એટલે ધનુષમાંથી છુટેલા બાણની જેમ ધર્મથી વિમુક્ત બનેલ મે ત્યાં રખડ્યા કરતા હતા. દુષ્કર તપ-ચરણ કરતા પરંતુ પૃથવી, જલ, અગ્નિના કાર્યકાર્યના વિવેક વગરનો ઉપયોગ કરતાં તેણે કેટલેક કાળ પસાર કર્યો. સ્વછંદપણે પ્રવજ્યા પાળીને ભરીને તે સુસઢને જીવ ઈન્દ્રની સખી ઋદ્ધિવાળે કમ નામના પ્રથમ દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયો, ત્યાંથી ચવેલ તે સુસઢને જીવ આ જ ભરતક્ષેત્રમાં વાસુદેવ થઈને ૭ મી નારકીમાં જશે. ત્યાંથી નીકળીને સ્ત્રીપણે મથનમાં અતિ આસક્તિવાળ બની મારીને તે સુસઢ અનંતકાયમાં જશે. જયણારહિત અતિ દુષ્કર તપ-ચરણ કરતો હોવા છતાં સુદ્ધને જીત્ર અંત ભયંકર ભવસમુદ્રમાં દીર્ઘકાળ પિયત ભ્રમણ કરશે,
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુસને જાણ વગરને તપ–ધમના માઠાં ફળ
પ૭
1
ગૌતમસ્વામીએ પૂછ્યું કે, “હે ભગવંત! દુષ્કર તપ ચરણ કરનાર તે દુ:ખમાં હેરાનગતિ ભેગવતો શા કારણે ભવમાં ભટકશે ? પ્રભુએ કહ્યું કે, “તે મૂલગુણ અને ઉત્તર ગુણેના અણસમજ પણાને કારણે તથા ગુરુવચન અને જયણા ન આચર્યા, તેથી ભવમાં ભ્રમણ કરશે. “હે ગૌતમ ! જે પ્રકારે તેણે દુષ્કર તપશ્ચરણ કર્યું, તેના આઠમાં ભાગનું તપ-ચરણ જે જયણા સહિત કરવામાં આવે તે બીજે તેટલા જયણાવાળા તપશ્ચરણથી સુક્તિ મેળવે, “હે ગૌતમ! તે સુસઢ અહિ જળને ઉપભેગ ન કરતો હતે, તો તે જિનવરની આજ્ઞાથી યુકત થયેલો તે પરમપદને પાસતે.
વળી અહિં એ સમજવાનું છે કે, એક બે યાવત છે મહિને ભોજન કરનારા આતાપના લેવા પૂર્વક તીવ્ર તપશ્ચરણ કરનાર મુનિએ એક બાજુ અને બીજી બાજુ પ્રથમ દિવસના દીક્ષિત કે જેઓ ગુરુ અને ભગવંતની આજ્ઞા પ્રમાણે જયણા વગેરે સહિત ચારિત્ર પાલન કરનારા છે, તેઓ વચ્ચે લાખમાં અંશને ફરક છે. તેઓ એક દિવસના દીક્ષિતના લાખમાં અંશમાં પણ આવી શકતા નથી, કારણ કે, ક્ષમા, ઈદ્રિયદમન, ગુરુ આજ્ઞા આદિથી હિત છે. હે ગૌતને ! જિન દીક્ષા ગ્રહણ કરીને જેઓ જયણારહિત તપશ્ચરણ કરે છે, તેઓ જિન-આજ્ઞાનું ખંડન કરનારા છે અને ગૃહસ્થાથી પણ અધિક સમજવા,
આ પ્રમાણે વિશુદ્ધ જયણ રહિત તપમાં નિત્ય ઉદ્યમી એવા મુસઢની અતિશય દુખ પરંપરા સમ્યગ પ્રકારે સાંભળીને હે ધર્મની ઈચછાવાળા ! તમે જયણામાં વિશેષ ઉદ્યસવાળા થાઓ,
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
-
~~-~- -
- -
--
યુગોપદિનેતાપદેશ ~~
~-~ ~ -~~ ~ આ પ્રમાણે વતન-વિષયક ગ્રન્થમાંથી ઉછરી કંકલિત કરેલી પ્રાકૃત સુસહની કથાને આગમ દ્વારક આચાર્ય શ્રી આનંદસાગરસૂરીશ્વરજીના શિષ્ય આ૦ શ્રી હેમસાગરસૂરિએ કરેલ ગૂજરનુવાદ પૂર્ણ થશે. (સં. ૨૦૬ આ શુદિ ૧ ગુરુવાર દાદર, જૈન જ્ઞાન મંદિર, મુબઈ-૨૮
સૂત્રોપદિ-હિતોપદેશ સશલ્ય મૃત્યુ પામનારનાં દુખે. ધગ ધગ એવા શબ્દ કરતાં પ્રજ્વલિત જવાલા-પંક્તિઓથી આકળ મહા ભયંકર ભારેલા મહા અગ્નિમાં શરીર સહેલાઈથી મળે છે, અગારાના ઢગલામાંથી એક કૂદકા મારીને ફરી જળમાં, તેમાંથી સ્થળાં, તેમાંથી સરીને ફરીને નદીમાં જાય, એવાં દુખે ભેગવે કે તે કરતાં મરવું સારું લાગે. પરમાધામી દેવતાઓ નારકી ના શરીરના હથિયારોથી એવા નાના કટકાઓ કાપીને પછી હંમેશા તેને સલુકાઈથી અગ્નિમાં હેમે છે. સખત કઠોર તીક્ષણ કરવતથી શરીર ફડાવીને તેમાં લૂણ, ઊસ, સાજીખાર, ભભરાવે, તેના પિતાના શરીરને અત્યંત શુષ્ક કરી નાખે, તે પશુ જીવતાં સુધી પોતાના શયને ઉદ્ધાર કરવા સમર્થ થઈ શકતાં નથી
યવક્ષાર, હળદર વગેરે પદાર્થોથી પોતાનું શરીર લિપીને મૃતપ્રાય: કરવું સહેલું છે. સ્વહસ્તે પિતાનું મસ્તક છેદીને ગ્રહણ કરવું. આ પણ કાર્ય કરવું સુલભ છે, પરંતુ એવું તપ-સંયમ કરવું દુષ્કર છે કે જેનાથી નિ:શકય બની શકાય,
પિતાનું દુશ્ચરિત્ર પ્રગટ કરવું દુષ્કર છે. પાતાના શલ્યથી દુઃખી થયેલ, માયા અને દંભથી
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિતાનું દુશરિત્ર પ્રગટ કરવું
કરે છે
કરેલાં શો-પાપ છુપાવતે તે પોતાના શલ્ય પ્રગટ કરવા સમર્થ બની શકતો નથી. કદાચ કેઈક રાજા દુશ્ચરિત્ર પૂછે, તે સર્વસ્વ અને દેહ આપવા કબૂલ થાય, પરંતુ પિતાનું દુશ્ચરિત્ર કહેવા સમર્થ થઈ શકતો નથી,
કદાચ રાજા કહે કે, “તને સમગ્ર પૃથ્વી આપું, પરંતુ તારે તારું સમગ્ર દુશ્ચરિત્ર પ્રગટ કરવું. તે પણ કઈ પિતાનું દુશ્ચરિત્ર કહેવા તૈયાર થતાં નથી. રાજા કહે કે, “તારું જીવન કાપી નાંખું છું, જે જીવતા રહેવાની અભિલાષા હેય તો તારા દુશ્ચરિત્ર કહે ” પ્રાણને ક્ષય થાય તે પણ દુરિત્ર તે કહેતા નથી. સર્વસ્વનું હરણ થાય, રાજ્ય કે પ્રાણ ચાલ્યા જાય તે પણ કઈ પિતાનું દુચરિત્ર કહેતા નથી. હું પણ કદાચ પાતાળનરકમાં જઈશ, પરંતુ મારું દુચરિત્ર કહીશ નહીં. જે પાપી અધમ બુદ્ધિવાળા એક જન્મના પાપ છુપાવનારા કાપુરુ હોય, તે દુશ્ચરિત્ર ગેપ, છુપાવે છે. તે મહાપુરુષ કે સદ્દબુદ્ધિવાળા નથી. અહીં જે દાનવ કે દુર્જન, તે સંપુરૂષે કહેવાતાં નથી.
ચરિત્રોમાં સત્પરૂપે તે કહેવાય છે કે, જેઓ શલ્ય હિત તપ કરવામાં તલ્લીન હેય, આત્મા પિતે પાપા કરવાની ઈચ્છાવાળ ન હોય અને અનિમેષ જેટલા કાળમાં અનંતગુણ પાપ વડે ભરાઈ જાય.
દુખ સમયે કેવી ભાવના ભાવવી ?
થુઆના જીવનું શરીર કેવડું? તેના દષ્ટાંતથી જગતના જીવને નિરંતર દુ:ખ રહે છે. નાનામાં નાનું અને તેનાથી પણ વધારે નાનું, તેનાથી પણ ઘણું અ૫, તેમાં
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રિપદષ્ટિ-હિતોપદેશ
કુંથુઆને પગ કેવડે ? પગની અણીને એક માત્ર નાનામાં ના ભાગ, તેને પણ લાગ જે આપણા શરીરને સ્પશે કે કેઈના શરીર ઉપર ચાલે તો પણ આપણને દુઃખનું કારણ બને, લાખો કશુઆના શરીરને એકઠા કરી, નાના (ઝવેરાતના) કાંટાથી તોલ કરીએ, તો પણ એક પલ કે (ગામ) ન થાય, તો એક કથુનું શરીર કેટલું માત્ર થાય? એવા બારીક એક કુશુઆના પગની અણીના ભાગનાઅને સહન કરી શકતો નથી અને પાટાભાગના સ્પર્શથી આગળ કહી ગયા તેવી અવસ્થા છે અનુભવે છે, તો હે ગૌતમ ! તેવા દુ:ખસમયે કેવી ભાવના ભાવવી જોઇએ ? કુછું સરખું ઝીણું પ્રાણું મારે મલિન શરીર પર ભ્રમણ કરે, સંચાર કરે, હીંડે (ચાલે) તો પણ તેને ખણુને વિનાશ ન કરે, પરંતુ રક્ષણ કરે. આ જીવ કાંઈ હંમેશા અહી નિવાસ કરવાનું નથી કે લાંબે સમય રહેવાને નથી, એક ક્ષણમાં ચાલ્યા જશે, બીજી ક્ષણ નહી રહે, કદાચ બીજી ક્ષણમાં ન ચાલ્યા જાય તે હે મૌતમ! આ પ્રમાણે ભાવના ભાવવી કે આ કુંથુ અહી રાગથી નથી , કે મારા ઉપર તેને દ્વેષ નથી થયો. કંધ, મત્સર, ઈર્ષ્યા કે વેરથી મને ડંખ નથી મારતે, તે કીડા કરવાની ઈચછાથી મને (ડંખતે) કરડતો નથી. કુંથુ વૈરભાવથી કેઈના શરીર ઉપર નથી ચડત. તે તે ગમે તેના શરીર ઉપર વગર અભિપ્રાયે ચડી જાય છે; વિલેન્દ્રિય હાય, બાળક હોય, બીજુ કાઈ પ્રાણી હેય, તે સળગતાં અગ્નિ અને વાવડીના જળમાં પ્રવેશ કરે, તે કદાપિ એમ ન વિચારે કે, આ મારે પૂવને વૈરી છે, અથવા મારે સંબંધી છે. માટે આત્માએ એમ વિચારવું કે, આમા મારા અશાતાના પાપને ઉદય આવ્યે છે, ખાવા જીવે
કરે, પર
અહી
રહેવા
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુખ સમયે કેવી ભાવના ભાવવી?
પ્રત્યે મેં કોઈ અશાતાનું દુ:ખ કર્યું હશે, પૂર્વ ભવમાં કરેલા પાપકર્મના ફળ ભેગવવાને અથવા તે પાપના પુજને છેડો લાવવા માટે, મારા આત્માના હિત માટે આ કુંથું તિરચ્છ, ઉદર્વ, અધે-દિશા અને વિદિશામાં મારા શરીર પર આમ-તેમ ફરે છે. આ દુ:ખને સ્વભાવથીસમભાવથી સહન કરીશ, તે મારાં પાપકર્મને છેડે આવશે. કદાચ કુશુને શરીર પર ફરતાં ફરતાં મહા વાય
ને ઝાપટે લાગ્યું, તે તે કશુને શારીરિક દુસહ દુ:ખ અને રૌદ્ર તથા આર્તધ્યાનનું મહાદુઃખ વૃદ્ધિ પામશે. આવા સમયે વિચારવું કે, આ કુંથુઆના સ્પર્શથી તેને નામનું દુ:ખ ઉત્પન્ન થયું છે, તો પણ તારાથી સહન કરી શકાતું નથી અને આતરીકધ્યાનમાં ચાલ્યા જાય છે, તો તે દુઃખના કારણે તું શલ્યને આરંભ કરીને મને કે વચનગ કે કાય-ગથી સમય, આવલિકા, મુહૂર્ત સુધી શલ્યવાળ થઈશ અને તેથી તેનું ફળ તે તારે એકદમ લાખા કાળ સુધી વેઠવું પડશે. તે વખતે તેવા દુ:ખે તું શી રીતે સહન કરીશ? તે દુ:ખે કેવાં હશે ? ચારે ગતિ અને ૮૪ લાખ યોનિ સ્વરૂપ અનેક વે અને ગર્ભાવાશે ગ્રહણ કરવા પડશે. જેમાં રાત્રિ-દિવસના દરેક સમયે સતત પ્રચંડ ઘેર મહા ભયંકર દુ:ખ સહન કરવું પડશે. એ મારે! એ બાપરે! એમ આકદન કરવું પડશે
દ્રવ્યપૂજા અને ભાવપૂજા, ત્રણે લેથી પૂજા પામેલા અને જગતના ગુરુ એવા ધર્મ-તીર્થકરોની દ્રવ્ય-પૂજા અને ભાવ-પૂજા એમ બે - બે પ્રકારની પૂજા કહેલી છે, ચારિત્રાનુષ્ઠાન અને કષ્ટવાળા ઉઝ ઘેર તપનું સેવન કરવું તે ભાવ-પૂજા અને દેશ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદ-
હિપદેશ
વિરતિ શ્રાવકે જે પુરસ્કાર તેમ જ દાન, શીલ ખાદિ ધર્મ સેવન કરે તે કાવ્યપૂજા, તેથી કરીને હે ગૌતમ! અહીં આવું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે સમજવું
ભાવ-અર્ચન એ અપ્રમાદથી ઉત્કૃષ્ટ ચારિત્ર-પાલનરૂપ છે, જ્યારે દ્રવ્ય-અર્ચન એ જિનપૂજારૂપ છે. મુનિએ માટે ભાવ-અર્ચન છે, અને શ્રાવકે માટે બને અર્ચન કહેલા છે, તેમાં ભાવ અર્ચન પ્રશંસનીય છે.
હે ગૌતમ! અહીં કેટલાંક શાસ્ત્રના પરમાર્થને નહી સમજનારા અવસાન-શિથિલ-વિહારી, નિત્યવાસી, પલકના નુકશાનનો વિચાર નહીં કરનારા, પોતાની અતિ પ્રમાણે વર્તન કરનાર છેષ, મોહ, અહંકાર, મમત્વ આદિમાં અતિ પ્રસન્ન બનેલાં, સમગ્ર સંયમરૂપ સદ્ધર્મથી પરાસુખ, નિર્દય, નિર્લજજ, પાપની વૃણા વગરના, દયા હીન, પાપ આચરણ કરવામાં અભિમાન બુદ્ધિવાળાં, એકાંતપણે જે અત્યંત ચંડ, રુદ્ર અને હૂર અભિગ્રહે કરનાર મિચ્છાદષ્ટિએ, સાવ સાવધ એમનાં પચ્ચખાણ કરીને સસંગ, આરંભ, પરિગ્રહથી રહિત થઇ, ત્રિવિધ, ત્રિવિધે (મન-વચન-કાયાથી કૃત-કારિત-અનુમતિથી) સામાયિક દ્રવ્યથી ગ્રહણ કરે છે, પરંતુ ભાવથી ગ્રહણ કરતાં નથી. નામનું જ મસ્તક મુંડાવે છે, નામના જ મહાવ્રતધારી છે, શ્રમણ થયાં છતાં પણ અવળી માન્યતા કરીને સર્વથા ઉન્માનું સેવન અને પ્રવર્તન કરે છે તે આ પ્રમાણે જ અમે અરિહંત ભગવંતની ગંધ, માળા, દીપક, સંમાજન, લિંપન, વસ્ત્ર, બલિ, ધૂપ આદિની પૂજા -સત્કાર કરીને હંમેશાં તીર્થની પ્રભાવના કરીએ છીએ – એ પ્રમાણે માનનારા ઉન્મા પ્રવર્તાવે છે. આ પ્રમાણેનાં
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્ પૂજા અર્બી ભાવપૂ
ક
તેમનાં ક૨ે. સાધુને અનુરૂપ નથી. “ હે ગૌતમ ? વચનથી પણ તેમના આ કન્યની અનુમેદના આપવી નહી', 3
હે ભગવત ! કયા કારણથી એમ કહેવાય છે કે, વચનથી પણ તેમના આ દ્રવ્યપૂજનની અનુમેાદન ન ક૨વી?” “હે ગૌતમ ! તેમના વચનાનુસારે અસયમની મહુલતા, મુળગુણુને નાશ થાય, તેથી કર્મના આસ્રવ થાય, વળી અધ્યવસાય આશ્રીને સ્થૂલ તેમ જ સૂક્ષ્મ શુભાશુભ કર્મ-પ્રકૃતિઓના અધ થાય, સર્વ સાવધની કરેલ વિરતિ રૂપ મહાવ્રતાના ભંગ થાય, વ્રતભંગ થવાથી આજ્ઞાઉલ્લંઘનના દોષ લાગે, તેનાથી ઉન્માર્ગી પશુ પામે, તેનાથી સન્માના લેપ થાય, ઉન્મા` પ્રવર્તન કરવુ' અને માગના વિપ્રલાપ કરવા એ ત્તિએને માટે મહાઆશાતના રૂપ છે, કારણ કે, તેવી મહાઆરાતના કરનારને અતતાકાળ સુધી ચારે ગતિમાં જન્મ-મરણુના ફેરા કરવા પડે છે, આ કાર્ણથી હું ગૌતમ ! એમ કહેવાય છે કે, તેત્રા વચનની અનુમાદના ન કરવી. ' વ્યસ્તવ અને ભાવસ્તવ એમાં ભાવસ્તવ ઘણાં ગુણવાળુ` છે. ''
‘દ્રવ્યસ્તવ ઘşાં ગુણવાળુ' છે' એમ બેાલનારની બુદ્ધિ સમજણ વગરની છે.
'
હું ગૌતમ! છ કાયના જીવાનુ` હિત-રક્ષણ થાય તેમ વલુ, આ વસ્તવ-ગ, પુષ્પાદિકથી પ્રભુ-ભક્તિ કરવી, તે સમગ્ર પાપના ત્યાગ ન કરેલ હોય, તેવા દેશવિતિાળા શ્રાવકને ચુક્ત ગણાય છે, પરંતુ સમગ્ર પાપના પચ્ચક્ખાણુ કરનાર સવમી સાધુને પુષ્પાદિકની પૂજારૂપ વ્યસ્તવ કરવુ કતુ નથી.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
પદદ્ધિ હિતોપદેશ ભાવસ્તવની ઉત્તમતા માટે દશાર્ણભદ્ર
અને ઈન્દ્રનું ઉદાહરણ. “મૌતમ ! જે કારણથી આ દ્રવ્યતવ અને ભાવવરૂપ બને પૂજા બત્રીશ ઇન્દોએ કરેલી છે, તે કરવા લાયક છે – એમ કદાચ તમે સમજતા હતા, તે તેમાં આ પ્રમાણે સમજવાનું છે. આ તો માત્ર તેઓનો વિનિયોગ મેળવવાની અભિલાષારૂપે ભાવતવ ગણેલ છે, અવિરત એવા ઇન્દ્રોને ભાવતવ (છકાય જીની ત્રિવિધ-ત્રિવિધે દયા સ્વરૂપ)નો અસંભવ છે.
દશાણુભક રાજાએ ભગવંતને આડંબરથી સત્કાર કર્યો, તે દ્રવ્યપૂજા અને ઈન્દ્રની સરસાઈમાં હાર્યા, ત્યારે ભાવસ્તવરૂપ દીક્ષા અંગીકાર કરી, ત્યારે ઇન્દ્રને પણ હરાવ્યા, એ ઉદાહરણું અહી લાગુ પાડવું જોઈએ, માટે ભાવસ્તિવ જ ઉત્તમ છે.
ચકર, ભાનુ, ચન્દ્ર, દત્ત, કમક વગેરેએ ભગવંતને પૂછયું કે, “શું સર્વ પ્રકારની પ્રાદ્ધિ સહિત કેઈ ન કરી શકે તેવી રીતે લક્તિથી પૂજા-સત્કાર કર્યો, તે શું સર્વ સાવદ્ય સમજવું કે ત્રિવિધ ત્રિવિધ વિરતિવાળું અનુઠાન સમજવું કે સર્વ પ્રકારના યોગવાળી અવિરતિને વિષે તે પૂજા રણવી?
હે ભગવંત! ઈ-હોએ તો તેમની સર્વ તાકાતથી સર્વ પ્રકારની પુજા કરી છે. “હે ગતર! અવિરતિવાળા ઈકોએ ઉત્તમ પ્રકારની ભક્તિથી પૂજા-સત્કાર કર્યો હોય, તો પણ તે દેશવિરતિવાળા અને અવિરતિવાળાને આ
વ્યસ્તવ અને શાસ્તવ એમ બંનેને વિનિગ તેની યોગ્યતાનુસાર જોડે.
*
*
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
મK
અન્તિ
મ
સ ધ ના
છે
રાતિ
આમ ભાવના
આત્મા! તુ અનાદિ કાળથી ભવાટવીમાં અટવાયા કરે છે, હજુ તારા દુ:ખને અંત ન આવ્યું. હવે મહાપુણ્યદયે મનુષ્યભવ આર્યક્ષેત્રાદિક ધર્મારાધન લાયક સામગ્રી મેળવી તે હવે ધર્મસાધના કર કે જેથી તારા જન્મ-મરણના ફેરા ટળે દુખમય સંસારનું સ્વરૂપ સમજ્યા પછી ત્યાં પડી રહેવું તે વિવેકી માટે એગ્ય ન ગણાય, મુક્તિને સાચો મા પામ્યા પછી આળસ-પ્રમાદ કરે તે ચિંતામણિરત્નથી કાગડાને ઉડાડવા જેવું ગણાય,
આબુ અષ્ટાપદ ગિરનાર, સમેતશિખર શત્રુંજય સાર; પાંચે તીરથ ઉત્તમ ઠામ, સિદ્ધિ ગયા તેને કર પ્રણામ, નાનિ નિગરામા, સત્તાવિળા પુળ ના પરિમાબ दव्वक्षिणा जिणजिवा, भावजिणा समवसरणदा ॥
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનિત્તમ સાધના
જેમ મંત્રથી ઝેર ઉતરી જાય, રેગ મટી જાય તેમ પ્રભુના નામ મંત્રથી મિથ્યાત્વ, અવ્રત, ગ, કષાય, પ્રમા દથી બાંધેલા કરમ મટી જાય છે.
ગત વીશીના તીર્થકરનાં નામ: કેવળજ્ઞાની, નિર્વાણું, સાગર, મહાયશા, વિમલ, સર્વાનુભૂતિ, શ્રીધર દત્ત, દાદર, સુતેજ, સ્વામી, મુનિસુવ્રત, સુમતિ, શિવ ગતિ, અસ્તાગ, નિમીશ્વર, અનિલ, યાધર, કૃતાર્થ, જિનેશ્વર, શુદ્ધમતિ, શિવંકર, સ્પન્દન અને સસ્પતિ,
વર્તમાન વીશીના તીર્થપતિઓનાં નામે: ઋષભ, અજિત, સંભવ, અભિનન્દન, સુમતિ, પદ્મપ્રભ સુપાર્શ્વ, ચંદ્રપ્રભ, સુવિધિ, શીતલ, શ્રેયાંસ, વાસુપૂજ્ય, વિમલ, અનંત, ધર્મ, શાંતિ, કુછ્યું, અર, મલ્લિ, મુનિસુવ્રત, નમિ, નેમિ, પાર્થ અને વીરપ્રભુ
આવતી ચોવીશીમાં થનારા તીર્થકર ભગવતોના નામ : પદ્યનાન્ન, શૂરવ,સુપાશ્વ, સ્વયંપ્રભ, સર્વાનુભૂતિ, દેવશ્રત, ઉદય, પેઢાલ, પિદિલ, શતકીતિ, સુવ્રત, અમને, નિકષાય, નિપુલાક, નિર્મમ ચિત્રગુપ્ત, સમાધિ, સંવર, થશેધર, વિજય, મલ્લ, દેવ, અનંતવીર્ય અને ભક્ત.
વીસ વિહરમાન જિનનાં નામે–સીમંધર, ચુકામધર, બાહ, સુબાહુ, સુજાત, સ્વયંપ્રલ, 1ષભાનન, અનંતવીર્ય, સુરપ્રશ, વિશાલ, વર, ચંદ્રાનન, ચંદ્રબાહુ, ભુજંગ, ઈશ્વર, નેમિપ્રભ, વીરસેન, મહાભક, દેવજશા, અન તવીય (અજિતવીર્ય).
ચાર શાશ્વત જિનનાં નામે – કષભાનન, ચંદ્રાનન, વારિણ, વર્ષમાન. એ સવ મળી ૯૬ જિનને મારી ત્રિકાલ ફોડાતુકોડ વંદના હેજે,
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આત્મભાવના
( to )
શાશ્વતી પ્રતિમા ૫૦૦ ધનુષની તેમ જ સાત હાથની રત્નમય દિવ્ય મનેાહર છે, જેનાં નથી શાશ્વતપદ પ્રાપ્ત થાય છે. વ્યંતર જન્મ્યાતિપ દેવલાકમાં અસખ્યાતા જિનબિમા છે. ત્રણ ભુવનમાં ૧૫,૪૨,૫૮,૩૬,૦૮૦ શાશ્ર્વતા જિનબિ એ છે તે મને મારી કાયાનુકાઢ વદના હાજો
વળી અશાāતી પ્રતિમા, આબુજીમાં આદિનાથ, તેમિનાથ, પા, શાંતિનાથ પ્રમુખ, અષ્ટાપદ ઉપર ભરત મહારાજાએ સેનાનું દેરાસર, રત્નના ચેાવીશ પ્રભુનાં શરીર પ્રમાણ જિમ્િમ ભરાવ્યાં. ગૌતમસ્વામીએ સ્વધિથી ઉપર જઈ જચિંતામણિનું ચૈત્યવદન કહેવા પૂર્ણાંક વંદના કરી, તિયક જા*ભક દેવતાને પ્રતિભેાધી ૧૫૦૩ તાપસેને પારણાં કરાવી કેવળજ્ઞાન પમાડ્યા. વળી રાવણ રાજાએ વીણા વગાડી ત્યાં તીર્થંકર ગાત્ર માંધ્યુ”.
चत्तारि अदसदोय, वदिया जिणवरा चउवीसं । परमट्ट निट्टिअट्ठा, सिद्धा सिद्धि मम दिसंतु ॥
એવા ત્યાં બિરાજમાન સર્વે પ્રભુને મારી વંદના હેજો, વળી ગિરનારજી ઉપર નેમિનાથ ભગવાને ૧૦૦૦ પુરુષ માથે દીક્ષા લીધી, સસારને દુ:ખરૂપ, દુ:ખથી ભરેલા, દુ:ખની પરંપરાનું કારણ, સાચા સુખના વેરી, હળાહળ વિષ, ખળતી આગ જેવા જાણી નેમિનાથ રાજીમતીના ત્યાગ કરી સન્માથી નીકળી પડયા, ચારિત્ર લઇ ૫૫ દિવસે કેવળજ્ઞાન પામ્યા. ૭૦૦ વરસ સુધી કેવળીપણે વિચરી ઘણા આત્માઓને પ્રતિબેાધી ૫૩૬ મુનિ સાથે મુક્તિ વર્યાં તેમને મારી કાડાનુંકાય વંદના હેજો.
સમેતશિખર ગિરિ ઉપર વીશ ટુકે વીશ પ્રભુ ૨૭૩૪૯
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ )
ખતમ શોધની
મુનિ સાથે મુક્તિ પામ્યા. ત્યાં શામળા પાર્શ્વનાથજી મુળ નાયક તરીકે બિરાજે છે. અને તારંગાજીમાં અજિતનાથ, ચ પાનગરીમાં વાસુપુજ્ય, ગિરનારમાં નેમિનાથ, પાવાપુરીમાં વીરભુ સિદ્ધિ વર્યા. શ્રી સિદ્ધાચલજી ઉપર પુર્વ નવાણુ વખત આદિનાથ પ્રભુ ઘેટીના પાગેથી સરર્યા, તિહાં જિનબિંબે તથા જિનમંદિરો ઘણાં છે, તે તેને મારી ફોડાનુક્રોડ વંદના જે,
હવે દ્રવ્યજિને તે તીર્થકર પદવી મેળવીને પિતાને કેટલાક પરિવાર લઇને મુક્તિમાં બિરાજે છે. હવે જેઓ તીર્થંકર પદવી પામશે તે શ્રેણિક રાજા, સુપાર્થ (મહાવીર પ્રભુના કાકા), ઉદાયિ કણિકના પુત્ર, દકેતુ (મહિલનાથના કાકા), કાર્તિક શેઠ, શેખ, આનંદ શ્રાવક, વકી, કૃણ, હરશતકી, રાવણને સુલસા પુરોહિત, રોહિણી, રેવતી વૈપાયન, રાવણ આદિના છે જે સાવિમાં તીર્થકર થશે તેમ જ મારા જીવને નિગારમાંથી બહાર કાઢયે તે સિદ્ધના જીવને મારી કોડાનકોડ વાર વંદના હેજે
ભાવજિન કોને કહેવાય ? ચાર ઘાતિ કમને ક્ષય કરી કેવળજ્ઞાન મેળવી દેવતાઓ રચેલા સમવસરણમાં બેસી
જ્યારે બાર પર્ષદાને મોક્ષમાર્ગને ઉપદેશ આપે, તે દ્વારા તીર્થકર નાયકમ ખપાવે તે ભાવજિન. તે સુવર્ણ સરખી કાયાવાળા ૧૦૦૮ ઉદાર લક્ષવાળા, જ્ઞાનાતિશયે કરી સર્વ પદાર્થો જાણી રહ્યા છે, સર્વ ભાવ દેખી રહ્યા છે, વચનાતિશયથી ભવિ જીવોને પ્રતિબોધે છે; તેમના પ્રતિબેધથી કઈક જીવ સમ્યકત્વ, કેઈક ચારિત્ર, કેઈક શ્રાવકપણું, કોઈક ક્ષપકશ્રેણિને પામે છે, એ પ્રમાણે ઘણા જીવોને કલેશ-કર્મથી મુક્ત કરે છે, વળી પુજાતિશ કરી ભવિ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
1
શ્રી આત્મભાર્થના
( ૬૨ )
જીવતે પ્રભુપુજા સેવા ભક્તિ વાના કરવા મન થાય છે પુજા સ્તવનાદિકથી પ્રશ્ન સખા પૂજનિક થાય છે.
wwwww
અપાયામાતિશયે કરી ભવિછત્રને ા અને ભવે.-સવનાં કષ્ટ, દુ:ખ, આપદા ટળી જાય છે. એ ચાર મેય અતિશયેા કહ્યા. વળી રોકવૃક્ષ, ઢીચણ સુધી પુષ્પવૃષ્ટિ, પચરંગી જળ-ચળના નીપજેલા પુયે વસે છે, વાણી એક ચાજન સુધી સુભળાય છે, ચાસર વીઝાય છે. નસિ'હાસન પર બિરાજમાન છે. ભામડલ પુઠે શાબે છે, આકાશે દુદુભી વાગે છે, ત્રણ છત્ર છાજે છે, ૧૨ ગુણ, ૩૪ અતિશય, પાંકીશ વાણીગુણુ-વાળા, મા પ્રાતિહા થી શાશિત, અસ ખ્યાતા ઇન્દ્રોથી સેવિત, ૧૮ દોષરહિત, કેવળજ્ઞાન-દનવાળા, તરણ-તારણ જહાજ માન, અજ્ઞાનરૂપ કાર ટાળવા સૂસમાન, તેમના કલ્યાણક સમયે અધકારમય નર્કમાં પૂણે ક્ષæવાર અજવાળુ થાય છે. મહાગાપ, મહામાહછુ, નિર્યામ, અને મહાસા વાહની ઉપમાવાલા એવા ભાવ તીર્થંકર શ્રી સીમ બરસ્વામીજી આદિ વીમ વિહરમાનને મારી કાડાનુંઢાડ વાર વંદના હાજા. બે ક્રોડ કેવળી, બે હજાર કે સાધુ, ગણધર ભગવત, મન:પર્ય વજ્ઞાની, અવધિજ્ઞાની, સાધુ સાથી, શ્રાવક, શ્રાવિકા રૂપ ચતુધિ સ’ઘ, સમકિત જીવ પ્રભુચ્ચા પાળનાર તે સર્વેને મારી ક્રોડાનુન્ક્રોડ વના હેાજો.
આ વજ્જૈના સ્તવનનું ફળ એ જ માગું છું, જે મારા કુવાળા આત્માને તમારા સરખા કહિત બનાવે, અ જ પ્રાથના કરું બ્રુ. તમારા જેવુ નિર્મળ કેવળજ્ઞાન-દર્શન સ્થિરતારૂપ ચારિત્ર, અનતુથી જન્મ-મરણના દુ:ખથી રહિત અનંત સુખ, અરૂપી ગુણે, અગુરુ લઘુ અવગાહના
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
( 8 )
અન્તિમ સાધન
wowowowwwwwwwwww સાદિનતસ્થિતિ, ફરી સારમાં આવવું ન પડે, ફોધ, માન, માયા, લોભ, રાગ-દ્વેષ દેહ આશા-તૃણ, વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ, ભૂખ, તરસ, તાઢ, તડકે, દુ:ખ, ફલેશ સંતાપ, એવા અનેક દોષરહિત મારો આત્મા છે. સ્વરૂપ આમા શુદ્ધ છે. મારો અવાએલા અનંતા ગુણે પ્રગટ થાવ, એવી મારી આપને પ્રાથના છે, એ સિવાય ધનદોલત, રાજ્ય, સ્ત્રી, પુત્ર પરિવાર, આબરૂ કંઈ માગતો નથીમા બધા પદાર્થો તુચ્છ અ૯પકાલ ટકનારા, નાશવંત પરિણામે દુઃખદાયી છે, તે પાપનું શાસન પાસી સારી રીતે સમજે છું.
સિદ્ધ પરમાત્મા જેઓએ આઠે કર્મો કાયમ માટે કાપી નાખ્યા છે તેમને પાંચ આચાર પાળનારા, ૩૬ ગુયુક્ત એવા આચાર્ય મહારાજને, હંમેશા પઠન પાઠન કરતા કરાવતા એવા ઉપાધ્યાયજીને, મેક્ષની સાધના કરતા અને બીજાને તેમાં સહાય કરતા સાધુ મહારાજને, તથા દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તપ એમ નવપદને મારી કોડાનકોડ વદના હેજે
એમ નવપદ દયાવે, પરમ આનંદ પાવે, નવમે ભવ શિવ જાવે, દેવ નરભવ પાવે; જ્ઞાનવિમલ ગુણ ગાવે, સિદ્ધચક્ર પ્રભાવે,
સવિ દુરિત શમાવે, વિશ્વ જયકાર પાવે, હે આત્મા! તું સવારના પહોરમાં જાગૃત થઈ નવકાર મહામંત્રનું સ્મરણ કરી ક્ષણવાર આત્મચિંતવન કર, કે તું અહીં મનુષ્ય ભવમાં ક્યા પુણ્યના ઉદયે આ ? રાહિલે નરભવ વારંવાર મળતો નથી; આ ધર્મ, પાવા જિનેશ્વર અખા દેવ, ત્યાગી સંયમી ગુરુ મહારાજને વેગ વારંવાર
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્ષામણુકુલકને આધારે ચાર ગત જીવની ખામણું
થતો નથી; મળેલી ઉત્તમ ધમ સામગ્રીને સદુપયોગ નહિ કરે તે વારંવાર આ સામગ્રી મળવાની નથી, માટે ચેત, જાગ, પ્રમાદ છેઠી, આળસ ત્યજી આત્મસાધનામાં ઉદ્યમ કર, માતપિતા, પુત્ર, સી, સગાવહાલો સહુ સ્વાર્થ સધાય ત્યાં સુધીનાં સગા છે. તારા સાચા હિતકારી એ ગણાય કે જેઓ આવતા શા માટે પુણ્યનું ભાથું તૈયાર કરાવે, એવા નિ:સ્વાર્થી હિતકારી હોય તો માત્ર ધર્મગુરુઓ કે લગીર પણ સ્વાથ રાખ્યા વગર ગમે તે ભેગે છાના કયામુ તરફ માત્ર દૃષ્ટિ રાખે છે. ફરી ફરી આવો સુદર અવસર મનુષ્યભવમાં તને નહિ મળે. આ ભાવના રોજ ભાવવી, જેથી સંસારનાં કલેશ, દુ:ખ, આપદા ટળી જશે અને તું શાશ્વતી, અક્ષય મોક્ષ સંપત્તિ પામીશ. જે રીતે સ્વપર ‘કલ્યાણ થાય, શાંતિ, સુષ્ટિ, પુષ્ટિ, ઋદ્ધિ, વૃદ્ધિ, મંગળ, જય વિજય, મેક્ષ પરમ પહદય થાય તેમ મુમુક્ષુ આત્માએ આત્મસાધના સાધવી.
ઈતિ આત્મભાવના
ક્ષામણુકુલકને આધારે ચાર ગતિ
જીવના ખમણ, જે કંઈ જીવને દુ:ખી કર્યા હોય તે સર્વને મન, વચન,
કાયા એમ ત્રિકરણ ચગે ખમાવું છું. અપાર ભવસમુદ્રમાં ભટક્તાં મને ચિંતામણિ રત્નસમાન જિનેન્દ્ર ધર્મની પ્રાપિત થઈ તેથી હું ધન્ય છુ. નરક, તિયચ, મનુષ્ય અને દેવરૂપ એ ચારે ગતિમાં જન્મથી માંડી મરણ સુધીનાં દુ:ખધી ભરપુર એવા ભવમાં ભટકતાં મેં
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
(
૨ )
અતિમ સાધના
મોહવશ થી જે કઈ જીવને દુ:ખ, ત્રાસ, વેદના અશાતા, આપ્યાં હોય તે સર્વને ત્રિવિધ ત્રિકરણ મેંગે અંતઃકરણ પૂર્વક ખમાવું છું સાતે નારકીમાં નારકીપણે ઉપન થઈ નારીના જીવને દુ:ખ દીધું હોય, પરસ્પર મસળવું, ચૂરવું, ફેંકવું, મારવું આદિ ત્રાસ કર્યા હોય તેને હું ખમાવું છું. પરમાધામીના ભવમાં નિયપણે મૂઢ અજ્ઞાની મા જીવે નારકીના જીવોને હણ્યા હેય, હા હા પરમાધામીના ભાવમાં મારા જીવે અજ્ઞાન કષાયવશ બની ક્રીડા નિમિત્તે કરવત, તરવાર, ભાલા, હથિયાર, વાણ, સાંડસા, દાઠા, ચાબુક, અગ્નિથી છેદન, ભેદન, તાડન, મારણ, યંત્રમાં પીલવું, વૈતરણું નદીમાં તારણ, કુંભીપાચનરૂપ ઘણાં દુ:ખે નારકી જીવોને આપ્યા હોય, તેને અત્યારે હું જાણતો નથી, તામસ ભાવથી જે કંઈ દુ:ખ દીધું હોય તે સર્વને વિવિધ ખમાવું છું,
તિર્યંચગતિમાં પૃથ્વી, અપ, તે, વાયુ, પ્રત્યેક અને સાધારણ વનસ્પતિકાયના ભોમાં મેં સ્વ, અન્ય અને પરસ્પરના શસથી પૃથ્વીકાયાદિ જીવને વિનાશ કર્યો હોય તેને ખમાવું છું,
શ પ્રમુખ બેઈન્દ્રિય, જું વગેરે ત્રણ ઈયિ , માખી વગેરે ચાર ઈદ્રિયવાળા ભવમાં મેં જે જે જીવનું ભક્ષણ કર્યું હોય, દુ ખ કે ત્રાસ આપ્યાં હોય તેને ખાવું છું. સંજ, સમૃમિ, જલચર પંચેન્દ્રિયના ભવમાં મસ્ય, કાચબા, સુસુમારે આદિ અનેકરૂપને ધારણ કરનાર નું ભક્ષણ કરી વિનાશ કર્યો હોય, જળચરના ભવમાં મેં બીજા ને ભક્ષણ-છેન-ભેદન કર્યા હોય, તેઓને વિવિધ નમાવું છું. સર્પ પ્રમુખ ઉરપરિસર્પ, બે વાનર પ્રમુખ ભૂજ પરિસપ, કૂતરાં, બિલાડાં, વગેરે સ્થળચર ચેશિ તિર્થયના ભામાં જીવેને છેદી ભેદી દુ:ખી કર્યા
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્ષામણાકુલકને આધારે ચાર ગતિ છત્રનો ખામણાં
( ૭૨ )
હાય, ભક્ષણ કર્યા હોય તે ને હું ખમાવું છું. જીવઘાત કરવારૂપ અશુભ કર્મો શાર્દૂલ, સિહ, વાઘ, ચિત્તા, ગેલેંડા, રી”, આદિ હિંસક જાતિમાં ઉત્પન્ન થઇ મારા વે જે જીવાને છિન્નભિન્ન કર્યા હાય તેને ખમાલુ' છુ', હેલા, ગીધ, કુકડા, હુસ, અગલા, સસલા, સારસ, કાગડા, ભાજ, કારી, ચકલા, સમૂશ્ચિમ, ગજ, પ્રેચર, પંચેન્દ્રિય ભવેામાં મે' ભૂખવશ થઈ કરમિયાં; કીડા આદિ વેાનાં શક્ષણ કર્યાં હેાય; મનુષ્યજવામાં જીભ ઈન્દ્રિયમાં લપટ ની મૂઢ પારધીની શિકારક્રીડા કરનારા મેં જે જીવાને શિકાર કર્યાં હોય, વળી શરીરની પુષ્ટિ માટે મદિરા, માંસ, મત્ર, માખણ, અથાણું, વાસી ખેારાક, અભક્ષ્ય ભક્ષણ, કરવાથી એઇન્દ્રિયાક્રિક જ્વાના વિનારા કર્યા હાય, તે સત હું ત્રિવિધયેાગે ખમાવું છું. વળી સ્પર્શેન્દ્રિયમાં લપટ બની કુંવારી કન્યા, સુધા, વિધવા, પઢી, વેશ્યાકિનુ ગમન કરી જે વેના વિનાશ કર્યાં ઢાય, વળી આંખના વિષયમાં લ‘પુષ્ટ બની તથા નાસિકા અને કાનના વિષયમાં આસક્ત બની જે વા હણ્યા હેાય તે સર્વને ત્રિવિધ ખમાવું છું. કામથી અથવા માનભર્જીંગ થવાથી બળાત્કારે આજ્ઞા મનાવી હોય, રાજ્યાધિકારીપણામાં અપરાધી કે બિન અપરાધીને આંધ્યા, ઘાયલ કર્યાં, માર્યાં, ત્રાસ પમાડવા, ભૂખ્યા-તરરયા રાખ્યા, કોઇને ભેટુ` કલ`ક આપ્યુ, ઇર્ષ્યાથી કાઇને ખેાટી રીતે ઉતારી પાડેલ હાય, કાઇની ચાડીચુગલી કે નિંદા કરી હોય તે સતે ખમાવુ છુ.. અનેક મ્લેચ્છ અનાય જાતિમાં રૌદ્ર ક્ષુદ્ર વભાવવાળા મે ધમાં એવે શબ્દ સાંભળ્યા ન હેાય, વળી પલાકની ઈચ્છાએ ધના ખહાને વેાના ઘાત કર્યાં હાય, બીજા જીવેાના દુ:ખના હેતુ અન્ય હે, આ દેશમાં કસાઇ, પારધી, ડુમ, માછી
Y
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્તિમ સાધના
( ૭૪ )
સાર, ફાંસી આપનાર હિ થક જાતિમાં જન્મી જે જે જ્ગ્યાને વિનાશ કર્યા હાય, તે સર્વને મન-વચન-કાયાથી માથુ હું, તે વે! અને ક્ષમા આપો.
ગાઢ મિંથ્યાત્વના ઉદયથી યજ્ઞાદિકમાં હિસા કરાવી હાય, વૃક્ષેા વેલડી વગેરેના વનને ય દેરાથી જે સ સ્થાવર વેને ભાળ્યા હોય, કહ્યું, તળાવ, કૂવા, ટાંકા, જળાશયા શાષાવ્યાં હોય અને તેમાં માછલાં, કાચમા વગેરેના વિનાશ થયા હોય, તેને હું... ખમાવું છું, ઉલ′પણે કર્મ ભૂમિ અંતરદ્વીપાદિને વિષે જે વાના તારા કર્યા હાય, દેવના ભવમાં પણ ફ્રીડાના પ્રયાગથી કે લાભમુદ્ધિથી જીવાને દુ:ખી કર્યા હાય, ભવનપતિના, વ્યંતર ચેાતિષના Gત્રમાં, તાલુભાષમાં નિર્દયપણાથી જ્વાને દુ: ખી કર્યાં હાય, આિિગક દેવપણામાં પાકી રિદ્ધિ સૃદ્ધિમાં ઇર્ષ્યા કરી, પરાભવ કર્યાં તે સ વેને હું ખમાવું છું, ચારે ગતિના કાઇ પણ ભૂતકાળના ભવાનાં, કે આ ભવમાં મે વાને માર્યાં હોય, પ્રાણના વિયેામ જાણતાં જાણતાં કર્યાં હાય, દુ:ખી કર્યાં હોય તે તે સતે હું" ખમાવુ છું. જે જે વા પ્રત્યે નાના-મેટા અપરાધેય કર્યાં, હું જીવે ! સધ્યસ્થ થઇ વેર્ મૂકી ખમેા. હું... પણ ખસું છું, આ મ'પૂ
લેાકમાં મારા કોઇ શત્રુ નથી. હુ જ્ઞાન-દુશન-સ્ત્રભાવવાળા હું, એક છું નિત્ય છું. મમત્વરહિત છું. અર્હત સિદ્ધ સાધુ અને દેવલીકથિત ધતું મને શરણ હાલે. તે જ મલિક હાજો, કર્મક્ષયના કારણે એવા પંચમેષ્ડતુ અને ભવેભવ શરણ હાજો
•
આ ખામણાં વેને ભાવશુદ્ધ અને કર્મક્ષયનું મહાન કારણ છે.
તિ ક્ષામણાકુલકને આધારે ચાર ગતિ જીવના ખામણાં.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
લયા
( ૫ )
vvvvv
આ લે ય શું, પાપસેવન કરીને કર્મ બાંયાં હોય તે મિચ્છામિ દુક.
શ્રી વિરપરમાત્માને અને શ્રી ગૌતમ ગણધરને ભાવથી નમસ્કાર કરી મારા આત્માએ અજ્ઞાન કે કષાયને આધીન બની જે મન, વચન, કાયાના યોગે કમબંધ કર્યો છે તેનું મિચ્છામિ દુક્કડ,
રાત્રિભોજન, અભણ્ય, અનંતકાય, વાસભંજન ભક્ષણ કરવાથી કોઈ જીવને ભય વ્યાસ ધ્રાસ્કે પમાડીને, કપટ કરી માંહમાંહે ખેદ કરી-કરાવી, પરના અવગુણની નિંદા કરી, પિતાનાં વખાણ કરી, ચપલતા કરી, આકરા-કોર મમ અત્યાખ્યાનના વચન બોલીને, આત-ૌદ્રધ્યાન, કૂતુહલ કરીને, નાટક-સિનેમા, અરકસ, ખેલ જોઈને, ચેરી પચ્ચકખાણ ભંગ કરી, સતી સ્ત્રી બળતી જોઈને, કેઈને છિદ્ર કદાગ્રહમાં જોડીને, અનથી દંડ કર્યા હોય, હેળીની લડાઈ જેઈ, અજયણાએ ચાલતાં-બેસતા-ઊઠતાં-બેસતાં, ખાતાંપીતાં કે જીવને વિરાધી દુ:ખ ઉપજાવ્યું હોય તેને અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ, સિદ્ધગિરિ, ગુરુ, આત્માની સાક્ષીએ, મન, વચન, કાયાથી આ ભવ-પરભવ ભવોભવમાં થયેલા પાપને મિચ્છામિ દુક્કડં.
હવે ૧૮ પાપસ્થાનક આવું છું: જીવને પ્રાણથી વિયાગ ક્રોધ, લોભ, ભય હાસ્યથી જૂઠું બોલ્યા વગર આપેલી વસ્તુ લીધી, મૈથુન સેવ્યું, પરિગ્રહની મમતા રાખી, ક્રોધ-માન-માયા-લેશ-રાગ-દ્વેષ કર્યા, કજિયો કર્યો, કોઈના ઉપર બેટું કલંક ચડાવ્યું, રતિ-અરતિ કર્યા, પારકી નિંદા, કપટપૂર્વક જૂઠું બોલ્યો, મિથ્યાત્વશલ્ય
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ )
નિતમ સાધના અધર્મમાં ધર્મબુદ્ધિ, ધર્મમાં અધમ બુદ્ધિ કરી, આમ અહાર પાપસ્થાનકે જાણતાં-અજાણતાં સેવ્યાં-સેવરાવ્યાં, આ ભવ કે પરભવમાં તે સીમરરવામીની સાક્ષીએ મિચ્છામિ દુક્કડ, આ સર્વ પાપની નિંદા-ગહ કરું છું,
આ અને હવે પછી જે કહેવાશે તે રાવું મારાં પાપ નિફળ થાઓ,
પાંચ આશ્રવ સેવી, પારકાં છિદ્ર જોઈ, છ કાયની વિરાધના કરીને, સાત વ્યસન સેવી, આઠ મદ સ્થાનિક સેવી, વિશ્વાસઘાત કરી, નવ નિયાણ બાંધી, દસ અવિનય આચરી, ૧૪ રાજકમાં ભમી, ૧૫ કમાન સેવી, સત્તર ભેદે અસંયમ સેવી, ૧૮ પાપસ્થાનક સેવી, પાંચ ઈન્દ્રિયના વીશ વિષ સેવી. ૨૫ ક્રિયાઓ કરી બાર અવત આચરી, પંદર યોગે કરી, ત્રીશ મહામહનીયનાં સ્થાનક સેવી, ચારિત્રની વિરાધના કરી, સંયમ લઈ શુદ્ધ રીતિએ પાલન ન કર્યું, વ્રત લઈ ભંગ કર્યો, પચ્ચકખાણ ખંડિત કર્યું, સૂત્ર વિરુદ્ધ-ઉત્સુત્ર પ્રરૂપણ કરી ઉન્માર્ગને ઉપદેશ કર્યો, પ્રભુ આણ ભાગી. કેઈને દુબુદ્ધિ આપી, જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રની વિરાધના કરી, દાન-લાભ- ભેગ– ઉપભેગ ને વીર્ય એ પાંચના અંતરાય કર્યા, ધર્મ કરતાં કેઈને અંતરાય કર્યો, પાંચ સમિતિ, ત્રણ ગુતિ ચારિત્રમાં ન પાળી, અરહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય ઉપાધ્યાય, સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક-શ્રાવિકારૂપ શ્રીસંઘની આશાતના કરી. શત્રુંજય. ગિરનાર, આબુ, અષ્ટાપ, સમેતશિખર આદિ
સ્થાવર તીર્થોની અજાણતાં કે મુખપણે આશાતના કરી, ગિરિરાજ ઉપર થુંકયાં, પિશાબ કર્યો, તીર્થના અવર્ણવાર બલ્યા, જેમામ તીર્થરૂપ આચાર્યાદિ સાધુની આશાતના
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
આયણ
( ) કરી, ઉપધાન-ઉજમણા-મહોત્સવો સાધર્મિક ભક્તિ, છરી પાળતા સંઘ વગેરે શાસૃવિહિત અનુષ્કાને સીધે કે આડકતરી રીતે અપલાપ કર્યો, મતિ, શ્રત, અવધિ, મન:પર્યવ અને કેવળ એ પાંચ જ્ઞાનની આશાતના કરી જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બાહ્યાં, તે કર્મ કેવી રીતે બંધાય તે કહે છે,
કુદેવની પ્રશંસા કરે, જ્ઞાન વિષે કુલ દેહ કરે, કુશાસ્ત્ર કુમતિની પ્રશંસા કરે, સિદ્ધાંતના મૂળ અથ ભાંગે, પાપ પ્રકાશે, મિથ્યાત્વને ઉપદેશ કરે, તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બંધાય. કાળ-સમયે ન ભણે, અકાળે સૂવાદિક ભણે, વિનય બહુમાન ન કરે, ગુરુને એળે, સૂત્ર-અર્થ તદુભય બેટા ક; આવી રીતે જે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બાંધ્યાં તે સર્વનું મિચ્છામિ દુકડ.
હવે દર્શનાવરણીય કર્મ આવું છું.
કતીર્થની, કુદેવની, કુગુરુની સ્તુતિ-પ્રશંસા કરી, ધર્મના નામે હિંસા કરી, મિથ્યાત્વ ઉપર ભાવ રાખી, અતિ દુ:ખ શેક કરી, સમ્યફવમાં દૂષણ લગાડી, કત ન પાળવાથી, મિથ્યાત્વ ઉપજાવી, અધમ ફેલાવી, માને લેપ કરી, આ ભવ કે પરભવમાં જે દશનાવરણી પાપકર્મ બાંધ્યાં હોય તેનું મિચ્છામિ દુક્કડ.
અશાતા વેદનીયમ બાંધવાનો પંદર કારણ. મનુષ્યને મારી દુખ શેક ઘરી, જીવોને બંધનો બાંધીને, છેદન ભેદન પીડન ત્રાસ, આક્રંદન, ૫રદ્રોહ કરીને, થાપણુ-અનામત ઓળવી, યુદ્ધ કરી, પ્રાણીઓને દમન કરીને ક્રોધ ઉપજાવી, પરનિંદા કરી જે અશાતા વેદનીયકર્મ બાયું તે મિચ્છામિ દુક્કડં. સમ્યત્વ રોકનાર દશન મેહનીયનાં કારણ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
( )
અનિત્તમ સાધના
જણાવે છે, કેવળજ્ઞાન, સિદ્ધાંત, સંઘ, પ્રભુમા અરિહંતની નિંદા કરી, કુમાર્ગ પ્રકાશી જે દશનમેહનીય બાંધયુ, ચાત્રિ મોહનીય બે પ્રકારે બાંધે, કષાય અને નેકષાયથી, તીવ્ર ક્રોધાદિક કષાયથી હાસ્યાદિક કરીને જીવ ચારિત્ર મેહનીય બાંધે, જે કમથી જીવ સંસારના વિષયમાં ખૂએ રહે, તેની ૭૨ કેડીકેડીની સ્થિતિ કહેલી છે. એ કમ મદિરાપાન સરખું હોવાથી જેમ દારૂ પીધેલાને પોતાના શરીરનું, કપડાંનું કે બલવાનું કશું ભાન રહેતું નથી, તેમ મેહાધીન થયેલ આત્મા કર્તવ્યાકર્તવ્ય જાણવા છતાં ભાન ભૂલી જાય છે બધાં કામમાં આ કર્મ મેટુ મેહરાજા તરીકે ગણાય છે, એ મેહનીયને જીતવું ભલભલાને મુકેલ પડે છે. યોગમાં જેમ મનોયોગ, વ્રતમાં ચોથું બ્રહ્મચર્ય, ઇન્દ્રિયમાં રસના ઈન્દ્રિય, તેમ મોહનીય કર્મ જીતવું આકરુ છે. છતાં આ બળિયે થાય તે તેને પણ જીતી શકે છે; જબૂસ્વામીના જીવ ભવદેવના ભવ માફક આ મેહનીય કુમ મારાથી કઈ પ્રકારે બંધાયું હોય તે તેનું વિવિધ મિચ્છામિ દુક્કડં. તિય ચ આયુષ્ય કે બધે ?
શિયળ-આચાર રહિત, બીજાને ઠગે, જૂહુ બેલે, મિથ્યાત્વ પિપે, કુકર્મમાં પ્રેરે, તે લમાપ બેટાં રાખે, માયા પ્રપંચ કરે, બેલેલું ન પાળે, બેટી સાક્ષી પૂરે, કીંમતી માલ સાથે હલકે માલ ભેળવી કીમતીમાં ખપાવે, અછતાં જૂઠા આળ ચડાવે, ખાતર પાડે, ચોરી કરે, વઢવાડ લડાઈ કરે, કાપાત નીલ લેશ્યા, આર્તધ્યાન કરે, આવાં કાર્યો કરનાર તિય ચગતિનું આયુ બાંધે, આવા પાપ કરી મેં જે પાપકર્મ બાંધ્યાં હોય તે મિચ્છામિ દુક્કડું,
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
આયણ
( ૭ ) ,
નરકાસનાં કારણે ક્યાં?
અતિ ફોધ, માન, માયા, લેભ કરે, મિથ્યાત્વમાં રાચે, જીવને મારે, વ્રત-પચ્ચખાણ ભાંગે, ચેરી કરે, મૃદ્ધિથી વિષયસેવન કરે, દેવ, ગુરુ, ધર્મ, શાસ્ત્ર, સંઘની નિંદા કરે, જિનપૂજાને નિષેધ કરે, ધર્માનુષ્ઠાને નિષેધ, સદાચાર રહિત બની માંસ, મદિરા, રાત્રિભેજન, મહારંભ મહાપરિગ્રહ કરે, રૌદ્રધ્યાન ધ્યાવે, કૃણલેશ્યા કરે, ૫ન્દ્રિય જીવોની હિંસા કરે તે નરકાયુ બાંધે. આવાં પાપ કરી મેં જે પાપકામ બાંધ્યા હોય તેને મિચ્છામિ દુક્કડં.
અશુભ નામકમ બાંધવાના પ્રકાર જણાવે છે મહામિથ્યાવી, અધમ, દાન ન દે, પરને દેતાં રોકે, જિનમંદિર જિન-પ્રતિમા તોડે, કઠોર મમવાળી ભાષા બેલે, મહા પાપાર જ કરે, પરનિંદા- હ કરે, અશુભ ચિંતવે તે અશુભ નામકર્મ બંધાય. આવી રીતે મારાથી જે કંઈ મન-વચન-કાયાને પાપકર્મ બંધાયું હોય તે મિચ્છામિ દુકાં.
નીચ ગોત્રકમ ક્યા કારણે બંધાય?
પારકા ગુણ ઢાંકે, પારકા અવગુણ જાહેર કરે, ચાડી ખાય, અણસાંભળેલી વાત પ્રચારે, ન જોયેલાને જોયું કહે, આત્મપ્રશંસા કરે તે હલકા કુળમાં અવતાર પામે, આવાં કર્મ કરી જે પાપકર્મ બાંધ્યા હોય તેને મિચ્છામિ દુક્કડ, અંતરાય કર્મ બાંધવાના હેતુઓ જણાવી આવે છે. કૃપાહીન થાય, છતી વસ્તુનું દાન ન દ, અસમર્થ ઉપર કેપે, ગુરુને ન અનુસરે, તપસ્વી, અધિક ગુણીને વિનય ન કરે, જિનપૂજા કે ધર્માનુષ્ઠાન નિષેધ, જિનવચન ઉસ્થાપે
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્તિમ સાધનો
↑ ૨૦ )
જિનધર્મમાં વિઘ્ન કરે, ભણતાં અંતરાય કરે, માક્ષમાર્ગોમાં અંતરાય કરે, પરમાના ઉપદેશકની હાંસી કરે, સૂત્રના અથ વિપરિત પ્રકારો, અસત્ય દત્ત સેવે, ખરાબ કર્મ પ્રચારે, સિદ્ધાંતની અવહેલના કરે, શાસ્રો-પુસ્તકે સાચવે નહિ, આવી રીતે મારાથી જે કાઈ અંતરાય પાપબધાયુ` હેય તેના મિચ્છામિ દુક્કડ”.
-
શ્રી વીતરાગાચ નમસસારના ન'ત પરિભ્રમણ વડે વિવિધ જાતિમાં પૃથ્વીકાયાક જીવા મારાથી મી ગયા હૈાય, ચેાર્યાસી લાખ જીવાયેાનિમાં ભવ પામીને, સૉંસારચક્રમાં ભમીને ચાવીશ કે, ચાર ગતિમાં જીવના ૫૬૩ ભેદમાં, રાગદ્વેષ ક્રોધાદિક ચાર કષાય, અજ્ઞાન, મિથ્યાત્વ અવિરતિ, માહ મત્સર કરીને; નિદ્રા, આળસ, ભય, શેક, દુગ છા, ફ્લેશ, હાંસી, અભ્યાખ્યાન, પાંચ ઇન્દ્રિયેાના વિષચા, આહારદિ ચાર સજ્ઞાથી, વિકથાર્થી, માયા-નિયાણ-મિથ્યાત્વ-રાય, રસ-રિદ્ધિ-શાતા ગારવ, કૃષ્ણુ, નીલ, કાર્પાત, શ્યાથી, અસિ-સિ કૃષિકામ, આશા-તૃષ્ણાએ કરી, ફરતાં, ચરતાં, તરતાં વાહનમાં એસવાએ કરી, ભાર્ ભરીને જીવ ત્રાસ પમાડયાં, ઘાણી પીલાવી, તેલની મીલે, યત્રથી વેપાર; ખેતર ખેડાવવા, વાડી, મૃગીચા આરામ ઉદ્યાન બનાવ્યા, કામ સ્નેહ દૃષ્ટિ રાગે કરી, સ્ત્રી-પુરુષ-નપુ'સક વેઢે રામા-રમાએ મન, વચન, કાયાએ, કૃદેવાદિની શ્રદ્ધાએ, ભેગ, રાગ, મુખ, દુ:ખ, સંપદા, સયાગ, વિયેાગ ઇષ્ટ અનિષ્ટ - દયાન રૌદ્રધ્યાન, સકલ્પ સ્વાર્થ વગર કે અસતેષપણે પરને વિઘ્ન કરીને, ત્રાસ ઉદ્વેગ પમાડીને ચાર કષાય, પાંચ આશ્રવ સેવી, છકાયની વિશ્વના, સાત વ્યસન સેવી, અપ્રવચન માતા પાલન કરીને નવ બ્રહ્મચય ની વાડ
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
આયણ
( ૮૧ ) ભાંગી, દસ પ્રકારને અવિનય કરી, ૧૮ પાપસ્થાનકો સેવ્યાંસેવરાવ્યાં- અનુમોઘાં હોય તે સર્વ પાપ મુજને નિષ્ફળ થાઓ.
ચાર ગતિમાં ભમતાં મારા જીવે જે છકાયના જીવની હિંસા કરી હોય, પ્રાણ લીધા, આકર કર નાખી વસુલ કર્યા હોય, પૃથ્વીયમાં સ્ફટિક રત્નમણિ પરવાળા ઘાવડી ખડી લૂણ મીઠું ક્ષાર, હરતાલ, પારે, મણશીલ, અબરખ, તેજતુરી, પાષાણની દરેક જાત, સિંધવ, તાંબુ, સીસું, લેહ, કાળી ધળી માટી, ઈત્યાદિક પૃથ્વીકાય છે હા, ખાણે ખેદાવી, ધાતુ ગળાવી, ઘર બંધાવ્યાં, ટાંકાં ગળાવ્યાં, ભેંયરાં, ફૂવા ખોદાવ્યા, બેરિંગ કરાવ્યાં, ખેતર, ખેડાવ્યાં, પૃથ્વીના પેટ કેડાવ્યાં, પથર ફેડયા, સુરંગ મેલી, ઇ ટે પડાવી, છે સીમેંટનાં કારખાના ચલાવ્યાં, મકાને. પૂ, બધ, રતા, કારખાનાં બાંધવાના કે દ્રાકટ કર્યા અને બંધાવ્યાં, એવી રીતે પૃથ્વીકાયના જીવોની જે મારાથી આ ભવમાં કે પરભવમાં વિરાધના થઈ હોય તે માટે હું ત્રિકરણોગે સીમંધર સ્વામીની સાક્ષીએ, બે ક્રેડ કેવળજ્ઞાનીની સાક્ષીએ, ચતુર્વિધ સંઘની સાક્ષીએ સર્વ પાપનું પ્રતિક્રમણ, નિંદન, ગહન કરું છું.
હવે મેં અપકાયના જીવની વિરાધના કરી હોય, જમીન, કૂવા, તળાવ, કહ, કુંડ, વાવ, સરોવર ડાવ્યાં, અણગળ પાણે વાપર્યા, પાળ, નીક, નહેર, ક્યારા બાંધ્યાં, ખેતરવાડી સીચાવી, વાવ, કૂવા, તળાવ ઉલેચાવ્યાં, દરિયાનદીમાં વહાણ, સ્ટીમર, લંચ, જળવાહન ચલાવ્યાં, જળજતુ વિરાધ્યા, નિરર્થક નળ ઉઘાડા સૂકી અણગળ પાછું વહેવડાવ્યું, ખારા-મીઠા કૂવા-તળાવના પાણું ભેગાં કર્યા
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮
)
અનિતમ સાધનો
ઇત્યાદિ અપૂકાય જીવની મારાથી વિરાધના થઈ હોય તે બિછામિ દુષ્ઠ,
અગ્નિકાયની વિરાધના અંગારા વાલા, વીજળી, ગેસ, એસિડ, ચૂનાભઠ્ઠી, નીભાડા સળગાવ્યા, સોનું, ચાંદી, તાંબુ વગેરે ધાતુ ઓગળાવી, એને ચલાવ્યાં, જંગલ, ગામ બન્યાં, આગ ચાંપી, પ્રાયમસ–ગેસના ચૂલા વાપર્યા, ધાણ ચણાની ભઠ્ઠી, કદઇની ભઠ્ઠી ચલાવી, ઇત્યાદિ અગ્નિકાય જીવની મારાથી વિરાધના થઈ હોય, વાયુકાયની વિરાધના થઈ હોય ભમતો-મંડલિક, મુખવાયુ, ગુજારવ, ધન-ધનોદધિ વગેરે, હવાઈ જહાજ, વીજળીના પંખા, વેગથી મોટર વાહન ચલાવી વાયુકાય જીવની મારાથી વિરાધના થઈ હેય, તાપાકાત થયા થકાં વાયની ઈચ્છા થઈ હોય તે સવિ પાપનું મિચ્છામિ દુક્કડ,
હવે વનસ્પતિકાયની વિરાધના આવું છું. લીલાં, વૃક્ષે છેદ્યાં, થડ, ફળ, ફૂલ, પાંદડાં છેદ્યાં-છુટ્યાં, સુડ કીધું, મૂળ બેદી કાયાં, કઢાવ્યાં, કેમળ ફળી, કુણું આંબલી, પિક, પાપડી, ઓળા ખાધા, ખેતર નિંઘાં, નિંદાવ્યાં, લડ્યા, લણવ્યાં, વન-જગત કપાવ્યાં, આંબા, રાયણ, મહુડા, બાવલ, સાગ, સીસમ, વડ, પીપર, પીપળા, લીબડા, ખીજડા, ખજુરી, ખાખરા, જાંબુ, બેરડી, થોર ઇત્યાદિ મોટાં વૃક્ષ છેદ્યાં, કાપ્યાં કપાવ્યાં, મૂળા, ગાજર, મુરણકદ, આદુ, મેથ, સકરકંદ, રતાળુ, ડુ ગળી, લસણ, ગરમર, બટાટા, ઉમરવડ, પીપર, કેલું બરાના ટેટા, પાંચ ઉંબરાની જાતો, મધ, માખણ, મદ, માસ, મહાવગાઈ, સોમલખા તાલકૂટ વિષ, અફીણ, પર્વ જાતની માટી, રાહતી કેરી, બળ અથાણું, અજાણ્યા ફળ, રીગણાં,
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાલયણ
( ૮ )
ચલિતરસ, કાળ પાકેલી સુખડી, દ્વિદળ સાથે કાચુ ગેરસ, લીલી હળદર, આદુ, કચુ, વંસકારેલાં, ગાજર, લુણીની ભાજી, કુણાંકંપળ, ભ્રમર વૃક્ષની છાલ, ભૂમિરૂહ, અંકુર ઈત્યાદિ વનસ્પતિકાય સંબંધી મેં જે કંઈ પાપ સેવ્યાં હોય તે મન, વચન, કાયાએ કરી મિચ્છામિ દુક્કડ,
હવે ત્રસકાયની થયેલી વિરાધનાની આલોચના કરું છું. કરમિયા, ઈયળ, વાળ, ગાડરી, ચૂડેલ, શંખ, શંખલાં, છીપ, પિરા, જળ, ગાલાં, અળસિયાં કેડા વગેરે બેદ્રિય જીવો, ગધેયા, કથુઆ, જુ, લીખ, માંકડ માર્યા, ખાટલા તડકે મૂક્યા, ઝવવાળું અનાજ તડકે મૂકયું, ઝાટકયું, કીડી મકોડાના દર અંદર પાણી રેડાવ્યું, છાણની યતના ન કરી, વાસી ગાર-છાણ રાખ્યા, છાણાં, લાકડાં, કેલસ જોયા વગર, યતના વગર ચૂલામાં ગોઠવ્ય, ધીમેલ, ઉધઈ, જુઆ, ચારકીઠા, ધનેડાની વિરાધના થઈ હય, સજીવ ધાન્ય દળાવ્યાં, ભરડાવ્યાં, ખંઢાવ્યાં, ઈદગાપ, ખડમાકડી, કંસારી, ગડેલા ઈત્યાદિ ત્રણ ઈન્દ્રિયવાળા જેવો વિરાધ્યા હેય, કંસારી, ગરોળિયા, માખી, કુતિ, વીંછી, તીડ, મછર, ડાંસ, પતંગિયાં, કૂ, મરા, ભમરી, કાનખજુરા, ચાંચડ, આગિયા, ઈત્યાદિ ચાર ઇંદ્રિયવાળા જીવોને અગ્નિથી બન્યા, ધૂમાડાથી મુંઝવ્યા, દીવા ઉઘાડા મૂક્યા, ઘી, તેલ, છાશ, દહીં, દૂધ, મધ, માખણનાં ભાજન ઉઘાડાં મૂકયાં તે માંહે ઊડતા જીવો પડયા, ઇત્યાદિ જે કંઈ વિરાધના મારાથી થઈ હોય તે સવિ હું પ્રતિક્રમ્, નિંદુ, ગહું છું,
મહારા જીવે જલચર, સ્થળચર, ખેચર, ઉરપરિસર્પ, ભુજ પરિસર્પ, આદિ પંચન્દ્રિય જીવની નાની મોટી કલામાદિક કરી વિરાધના કરી હોય, મગરમચ્છ, કાચબા,
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
અતિમ સાધના
માર, માછલ, દેડકા, ગ્રાહ, નક, ચક્ર, સુકુમાર વગેરે જળચર, શિયાળ, હરણ, રોઝ, સુવર, નહાર, વાઘ, સિંહ, હાથી, ઘોડા, બળદ, ગાય, ભેંસ, ઊંટ, પાડા, બોકડા, ગાડર, ગધેડાં, ખચર, રીંછ, વાંદરાં, કૂતરાં, બિલાડી, વનિયર, લેડી વગેરે સ્થળચર, હસ, મેર, બગલા, કાગડા, પિપટ, મેના, પારેવા, કાબર, કેયલ, હેલા, તેતર, સારસ, ગર્ભજ, સંમુઈિમ, બીડેલી કે ઉકાડેલી પાંખવાળા, પક્ષીઓ, સમડી, સીચાટ્ટા ઘુવડ, ઢીંચ, ચકલાં, ચોર, ચકલાક, ચાતક, કુકડે, સારંઠ, જસારિકા ઈત્યાદિ બેચર પચેન્દ્રિય જીવની વિરાધના મારા થી થઈ હેય, હયા, ઉડાવ્યા, નીચે પાડયા, પાંજરે પૂર્યા, પરાધીન કર્યા, સર્પ, અજગર, ઘ, બાભણ, પદ્મનાગણું વગેરે ઉપસિપ હયા, હણાવ્યાં, નેલ, કેલ, ઊદર, રાળી, ખિસકોલી, કાકીડા, ગેહ વગેરે ભૂજ પરિસર્પને હણ્યાં, હણાવ્યાં, આ ભવે કે પાવે કઈ પણ તિર્યંચ પંચેન્દ્રિય જીવની મારાથી કે વિરોધમાં થઈ હોય, દુભવ્યા, કાર પમાડયા હેય, તે અરિહંતાદિકની સાક્ષીએ ત્રિકરણે ગે ખમાવું છું,
મારા જીવે કેઈપણ ભવમાં ગજ કે સમુનિ જીવની હત્યા વિરાધના કરી દુ:ખ અપાયાં હોય, માનક, વાચક, કાયિક અશાતા કરી, મિથ્યાત્વ સેવ્યાં, તળાવ, નદી, કૂવામાં અણગળ પાણીથી સ્નાન કર્યા, પરાવલે જમ્યા, નેરતાં, ગ્રહણ, અધિક માસે નદી-સમુદ્ર સ્નાન કર્યા, છોને શિકાર, વ, બધાન, છેદન, ભેદન કર્યા, રાજા-મંત્રી, રાજ્યાધિકારીમા ભવમાં અન્યાય, આકરો કર-દડ, સજા ફરમાવ્યાં, લાંચ લીધી, ગામ લૂટ્યા, તલ, હરસ, એરંડા, મગફળી વગેરે યંત્રોથી પીલ્યાં-પીલાવ્યા, શેરડી પીલાવી, કસાઈ,
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
આલય
(
૫ )
પારધી, માછીમારના ભવે ના અંગેનાં છેદન, ભેદન વધ, બ ધન, જાળ-પાંજરામાં પૂર્યા, છત્રવિણાયા, ચતુર્વિધ બંઘની આશાતના, અવજ્ઞા, નિંદા કરી, સમ્યફવમાં, બાર વ્રતમાં કે સાધુપણામાં અતિચાર લગાડયા વત-મહા
તો ભાંગ્યાં દેવદ્રવ્ય, જ્ઞાનદ્રવ્ય, ગુરુદ્રવ્ય, સાધારણ છaદવા, સાધર્મિક ભક્તિનુ દ્રવ્ય લક્ષણ ઉપેક્ષા કરી, છતી શક્તિએ તે દ્રવ્યની સારસંભાળ ન કરી. માતા-પિતા, ભાઈ-બહેન, ભેજાઈ, દાદા-દાદી, કાકા, મામા, સસરા, સાવા, ભત્રીજા, પત્ની, પતિ આદિ સગાસંબંધી, કુટુંબ, જ્ઞાતિવા, પડાણી, એક ગામવાસી, ચેલા, ગુરુ, મિત્ર, સાધર્મિક, દાસ, દાસી, નોકર વગેરે જેને લડાઈ-કજિયોવઢવાડ, કલેશ કરાવ્યા હેય, ક્રોધે કરી દુહવ્યા, મરાવ્યા, કેદ કરાવ્યા, દંડાવ્યા, જીવ રહિત કર્યા-કરાવ્યા હોય, અશાતા ઉપજાવી હોય તે સર્વેને ત્રિકરણગે ખમાવું છું
તીર્થંકર પરમાત્માએ પ્રતિધેલાં કાર્યો મેં કર્યા હોય, જીવાદિક નવ તત્ર, ષટદ્વલ્થ, સાત નય, ચારે નિક્ષેપા, નિગોદાદિ સૂક્ષ્મ પુદગલ પર્યાયે સહ્યા નહિં, કુમતિથી ઉત્સવ પ્રરૂપણા કરી, મિથ્યાત્વ પ્રવર્તાવ્યાં, મિથ્થા ધર્મની ઉન્નતિ વધારી, મહા આર , મેટાં ય, મિલે, કાર– ખાનાં, અગ્નિ ત્રો ચલાવ્યાં તીથી ઉથાય, સ્થાવર તીર્થ જંગમ તીર્થની આશાતના કરી હોય, વીતરાગની આજ્ઞા વિરુદ્ધ વર્યા, ચોર્યાસી લાખ યોનિ માંહે મારે જીવે જે કોઈ જીવ આ ભવ કે પરભવે ક્યાં-હણાવ્યા અનુદાં હોય, શ્રાવકના ધર્મમાં સફિત્ર વ્રત-ખંડન કર્યા હોય, સાધુધર્મમાં જે વિરાધન એ જાણતાં-અજાણ્ણતાં થઈ હય, આ સર્વ આલેચના અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ, આત્મા, સિદ્ધા
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ )
ઓત્તમ સાધના
ચળ, સીમંધરસ્વામીની સાક્ષીએ, બે ઝાડ કેવળી, બે હજાર ઝાડ સાધુની સાક્ષીએ, ચતુવિધ શ્રીસંઘની સાક્ષીએ મન, વચન, કાયાને ત્રિકરગે પાપને પશ્ચાત્તાપ, નિંદન, ગહન, પ્રતિક્રમણ કરું છું. આ સર્વ લાગેલું પાપ નિષ્ફળ થાઓ અને મારો આત્મા પાપથી મુક્ત થાય અને ભવોભવ આ સત્વ, સમ્યગકાન, સર્વવિરતિની સામગ્રી અને આરાધના પ્રાપ્ત થાવ એ જ મારી એક માગણી–પ્રાર્થના છે. શ્રી સિદ્ધગિરિ સમીપ ઊભા રહી આ આલેયણા કરે તે આત્મા છેડા ભવમાં સર્વ કર્મક્ષય કરી શાશ્વતું સિદ્ધરથાન મેળવેશ્રી રસ્તુ,
શ્રી પર્યન્તારાધના.
માંદે આરાધક આત્મા અરિહંત પરમાત્માને નમસ્કાર કરી ગુરુની સાક્ષીએ કહ્યું કે હવે મને છેવટની માધિ થાય તેવી શગવંતે ફરમાવેલી અવસરેચિત આરાધના કરાવે, ત્યારે ગુરુ મહારાજ કહે છે
તે મારું પાપ નિષ્ફળ થાઓ.
જિદગીમાં લીધેલાં તેના અતિચારે ગુરુ સમક્ષ પ્રગટ કરી લેવા જોઈએ. શકય તે ઉચરવાં, દરેક જીવને ક્ષમા આપવી જોઈએ. તેમજ ભવ્યાત્માએ ૧૮ પાપરસ્થાનક વિસરાવવા જોઈએ. ચાર શરણ અંગીકાર, પોતે કરેલા પાપનું નિદન, સુકૃત કાર્યોની અનુમોદના મર્યાદાવાળું અનશન, પંચપરમેષ્ઠિને નમસ્કાર, જ્ઞાનાદિ માંચ આચના અતિસાર આવવા જોઈએ, છતી
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતરાધના
શક્તિએ સામર્થ છતાં જ્ઞાની ચારિત્રવંતને આહાર, વસ્ત્ર ઔષધાદિક ન આ યાં; અવજ્ઞા કરી હોય તે મારું દુષ્કૃત મિથ્યા થાઓ, પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનની નિંદા, જ્ઞાનના સાધનને નાશ કર્યો હોય, જ્ઞાનનાં ઉપકરણ, પુસ્તક, પ્રત, પોથી વગેરેની આશાતના થઈ હય, નિઃશંકિતાદિ ગુણ સહિત સમ્યફત્ર બરાબર ન પાળ્યું, પ્રભુ પ્રતિમાની ભાવથી પૂજા ન કરી, ભક્તિથી પૂજા કરી, દેવદ્રવ્યનો વિનાશ કર્યો યા ઉપેક્ષા કરી, તીર્થસ્થાનો, જિનમંદિર વગેરે ધાર્મિક સ્થળમાં આશાતના કરનારને શક્તિ છતાં નિવારણ ન કર્યું; પાંચ સમિતિ, ત્રણ ગુતિ સહિત ચારિત્ર ન પાળ્યું; પાંચ સ્થાવર જીવની કે ત્રસ જીવેની વિરાધના થઇ હેય; કીડા, શ ખ, છીપ, પિરા, જળ, અળસિયાં, કુછુઆ, માંકડ, મકડા વગેરે તથા વિંછી, માખ, ભ્રમર વગેરે બે, ત્રણ કે ચાર ઇંદ્રિયવાળા વિકલૅન્દ્રિય ત્રસ જીવોને વધ થયો હોય તે મારું પાપ નિષ્ફળ થાઓ, જળમાં વસનાર, આકાશમાં ઊડનાર કે જમીન પર ચાલનાર કેઈ પણ પંચન્દ્રિય જીવને વધ થયેલ હોય તે મારું દુકૃત્ય મિથ્યા થાઓ, તેની નિંદા-ગહ કરું છું.
ક્રોધ, લોભ, ભય, હાસ્ય પરવશપણાથી મૂઢ બની અસત્ય બેલાયું, કપટ કળાથી બીજાને છેતરી અણઆપેલું ધન પ્રહણ કર્યું, રાગ સહિત હૃદયથી દેવસંબ ધી, મનુષ્ય સબ ધી, તિર્યંચ સંબધી મિથુન સેવ્યું હેય, ધન, ધાન્ય, સેનું વગેરે નવ પ્રકારના પરિબ્રહની મમતા કરી હોય, રાત્રિભોજન કર્યા હોય, બાર પ્રકારનું તપ શક્તિ પ્રમાણે ન કર્યું, મેક્ષસાધક મન, વચન, કાયાના એગમાં હમેશાં
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ )
અન્તિમ સાધના
રાક્તિ ન ફારવી તે સ` પાપની નિદા-ગાઁ કરુ છું.
હવે ગુરુ કહે છે કે સમ્યક્ત્વપૂર્વક ખાર ત્રતા શ્રહણ કરી ભંગ કર્યો હાય, અતિચારા લાગ્યા હોય તે જણાવ; કૈાપરહિત બની સત્ર વેને ખમાવ, ખુને આગલા ભવતુ વેર ભૂલી સર્વેના મિત્ર સરખા ગણ, પહેલે પ્રાણાતિપાત વગેરે ૧૮ પાપસ્થાનકા જે પ્રેક્ષમાગ માં વિઘ્નભૂત અને દુતિના કારણરૂપ છે તેના ત્યાગ કર અને રારણ હાજો
ચાત્રીશ અતિશય કેવળજ્ઞાનવાળા, દેવતાએ રચેલા સમાવસરણમાં બેસી હંમેશા દેશના આપી ભવ્ય અને તારનારા એવા અરિહંત પ્રભુનુ મને શણ હાજો. આ કર્મોથી સદા માટે મુક્ત, આઠ પ્રાતિહાર્યાવાળા, આઠ મઃસ્થાનકાથી રહિત, સંસારક્ષેત્રમાં જેમને ફરી ઊગવાતું નથી અર્થાત્ જન્મ લેવાના નથી, ભાવશત્રુને હણનારા અને ત્રણ જગતને પૂજનીય એવા અહંતાણ, અરિહંતાણ' એવા જુદા છુટ્ટા નામવાળા અરિહંતનુ મને શરણ હેા. ભયંકર દુ:ખરૂપ લહરીએવાળા, દુ:ખે કરીને તરી શકાય તેવેા સંસાર-સમુદ્ર તરી જેમણે અક્ષય સાધતુ નિરાખાધ સિદ્ધિનું સુખ મેળવ્યુ' છે તેવા સિદ્ધોનુ મને શરણ હા, તપરૂપી ઘાણથી ક ખેડીએ જેમણે તેાઢી નાખી છે, ધ્યાનાગ્નિથી કમલ માળી જેમણે સુવર્ણ સરખા તિળ આત્મા કર્યા છે, જેમને જન્મ-મરણ ઉદ્વેગ ક્રોધાર્દિક કષાયા નથી એવા સિદ્ધોનુ મને ારણ હૈ.
એ‘તાળીશાષ રહિત ëાહાર કરનારા, પાંચ ઇન્દ્રિચેને જીતનારા, કામદેવને જીતનારા, નવ વાડ સહિત બ્રહ્મરાનુ પાલન કરનારા, પાંચ સમિતિ, ત્રણ ગુપ્તિરૂપ આઠ
}
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
પયનતારાધના
( )
પ્રવચન માતાને ધારણ કરનારા, પાંચ મહાવ્રતના ભારવહન કરવામાં વૃષભ સમાન, પાંચમી મેાક્ષગતિ અથવા શિવસુંદરીના નિરંતર ગાઢ અનુરાગી, સકલ સંગના ત્યાગી, મણિતૃણુ, શત્રુમિત્ર, રાગ-દ્વેષી, સેવક કે ઉપસર્ગ કરનાર એ સવ ઉપર સમાનભાવવાળા, એકાંત મેક્ષ સાધવાવાળા એવા સાધુ સુનિરાજેનું મને શરણ હે,
કેવળજ્ઞાની વીતરાગ સર્વજ્ઞ પ્રરૂપિત અહિંસાદિ લક્ષણવાળે અને જગતના સર્વ જીવોને એકાંત હિતકારી એવા શુદ્ધ ધર્મનું મને શરણ છે. કરોડો કલ્યાણુ ઉત્પન કરનાર અનર્થનાશક એવી છકાયના જાની દયા જેમાં વર્ણવેલી છે, એવા ધર્મનું શરણ છે. દુર્ગતિના કૂવામાં પડતા આત્માને ધારણ કરી સદ્દગતિમાં સ્થાપન કરનાર તેવા જિનેશ્વર કથિત ધર્મનું મને ભસવ શરણ છે. સ્વરૂપી શહેર કે મેલનગરમાં પહોંચવા માટે સાર્થવાહ સરખે, ભવાટવી ઉલ્લંઘન કરવા માટે લેમિયારૂપ, સંસાર– સમુદ્ર તરવા શાટે નિર્ધામક-કસ્તાન સરખા ધર્મનું મને શરણ હા, નિંદા કરું છું,
આ લકત્તર શરણ ગ્રહણ કરી, સંસારથી વિરક્ત બની હવે પહેલાં મેં જે કંઈ દુકૃત-પાપ કર્યું હોય, તેની અરિહંત સિદ્ધ, સાધુ, દેવ, આત્માની સાક્ષીએ નિંદા કરું છું. મિથ્યાત્વને મૂઢ બની મન, વચન, કાયાથી જૂઠા ધમ_ મતનું સેવન કર્યું, કેઈને જૈન ધથી ભ્રષ્ટ કર્યા, અસત્ય મા પ્રગટ કર્યો, બીજાને પાપકારણ બન્યો હેઈ, જતુ ઘાત કરનાર હળ, ફેકટર, યંત્ર, છરી, ચપુ, કાતર, કેશ, કોદાળી, ઘંટી, ઘટલા, સાંબેલા, ખાંડણ, દસ્તા, લસોટ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૦)
તમ સાધના વાની શીલા અધિકારણે બનાવ્યાં, વસાવ્યાં, લડાઈનાં હથિત્યારે, અસ્રો, શસ્ત્રો, દારૂગોળા બનાવ્યાં, વાપર્યા, વસાવ્યા, પાપી કુટુંબનું ભાષણ કર્યું, તે સર્વની નિંદા કરું છું અનમેદના કરું છું.
જિનમંદિર, જિનપ્રતિમા, શાસ્ત્ર લખેલાં પુસ્તકે, સાધુ, સાવી, શ્રાવક, શ્રાવિકા રૂપ સાતક્ષેત્ર તેમાં જે મેં મારું ધનબીજ વાવ્યું અને સુકૃત કર્યું, જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ, વિનય, વૈયાવચ્ચ, પૂજા, યાત્રા, સાધર્મિક ભક્તિ, શાસનપ્રભાવના, સ્વાધ્યાય વગેરે પ્રભુ આજ્ઞાનુસાર સુકૃત કર્યું હોય, જીવદયા કરી હોય તે સર્વ સુકૃતની અનુમોદના કરું છું. અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ, સાધમિક તથા જૈન સિદ્ધાંતનું બહુમાન કર્યું, સામાયિક આદિ છ આવશ્યકમાં ઉદ્યમ કર્યો. તે સુકૃતની અનુમોદના
એમ જાણીને શુભ ભાવ રાખવો.
આ જગતમાં જીવે પોતે પૂર્વે કરેલાં શુભાશુભ પુણ્યપાપ કર્મ એ જ સુખદુ:ખનાં કારણ છે. બીજા તો માત્ર નિમિત્ત કારણ છે; પૂર્વે બાંધેલાં કર્મ ભોગવ્યા સિવાય તીર્થકરને પણ છૂટકારો થતો નથી, માટે જ્યારે કોઈ કર્મઉદયમાં આવે ત્યારે કર્મની અટલ ગતિ વિયાવી, પણ કર્મઉદય સમયે દીનતા કે અરેરાટી ન કરવી, ભાવ વગર ચારિત્ર, ચુત, તપ, દાન, શીલ વગેરે ધર્માનુષ્ઠાન આકાશ૫૫ માફક નિરર્થક છે તેમ જાણી શુભ ભાવ રાખ. નીરકીમાં તેં પારાવાર ગાઢ દુ:ખ સહન કર્યા, ત્યાં કેણ મિત્ર હશે તેમ જાણું દુખ વખતે શુભ ભાવના ભાવવી, ચતુવિધ આહારને ત્યામ,
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
પય તારાધના
( ૨૧ )
મેરૂપર્યંત જેટલા ઢગલા થાય એટલા મહેંકે તેથી પણ વધારે ખારાક તે' બધા ભવમાં મળી ખાધેા છતાં જીવને તૃપ્તિ ન થઇ, માટે હવે ચારે આહાર છેાડ, ચારે ગતિમાં ખારાક મળવા સહેલા છે પણ વિરતિ વ્રત-પચ્ચક્ખાણરૂપ સામાયિક દુર્લભ છે. એક માત્ર મનુષ્ય ગતિમાં જ વિરતિ મળે છે એમ સમજીને આહારના પચ્ચક્ખાણ લઇ પતિ મરણ અંગીકાર કર્. જીવ વધ કર્યા વગર આહાર મળી રાકે નહિ, જીવવધ ભવભ્રમણના કારણરૂપ છે, માટે આહારત્યાગનાં પચ્ચક્ખાણ કર. આહાર ત્યાગ કરવાથી ઈંદ્રપણ મેળવવું તે હથેળીમાં છે, અને મેાક્ષસુખ પણ સુલસ છે, માટે ભાવથી આહારના હવે ત્યાગ કર,
મનમાં નવકાર મહામત્રનુ' સ્મરણ કર,
વિવિધ પાપ કરવામાં તપર જીવ અન્તસમયે નવકાર મહામંત્રનું ભાવપૂર્વક સ્મરણ કરે તેા પાર્શ્વનાથ ભગવતે ઉગારેલ સર્પ માફક બીજા ભવે ઇન્દ્રપણું પામે છે, સુદર સ્વાધીન સી, નિષ્ક ટક રાજ્ય, વૈમાનિક દેવપણ મુલભ છે, પણ નવકાર મહામંત્ર મળવે અતિદુર્લભ છે, નવકાર મહામંત્રથી પરભવમાં અને આ ભવમાં કલ્પવૃક્ષ, ચિંતામણિરત્ન કે કામધેનુ માફ્ક મનાવાંછિત સુખપ્રાપ્તિ થાય છે. નવકારમત્રના સ્મરણ, જાપ, શ્રવણ ચિંતન સ્પેને આરાધનથી મહાભ્રવસમુદ્ર ખામેાચિયા સરખા નાના અની જાય છે, અને જલદી મેાક્ષ સુખ આપે છે, માટે આવા મહામાંગલિક અક્ષયસુખ તૅનાર્ ચૌદ પૂર્વના સારરૂપ, પૂના સપૂર્ણ જ્ઞાનવાળા અંતક઼મયે જેનું આલેખન લે છે તેવા મહામંત્ર નવકારની નિશદિન એકાગ્રચિત્તે આરાધના કર. નિ:રવાથી એકાંત જીવેનું હિત કરનારા એવા ગુરુ સહા–
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ )
તમ સાધન
રાજાએ ઉપદેશેલી “પર્યતારાધના શ્રવણ કરી, સકલ પાપ ત્રિવિધ સરાવી, ચાર શરણ અંગીકાર કરી આ મહાપ્રભાવિક નવકાર મંત્રનું ધ્યાન કર. પંચપરમેષ્ઠિ સ્મરણ કરવામાં તલ્લીન બનેલ રાજસિંહકુમાર મરણ પામી પાંચમા દેવલેકમાં ઈન્દ્રપણુ પાપે. તેની ભાર્યા રત્નાવતી પણ તે જ પકારે આરાધના કરી પાંચમા ક૯પમાં સામાનિક દેવપણું પાસી ત્યાંથી ચવી બને આત્મા મેલે જશે.
પરમ સંવેદજનક આ પર્યન્તારાધના થી સેમસૂરિ મહારાજે રચેલી છે, તે પ્રકરણ અનુસારે સારાંશરૂપે અથ લખેલે છે. જે ઋવિ આત્માઓ તેને અનુસરશે તે આરાધક બની પરંપરાએ મેક્ષસુખના અધિકારી બનશે,
! પમ સુધરાળ ! અંતગડ કેવળી શ્રી મણિરથકુર મુનિની
ચાર કંધેવાળી આરાધના. મણિરથકુમાર મુનિને સર્વજ્ઞ ભગવંતે કહ્યું કે હવે તારૂં યથાસુખ આયુષ્ય ડુંક બાકી છે, માટે સંલેખના કમ અંગીકારે કરી ઉત્તમ સ્થાનની આરાધના કર, ત્યાર પછી અણિરથકુમારે “ઈચ્છે ? કહી તે આણાને અનુસરી ચાર સ્કધવાળી આરાધના શરૂ કરી, સંલેખના કર્મ કર્યું, આયણ વિસ્તારથી સ્વીકારતા, તે કાળને એવા ફાસુક સંથારામાં બેઠા અને બેલવા લાગ્યા કે
હું તીર્થનાધના તીર્થને તીર્થાધિપતિ ઋષભદેવને તથા શ્રી લીરજિનેશ્વર અને બાકીના જિનેશ્વરને પ્રણામ કરૂં
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મણિરથકુમાર મુનિની આરાધના
(
૩ )
છું. તેમ જ મસ્તક વડે ગણધર ભગવંત તથા આચાર્યોને નમસ્કાર કરીને તથા સર્વ સાધુઓને નમીને ચાર પ્રકારની આરાધના કહીશ. તેમાં પ્રથમ જ્ઞાનની, બીજી દર્શનની, ત્રીજી ચારિત્રની, ચેથી વીર્યાચારની આરાધના કહેવામાં આવશે, પ્રથમ જ્ઞાનના આઠ પ્રકારે કહીશ, કાળ, વિનય, બહુમાન, ઉપધાન, ન ઓળવવું, વ્યંજન, અર્થ, તદુભય. તે આઠ આચારમાં જ્ઞાનની આરાધના કરનાર બને.
જે કાળે ભણવાનું કહ્યું છે તે કાળે ન ભ, અકાળે ભણે તેની નિંદા અને ગહ કરું છું. ગુરુ મહારાજ જ્ઞાનદાતાનું અદ્ભુત્થાન, બે હાથ જોડવારૂપ અંજલી કરવી, આસન આપવું એ રૂપ વિનય ન સેવા હોય તેની ભાવથી નિંદા કરું છું. ગુરૂ મહારાજ જ્ઞાની મહાત્મા છે. એમનું ભાવથી હંમેશાં બહુમાન ન કર્યું છે તે મારૂં પાપ નિષ્ફળ થાવ. અંગ-ઉપાંગ-પથનાદિ સૂત્રોના યોગવહન ન કર્યા તેનું હું નિંદન કરૂં છું. શ્રત ન હોય તેને શ્રત કહ્યું, મૂઢ એવા મેં શ્રતને અમૃત કહ્યું, અજ્ઞાનતાથી સૂત છુપાવ્યું, તેની નિંદા કરૂં છું. માત્રા-બિન્દુ-વિક૯૫ કરી જુદે અર્થ કર્યો, વ્યંજન આડા-અવળે જેડ હેય તે પાપને નિંદુ છું. મૂઢ એવા મેં અમૃત ચરખા જિનવચનને વિપરીત અર્થ કર્યો, સૂત્ર અને અર્થ તદુભય બંનેને હાસ્યથી વિપરીતાર્થ કર્યો, ઉસૂત્ર ઉન્માર્ગ, મેહાન્ડ એવા મારા જીવે ન કરવા લાયક ચેષ્ટા કરી હોય તેની નિંદા કરૂં છું અને હવે જ્ઞાનારાધના કરું છું. આ જ્ઞાનાચાર મેં કેઇ પણ પ્રકારે ખડિત કર્યો હોય તેનું પાપ નિષ્ફળ થાઓ, હવે બીજી દર્શનની આરાધના કહું છું,
જિનેશ્વરને સર્વ વચનામાં કે એકવચનમાં વિકલ્પ-શંકા
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૪ )
અનિત્તમ સાધના
ન કરવી, પણ સત્ય જ છે. આ વાત સત્ય હશે કે કેમ ? એવી શંકા કરી હોય, ચમત્કાર દેખાડનાર કે એવા બીજ મતની દીક્ષા-વેષ ગ્રહણ કર્યો હોય; મૂઢતાથી અહી જ પરમાર્થ છે એમ જાણ્યું હોય તે મિથ્યા થાઓ મેસ હશે કે કેમ! આચાર્યાદિ સાધુનાં મલિન વસ્ત્ર-ગાત્ર શરીર દેખી દુગચ્છા કરી હોય, પરવાદી-કુતીથ કે કમાગની રિદ્ધિપૂજા-પ્રભાવના દેખી મને તે તરફ ખેંચાણ થયું હોય; ક્ષપક-તપસ્વી સાધુનું વેયાવચ્ચ, સ્વાધ્યાયમાં લીન સાધુની ઉપબહણ-પ્રશંસા પ્રમાદથી ન કરી, સાધુક્રિયામાં સીદાતા મુનિને દેખી તથા બહુ રાષવાળા મનુષ્યને દેખી સ્થિરીકરેણ ન કર્યું, ગુરૂ-બાળસાધુ સાધમિકનું આહાર-ઔષધવશ્વ-પાત્રાદિકથી વાત્સલ્ય-ભક્તિ ન કર્યા હેય, મેરૂ જેમ સ્થિર અચલાયમાન જિનવચન જાણવા છતાં શક્તિ પ્રમાણે શાસનની પ્રભાવના ન કરી, પ્રાવની, ધર્મથી, વાદી, નિમિત્તક, તપવી, વિદ્યાસિદ્ધ અને કવિ એ આઠે પ્રભાવકોની વિશુદ્ધ મનથી પ્રશંસા ન કરી તે સર્વ માાં દુત્યની નિંદા કરૂ છું. આ પ્રમાણે દશન-આરાધના કહી,
હવે ત્રીજી ચારિત્રની આરાધના જણાવે છે. પાંચ સમિતિ, ત્રણ ગુતિરૂપ આઠ પ્રવચનમાતાની સેવા તે ચારિત્રારાધના, યુગમાત્ર ભૂમિ ઉપર નજર નાખીને ચાલવું, તે
સમિતિ તે ન સચવાઈ; બેલતાં ભાષાસમિતિને ઉપગ ન રાખે; ન્સ, પાણી, ભેજન ગ્રહણમાં સમ્યગ પ્રકારે સમિતિ ન સાચવી; ચીજ લેતાં મૂકતાં યથાર્થ પ્રમાર્જના ન કરી; દીલ-માતૃ વગેરે પરઠવવાનું હોય તેમાં દુપ્રતિલેખન–અપ્રમાજના થઈ હેાય; જીવાકૂળ ભૂમિમાં પાઠવ્યું હોય, ઈત્યાદિ પચે સમિતિમાં જે કે ભંગ થયે
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મણિરમાર મુનિની આરાધના
( ૫ )
હાય તેની નિંદા કરૂ' છું, મનરૂપી મદૅન્મત્ત હાથી જે અખ લિતપણે ગમે ત્યાં ભટકી રહેલ છે, અને શીયળવના વિનાશ કરે છે, તે મનને હુ. જિનશાસનરૂપી વારિધ ( હાથી પકડવાનું સ્થળ) પામવા છતાં ગેાપવી ન શકયે, જે વચનરૂપી દાનથી સળગેલા સયમગીચે તેને બાળી મૂકે છે, તેમાં મૌનજળ સી'ચવાનુ હેાવા છતાં પણ તેમાં જે પ્રમાદ થયેા હાય, તપેલા લેાઢાના ગાળા જેવી આ કાયા સ વાતે ખાળી મુકે છે; તે કાયાને જે નથી ગેાપતા તે સયમ અલિન કરે છે, તેવી મલિનતા થઇ હેય, અને વળી આ પાંચ સમિતિ અને ત્રણગુપ્તિ અષ્ટપ્રવચનમાતામાં જે કઈ પ્રમાદ થયેા હૈય તે સની નિંદા-ગાઁ કરૂ છું. વળી ખર્ પ્રકારના તપને વિષે છતી શક્તિએ ઘમ ન કર્યાં, તાકાત છુપાવી તેની નિંદા કરૂ છું. આ પ્રમાણે જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર-વીર્યાચારરૂપ ચાર કધવાળી આરાધના સાધી મણિથકુમાર અપૂર્વ કરણ વડે ક્ષેપકશ્રેણીથી અનંત વજ્ઞાન-દન ઉત્પન્ન કરી તે જ સયે અંતગઢ કેવલી થઇ મુક્તિમાં પધાર્યાં,
શ્રી કામગજેન્દ્ર સાધુની આરાધના
એવી રીતે કેટલાક દિવસ વીત્યા બાદ કામગજે સાધુ પણ પેાતાનું આયુ અલ્પ જાણી સલેખના કપ કરી સંથારા ઉપર બેસી મેલવા લાગ્યા:
ત્રણ લેાકના ગુરુ, ત્રણલેાકના પ્રથમ મગળરૂપ એવા ઋષભદેવ તેમ જ બાકીના જિનેશ્વરાને પ્રણામ કરી હવે સામ યિક ઉચ્ચરુ છુ. હે ભગવંત! ત્રિવિધ ચેગ - કરણવડે કરી
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
નતમ સાધના
સામયિક એટલે રાગદ્વેષ બંને વચ્ચે મધ્યસ્થભાવ તે રૂપ સમતાસ્વરૂપ સામયિક અંગીકાર કરું છું. લોભ-મેહયુક્ત મારા વડે સુમિ કે બાદર પ્રાણ થયેલ હોય તે સવને ત્રિવિધ ત્રિવિધ વોસિરાવું છું. હાસ્ય-ભય-ક્રોધ-લેભમેહથી જૂ ડું બેટ હાઉં; ડું કે બહુ પાર વગર આપેલું લીધું હૈય, મનુષ્ય. તિચિ. દિવ્ય મૈથુનસંગ ચિત્તમાં ચિંતવ્ય હોય, સચિત અચિત કે મિશ્ર પરિગ્રહ કે પ્રકારે એકઠે કર્યો કે મમતા કરી હેય, રાત્રે અશનાદિક આરોગ્યા હોય, જે અને મનમાં મમત્વ તેમ જ સુંદર તરુણ સ્ત્રીઓ વિષે, સુંદર રન તથા રૂપે વિષે મમત્વભાવ થો હય, વસ્તૃ-પાત્રદાડા-ઉપકરણ શિ ઉપર મમત્વભાવ થયે હેય તે સર્વને ત્રિવિધે વોસિરાવું છું. સુંદર પુત્ર, પુત્રી, નકરે, ભાઈઓ, બહેને તથા માતા, પિતા, મિત્રે ઉપર અત્યંત સ્નેહ થયે હોય, માલિક, સ્વજન, પરજન, ભવન, બધુ, શિય્યા, પાટલા પાટ, સંથાશ, શરીર વગેરેમાં મમત્વભાવ થયે હોય, મને ટાઢકે તાપ ન લાગે એવો ગવ કર્યો હોય અથવા પોતાને સ્વભાવ મુંદર માન્ય હેય મારે દેશ, મારું નગર, મારું ગામ એવા શબ્દોમાં, સંગીતમાં મમત્વ-રાગ બુદ્ધિ કરી હેય, તે સર્વ ત્રિવિધે સિરાવું છું. મૂઠભાવથી કેઈ જીવ ઉપર મેં કેપ કર્યો હોય, એવી જ રીતે માન, માયા અને પારકા દ્વવ્યમાં લોભ કર્યો હોય, રાગમાં આસક્ત થઈ મારાથી કેઈ કપાયે સેવાઈ ગયા હોય તે સર્વ પાપને વોસિરાવું છું
કઈ જીવને એક સ્થાનથી બીજા સ્થાન પર ખસેડથા હેય, રાગદેવથી કેઈની ચાડી-ચુગલી ખાધી, નિરકઠેર-આકરાં દુવચને કેદને સંભળાવ્યાં, ભમે શબ્દો કહી
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી કામગજેન્દ્ર સાધુની આરાધના
(
૭ )
કેઈનાં હદય વધ્યાં હોય, કેઈને આપવાનું કહી આશાભંગ કર્યો, કેઈને આપતાં અટકાવ્યું, જે દીન, પરાભવિત, ગ્રહ-રાગથી ઘેરાએલ તેવાની વિડંબના પૂર્વક મશ્કરી કરી, બીજા ભામાં પણ જે મેં અનિષ્ટ–કટુક વચન કેઈ પ્રત્યે કહ્યું હોય, તે આ મારાં ખામણાં સમયે દરેકને યાદ કરી પુન: પુન, ખમાવુ છું. મિત્ર છે કે અચિત્ર કે મધ્યસ્થ હે, હવે હું દરેક પ્રત્યે મધ્યસ્થભાવ રાખું છું. મિત્રને ખમું છું. શત્રુને ખમાવું છું. દરેક મારા તરફ મધ્યસ્થભાવ રાખે, મિત્ર ક્ષણમાં શત્રુ થાય છે. શત્રુ મિત્ર થાય છે. હવે મિત્રામિત્રને વિવેક કરે ચોગ્ય છે. સ્વજને મને ક્ષમા આપે, હું સ્વજનોને ખમાવું છું. અત્યારે સ્વજન કે પરજન દરેક મારા મનને સરખા છે. પૂર્વભવમાં દેવલોકતિર્યંચ-મનુષ્યપણામાં જે કઈ જીવોને મેં દુખમાં નાખ્યાં હેય, જીવનિકાયમાં કેઈનુ પણ અશુભ મેં કર્યું હોય તેને ભાવથી હું માનું છું. રાગદ્વેષ-મેહથી જાણતા કે અજાણતાં જે જીવોને દુ:ખિત કર્યા તે સર્વે મને ખમે. સર્વ છોને હું ખમાવું . સેવે મને ખમે, સવ સાથે મારે મૈત્રી છે, કેઈ સાથે મારે વેર-વિરોધ નથી. એવી રીતે સર્વ સાવદ્યાગ વોસિરાવી પૂ કરેલ દુષ્કૃતની નિંદા કરી, દુભાવેલ જીવોને ખમવી, શુભ પરિણામની વધતી ધારાથી અપૂર્વકરણ ક્ષપકશ્રેણિના પરિણામવાળા કેવળ જ્ઞાન-દશનધારણ કરનાર શ્રી કામગજેન્દ્ર મુનિ અંતગડ કેવલિ થયા. મુનિશ્રી વજગુપ્તજીની પાપના પ્રતિક્રમણરૂપ
અંતિમ આરાધના વજગુપ્ત સાધુ પિતાનું આયુ અલ્પ જાણું, આલેયણા લઈ, ભાવશાને ઉદ્ધાર કરી, કરવા ... છેલ્લાં કાર્યો
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮)
અનિત્તમ સાધના કરી સંથારા પર બેઠા, અને બેલવું શરૂ કર્યું.
હું જિનેશ્વર ભગવંત-તીથ–બારસંગ અને સર્વ સાધુ એને નમસ્કાર કરું છું ધર્મ આપનાર ધર્માચાર્યને ભાવથી નમસ્કાર કરી હવે આ સમયે પાપનું પ્રતિક્રમણ કરું છું, સામાયિક કરવાના ચિત્તવાળા ઈરિયાવધિમાં, ગોચરીમાં, આલોચનામાં અને પગાએ સઝાયમાં આવતા દેવેનું પ્રતિક્રમણ કરું છું,
અરિહંતપ્રભુ, સિદ્ધ ભગવંતો, જ્ઞાન-વિનયધનવાળા, બ્રહ્મચર્ય-તપથી યુક્ત સાધુઓ, કેવળીએ પ્રરૂપેલે ધર્મ એ મને મંગળરૂ૫ છે. જૈન ધર્મ મારાં માતા, પિતા, ગુરુ, સહદર, સાધુધર્મતત્પર મારા બંધુઓ સમાન છે. તે સિવાયના સર્વ સંસારના પદાર્થો આળજજાળ છે, જગતમાં સારરૂપ શું છે? સાચું શરણ કેવું ? જૈન ધર્મ, સકલ જગતમાં સુખ કયું? સમ્યકત્વ. બાંધનાર કેણ? મિથ્યાત્વ. અસંયમથી વિરમું છું. રાગ-દ્વેષરૂપ બંધનને નિંદ છું. મન-વચન-કાયાના દંડથી વિરમું છું. ત્રણ ગુપ્તિથી ગુપ્ત, ત્રણ શયથી રહિત બની માયા-નિયાણમિથ્યાત્વશલ્યનું પ્રતિક્રમણ કરું છું. સગાવ, દ્ધિગારવ, શાતાગારવ રહિત, જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર વિરાધનાને પડિકામું છું. ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, આહાર, ભય, મૈથુન, પરિગ્રહ સંજ્ઞાને ત્યાગ કરુ છુ . શ્રી, દેશ, ભક્ત, જ-કથા, આત-રૌદ્રધ્યાન, શબ્દ, રૂપ રસ, ગંધ, કામગુણે, કાયિકી– અધિકરણકી આદિ પાંચ ક્રિયાઓ સંબંધી સંકલ્પ, પાંચ મહાવ્રત, પાંચ સમિતિ, છ જવનિકાયને રક્ષક હું, મેં જે કંઈ પણ પાપાચરણ કરેલાં હોય તે પાપનું પ્રતિક્રમણ કરું છું,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુનિશ્રી વજ્રગુપ્તજીની પાપના પ્રતિક્રમણુરૂપ અતિમ આરાધના (૯)
છ લેશ્યા, સાત ભયસ્થાન વર્જિત, આઠે મદ્રસ્થાન રહિત, નવ બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિથી ગુપ્ત, દસ પ્રકારના યતિધમાં સાવધાનતાવાળા, શ્રાવકની ૧૧ પ્રતિમા, ખાર ભિક્ષુપ્રતિમાથી યુક્ત, તેર ક્રિયાનાં સ્થાને, ૧૪ ભૂતગ્રામ (જીવાતા સમુદાય), ૧૫ પરમાધામીએ, ૧૬ પ્રકારની ગાલા, ૧૭ પ્રકારના અસયમ, ૧૮ અબ્રહ્મ, ઓગણીશમુ એગુણવીશ સંખ્યાવાળુ જ્ઞાત અધ્યયન, ૨૦ અસમાધિ સ્થાનકી, ૨૧ શખલા, રર વેદનાના પરિષહે, અહીં અનુ' હુ· પ્રતિક્રમણ કરુ` છું. ૨૩ સૂયગડાંગનાં અધ્યયને, ૨૪ અહિતાની અસદ્દષણા-અશ્રદ્ધા તેને પ્રતિક્રમુ છું, ૨૫ ભાવના, ૨૬ દશા કલ્પ વ્યવહા૨ે અધ્યયન, ૨૭ અણુગારક૯૫, ૨૮ આચાર્ પ્રકલ્પ, ૨૯ પાપશ્રુત પ્રસગા, ૩૦ માહનીય સ્થાનકે તે સવની વિરાધનાનું' પ્રતિક્રમણ કરું' છું. ૩૩ આશાતના. અરિહંત, સિદ્ધ, આચાય, ઉપાધ્યાય, સર્વ સાધુ-સાધ્વી, શ્રાવક-શ્રાવિકા વર્ગોની જે આશાતનાઓ, દેવતાઓ-દેવીઓ, આલાક-પરલેાક, લેાક-કાળ શ્રુતની જે આશાતનાએ, શ્રુતદેવતાની, વાચનાચાની સર્વ જીવાની જે આશાતના થઈ હાય તેને નિદુ છું. આવશ્ય કે આગમ સૂત્ર પન– પાન કરતાં હીનાક્ષર, અધિકાક્ષર, આડાઅવળા અક્ષર ખેલાયા, પદ્મ આણું ખેલાયું, ઘાષ યથાર્થ ન મેલ્યા, અકાલે સ્વાધ્યાય કર્યા, છાસ્થ ભૂલકણા એવા હું કેટલા દાષા યાદ કરું ? જે દેષ! યાદ ન આવ્યા હાય, તે સ જાણતાં અજાણતાં થયેલાં મારું પાપ પણ નિષ્ફળ થાઓ. સમ્યક્ત્વ જ્ઞાન, યમ, ક્રિયા કલ્પ બ્રહ્મચર્ય તુ આરાધન કરુ છું, તેનાથી વિપરીત આચરણનુ` પ્રતિક્રમણ કરુ` છુ. મેાક્ષમાગ વિષે જિનેશ્વર ભગવતાએ જે કાંઇ વચના કહ્યાં છે તેને આરાધુ છું. વિપરીતનું પ્રતિક્રુમણ કરુ છુ,
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
----
અન્તિમ સાધનો
-- નકસ
સમગ્ર નિથ પ્રવચન સભ્ય, તથ્ય, સુંદર, કલ્યાણ-મંગળ કરનારું છે. ત્રણ ગયે પાપા છે. દુ:ખના શત્રુ થી સિહના માગ છે.
માં
અહી રહેલા વે સિદ્ધિ પામે છે, કંથી મુક્ત થાય છે, તે કારણથી હું શુદ્ધ ભાવથી ખરાખર આચારનું પાલન કરીશ, હવે સત્વ-પિયુક્ત મિથ્યાવથી રહિત, અપ્રમાદી, પાંચ સમિતિસહિત ભ્રમણ મન્યો છે. જિનેશ્વરેએ માલ મતાવેલા અનુષ્ઠાનેનુ સેવન કÁશ, અને જે ન ફરવા લાયક કાર્યો કર્યા હાય તેનુ પ્રતિમણ કરું છું. આ સાક્ષમાગ માં પ્રતિષેધેલા કાર્યો જે મે કર્યાં હોય તેવુ પ્રતિક્રમણ કરું' છુ, દષ્ટાંત હેતુયુક્ત કે તેથી રહિત શ્રદ્ધેયની શ્રદ્ધા ન કરી હોય, જિનધાએ કહેલ પદ્મામાં વિપરીત પ્રરૂપણા કરી હેય, ઉશ્વત્ર-ઉન્માર્ગ આકાચરણ કર્યા હાય, તેનુ નિર્દેન-ગન કી રાત્માને શુદ્ધ કરુ છુ . આલેયણા ચાગ્ય જે દાષા થયા હેય તે અહીં આલેવુ છું, પ્રતિક્ષણ કરવાથી કેટલાક દેપાની શુદ્ધિ થાય છે. અને પ્રકારે કેટલાક રાષાની દ્ધિ થાય છે. તેની પણ તે રીતે શુદ્ધિ કરુ છુ, પરવાથી દ્ધિ થાય છે તે પણ કરું' લ, કાશ્મગ કરવાથી તેમજ તપથી ખીજા દેવે! શુદ્ધ થાય છે, તે કરવા તૈયાર થયા છું, કેટલાક દેવે ચારિત્ર પર્યાયના છેદથી, કેટલાક કાપે. મૂળપ્રાયશ્ચિત્તથી શુદ્ધ થાય છે, કેટલાક અનવસ્થાપ્ય પ્રાયશ્ચિત્તથી, કેટલાક પાર્ી પ્રાયશ્ચિતથી શુદ્ધ થાય છે તે સ હુ અંગીકાર કરવા તેવાર થયો દસ પ્રકારના પ્રાયશ્ચિત્ત જે કરે તે સવ લઇ શકાય છે, તેથી હું પ્રતિક્રમણ કરી ભાવથી શુદ્ધ થાઉં એ પ્રમાણે આલેચન-પ્રતિક્રમણ કરતા વિશુદ્ધમાન વેશ્યાવાળા અપૂર્વ કરણ પામેલા ક્ષેપક શ્રેણીમાંચડી કેવળજ્ઞાન-દશ નત્રાળા વીર્યાંતરાય-આયુ ક્ષય કરી વજ્રગુપ્તમુનિ અતગઢ઼ કેવળી થયા,
નુ, ચારભૂત,
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
~~
~
~
શ્રી રવયંભૂદેવ મહષિની અતિમ સાધન ( ૧૧ )
શ્રી સ્વયંભૂદેવ મહર્ષિની અંતિમ સાધના
રવયંભૂદેવ મહર્ષિએ પણ પોતાનું આયુષ્ય પ્રમાણ જાણીને દ્રવ્ય ભાવ ઉભય સંલેખના કરી, ક૨વાગ્યા વ્યાપાર કરી સંથારા પર બેસી બાલવાનું શરૂ કર્યું કે:
સર્વ કર્મ જ દૂર કરી છે, અર્વ ભ્રો જેના પ્રશાંત થયા છે, તેવા સવ સિદ્ધોને નમસ્કાર કરી સક્ષેપથી પંડિત-મરણ અને બાળ મરણના વિભાગ કહીશ: બાળમરણ
બાળમરણથી કે પંડિતમરણથી મરવાનું જ છે, તો તેમાં બાળમરણ સંક્ષારનું કારણ છે; પંડિતમરણથી નિર્વાણ થાય છે બાળ અને મરણ એટલે શું? તે રાગ-દ્વેષ બંનેથી યુક્ત તે બાલ, અને પ્રાણ-શ્વાસે શ્વાસ તેને ત્યાગ તે મરણ. કઈ વખત ગર્ભમાં કલારૂસ્યામાં અવ્યક્ત ભાવમાં કોઈ વખત ઘણી સ્ત્રીઓના ગર્ભમાં પેશી થવા સમયે ગળી ગ, પિંડ થવા સમયે ક્ષારથી ગર્ભવાસથી નીકળી ગયો; હાડકાં સાથે અને હાડકાં વગર પણ ઘણુ વખત ગભ ગળી ગ; અતિક્ષાર-કડવા મૂળિયાથી બળી ગયો, દુશ્ચારિણી, પરિત્રાજિકા, કુમારી, ૨ડા સ્ત્રીના ગર્ભમાંથી લેહી વહન થઈ સંસારમાં ઘણું વખતે ગર્ભસ્રષ્ટ થયે; કેઈ વખત ભયથી, કેઈ વખત વધારે મહેનત-થાકથી નીકળી ગયો; કેઈ વખત માતાનું ઉદર ચીરી નાખવાથી કેક વખત માતાની નિમાંથી ડે બહાર નીકળી મરી ગયો કઈ વખત બહાર નીકળે પણ ઘણી વેદનાથી વ્યાકુલ બનેલે મરી ગયે; કઈ વખત માતાએ જીવતો રમશાન કે ચિતામાં ફેંક્યો, કેઈ વખત ડાકિની કે પક્ષીથી
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦
)
અતિમ સાધના
પકડાયે; કેઈ વખત બિલાડીથી હણા, કેઈ વખત ઉધરસ, સોસ-તાવ, પિટગ કુષ્ટથી સવઅંગમાં સડી ગયે, ભગંદરથી શરીર વિનાશ પામ્યું; કેઈ વખત દાંતની વેદના, કર્ણશૂલ, આંખ દુ:ખવી, ભરતકદના, વળી રૂધિર પ્રવાહથી નિર્બળ બની, કદી ઝાડાના રોગથી, કદી ખસ-ખુજલી, કલાંથી મર્યો, કદી મરકીથી, કદી વિસ્ફોટક, કેઈ વખત પિટના શૂળથી, કેઇ વખત વજાથી હણા, કદી પહાડના શિખરથી ભૂસુપાત થયે, કઈ વખત શૂળીએ ચડાવેલ. કેઈ વખત ઊંધે મસ્તકે બાધીને ટા, કોઈ વખત અગ્નિપાણીથી મૃત્યુ થયું, કેઇ વખત હાથીએ જીંદી નાંખે, સિહે ફાડી નાખે, ભૂખ્યો-તરસ્ય થઈ ધાપદથી, સર્ષ ડ ખવાથી, ગેરથી, સનેપાતથી, બળ અટકવાથી, વાત પિત્તથી, ઈષ્ટજનના વિગથી, અનિષ્ટના સંગથી, ભયથી મૃત્યુ પામ્યો. ચક ભાલાથી ભેદાયેફાપથરાથી છેટા, તલવાર કે તેવા હથિયારથી છેદા, તલવાર, બાણ, મંત્રજત્ર, ઝાડાના રોગ, અજીર્ણથી, ઠહી કે હીમથી, અતિતાપલ, મહાપુરમાં તણાવાથી, કુંભીપાક કરવતથી કપાયે, ઉકળતા તેલના કડાયામાં શેકાયે-તળા, કાતર-વાંસલાથી છાલા, જળચરથી ગળા, પક્ષીઓ વડે સર્વ અંગ ખવાઈ ગયાં. મહેમાંહે એક બીજા લડતાં, યંત્રમાં પીલાયે, શત્રુથી હણા, ચાબુક લાકડીના પ્રહાર, આર ભેંકાવી, બ્રાહસ કરતાં, ઝેર ખાઈને, એમ મનુષ્યપણુમાં એક એક જાતિનાં અનેક વખત મરણ પામ્ય,
હવે તિય ગતિમાં કેવી કેવી રીતે મૃત્યુ પામ્યા તે સાંભળ:
હે જીવ! હવે તું મરણ સમયે કાયર ન બન, જુરા
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી યંભૂદેવ મહર્ષિની અંતિમ સાધના
( ૧૦૩ )
નહિ, પણ તારા હૃદયમાં આવા પ્રકારના મરણને વિચાર કર, જ્યારે તું પૃથ્વીપણે હતો ત્યારે ખોદાવું, ઉપર ક્ષારાદિકનું પડવું, એક બીજી કાયાના શ વડે કરીને મરણને તુ કેઇ વખતે પાપે? જેમ કેઈ અહંકારી યુવાન પુરુષ ઘડા માણસને માર મારે, તે હેરાનગતિ-વેદના ભાવે, તેવી રીતે પૃથ્વીને ચાંપવાથી તે કાયાના જીવોને વેદના થાય છે. રે જીવ! જળમાં જ્યારે તું હતું ત્યારે ઘણી વખત પીવા, સુકાયે, ભાયો, બીજાં શ વડે શીત-ઉષ્ણુ વેદનાથી સોસાય. અગ્નિકાયમાં પાણું-ધૂળ-કાદવ વરસાદના સમૂહથી ઘણી વખત મરણવેદના સહી. અત્યારે હવે તું મરણ પથારીએ પડે છે તે સમતાભાવે દુઃખ સહન કર, વાયુકાયમાં શીત–ઉષ્ણ વાયરાના પરસ્પર મેળાપથી વાયુકાયના જીવો મરણને પામે છે, વનસ્પતિકાયમાં છેદન-ફાડણદહન-મસળાવું-ભાંગવું વગેરે પ્રકારે મરણ પામ્યો, તેની વેદનાઓ ઘણી વખત સહી. ત્રસકાયમાં જીવતાં જ ઘણું વખત બીજાથી ખવાય, પગથી ચંપાઈ ઠઠી, હીમ-ગરમી તાપથી બાળમરણ પામ્ય
બસપણામાં કરપણે હતા ત્યારે પત્થરથી રણમાં હણાયે, હરણના ભયમાં અસ્સાની જેવી અણીવાળા બાણથી પિટ ભેદાઈને મરી ગયે. સિંહવડે સાંધા, હાડકાં, અવય તડતડ શ કરતાં જરાયે આવી અનેક વેદનાઓ તે પરાધીનતાથી સહન કરી છે તે હવે અહિં આવેલી વેદનાએને સમભાવે તું સહન કર, તિત્તિર, કબૂતર, શિયાળ, મેર પશુ-પક્ષી ભવમાં હે જીવ! ઘણું વખત તારાં બાળમરણ થયાં. શિકારીના બાણથી હણાએલો અને તેની વેદનાવાળે મૂછથી મરણ પામ્ય, દીવાની શીખાને નિર્મલ રત્ન માની
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
અતિમ સાધના
પતંગિયાપણામાં તૃણાપૂર્વક જ્યાં પકડવા જાય છે ત્યાં બળી મરી ગયે. માછલીમાં હતો ત્યારે કાંટા પર ચોંટાડેલ લેટપિંડ ખાવા ગયો ત્યાં ગળામાં તાળ ઉપર કાંટે ભેંકાય તેમાં ફસાઈ મૃત્યુ પામ્યો. ભમરામાં હતા ત્યારે ગંધની લેભથી કમળ પર બેઠે, હાથી આવી તને ચાવી લાગે. વધુ કેટલું કહું ? જે જે એક એક ગતિ-નિ-જાતિમાં તું અનંત વખત જગ્યા, ત્યાં અનેક વેદના સહન કરી બાળમરણથી દરેક વખત મર્યો, જેનું ફળ માત્ર સંસારમાં રખડવા સિવાય બીજું થયું નથી. નરકમાં હે જીવ! તેં જુદા જુદા પ્રકારની અનેક વેદનાઓ સહી તે યાદ કરી હાલ તું આવેલી સામાન્ય વેદના સમભાવે સહન કર, અને પંડિતમૃત્યુ પ્રાપ્ત કરવાને ઉદ્યમ કર.
નરકગતિમાં કરવતથી કપાવાની, ભીના સાંકડા મુખમાંથી પરમાધામીએ બળાત્કારે બહાર ખેંચે, કાંટાળા વૃક્ષ પર બેસાડે, લેહી-પર દુગધી અશુચિ પદાર્થોથી ભરપૂર વૈતરણું નદીમાં વહેવું, અણીયાળા ગરમ પત્થર પર ચાલવું, તે વેદના યાદ કરી આ વેદના સમભાવે સહન કર, નરકમાં ૩૩ સાગરોપમના લાંબા કાળ સુધી નારકીની તીવ્ર વેદનાએ સહી તે અહીં ક્ષણની વેદના કેમ સહન કરતું નથી ? દેવલોકમાં ઘૂઘરીવાળા સુંદર શબ્દો કરતા કદરા પહેરેલી દેવાંગનાઓ તે છેઠી તો પછી આ અશુચિ, અપવિત્ર એવી સ્ત્રીઓમાં હવે મેહ ન કર, વજ, હીરા, નીલમ, પરવાળાં સરખી કાંતિવાળા શ્રેષ્ઠ દેવવિમાને. ભવને છોડવાં, તે હવે આ જૂના કાનમાં શું મુંઝાઈ રહ્યો છે. અનેક જાતિના પંચરંગી રત્નના ઢગલા, મણિલેતીના ઢગલાએ જાણે ઈંદ્રધનુષ્ય ન હોય તેટલા રને
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી રવભૂવ મહાપુની અતિમ સાધનો ( ૧૫ ) મૂકીને આવ્યા. હવે આ અસાર નાશવંત વૈભવમાં મુંઝા નહિ, દેવીના અંગસ્પર્શ સરખા દેવદૂષ્ય છોડયાં તો હવે અહીંની કંથાને બહુ યાદ ન કર. જાણે શ્રેષ્ઠ રનથી બનાવ્યું હોય, પૃપના પરાગથી શોભતું એવું દિવ્ય શરીર છોડયું, હવે ઘડપણવાળા શરીરમાં મમતા ન કર. હવે તે દેવકને યાદ કરી રખે નિયાણુ કરતે કે સ્વર્ગમાં આટલી રિદ્ધિ છે, જેને જે ગ્ય હશે તે થશે જ. આ અશુચિયુક્ત મૂત્ર, પિત્ત, રૂધિર જેમાં ભરેલાં છે એવા દેહ ઉપર મમતા ન કર, જીવની સાથે માત્ર પુણ્ય અને પાપ જવાનાં છે, આ નાશવંત શરીર તો અહીં જ પડી રહેવાનું છે. મને ઠડી ન થાય તેથી ગરમ કપડાં પહેરું છું પણ જીવ ગયા પછી દુજન સરખા શરીરના એક ટુકડાને પણ ઈછતે નથી. મને સૂર્યતાપ ન લાગે તેથી મસ્તક પર છત્ર ધરા છું. પણ પરલોકગમન સમયે ખેલ શરીર સંવ ગુમાવે છે. મુસાફરીમાં મને ભૂખ લાગશે ધારી સાથે ભાતું વહન કર્યું, તો હે જીવ! મરણકાળે તે પરભવની મુસાફરી માટે પુણ્યનું ભાતું કેમ તૈયાર ન કર્યું ? મને તરેશ લાગશે ધારી મરૂત્થલી પ્રદેરામાં પાણી વહન કર્યું, પણ સુકૃત ન ઉપાર્જન કર્યું. હે ખલશરીર! તને ખૂબ લાલન-પાલન કર્યું, સુગધી પુષ્પથી શોભાયમાન કર્યું, છતાં તું જ્યારે પરલેકમાં હે જીવ! પ્રયાણ કરે છે ત્યારે તેની પાછળ એક ડગલું પણ શરીર વળાવવા આવતું નથી, અહે જીવનું કેટલું અજ્ઞાન છે કે મુસાફરીમાં સારા સહાયક એવા ધર્મમિત્રને છાડીને નાશવંત દેહ માટે આ દિવસ સવ કાર્યો કરે છે, આ પૃથ્વીમાં આ જીવ જેવો બીજે કઈ વિશેષ નથી, છતાં શરીર માટે તે સર્વ ઉદ્યમ કરે છે. એક ધર્મનું નામ પણ યાદ કરતો નથી, ધર્મથી સદ્ગતિ થાય છે. દેહ
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૬ )
અન્તિમ સાધનો
તેા મણકાળે રગઢાળાઇ જવાને છે, છતાં કૃતઘ્ર જીવ શરીરના સુખની ચિતવના કરે છે. શરીરની છેવટની સ્થિતિ કાં તા રાખતા ઢગલેા અથવા સળવળતા કીડાઓના ખેારાક, સૂર્ય કિરણાથી સેાસાતુ' અથવા પરૂના પ્રવાહ, પક્ષીઓનુ ભેાજન, શિયાળ આદિના વાસ કરવા રૂપ પત્થર સરખું સુકાઈને કણ થઈ જશે. આવા પ્રકારના છેવટે નશ્વર એવા દેહથી જે તપ કરીને તેની પાસેથી જે કઇપણ કસ કાઢી શકાય તેટલે કાઢી લેવે, પણ દેહમાં મૂર્છા ન કરવી. દેહથી ધ કરે, અંતે તે દુલ્હન માફક દગા દેવાનુ છે અને ફાગણ મહિનાની હેાળીની ક્રીડા માફક શરીરની પણ હેાળી સળંગવાની છે. ખીજાએ સળગતા લાકડાના અંગારાથી
આ પુદ્ગલને તપાવવાના છે, તેા પછી તુ ં જાતે તપ કરીને તપાવ, ઊટના અંગે જેટલે ભાર વહન કરાવાય તેટલે લાભ મળ્યા. કર્મ પુદ્ગલસ્વરૂપ છે. પુદ્ગલમય રહથી તેને હા હે જીવ! આટલુ" કર કે કાઠું કાઢાથી ફાડાય. સ્વાચીનતા કે પરાધીનતાથી દેહ છેડવાના છે, તે પછી સ્વાચીનતાએ કેમ ન છેડવા? પરાણા ઘેર આવ્યેા; રાજી થાવ કે નારાજ થાવ તેપણ આવેલા પરાણે! જવાના નથી, તે હસવુ કેમ નહિ ? હું છત્ર આટલું તને કહ્યું, હવે તુ નકામા વિકલ્પ ન કર હું નિબુદ્ધિ આત્મા! આ દેહ ઉપર મૂર્છા ન કરે. વળી હેજીવ! તારે વિચારવાનુ` છે કે ;
હે જીવ! તુ' સસારમાં પભ્રિમણ કરી રહેલ છે તેમાં એવા કોઇ જીવ ખાકી નથી, કે જેને તે' આરેાગ્યા ન હેાય, તેમજ મકલ જગતમાં એવા કોઇ જીવ નથી કે જેના તુ' બંધુ, મિત્ર, શત્રુ ઘણી વખત ન થયેા હેય. જે પહાડ પર, પૃથ્વી પર, નદી, તળાવ વગેરેમાં વનસ્પતિ રૃખે છે તે સને તે અનેક વખત ભક્ષણ કરી છે. હે જીવ! જગતમાં પુદ્ગલ
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી સ્વયંભૂદેવ મહર્ષિની અતિમ સાધના
૧૦૭
સ્વરૂપ જે કઇ તને રેખાય છે, તેને તે અનેક વખત ભક્ષણ કર્યાં. તું પણ બીજા વાવડે ઘણી વખત ભક્ષણ કરાયે. ચઉર્દૂ રાજલાકમાં વાલામના ખુણા જેટલા ભાગ પણ બાકી નથી, જ્યાં તે અનંત વખત જન્મ અને મરણ કર્યાં ન હાય. સવાર-માર્-સાંજ, દિવસ કે રાત્રિ એવા કાઇ કાળ નથી, જે કાળમાં તું મર્યા ન હેાય, જળમાં જન્મ્યા, થલમાં મર્યાં, જળમાં વૃદ્ધિ પામ્યા, જળમાં મર્યાં, એવુડ કાઇ જળ થલ નથી કે જ્યાં તુ' જન્મ્યા કે મર્યાં ન હાય.
ધીમાં જન્મ્યા, આકાશમાં મર્યા; પાછા ધરતી ઉપર પડચો, આકાશ-ધણી વચ્ચે જન્મ્યા અને મર્યાં, જીવમાં જન્મ્યા, જીવે માર્યા, જીવે જીવમાં પાડથો, જીવથી તું જીન્યા, જીવન માટે જ્ગ્યાને હણે છે, હે જીવ! જીવથી તું જન્મ્યા, વે તને જિવાડયો, વૃદ્ધિ પમાડયો અને વારવાર માર્યા પણ ખરા. તા જ્યાં જ્યાં તું જન્મ્યા, સચિત્ત અચિત્ત કે મિશ્ર નિમાં ત્યાં ત્યાં હે જીવ! તેં મરણ પ્રાપ્ત કર્યું", આવી આવી રીતે તે અનતાન`ત મા મેળવ્યાં, તે સર્વ મા હૈ અપજ્ઞજીવ! બાલમણ સમજ, પૃડિતમરણ
તે હવે પ્રશ્ન છે કે પતિમર્હુ કેને કહેવાય ? પડિત બુદ્ધિવાળા હોય તેવી બુદ્ધિવાળાનું મચ્છુ પંડિતમરણ કહેવાય, પાદપાપગમ, ઈંગિનિ અને લગઢ મ૨ણ એમ પંડિતમરના ત્રણ ભેદ છે. તે સચારાને વિષે નિયમથી યુક્ત સરણ હાચ છે. છએ કાયના જીવેાની રક્ષા જે મરણમાં હાય તે પતિમરણ, તેથી વિપરીત અર્થાત્ વિરતિ વગરનું, જીવરક્ષા વગરનું' માલમરણ કહેલું છે.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૮ )
અન્તિમ સાધના
આલેણ જેમાં લેવાઈ હાય, પ્રતિક્રમણ થયું હોય તે ૫ ડિતભરણ. આલોયણા ન લીધી હોય, શલ્ય બાકી રહ્યાં હય, પાપનાં પ્રતિક્રમણ ન થયાં હોય તે બાલમરણ. દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રની આરાધનાપૂર્વક જે મરણ થાય તે પંડિતમા, તેથી વિપરીત બાલમશુ તીથ કદિને પ્રણામપૂર્વક, જિનવચન વર્ણન શું કરીએ ? પંડિતમરણથી સ્વર્ગ કે એક્ષ મળે છે. બાળમરણથી આ શાશ્વત સંસાર મળે છે. આટલું જાણી-સૂમજીને હે આત્મા! સુખની પ્રાર્થના કરતો હોય તે અરિહંતાદિકને સંભારતે બાલમરાણ ત્યાગ કરી પંડિતમરણ અંગીકાર કર, ઈષ્ટને વિગ મેટું દુ:ખ છે. અનિષ્ટસંપત્તિ, અનિષ્ટવચન એ દુ:ખે છે. એ યાદ કરતે હવે પંડિતમરણથી દેહ છોડ. નારકીમાં છેદન ભેદન, તાડન, પરસ્પર ઘાત કરવા વગેરે એ દુ:ખનું સ્મરે કરી હવે પંડિતમરણ અંગીકાર કર, તિર્યંચગતિમાં ભાર વહન કરવાને, દોરડાથી બંધાવું, મત્સ્યગાગલ ન્યાયે એક બીજાનું ભક્ષણ કરવું, વાહનમાં જોડાવું, ભૂખ, તરસ, ટાઢ, તાપ, વરસાદ હવે, આર ભોંકાવી, ચાબુકના માર, પણુના માર, સૂકપણું. રાગ, પરાધીનતા, ત્રાસ, ભય વગેરે દુઓથી ભરપૂર તિયચગતિનાં દુ:ખને યાદ કરતો હવે પંડિત મરણને સ્વીકાર. મનુષ્યગતિમાં જન્મ લે, વૃદ્ધાવસ્થા ભેગવવી, પગથી હેરાન થવું, મરણ પણ શારીરિક, માનસિક, આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિનાં અનેક દુ:ખથી ભરપૂર તે આ માનવભવ સમજી હવે પંડિતમરણથી પ્રયાણ કર. હે જીવ! આ સંસારમાં તે જે દેખ્યું, અનુભવ્યું કે સાંભળ્યું હોય તેવા બાલમરણ ઘણાં કર્યા, હવે પંડિત રણને સ્વીકાર કહ્યું છે કે
એક જ પંડિતમરણ સેકડા જન્મોને છેદે છે. તે મરણથી
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહારથ સાધુની સાધના
( ૧૦ )
મરવું કે જે મરણથી સુંદર મરણ થાય, તેનું જ સુમરણ ગણાય કે જે હવે સંસારમાં ફરી મરશે નહિ; જેણે સમગ્ર કર્મો બાળી નાખ્યાં છે એવા સિહો એ જ પરમ છેલ્લે સાધ્ય છે, તીથ કરે કે ઈન્દ્રના મરણને નાશ નથી. માટે અવશ્ય આપણું મરણ નક્કી છે, તે પછી પંડિતમરણથી કેમ ન કરવું ? જે તારે હવે મરણની જરૂર નથી, મરણથી કંટા જ હોય, મરણને ત્યાગ કરવો હોય, મરણના દુ:ખથી ભીરુ બ હેય. તો પંડિતમરણનું શરણુ અગીકાર કર એમ છતાં હજુ તને સંસારમાં અરણે પસંદ હાય, મરણથી કંટાળો આવ્યો ન હ તો વિશ્વસ્ત બની જન્મમરણની રેટમાળામાં શાંતિથી વાસ કર. એ પ્રમાણે હવે ભાવથી બંને પ્રકારનાં મરણ જાણીને આ સ્વયંભૂદેવ ભવને પાર કરનાર એવું પંડિતરણ સ્વીકારે છે. એ પ્રમાણે બેલનાર શ્રી સ્વયંભૂ મહર્ષિ અપૂર્વકરણ ક્ષપકશ્રેણિ, ત્યારબાદ કેવળ વર જ્ઞાન દશન ઉપન્ન થયાં, તે જ સમયે આયુને પણ ક્ષય છે, તેથી તે સ્વય ભૂદેવ મહર્ષિ અંતગડ કેવળી થયા.
શ્રી મહારથ સાધુની સાધના સંયમની સાધનામાં દિવસે પસાર થઈ રહ્યા હતા તે સઆચે મહારથ સાધુ પણ પિતાનું અપાયું જાણું ગુરુએ જેને આલયણ આપી છે, સર્વ કરેલાં પાપસ્થાનકને પ્રતિ ક્રયા છે, સંલેખનાથી સંલિખિત કર્યા છે સર્વ અંગે જેણે અને સર્વથા કર્યું છે કરવા યોગ્ય સવ જેણે, એવા સંથારા ઉપર બેઠા અને નવકાર ગણવામાં લીન બન્યા, વળી
સતિશયવાળા અરિહ તોને નમસ્કાર કરું છું. તેઓ આગળરૂપ થાઓ, ઋષભાવિક, ચાવીશ અને ભૂતકાળના,
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ )
અતિમ સાધના
ભવિષ્યના તેમજ મહાવિદેહમાં વિચરતા એ સર્વ અરિ હતને નમસ્કાર કરું છું. એવા સર્વ તીર્થકરેને પ્રણામ કરું છું.
સવ ઉત્સર્પિણ-અવસર્પિણીમાં થયાં અને થશે, ભરત પૂર્વ-પશ્ચિમ વિદેહ તેમજ એરવતપુષ્કરદ્વીપ ઘાતખિંડમાં તેમજ આજે પણ નરક-તિર્યચ-મનુષ્ય-દેવગતિમાં, એક ભવ કે અનેક ભવ કરનાર એવા વળી તીર્થકર નામગાત્ર વેદતાં હાય, વધારતાં હોય, બાંધ્યું હોય, ભાવિયાં બધશે, આજે ગૃહસ્થપણે, છદ્મસ્થપણે વિચરતા હેય, કેવળ જ્ઞાનરત્ન ઉત્પન્ન કર્યું હોય, સમવસરણમાં બેઠેલા હાય, દેવજીંદામાં હેય, પૃથ્વી પર વિચરી રહ્યા હેય, ધર્મ કહી રહ્યા હોય, કહેશે, શ્યામ, કાળા, ગૌર મુક્તાફળ પદ્મ સરખા વર્ણવાળા હેય, રાજય ત્યાગ કર્યો હેય, કુમારપણામાં, પરિણીત હોય, પુત્રવાળા કે વગરના, ભવસમુદ્રમાં ડૂબતા ભવ્યાત્માને તરવા માટે તીર્થ જેઓએ કહ્યું છે, એવા તીર્થકરને નમસ્કાર થાઓ. દુ:ખપૂર્ણ સમુદ્રથી તેઓ તારે છે, માટે સર્વ આદરથી નમેઃ અર્વ દેખવાવાળા, લોકગુરુ રક્ષણુ કરનાર સર્વાને ભાવથી નમે; અરિહરતોને ભાવથી નમસ્કાર થાય તે દરેક ભવમાં બેધિલાભ કે સિદ્ધિ માટે થાય છે હજારે દુખથી મુક્ત કરનાર એવા, મેલને જે નમસ્કારથી મેળવી શકાય તેવા અરિહ તના નમસકારને ચિંતવું છું, એ સર્વ સિદ્ધોને ભાવથી નમસ્કાર કરું છું,
લાખે ભવથી બાંધેલું કર્મ પી ધન જેણે બાળી ભસ્મ કરી નાખ્યું છે એવા દ્ધિોને ભાવથી નમું છું. કમ ખપાવી જેઓ સિદ્ધ થયા, થાય છે, થશે તે સર્વ
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહારય સાધુની સાધના
( ૧૧૧ ) સિકોને ત્રિવિધ ત્રણ કરણથી નમરકાર હે તીથસિદ્ધ, અતીર્થસિદ્ધ, એકસિદ્ધ, અનેકસિદ્ધ, સ્વલિંગ, અન્યલિગ, કુલિગસિદ્ધ તીર્થકર સામાન્ય સ્ત્રીલિંગ, પુરુષલિંગ, નપુંસક પણે, પ્રત્યેક બુદ્ધ, બુધિત, સ્વયં બુદ્ધસિદ્ધ બેઠેલાસિદ્ધ ઢપડેલા, કાઉસગમાં, પડખે સૂતેલા સિદ્ધ થયા હોય, રાત્રે, દિવસે સંધ્યા સમયે, મધ્યાહ્ન, સવારે સિદ્ધ થયા : હેય, બાળપણે, યૌવનપણમાં, વૃદ્ધપણામાં, મધ્યમવયમાં, દ્વીપમાં, જંગલમાં, સમુદ્રમાં, દેવતાએ હરણ કરેલ હોય, પર્વતને વિષે સિદ્ધ થયા હેય, તે સર્વ ભાવસિદ્ધોને વંદના કરું છું. તેમજ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર કાળમાં સિદ્ધ થયા હોય તે સર્વને ત્રિકરણગે વદન કરું છું. મરણ સમયે અસંગપણે સિકોને ભાવથી કરેલ નમસ્કાર દુર્ગતિને રોકે છે, સદ્ગતિને પમાડે છે, કેટલાક સિદ્ધિને પામે છે. માટે હું સર્વાદરથી સિદ્ધિને નમસ્કાર કરીશ જેથી મોહજાળને છેદી સિદ્ધિ નગરીને મેળવું. તે આચાર્ય ભગવંતેને ભાવપૂર્વક સદરથી નમું છું
જેઓએ જિનવનેને સૂત્રપણે ગૂંથીને અમારા સરખાને જે આજ સુધી મળી રહ્યું છે, તે દ્વાદશાંગીના ગૂથનાર ગણધર ભગવાને પ્રણામ કરું છું, ૧૪ પૂર્વીઓ, તેથી ઓછા પૂર્વના જ્ઞાનવાળા, વાચનાચાર્ય, અગીઆર અંગને ધારણ કરનારા, આચારને ધરનાશ વળી જેઓ સકલ પ્રવચન ધારણ કરી રહ્યા છે. જ્ઞાનાચાર, દશનાચાર, ચારિત્રાચાર, તપાચાર, વીર્યાચાર પાળનારા–પળાવનારા સુધીર-ગંભીરાદિ ગુણવાળા, જિનવચન પ્રકાશિત કરનારા, પોતાની શક્તિ અનુસાર જૈનશાસનની પ્રભાવના કરનાર, પ્રવચનના સારને ગૂઢ-મર્મ સમજાવનાર એવા આચાર્ય
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૨ )
અન્તિમ સાધના
ભગવતાની ગેરહાજરીમાં હમારા સરખા મઢ બુદ્ધિવાળા શાસ્રના રહસ્યને કયાંથી સમજી શકે ? તેનાં ગૂઢત્રા અને અને આચાય ની પર’પરાએ પ્રકાશિત કર્યાં છે. જો આવા આચાર્ટ ન હેાત તા આવાં ગભીર સૂત્રેનાં રહસ્યો શી રીતે જાણી શકાત ?
સૂત્ર તેા માત્ર સૂચન કરનાર હાય છે, તેમાં અ અથ સૂચવેલા હાય, પણ તેની વિસ્તૃત વ્યાખ્યા આચાર્યા પ્રકા શિત કરે છે. બુદ્ધિરૂપી તેલથી યુક્ત આગઞ જ્યાતિથી સુદર શાતા એવા સૂરિરૂપી પ્રદીપે જ્યાં નથી, ત્યાં લેકે શી રીતે જોઈ જાણી શકતા હશે?
ચારિત્ર-શિયળરૂપી કિરણવાળા, અજ્ઞાન-અંધકાર નાશ કરનાર, નિર્મળ ચંદ્ર સરખા આચાય ભગવતા ભવ્યારૂપી કુમુદ્રવનને પ્રતિબેાધિત કરે છે. દર્શાનરૂપી નિર્મૂળ પ્રતાપ વાળા, દશ દિશામાં ફેલાયાં છે જ્ઞાનરૂપી કિરણ જેનાં એવા સૂઈસરખા સૂરિ જ્યાં નથી, ત્યાં મિથ્યાત્વરૂપી અધકારને દૂર કાણ કરશે ? ઉદ્યોત કરનાર જેમ સૂક્ષ્મ ઇચ્છિત ફળ આપનાર કલ્પવૃક્ષ, ચિંતામણિ સરખા સૌભાગ્ય ત જગમ તીરૂપ આતે હું પ્રણામ કરું છુ. જે કાઈ ક્ષેત્રકાળ ભાવમા, ભૂત-ભાવિમાં થયા-ચારો તે સવ આચાર્યંત નમુ` છું. મચ્છુકાળ સમયે જો આચાય ને નમસ્કાર કરાય તેા ઘણા ભવના જન્મ-જરા-મરણ છેદાઈ જાય એ વાતમાં સુરહ ન રાખશ, શયરહિત આયાયને કરાતા નમસ્કાર મનુષ્ય કે દેવલેાકના સૌભાગ્ય સૌભાગ્ય અક્ષયફળ આપવામાં સુમ અને છે. તે કારણે સર્વાદરથી સૂરિભગવાને નમ સ્કાર હેા, જેથી કમકલથી વિમુક્ત ની જલદી મેાક્ષ સુખ પામુ,
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહારથ સાધુની સાધના
શ્રી ઉપાધ્યાયજીને વંદન
હવે પાઠય શ્રી ઉપાધ્યાયને 'દન કરું છું'. વળી કેવા ? આચારાંગાદિ ખાર અંગ-ઉપાંગ સાથેનુ વ્રતજ્ઞાન ધારણ કરનાર, શિષ્ય સમુદાયના હિતાર્થે તે શ્રુતના અરે નિરંતર વહેવડાવે છે. સૂત્રના જે અથ હોય તેઉપાધ્યાયજી ભણાવે છે, તેથી ઉત્કૃષ્ટ ભાવથી તેમને નમે. પર્વતના શિખર પરથી જેમ જળસમૂહ ઝરે છે, તેમ તેમના સુખથી શ્રુતઅલ્લુ' નિર્ તર વહ્યા કરે છે. તેના ઉપાધ્યાયને ભક્તિથી વંદુ છું, તે કાય માટે શુદ્ધ લેશ્યાવાળા શ્રુત ભણાવે છે, તેમ ભણાવવામાં પેાતાના શ્રમની પણ જે દરકાર કર્તા નથી, તેવા ઉપાધ્યાયજીને હું... પ્રણામ કરું' છું. જ્ઞાન દર્શનની સમૃદ્ધિવાળા તેઓનું કલ્યાણુ હેા. જેએ ઘણા ભુખ્યાને એક ઉત્પન્ન કરનાર સદાકાળ શ્રુતતા સ્વાધ્યાય કરે છે, જેમના પ્રસાદથી સ સૂત્રો જાણી શકાય છે. પ્રથમ સર્વ સાધુએ તેમની પાસે અભ્યાસ કરે છે, મરણ સમયે ઉપાધ્યાયને કરેલા નમસ્કાર દુર્ગતિને રોકી સદ્ગતિ તરફ ખેચી જાય છે. એધિલાભ કરે છે, માટે સળંદરથી હું સુનિએ 1 ઉપાધ્યાયજીને નમસ્કાર કરે. તેમને કરેલ નમસ્કાર સર્વ સુખનું મૂળ છે અને સ` દુ:ખના ક્ષય કરીને મેાક્ષમાં સ્થાપન કરે છે.
( ૧૧૩ )
MACARA^^^^^~^AAPAA
સર્વ પ્રકારના સાધુએને નમસ્કાર કરું છું
ત્રિકરણચાગે ત્રણે પ્રકારે સાધુઓને 'દન કરું છું, જેનાથી લાખા સત્રમાં ઉપાર્જન કરેલ કર્મો ક્ષણવારમાં નાશ કરું, ત્રણ તિથી ગુપ્ત, મિથ્યાત્વના લેપ કરી, કને કાપી નાંખશમાં કરત સમાન સમ્યક્ત્વવાળા મુનિરાજને ' પ્રણામ કરુ છું, પાંચ સમિતિને વિષે જયણાવાળા, ત્રણ
.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ )
અનિતા સાધનો
શયને દબાવવા માટે મેટા મલ સમાન, ચાર વિકથાથી સર્વથા સુત, અહંકાર-લેહથી રહિત, ધીર, શુદ્ધ વેશ્યા વાળા, કષાયોથી પરિવર્જિત, જીના હિત માટે યત્ન કરનાર, છકાયના જીવોને રક્ષણ કરવાવાળા મુનિવરને નમસ્કાર હો.
આહાર, ક્ષય, મૈથુન, પરિગ્રહ એ ચાર સંગાથી મુક્ત, વ્રતમાં દટતાવાળા, વ્રતગુણથી ચુત, ઉતમ સત્વવાળ, સવકાળ અપ્રમત એક મુનિવરને નમસ્કાર હો, પરિસર્ષ સેના હરાવવામાં પ્રતિમલ્લ માક્ષમાર્ગની વચમાં આવતાં ઉપસર્ગોને સહન કરનારા, વિકથા, પ્રમાદ રહિત, હિત સાધનારા શ્રમણભગવંતને વંદના કરું છું. શ્રમણ શાસ્ત્ર અનુસરનારા-પાપરૂપ કાદવને લેપ ન લાગવામાં સાવધાન મનવાળા, વ્રતવાળા સૌભાગી, શાસ્ત્રની સત્ય પ્રરૂણ કરનારા એવા સાધુ મહાત્માને વંદના કરુ છું. મરણ સમયે સાધુ મહારાજને કરેલ ચસ્કાર ચિતામણિ રત્ન સન્યા બરાબર છે. કાચના બનાવટી મણિ કેમ માગે છે? સાધુને નમસ્કાર કરાય તો તે પાપને દૂર કરનાર થાય, પુણ્ય વગરના પાપીએના હૃદયમાં આ નમસ્કારને વાસ ક્યાંથી હોય? ભાવ માત્રથી નિર્મળ એ સાધુને નમસ્કાર કરાય તે સર્વ સુખનું મૂળ અને મેક્ષનું કારણ બને છે. તે કારણે સર્વાદરથી સાધુને નમસ્કાર કરું છું, જેથી ભવસમુદ્ર તરીને મેક્ષદીપ પ્રાપ્ત કરું.
જગતમાં શ્રેષ્ઠ એવા આ પાચ પરમેષ્ટિને જુહાર છે. આના કરતા ચડિયાતો બીજે કઈ નમસ્કારને એગ્ય નથી. દરેક શ્રેયમાં શ્રેય, મંગલિકામાં પરમ અંગલિક, પવિત્રમાં પવિત્ર ફળેમાં મોટું ફળ આ જ છે. આ પરમેષ્ટિ નમસ્કાર
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મહાર સાધુની સાધના
પવિત્ર શ્રેષ્ઠ, શાશ્વત, ચડિયાતે, ચૌદ પૂવને સાર, જીવને સંસારસમુદ્રનો પાર પમાડનાર છે. આની જ આરાધના કરે, બીજા કાર્યોથી શુ ? પંચ નમસ્કારમાં મનવાળા હેય તે અવશ્ય દેવત્વ પામે. ચારિત્ર પણ ન હય, જ્ઞાન લગીર હજુ પરિણમ્યું નથી, પણ પંચ નમસ્કારનું ફળ દેવલોક અવશ્ય તેને અપાવે છે. સેંકડો દુઃખરૂપ જળચરોથી વ્યાપ્ત તથા મેટા મેજાના આવર્તેથી ભયંકર એવા સંસારસમુદ્રમાં કદી પણ આ નમસ્કારરત્ન મને મળ્યું નહોતું.
નહી મેળવેલી વસ્તુ મેળવી. આ મહાભય હર. નારું આશ્ચર્યકારી સારભૂત કૌતુક છે. રાધાવેધ કર, મૂળથી પહાડ ઉખેડી નાખવા, આકાશમાર્ગે જવું તે કરતાં નમસ્કાર દુર્લભ છે. જેના પ્રભાવથી અગ્નિ શીતળ બની જાય, ગંગા નદીનું વહેણ અવળી દિશામાં વહે, એવું ન બનવાનું કદાચ બની જાય; પણ જિનેશ્વરને કરેલ નમસ્કાર મેક્ષફળને આપે નહીં', એવું કદાપિ ન બને. સંસાર સમુદ્રમાં અટવાતાં નક્કી મેં પૂર્વે કદાપિ પણ મેળવેલ નથી. તેથી જ આજે જન્મ-મરણ ચાલુ છે. જે પહેલાં મેં આ નવકાર મંત્ર મેળવ્યું હોત તે કર્મક્ષય કેમ ન થયું ? દાવાનળ સળગ્યા પછી ઘાસની ગંજી કેટલે વખત સ્થિર રહી શકે? અથવા તે કદાચ મેળવ્યો હશે તો ભાવ વગર માત્ર દ્રવ્યથી મેળવ્યા હશે. જ્યાં સુધી ચિતામણિ તરીકે ન ઓળખ્યો હોય ત્યાં સુધી તે ફળ કેવી રીતે આપે? તે હવે મારે પ્રયત્નપૂર્વક તેને આરાધવે જોઈએ, જો જન્મમરણના દુ:ખના અંતને ઈચ્છતે હે તે એમ બોલતાં મહારથ સાધુ અપૂર્વકરણ કરવા વડે ક્ષપકશ્રેણિ પર આરૂઢ થયા, કેવી રીતે? શુકલ ધ્યાનરૂપી અગ્નિ વડે કર્મવૃક્ષને
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૬ )
અન્તિમ સાધના
માળીને, આ પ્રમાણે અતિમ આરાધના સાધી તેઓ અંતમા કેવી થયા.
( પ્રાકૃત કુવલયમાળા પુત્ર ૨૬૯ થી ૨૯૯ ) નારકીમાં વેદના કેવી હોય ?
નક્ષત્ર સૂર્ય રહિત, ધાર અંધકારમાં કષ્ટ કરી દેખી શકાય તેવા અવકારવાળી, સ્મૃતિ ઉષ્ણ, પતિ શીતળ, ઘણા પ્રકારની વેદનાએ માતે નરકમાં હાય. કઇ જગ્યા પર્ મેદ, ચમી, અજ્જા, ફેફસાં આદિથી વ્યાસ, કોઈ જગ્યા પર લેાહી, પીત્ત, પરૂના પ્રવાહ વહેતી નદી હાય, કેાઇ જગ્યા પર્ માંસ-નળખા પરૂથી પૂર્ણ, કઇ જગ્યા પર વજ્ર સરખી ચાંચવાળા પક્ષીઓથી ન્યાસ, કોઇ જગ્યા પર કુંભી પાકથી રધાતા છે જ ંતુ જેમાં, કૈાઇ જગ્યા પર ફરતા કાગડા, ઘેર સિંહ, શિકારી કૂતરાવાળી વેદના, ફરતા ભય’કર કંક પક્ષી તે ચાંચ ભેકે તેથી વેદના, કેઇ જગ્યા પર ઉપરથી પડતા શસ્ત્રોના સમુદાયવાળી વેક્ત્તા, કઇ જગ્યા પર ઉકાળેલા સીસાના કે તાંમાના પ્રવાહી રસ હોય તે પીવડાવવાની વેદના, કેાઇ જગ્યા પર દુગથી સડી ગયેલા કલેવરની દુધની વેદના, કોઇ જગ્યા પર કરવત કે યંત્રથી ચીતા શી વળી વેદના, મહા શલામેના સમુદાય ઉપરથી પડી ચૂરી નાખે તેવી વેદના, પરમાધામીએ નરપાલે પકડી પકડીને સળગતી ëાવાવાળા અગ્નિમાં ફેકે એવી સે'ડા પ્રકારની વિવિધ વેદનાએ નર્કમાં છે. આ જગતમાં હવેાને દુ:ખ કે દુ:ખનાં સ્થાનક છે તેને અહી' નરક કહે છે. તે પછી જે તરફ છે તેની તે! વાત જ શી કરવી? તેવા નરકા વાસમાં ક્ષણવારમાં જીવે ઉત્પન્ન થઇ સાંકડા કુટિલ નિકૂટમા દુ:ખથી પ્રવેશ કરે છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
નારીમાં વેદના કેવી હોય ?
( ૧૧૭)
હવે ત્યાં ભવનમાં મેટા દ્વાર અને ભીતવાળું ઘટિકાલય હોય છે. નરકમાં વીર ભગવંતે નિફૂટે કહેલા છે. મૂત્રજળે, લેહીવાળાં પરૂ, ચરબી, વિઝા, બળખા વગેરેથી બીભત્સ, દુ:ખે કરીને દેખી શકાય, ભય આપનારી દુર્ગધી અશુચિ હોય છે. હવે તે નિફ્ફટમાં અંતરમુદ્દતમાં કામવશથી દુખના આવાસરૂપ શરીર ગ્રહણ કરે છે. અતિ ભયંકર કાળા રંગવાળું, આંખ, હાથ, કાન, નાસિકા હિત શરીરવાળું, નપુંસક સ્વરૂ૫, જેની કઈ પણ પ્રકારે ઇન્દ્રિયે ઓળખી શકાતી નથી તેવું ત્યાં હોય છે.
જેમ જેમ શરીર પુરાય, પુષ્ટ થાય તેમ તેમ નિકૂટ (કુંભી)માં તે સમાતો નથી. અને જેમ અ દર સમાતે નથી તેમ વેદનાતુર વધારે બને છે. કેઈપણ પ્રકારે વેદનાવાળા ચીત્કાર શબ્દ કરતે તે તુચ્છ કુશીમાંથી બહાર નીકળવા પ્રયત્ન કરે છે, તેટલામાં બીજા નરકપાળ-પરમધામીઓએ તેને દેખ્યો ને કોલાહલ શબ્દ કરતા તેના તરફ હર્ષ પામતા દાડે છે. મારે, છોલે, છેદે, કાઢા, ફાડે, બાણથી ભેદ, પકડો પકડી પાપીને, પગમાં ફાંસે નાખે, એમ બોલતાં કેઈક ભાલાથી વધે છે, બીજા વળી બાણથી, ત્રીજાએ ખગથી છેદે છે.
એ પ્રમાણે કાલપાસથી ખેંચાતાં, વજ શિલાતલમાં પડતાં, એના સે ટુકડા થાય છે. લેઢાની તીણું શૂળીએ પર પડતે ભેદાય છે; વળી બીજે પાપી ઘેર અગ્નિમાં પડે છે. પડતાંની સાથે વળી કેક અણધાર્યો તીક્ષણ તરવારથી છેદે છે બીજા પરમાધામીએ વળી બાણથી, કંઇક ભાલાથી ભેદે છે, બીજા વિજયી ભાગે છે, કેઈક ચૂરે છે, કાઈક દઢ ફણુ, પત્થર, લાકડાના ઘા મારી મરણતેલ
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧ )
અન્તિમ સાધન
કરી નાખે છે. કેઈક પરમાધામી યંત્રમાં ઘામાં પીલે છે, કેટલાક તીણ શૂલાઓમાં પરોવે છે, કેટલાક કરકર શબ્દ કરતી કરવતવડે છેદે છે. બીજા કેટલાક કુંભીપાકમાં છમછમ કરતાં રાંધે છે. કેટલાક વિલાપ કરી રહેલાની ચડચડ શબ્દ કરતી ચામડી ઉતારે છે.
એવી રીતે દુઃખ પામતાં, હા હા વિલાપ કરતાં મહાદુ:ખમાં ડૂબેલા કેઈ પ્રકારે નદીમાં બૂડાડે ત્યારે ધીમેથી આમ બેલે છે, “હે સ્વામીપ્રસન્ન થાઓ, પ્રસન્ન થાઓ, દુખી હું આપને વિનંતિ કરું છું. મેં આપને શું અપરાધ કર્યો અથવા તે શું પાપ કર્યું? ત્યારે મસ્તક ઉપર પ્રહાર કરી નિકુર સ્વરથી કહે છે, રે રે! નથી સમજો કે તે વખતે નકામે એ રાંકને માર્યો. તે તે વખતે નિય બની ને મારી નાખતું હતું, ત્યારે ન પૂછવું કે મેં શું અપરાધ કર્યો છે? છાનું ચડચડ ફાડીને માસ ખાતે હતો ત્યારે તે ન પૂછયું કે મે શે અપરાધ કર્યો છે! પાપી હૃદયથી જ્યારે તું જૂઠ બે ત્યારે હે સુગ્ધ! તું ન સમજે, અને પૂછે છે કે મેં શે અપરાધ કર્યો ? વળી નિપ્પર બની જ્યારે વગર આપેલું ગ્રહણ કર્યું ત્યારે પૂછતે નહેતા કે મેં સે અપરાધ કર્યો? પરદામા મેહિત બની અન્ય યુવતીઓ સાથે ભેગ ભેગવતે હતું ત્યારે હે મૂઢ! જાણતો ન હતો, કે આજે હવે પૂછવા તૈયાર થયું છે કે મેં છે અપરાધ કર્યો ?
લેસ મમતાવાળ બની જ્યારે તું પરિગ્રહમાં સૂછવાળા બળે ત્યારે હે મૂઢ! નહોતે જાણતો કે હવે કહે છે કે મેં શું પાપ કર્યા? રે રે રાગવાળે બની લુગ્ધ થઈ જ્યારે શિકાર ખેલતે હતો ત્યારે હું મૂઠ ન જાણ્યું કે
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભારેમાં વેદના કેવી હેમ ?
( ૧૧ )
એક જીવ ખાતર બહુ ચૂક્યો ? જયારે સ્વજનેની આળપંપાળમાં પ્રસન્ન બન્યો ત્યારે પોતાની જાતિમાં મદન્મત્ત બની બીજની નિંદા કરતો હતો, ત્યારે કેમ ન સમજાયું કે એક જીવ ખાતર બહુ ચૂકી છે. રૌદ્રધ્યાનથી હું આને મારું તેમ પરિણામવાળા જ્યારે કન્યા હતા, ત્યારે બધું સમજતો હતે. અત્યારે તું મુગ્ધ કેમ બની જાય છે? હરિ હરદિને છોડી બીજે કણ સર્વજ્ઞ છે? એવું કહેતો ત્યારે બધું સમજતો હતો. અત્યારે તું અજાણ બની જાય છે? વેદ-વિધાન કરવામાં ઉદ્યમવાળે તું હતું અને બીજા ધર્મ નથી તેમ કહેતે હતો ત્યારે સર્વ જાણતો હતો, અત્યારે હવે અજાણ બની ગયે?
જ્યારે પાપારંભથી વિરમેલા સાધુને નિંદતે હતું ત્યારે તું સમજણે હતો. બીજા બધા તારા મનથી અજ્ઞાની હતા. જ્યારે તું એમ બેલનો હતો કે દેવ નથી, ધર્મ નથી, તે વખતે એમ વિચારતો હતો કે મારા સિવાય બીજે કઈ જાણકાર નથી. પશુને મારે, ભેંસને ફાડે, તેમાં પાપસંબંધ નથી, ત્યારે તું વિચારતો હતો કે મારા જેવો બીજે કે જાણકાર છે? એમ બેલતે ચડચડ સર્વાગ ફાડીને લોહી વાળું માંસ કાપી તેમાંથી બળી ફેકતો હતો. તે પાપી જીવ પણ બહુ પાપડશથી ખેરકાષ્ટ માફક ટુકડે ટુકડારૂપે છદાયો. પારાના રસ માફક જેનું શરીર પરિવર્તન થઈ ગયું છે એ તે ઓગળી ગયે
હા હા એમ વિલાપ કરતો જેની જ્વાળાઓ નીકળી રહેલી છે, તેવા અગ્નિમાં ફેંકા. કઠેર તાપ અગ્નિથી તપેલે, હે સ્વામી! હું તરસ્યા થયો છું એમ બેલે છે. અહી તે પરમાધામીઓ કહે છે કે હું પાછું લાવું છું,
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્તિમ સાધના
--- ----
લાવું છું, એમ કહી ઉકળતા કુલિગ દુપ્રેક્ષ્ય એવા ત્રાંબા સીસાના રસ લાવે છે. હવે તે આત્ર આપતાંની સાથે સ્મૃતિ ઉષ્ણુ હાવાથી ગળું અને જિલ્લા દાઝી ગયાં છે એવાં ત કહે છે ખસ ખસ મારી તૃષ્ણા છીપી ગઇ.
( ૧૨
)
હવે યા વગરના તે પરમાધામીએ તેને કહે છે ત્યારે માંસના રસ પ્રિય લાગ્યા હતા. પછી ગળુ દબાવીને સાંડસા વડે કરીને હેઠા પહેાળા કરી, લાલચાળ અગ્નિથી તપાવેલ લેહ ગળામાં ઘાલે છે, ત્યારે તેતેનાથી આગળી જતાં ભય પામી દરેક દિશામાં દેડી જાય છે. કાર અગ્નિથી આગળી ગએલ તાંબુ-સીસુ તે પણ વીજળી સરખું તેનાથી વહેતી વતી નામની નદીને શીતળ જળાશય માને છે. પરમા ધામીએ નારકીઆની પાછળ યમ પુરુષ માફ્ક દાડે છે. ત્યાં ‘હા, મારી નાખેા, ભેટા, છેદા, સારું' મારું' છુ.' એમ ખેલતાં સાંભળીને દૂર દાડતાં દોડતાં વૈતરણી નદી પાસે પહેાંચી અંદર કૂદકા મારે છે, તેમાં શરીર ઓગળી જાય છે. આગળી ગયા બાદ ફરી શરીર ભાવે છે.
વળી તેના પ્રવાહમાં ખે'ચાતાં દાઝે છે, કરુણુ વિલાપ કરે છે, કોઈ પ્રકારે બહાર નીકળી જાય પણ શરીર પરિશાન બની સઅગે! ઢીલાં પડી જાય છે. હવે અગ્નિના તાપથી રોકાઇ ગએલા કલાવાલુકા-જેમાં અણી ખેંચી જાય અને પગમાં ભેાંકાય તેવા કાકરા કીનારે હાય તેથી નદી દેખે છે. અહી ઠંડક થશે તેમ માની તે તરફ દોડે છે, ત્યાં જીવારની શેકાતી ધાણીની માફક ઉદ્દ ન ઊંચુ નીચુ· થવુ' તેમ ધાણી માફક ભુજાય છે. સીમિ સીમિ કરતાં ગરમ રેતીમાં ચામડાના ટુકડાની માફક દાઝે છે. તલવાર, ા, ભીમાશા, ઘારૢ સખા પાંદડાવાળા સિલ સિલ
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
નારકીમાં વેદના કેવી હોય ?
( ૧૨૧) maamme શબદ કરતા છાયડાને માનતાં અસિપત્રવનમાં છાયાની આશાએ દોડે છે, એટલામાં બીયારા ઓચિંતા ત્યાં દોડે છે ત્યાં એકદમ મહાવાય વાલાથી કઠેર તીણા કાંકરા, વેગવાળા પ્રહાર, પત્થરઘાતથી મિશ્રિત એવા વાયરાથી ગરમ લુ સરખા પવન અથડાવાથી અસિપત્તવણની ડાળીએ કંપવા લાગી, અને શસ્ત્ર સમુદાય અંગેઅંગને ભેદવા લાગ્યો.
જેમના બે હાથ પગ છેદાઈ ગયા છે, મસ્તક અને કપાળના બે ટુકડા થઈ ગયા છે, ભાલાથી પેટ ભરાઈ ગયું છે, અંદરના આતરડાઓ લટકવા લાગે છે તે મહાદાહથી દાઝતા તમાલ પત્ર સરખા થામ જળાશય દેખે છે. અને સમજે છે કે આથી કંઈ ગરમીની શાંતિ થશે, જે આ ઠડુ પાણું ભરેલું છે, તે તાપપીડા દૂર કરશે, એમ વિચારે છે. તેટલામાં તરવાર, ચક્ર, ઘાણ, પરૂ, ચરબી, લોહી, મૂત્રથી મિશ્રિત, અગ્નિ અંગારા મુમુર સમુદાયરૂપ અગ્નિ વરસે છે, તેવી રીતે પીડા પામેલા વેતાલની ગુફા સન્મુખ દોડે છે. દીન બની દોડતાં કાંટા કાંકરા રૂપ શલ્યથી ભેંકાતા દોડે છે. ત્યાં પહોંચીને પણ કેઈક વજનદાર વજશિલા અથડાવાથી શરીરના ટુકડે ટુકડા થઈ ગયા છે, બીજી નરકમાં જાણે પેઠા ન હોય તેમ ગુફામાં મુખ્ય પ્રવેશ કરાવે છે.
હવે પ્રલયકાળના મેઘની ગનાને અતિ દુસ્સહ શબ્દ સાંભળીને તે અતિભય પામેલા ઊલટી દિશામાં પલાથન કરે છે. ત્યાંથી ભાગતાં ભયંકર ગુફાના તેડેલા પથશની ભિત્તિ ભાગેથી ચૂરેચૂરા થઈ ગયા હોય તેમ ડાંગરના લોટ માફક પીસાય છે કેઈ પણ પ્રકારે ત્યાંથી છૂટી ગયા અને પૂર્વ વૈરી જાણી વૈક્રિય, સિંહ, શિયાળ, ફૂતરાં, પક્ષી વડે પકડાય છે, તેનાથી ભક્ષણ કરતાં એક બીજા જાનવર
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્તિમ સાધના
( ૧૨૨ )
આમ તેમ શરીર ખેાતાં ન સાંાળી શકાય તેવા વિસ્પણે ચી પાડતાં, કોઇ પણ પ્રકારે બાકી રહેલા શરીરથી વજ્રનુ ફંડ...ગ તેમાં પ્રવેશ કરે છે, વેદનાથી પરાધીન ક્ષણ માત્ર તે ચિતવે છે. હા હા અધમૂઢ બની મેં અકાર્ડ કર્યા. તે વખતે મને ગુરુ મહારાજે કહેલું હતુ. કે નરકમાં આવી ભયંકર વેદના છે, પણ મૂઢ એવા મેં તે વખતે શ્રદ્ધા ન રાખી, આજે પ્રત્યક્ષ અનુક્ષવું છું. હા હા તે વખતે મને કહ્યું હતું કે પ્રાણી માત્રને ન સારા. પણ અધન્ય એવા હુ તે વખતે તે મ ન કરી શક્યો, કારણ કે વિષયમાં મેાહિત બનેલ હતા. અરે જૂઠ્ઠું' ન એલરોા એર ઉપદેશ આપતા સાધુને સૃઢ બનીને મેં કહ્યું કે “ બ્લૂ ડું" કાણ નથી ખેલતા ? '
www
:
મારા ગુરુ કહેતા હતા કે પારકું દ્રવ્ય લગીર પણ ન લેકુ' ત્યારે ઉત્તર આપ્યા કે મારી પાસે દ્રવ્ય જ કયાં છે ? સાધુમહારાજ કહે છે કે કલત્ર-પારકી સ્ત્રી સાથે પરલેક વિરુદ્ધ માચ ન કરાય, તે ત્યાં હા હા કરતા અને પૂછતા કે પરલાક કેવા હેાય છે. વળી ગુરુ મહારાજ કહે કે એટા રિગ્રહ એકઠા કરશેા નહી, તે હુ· કહેતા કે એના વગર અમને કેમ ચાલે ? જ્યારે સાધુઓ કહેતા કે આટલે આરંભ ન કરે' તા હુ કહેતા કે આ મારા કુટુ'બને કેવી રીતે જિવાડવુ? હવે અત્યારે જે કુંટુંબનુ' તે પાપાર્’ભ કરી પાષલુ કર્યુ હતું, તે તારા પાપના ભેગા વખતે કાં ગયું ? કે જેના માટે આવું દુ:ખ તે... ઉપાર્જન કર્યુ હતુ, તે વખતે ગુરુ મહારાજ કહેતા હતા કે આ સામર અને હરણના ઘાત ન કરે. તેમને મેં મુદ્દે જવાબ આપ્યા કે આ પશુઓ ઝાડનાં કુળ અને ડાળી સખ્ખા છે,
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
બારકીમાં વેદના કેવી હોય છે
( ૧૨ )
આમ જ્યારે ત્યાં કંઈક ચિતવે છે ત્યારે કેટલાક ક્ષણમાત્રમાં સમ્યક્ત્વ પામે છે. જ્યારે બીજા મહાદુઃખથી સતત આચ્છાદિત આ પાપ ત્યાગ કરી શકતા નથી. હવે તેઓને ધમધમ કરતે પવનથી વ્યાપ્ત દવાગ્નિ પ્રગટ થાય છે, અને કુડુંગને બાળી નાખવાની શરૂઆત કરે છે. ત્યાં દુસહ જાળવલિથી દાઝી ગએલા અંગવાળા નારકી જીવ દુઃખીપણે નરકાવાસમાં ગાંડાની માફક ભ્રમણ કરે છે, વળી બાહુ-ભાલા ભેંકાવાથી ભયંકર, દુસહ અગ્નિ જ્વાળાથી ચારે બાજુ વ્યાપ્ત; લાલ લેહી, પરૂ ચરબીથી ચુક્ત એવી નારકીમાં હમેશા હિડન કરે છે.
આ પ્રમાણે દુ:ખની પરંપરાથી દુ:સહ, ક્ષણમાત્ર પણ જે સુખ મેળવી શકતા નથી, કરેલા દુષ્કૃત કર્મથી વિમોહિત, હવે સુખજિત જીવનથી ભ્રમણ કર, સર્વથી ઓછું આયુષ્ય પ્રથમ નરકમાં દસ હજાર વર્ષનું હોય છે. અને સર્વથી વધારે ૩૩ સાગરોપમનું આયુષ્ય સાતમી નારકીમાં હોય છે. આ સર્વ કહેલ દુખ કેવળજ્ઞાનીએ દેખેલું છે. તેને વળી કેટલાક અજ્ઞાનીએ ખોટું કહે છે.
કેટલાક મૂઢ અજ્ઞાની કહે છે કે સ્વર્ગ કે નરક કે દીઠાં? વળી બીજ એમ કહે છે કે નરક એ ભકિકેએ કપેલી વસ્તુ છે. જેઓ તેને જાણે છે તેઓ ત્યાં જાય છે, અમે જાણતા નથી તેથી અમે ત્યાં જતા પણ નથી. અજ્ઞાન અજ્ઞાન ! ખબર પડતી નથી કે નરક શી ચીજ છે? વળી કેટલાક એમ બહાદુરીપૂર્વક બેલે છે કે જે દુઃખ ત્યાં પડશે તે સહી લઈશું. જેમ નગરના ગંધાતી ગટરના કાદવમાં ડકારને ઉદ્વેગ થતો નથી, તેમ ડુકર સરખા જીવને સંસારની દુ:ખરૂપી ગટરમાં કંટાળે આવતું નથી. શું ડેબના બાળકને હેલના શબ્દથી કંટાળો આવે ખરા ? નરકગતિનાં
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૪ )
અંતિમ સાધી
કર્મ કેટલાકો બાંધે છે પણ જાણતા નથી, ઠ એવા બીજાએ જેના ઉપર રોષ હોય તેને બતાવે છે.
વળી બીજા ચિતવે છે કે આ પાપથી આજે વિરમું, આવતી કાલે વિરમીશ, પરંતુ નિપુણ્યક એટલામાં સારભૂતધર્મ વ્યવસ્થાયથી રહિત મૃત્યુ પામે છે હવે તું દુર્ગતિના માગરૂપ પાપારંભથી અટક અટક એમ બેલતા સાધુ હાજર હોવા છતાં નરકમાં જાય છે. માટે સમજુ અને વિવેકી જે કે પુણથ–પાપ જાણે છે, જે સુ કર કે ખરાબને જાણે છે તે આમ ભાવના ભાવે, નારકીમાં રહેલા નારકીઓ અનુભવ કરીને જે દુ:ખ જાણે છે તેને અરિહતે જ વર્ણવી શકે, અમારા સરખા અપજ્ઞાની પાસે તે કહેવાની શક્તિ કક્યાંથી હોય? તિર્યંચગતિનાં દુઃખ
હવે કોઈ પણ પ્રકારે ત્યાંના દુ:ખ ભોગવીને આયુષ્યને અંતે કઈક કમલ બાકી રહેલ છે, ત્યારે તે તિર્યંચયોનિ કે મનુષ્યગતિમાં પ્રવેશ કરે છે. ત્યાં તે કેવાં કાર્યો કરે છે ? તપનો, શીલને ભંગ કરે, કામરાગ, તિરાગ, લાભ, કૂટપણું, ખાટાં તોલમાપ, પેટા ચલણ સિક્કા પાડવા વગેરે પાપાચરણ તે આચરે. પશુ, ભેંસ, દાસ નાકર થઈ દુ:ખમાં કલેશ પામે છે. પરલેકનિરપેક્ષ બની, દુઃશીલ બની લોકોને ભરખી જાય છે. આવા સર્વે મરીને, તપ ત્યાગ કર્યા વગરના તિર્યંચોનમાં જાય છે. હાથી જેમ બળદ ખેંચાય છે તેમ તિર્યંચાનુ પૂર્વી કનથી જીવ તિર્યંચગતિમાં જાય છે. તિયચનિમાં ત્રણ સ્થાવર, પર્યાતા, અપર્યાપ્તા, સ્કૂલ, સૂક્ષ્મ વિકેન્દ્રિય, પંચદ્ધિ યોનિએ ઘણા ભેદવિક૯૫વાળી છે. સ્થાવર પૃથ્વી, પાણું, ખનિ, વાયુ,
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાકીમાં વૈદ્યના દૈવી કાય ?
( ૧૨૫ )
વનસ્પતિ એમ પાંચ છે. બે, ત્રણ, ચાર પાંચ ઇંદ્રિયવાળા ને જ'ગમ અર્થાત્ સ વ સમજવા.
એ પગ, ચાર પગ, પગ વગરના, પગવાળા એમ તિય ચના ચાર વિકલ્પ છે. પશુ-૫'ખી, સરીસિવ પેટથી ચાલનાર ભ્રમર મધુકરાદિ ઘણા પ્રકાશ છે. જળસ્થળ 'તેમાં ચાલનારા, આકાશમાં ઊડનારા આ દરેક તિ ચ ગતિના વેને અપમાત્ર સુખ, ઘણુ* દુ:ખ હોય છે પૃથ્વી ખેાદવી, ખણવું, વિદાણ, તપાવવુ, સળગાવવું, ધમવુ, માંધવુ', મરડવુ, પરસ્પર એક બીજાનાં શસ્ર બની અગ્નિમાં પાણી પડે ખારા પાણીમાં મીઠાં પાણી પડે, ફૂવાના પાણીમાં તળાવનાં પાણી પડે, વનસ્પતિને છરી ચપ્પુથી કાપે, તે વગેરેથી સ્થાવર વાને દુ:ખ થાય છે. નિર્દય મનુષ્યે વાંકા કૃહાડાથી વનસ્પતિઓને છેદે છે, ચુવ ના દુ:ખી થઈ ઔષધીઆ, અનાજ વગેરે લગે છે. પાણીના જ્વે ખીજયાતિમાં મીંચાય છે, વળી બીજા યત્ર-પ્રયાગથી નાશ કરાય છે. નિય સમર્થ દૃઢ બાહુદડથી ભેટ્ટાએલ અને તલવાર કુહાડાથી કપાઇ વનસ્પતિપણામાં જંગલમાં ઘણી વખત ભૂમિપર રંગોળાયા, સખત પવનના વેમથી ભાંગી ગયેલ ભાથી નમી પડેલી ડાળી, કડકડ શબ્દ કરતી વનમાં ઘણી વખત ભાંગી ગઈ, ધમ સળગતા અગ્નિની ભયંકર જ્વાળાથી જેનાં પાંદડાં સળગી ગયાં છે તેવા તડતડ કા અગ્નિ વડે કરીને 'હે રાજા તુ' ઘણી વખત બળી ગયા. કોઇ જગ્યા પર વાસણી વીજળી પડવાથી, કૈાઇ જગ્યા પર પાણીના વેગથી, કેાઈ જગ્યા પર હાથીની સુઢથી વૃક્ષપણામાં હે રાજન! તું ભગ્ન અન્યા હશે,
(કુવલયમાલા-પુત્ર ૩પ.)
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
અતિમ સાધના મદરેખા રાણીએ યુગબાહ-સ્વપતિને કરાવેલી
અંતિમ આરાધના પિતાતુલ્ય મોટા ભાઈની સ્માજ્ઞા ઉલ્લંઘવી ન જોઈએ, એમ વિચારતાં યુગબાહ કુમાર જેટલામાં બગીચામાંથી નીકળી નગર તરફ જવા માટે તૈયારી કરે છે, તેટલામાં પાપ-અપકીર્તિ-ભયને ત્યાગ કરી દુર્મતિવાળા મોટાભાઈ મણિરથ રાજાએ વિશ્વાસુ યુગખાને ગળામાં તરવારને ઝાટકે મારી ઘાયલ કર્યો. તરવારના ઘાની વેદનાવાળા યુગબાહુ ભૂમિ ઉપર ઢળી પડ્યો. તે સમયે નજીક ઊભેલી મદન રેખાએ પિકાર કર્યો કે વિશ્વાસઘાત કરી ક્ષત્રિયપણું લજાવ્યું, નજીકના પહેરેગીર સૈનિકો ઉઘાડી તરવારે આવી પહેથા અને શું થયું ? શું થયું ? એમ પૂછયું, ત્યારે મણિરથ રાજાએ કહ્યું કે પ્રમાદથી મારા હાથમાંથી તલ. વાર પડી ગઈ અને આમ બન્યું છે, માટે નિર્ભય બને રાજાનું ફેષ્ટિત સનિકે ન જાણતા હોવાથી તે વાત પહેરેગીરાએ માન્ય કરી. પણ પાછળથી સાચી વાત પ્રગટ થઈ.
રજા ત્યાંથી ચાલા ગયે અને યુગબાહુના મોટા પુત્રને રાજાના કુકૃત્યના અને પિતાની વાયલ સ્થિતિના સમાચાર આપ્યા. પુત્ર પણ શાકાકુલ બની વિદ્યાદિકને બેલાવી બગીચામાં આવી પહોંચશે. અને લેપ આદિ
ગ્ય ઉપચાર કરવા લાગ્યો. પરંતુ ક્ષણવારમાં ચેષ્ટાશૂન્ય મૂક બની યુગબાહુની આંખ મીચાવા લાગી. ઘણું લેહી વહી જવાથી શરીર ફીકું પડી ગયું. હવે નજીક મૃત્યુ જાણી ગંભીરતા ઘર્ષ ધારણ કરી કાન પાસે જઈ કમળ સ્વરથી મદનરેખા પતિને કહેવા લાગી
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનરેખાએ યુગબાહુ-વતિને કરાવેલી આરાધના
( ૧૨૭ )
હે ક્ષત્રિયધીર! ધીરજને ધારણ કરી ચિત્તની એકાગ્રતા કરો. હું યાસમુદ્ર ! મકાઈના ઉપર શેષ અત્યારે ન લાવો, તારા પાતાનાં કરેલાં કર્યાં તમને ઉદ્યમાં આવ્યાં છે, એમ સમભાવ રાખી રાગ દ્વેષ કર્યાં વગર ઉદયમાં આવેલાં દુખે, શાંતિથી સહન કરો. પેાતાનાં ક એ જ પેાતાનાં ખરા અપરાધી છે, બીજા કોઇ પ્રાણી આમાં અપરાધી નથી. કહેલુ છે કે ન્યૂ કે આ ભવમાં જેણે જે કમ હૈાય તે તેણે અવશ્ય ભાગવી લેવુ પડે છે, મજા તેા માત્ર ટકાં સાફેંક નિમિત્તરૂપ છે. હવે અરિહંત, સિદ્ધ, નિગ્રંથસાધુ,કેવળીભાષિત ધર્માંના શરણને અંગીકાર કરે. હિસાકિ ૧૮ પાપસ્થાનકોને ત્યાગ કરો. હે મહાર્માત ! હવે લેકના શાલ-ભાચાને સ્વીકારા. શલ્ય માફક દુ.ખ દે એવાં પાતે પહેલાં કરેલા દુરાચારની નિંદા કરો. હે સ્વામિ ! સર્વ જીવાના અપરાધે તે ખમાવેશ. ખીજાએ કરેલા તમારા અપરાધની માફી આપે, છ
દ્વેષ કરવાથી આત્મા પેાતાના લાભ ગુમાવે છે. માટે દ્વેષ વના ત્યાગ કરે, અને જગતના તમામ જીવા મારા મિત્ર છે તેમ ભાવના ભાવે. અરિહંત, સર્વજ્ઞ દેવને, ગુણવત મુનિવર ગુરુને, પ્રભુએ કહેલ તારણહાર ધન જિંદગી પર્યંત 'ગીકાર કરે. હું મહા બુદ્ધિશાળી ! હિસા, જૂ, ચારી, મૈથુન, પરિગ્રહના ત્રિવિધ ત્રિવિધ પચ્ચક્ખાણ અ‘ગીકાર કરશે. ધન સ્વજન-પુત્ર-પ્રિયા-મિત્ર મકાન આદિ પદાર્થોમાં સમય ન કરોા, પુત્રાદિક મરણ સમયે કેાઈ ને શરણભૂત બની શકતા નથી. હૃદયમાં એ વિચારો કે ધર્મ એ જ ધન-મન્ધુ-દુ:ખ હરનાર, મુખ દેનાર
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
અનિતમ સાધના
છે. પ્રાણીને સુખશાંતિ આપનાર હોય તે માત્ર એક ધર્મ છે. હવે ચારે પ્રકારને આહાર તથા પાપને ત્યાગ કરો, છેલ્લા શ્વાસે શ્વાસ સમયે દેહને પણ હે ધીર! તમે ત્યાગ કરે, જે નમસ્કાર મહામંત્રનું નામ છેલી વખતે સ્મરણ કરવાથી પાપી આત્મા પણ નથી દેવ થાય છે, માટે મનમાં તેને યાદ કરે. આવી રીતે મદનરેખાએ કહેલાં સર્વ વચને મસ્તક પર બે હાથે અંજલિ રચી યુગબાહુએ સાંભળ્યાં અને સ્વીકાર્યા, અને ક્ષણવારમાં નશ્વરદેહ છોડી પાંચમા લેકમાં ઇક સરખા સામાનિક દેવતા અંતિમ શુદ્ધ આરાધનાના પ્રભાવે થાય છે.
ખરેખર ચિતામણિ રત્નાધિક ધમને મહિમા છે. તે સમયે યુગબાહને મેટા પુત્ર ચંદયશ પિતાના મૃત્યુથી આકંદ-રૂદન કરવા લાગ્યો. અને ધૈર્યવાળી મદનરેખા મનમાં વિચારવા લાગી કે ખરેખર લેભ માફક આ માર રૂપ અનર્થનું મૂળ છે, જે રૂપને દેખી ભિત ચિત્તવાળા રાજાએ સગાભાઈને પણ મારી નાખે, ક્ષણવારમાં વિનાશ પામનાર અસારરૂપના કારણે મૂઢ એવા મોટાભાએ આવું અકાર્ય કર્યું. હવે આવું મહાપાપ કરનાર બળાત્કારે પણ મારું શિયળ ખંડન કરશે, તે કારણે જ એણે આ અનર્થ કરેલ છે, પરંતુ સિંહની કેસર, સતીનું શિયળ, શેષનાગને મણિ, પ્રાણ હેય ત્યાં સુધી કેઈ હરણ કરવા સમર્થ નથી. હવે હું વનાત્તરમાં નાસી છૂટીને પણ પરલેકનું હિત સાધીશ; નહિતર દુષ્ટ બુદ્ધિવાળા આ મારા પુત્રને પણ હશે એમ વિચારી સતી શિરેમણિ, વૈર્યવતી, પતિભક્તો શિયળ રક્ષણ માટે રાજ્ય વૈભવ છોડી એકાકી નીકળી પડી,
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિંહને કરાવેલી આરાધના
( ૧૨ )
तव नियमेण मोक्खो दाणेण य हुँति उत्तमाभोगा । देवचणेण रज अणसणमरणेण इन्दत्तं ॥
તપ-વ્રત-પચ્ચખાણ વિરતિથી મેક્ષ, દાન આપવાથી ઉત્તમ ભેગોની પ્રાપ્તિ, દેવની પૂજા ભક્તિથી રાજ્ય પ્રાપ્તિ 'અને છેવટે અનશન કરનારને ઈન્દ્રપણું પ્રાપ્ત થાય છે.
સિંહને કરાવેલી અંતિમ આરાધના
ચંડ સેમ નામના સાધુ કલાકમાં પદ્મચંદ્રદેવભવથી ચવી વિદ્યાવિમાં સિહ થાય છે. પૂર્વભ્રવના સંકેત અંગે મિત્ર બની પૂવે નકકી કરેલ કે ગમે ત્યાં જન્મ્યા હોઈએ, પણ ત્યાં સમ્યફવ પમાડવા. એ પ્રતિજ્ઞા યાદ આવી, તેટલામાં પકેસર આવ્યો. હવે અહીં આવ્યા જઈ કુમાર કુવલયચંદ્રને પ્રતિબોધ કરીએ. મેં ના કહી, પ્રતિબેધ કરવાને આ સુંદર ઉપાય નથી. જ્યાં સુધી પ્રિયબધવના વિયોગાદિ દુ:પ્રાપ્ત કર્યા નથી, ત્યાં સુધી ધર્મવ્યાખ્યાન ભાવથી સાંભળતા નથી. માટે ત્યાં જઈ કુમારને વનમાં ખેંચી જા. હું ત્યાં જાઉં છું, જ્યાં ચંડસમ સિહ છે એકાંત અરણ્યમાં દુ:ખી થયેલે, બંધુથી વિયેગ પામેલ રાજપુત્ર સહેલાઈથી સમ્યકત્વ પામશે,
હવે સિહ પાસે આવીને સુનિ કહે છે:
અરે મૃગેન્દ્ર! તું હવે સમજ. તે પૂર્વભવ વૃતાંત સાંભળ્યું. તારું વચન યાદ કરી અમે અહીં આવ્યા છીએ; માટે સમ્યકત્વ અંગીકાર કર. દુરાત્મા કેપથી તું આ સિંહને ભવ પામ્યા છે. હવે એમ કર કે જેથી ભવાંતરમાં આ ધ તને હેરાન ન કરે. આ અમૃત સરખાં સુંદર વચન સાંભળી સિંહ પિતાનું લાંબુ પૂછડું હલાવતે સાભ
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
અતિમ સાધના
ળવા માટે કર્ણયુગલ સ્થિર કર, રેમાંચ અનુભવ સિંહ ધરણી તલથી ઊભે છે અને મુનિ ભગવંતના ચરણકમળમાં નમન કરી ઊભો રહ્યો. નજીક ઊભા રહી અંજલિ કરી પફખાણ માગવા લાગ્યો. નાનાતિશયથી જાણ મુનિ ભગવતે કહ્યું. “હે કુમાર! આ મૃગપતિ એમ કહે છે કે ભગવતે મારા ઉપર મહાઉપકાર કર્યો. હવે હું શું કરું ? પાપ કરનારા અને નિરવ ફાસુક આહાર કયાંથી મળે ? અમે માંસાહારી છીએ. અમારે જીવન સધારણ માટે કેઈ ઉપાય નથી, માટે હવે મારે જીવવું
ગ્ય નથી. તેથી હે ભગવંત! મને અણશાણના પરચફખાણું કરાવે. ) ભગવતે સિંહને કહ્યું, “હે દેવાણુપ્રિય ' આ કરવા યોગ્ય છે. તારા સરખાને આ જ એગ્ય છે, જેનધર્મ સમજ્યા પછી તારે હવે જીવવું વ્યાજબી નથી કે એમ કહી મુનિએ અણુશણ કરાવ્યું. સિહે પણ વિનયથી મસ્તક નમાવી તે સ્વીકાર્યું. સિંહ થોડે દૂર જઈ નિર્જીવ એકાંત ત્રણ સ્થાવર જંતુરહિત સ્થાનમાં બેઠે, મનમાં સિદ્ધોનું મણ કરતા, પંચનવકારમાં પરાયણ, અસારે સંસારને ભાવ, કમપરતંત્રતાને વિચારતે, દુ:શીલનું પરિવજન કરતા ત્યાં રહ્યો છે.
કુમાર કુવલયમાળાને પ્રતિબોધ કરવા જતાં તે સિંહને અનશન કરી બેઠેલ તેને દેખે. તેને દેખી કુમાર કુવલય. ચંદ્રને યાદ આવ્યું, કે પૂર્વજન્મમાં ભણેલું આ સૂત્ર જે ભગવંતના વદનકમલમાંથી નીકળ્યું હતું, જે મને જાણે છે તે લાનની સુશ્રુષા કરે છે. જે પ્લાનની સેવા-સુશ્રવા, વૈિયાવચ કરે છે તે મને જાણે છે. આ સિહ મારા પૂર્વ ભવનો સ્નેહી સાધમિકબધુ છે. અમે એક આચાર્યના
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
( ૧૧ )
ગજસુકુમાલ મુનિ
શિષ્યા હતા. જરૂર તેની છેલ્લી આરાધનારૂપ વૈયાવચ્ચ કરુ..નહીંતર પક્ષીઓ, થાપા, શિયાળ, કાગડા વગેરે અનશની સિંહને ઉપદ્રવ કરશે. તેમ છતાં રૌદ્ર કે આત ધ્યાન પામી નરક કે તીચ ગતિમાં જશે, માટે જ્યાં સુધી દૈવત ન પામે ત્યાં સુધી સાધર્મિક તરીકે રક્ષણ કરું પછી દક્ષિણાપથમાં જઈશ.” એમ વિચારી તે કાનમાં નવકારમંત્ર સભળાવવા લાÄા, ધર્મકથા કહેવા લાગ્યા, તે આ પ્રમાણે;
-----
હું સિહ ! દરેક જન્મમાં ઘણી વખત સમ્યફલ વગરના મર્યાં. હવે એવી રીતે મૃત્યુ પામ કે જેથી બીજી વખત મરવાના વખત ન આવે. એમ કથા સાંભળતા ત્રીજે દિવસે સિંહ ક્ષુધાથી દુળદેહવાળા નમસ્કાર મહત્ર શ્રવણ કરતાં કરતાં મરીને સાગરોપમ સ્થિતિવાળા દેવ થયા. ત્યાં ભાગ ભોગવતા રહેવા લાગ્યા. ત્યાર પછી સિહના કલેવરના ત્યાગ કરી કુમાર કુવલયચંદ્ર કુવલયમાળાને પ્રતિષેધ કરવા માટે દક્ષિણ દિશા તરફ ચાઢ્યા.
(પ્રાકૃત કુવલયમાળા પુત્ર ૧૧૧)
ગજસુકુમાલ મુનિ
ગજસુકુમાલમુનિ નેમિનાથ ભગવ'તને બે હાથ જોડી અજલિ કરી વિનતિ કરે છે, “ જો આપ અનુજ્ઞા આપે. તા રાત્રે સ્મશાનમાં કાઉસગ્ગ કરું. 33 અનુજ્ઞા પામી સ્મશાનમાં મુનિ ગયા. ત્યાં ક્રૂરક કરનાર સસરા દુન સેામિલ બ્રાહ્મણ આવી પહેાંમ્યા. ગજસુકુમાળમુનિને એકાંત સ્મશાનમાં દેખી તીવ્ર રાધાગ્નિથી મળી રહેલા સેમિલ વિચારે છે, કે આ ધૃતારાએ મારી સુંદર પુત્રી પરણીને 'તે પાખડવેષ લીધે, શુ આ ઉચિત કર્યું છે ?
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૨ )
અન્તિમ સાધનો
હવે આ વેર વાળવા માટે સુદર અવસર છે, તેમ વિચારી નિય સૂકીએ મસ્તક ઉપર ધગધગતા લાલ અગારા સાટીની પાળ માંથી મૂકયા. જેમ જેમ દુલ્હન વધારે વધારે અંગારા મુનિના મરતકે ગાઢવે છે, તેમ તેમ મુનિવરને ક્ષમારસ નીતરે છે. જેમ જેમ મસ્તકે અગ્નિ મળતા જાય છે, તેમ તેમ ફ મળીને રાખના ઢગલા અને છે. સુનિવર ત્યાં આત્મા અને દેહની ભિન્નતા ભાવતાં શમરસમાં ઝીલતાં વિચારે છે, કે દેહ અને કર્મો મળે છે, અને મારા આત્મા તે સુવણ માફક તિળ બને છે. હે આત્મા! તુ' કુંદકાચાય ના ૫૦૦ શિષ્યાને યાદ કરે કે જે તલ પીલાય તેની માફક ઘાણીમાં પીલાવાની મહાવેદના છતાં સમતાભાવ ટકાવી સક્ષય કરી અંતગ કેવળી થયા. વાઘણે સુકેાશળ મુનિને ફાડી ખાધા. આવા મરણાંત ઉપસુગમાં વિશુદ્ધ ધ્યાનથી આવા મહાપુરુષા ચલાયમાન થયા નથી, તેા તેમની આગળ મારી વેદના કઈ વિસાતમાં છે? આવી વેદના પરાધીનપણે નારકીમાં ઘણી વખત ભેાગવી, પણ તે ભાગવેલી નિષ્ફળ ગઈ,
હે જીવ! તુ* આજે સમજણમાં આ વેદના શાંતિપૂક હન કર, જેથી કામ નિરાથી મહાલાભ થશે. પૂર્વના મહાપુરુષા પેાતાના સત્ત્વથી ચલાયમાન નથી થયા. તેમ તુ' અત્યારે સત્ત્વથી ચલાયમાન ન થઇશ. અપ્રમત્તપણે ઉયમાં આવેલાં કમને સ્વેચ્છાથી ભોગવી ખપાવી નાખ. જો કે તીવ્ર શરીરવેદના છે, છતાં તે કરતાં મારા મનમાં માનસિક વેદના બહુ ખટકે છે, કે આ બ્રાહ્મણ મારા નિમિત્તે ટ્રુતિને ભાજન બન્યા. આમ ભાવના ભાવતાં ગજસુકુમાલ મુનિવર કેરળજ્ઞાન પામી શાશ્વતપદ પામ્યા. દેવતાઓએ ઉચિત કર્મો કરી નિર્વાણુ-મહાત્સવ કર્યા.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિ ચંદ્રરાજા
( ૧૩૩) અવન્તિસુકમાલ આચાર્ય ભગવાન શ્રી આર્ય સુહસ્તિસૂરિ મહારાજ અવંતિસુકમાલ મુનિને દીક્ષા પછી હિનશિક્ષા આપે છે, “હે વત્સ! આ ચારિત્રરત્ન મહાપુણ્યાગે મેળવ્યું છે, એ સ્વર્ગ અપવર્ગ મેળવી આપનાર છે માટે દીર્ઘકાલ સુધી તેનું તું અપ્રમત્તપણે પાલન કરજે ? ત્યારે નવીન સાધુ કહે છે કે, “હે સ્વામી ! આપ આજ્ઞા આપે તે હું આજે જ મારું ઈચ્છિત કાર્ય સિદ્ધ કરવા ઇચ્છું છું, ગુરુની આજ્ઞા મળતાં ગુરુ પાસેથી નીકળી બેરડી, કથારી, ગોખરૂની કાંટાળી જમીન ઉપર જંગલના માર્ગે જાય છેજતાં પગમાંથી લેહી વહી રહેલ છે. લેહીની ગંધના અતુમારે અનેક બચ્ચાંવાળી તાજી વિયાયેલી શિયાળણું ત્યાં આવી પહોંચી. અને આ નૂતન મુનિના અંગને ભક્ષણ કરવા લાગી. પ્રથમ પહોરે જાનુરાગ સુધી, બીજા પહેરે સાથળ સુધી, ત્રીજા પહેરે નાભિ સુધીનું શરીર શિયાળણુએ ભક્ષણ કર્યું, ત્યારે સ્થિરહૃથવાળા મુનિવર પંચત્વ પામ્યા. જાવના ભાવતાં, પીડા સહન કરતા કાઈ પણ જીવ ઉપર કેપ ન કરતાં નવીન પુણ્ય ઉપાર્જન કરી એક દિવસના ચારિત્રના યોગે નલિનીગુલમ વિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા,
મુનિચંદ્ર રાજા મુનિચ ક રાજા કેઈક વખત અંત,પુરમાં ચિતવે છે, જ્યાં સુધી રહ્યું નથી આવ્યાં ત્યાં સુધી કાઉસ્સગ ધ્યાન કરે, અર્થાત જ્યાં સુધી દીવાની શીખા છે ત્યાં સુધી કાઉસ્સગ નહીં પારીશ, એમ પ્રતિજ્ઞા કરી મીણનું પુતળું જાણું ન હોય તેમ સ્થિરતાથી કાઉસગ્ર દેયાનમાં
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪)
આતમ સાધના રાજા ઊભેલા છે, ત્યાં રહેલી દાસી વિચારે છે કે દીવામાં તેલ ખૂટયું છે માટે ઉમે, નહીંતર રાજા અંધારામાં શી રીતે રહેશે? દીવામાં દાસીએ તેલ પૂર્યા કર્યું અને દીપશિખા વિશેષ દીપવા લાગી. જાણે કેતુગ્રહ ન હોય તેમ દીપક નિશ્ચલ બન્યું. રાજા પણ પિતાના દયાનમાં દીપક સાથે જાણે સ્પર્ધા કરતા ન હોય તેમ એકાગ્ર થાનવાળા બન્યા. એમ બીજા-ત્રીજા પહેરમાં પણ દાસીએ દીપકને તેલથી ભર્યો, જાણે રત્નાકર ન હોય તેમ ચાર પહેાર સુધી અવિરામ દીપશિખા ચાલુ રહી. અતિસુકુમાર શરીરવાળા રાજા કાઉસગ્ય દધ્યાનમાં લાંબા સમય સુધી સ્થિર ઊભા રહેલા હોવાથી લેહી અંગેઅંગમાં ભરાઈ ગયું અને વેદના ઘણી થઈ, છતાં આત્માને ભાવનાથી વાસિત કરે છે.
હે જીવ! આ વેદનાથી શરીરના અંગે લેવાયાં છે, તેમાં તને શી હાનિ છે? શરીર અને આત્મા જુદી ચીજ છે. શરીર તે કૃતજ્ઞ છે. જીવને અપ્રતિષ્ઠાન નારકીમાં જે વેદનાઓ ભેગવવી પડે છે તેના અનંતમા ભાગની પણ આ વેદનાઓ નથી, બકે આ વેદના સહન કરવાથી અનંતગુણ નિરા જ થનાર છે. અંગભંગાથી બાહો પ્રાણે નીકળી જવાના છે, પરંતુ તારી પ્રતિજ્ઞાન નિર્વાહ અખંહિત વર્તે છે. હવે કાઉસ્સગ્ય ધ્યાનમાં ને ધ્યાનમાં દિવસ ઊગે, દીવે ઓલવાઈ ગયે. કાઉસ્સગ પાવે છે પરંતુ અંગે ઝલાઈ ગયાં હેવાથી પગ ઊંચકતાંની સાથે પૃથ્વી પર ઢળી પડે છે. શ્રી પંચપરમેષ્ટિ ધ્યાનમાં નિશ્ચલ ચિતવાળે આયુષ્ય પૂર્ણ કરી ત્યાંથી દેવલોક પામે રકંદકાચાર્યે ૪૯૯ શિષ્યને કરાવેલી આરાધના
શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામી પાસે કે પાંચસે મનુષ્ય સાથે દીક્ષા લીધી. વિદ્યાભ્યાસથી અનુક્રમે બહુશ્રુત થયા,
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગજસુકમાલ મુનિ
( ૧૫ ) ત્યાર પછી પાંચસો શિષ્ય સાથે પ્રાસાનુપ્રામ વિહાર કરી રહ્યા છે. કેઈક સમયે ભગવાન મુનિસુવ્રતસ્વામિ પાસે આવી અનુજ્ઞા માગે છે કે મારી બેનના દેશમાં બેન બનેવીને પ્રતિબંધ કરવા જાઉં ? 5 પ્રભુએ કહ્યું, “તને અને તારા સર્વ શિષ્યોને મારશાન્તિક ઉપસર્ગ થશે. તે સાંભળી શ્રી કુંદકાચાર્ય કહે છે કે “મહાનન્દસ્વરૂપ મેક્ષાભિલાષી તપસ્વીઓને ઉપસર્ગ આરાધનાયાધક થાય છે. માટે કૃપા કરી કહે કે અમો ઉપગના કારણે આરાધક થઈશું કે વિરાધક થઈશું? સ્વામી કહે છે કે “તારે સિવાય સે આરાધક થશે. તે સાંભળી સ્કદકાચાર્ય વિચારે છે કે આટલા સાધુઓ આરાધક થતા હોય તો તે સુંદર છે; એમ જાણી કુંભકાર નગરી તરફ સપરિવાર વિહાર કર્યો. નગરી બહાર ઉદ્યાનમાં સમોસર્યા અને તે વાત પાલક મંત્રીને ખબર પડી. પહેલાના વૈરની શુદ્ધિ માટે ગુપ્તપણે ઉદ્યાનમાં જુદા જુદા પ્રકારના હથિયારે દટાવ્યાં, અને દંડકી રાજાને એકાંતમાં કહે છે કે:-પરિસહ ઉપસર્ગથી કંટાળી સ્કંદકાચાર્ય અહીં બહાર ઉદ્યાનમાં આવ્યા છે. આ મહાવીય–પરાક્રમવાળો છે. એણે સાધુવેષમાં પાંચસો સુન્નાને સાથે રાખ્યા છે, ઉદ્યાનમાં શસ્ત્રસમુદાય અને ભયંકર તીક્ષણ હથિયારે જમીનમાં દાટી છુપાવ્યા છે. તમે જ્યારે વદન કરવા જશે એટલે તમને હણું તમારું રાજય પડાવી લેશે,
આ વાતમાં તમને જે વિશ્વાસ ન આવતો હોય તો છુપાવેલા હથિયારની ઉદ્યાનમાં જઈ તપાસ કરે એટલે ખાત્રી થશે. આમ મંત્રી પાલક રાજાને ભરમાવીને ઉદ્યાનમાં લઈ જઈ પિતે દાટેલાં હથિયારો બતાવે છે, એ જોઇને રાજી
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬ )
અન્તિમ સાધના
ફોધિત બને છે, અને સર્વ મુનિઓને બાંધી પાલકને સેપે છે, ખરેખર વિચાર વગરનાને કંઈ પણ અકાય હેતુ નથી, તને ઠીક લાગે તે શિક્ષા કર. બિલાડીને ઊંદર મળે અને જેમ રાજી થાય, તેમ આ જાધુ મેળવીને પાલક રાજી થાય છે, અને નગર બહાર પીલવાના યંત્રે ઘાણી તૈયાર કરાવી ત્યાં સર્વ સાધુઓને લઈ જાય છે, અને સાધુઓને કહે છે કે તમારા ઈષ્ટદેવનું સ્મરણ કરી લે. હવે તમને સવને આ ઘાણી યંત્રથી પીલી નાખીશ,
ત્યાર પછી જાણ્યું છે નક્કી પિતાનું મૃત્યુ એરા ધીર સાધુઓ જીવનની આશા અને મૃત્યુની ભીતિથી રહિત, સુંદર આત્મ-શ્રાવનાવાળા સમ્યગ્ન પ્રકારે આલેચના લઈને મિત્રીભાવનાવાળા સર્વ મુનિવરોએ વિધિપૂર્વક પર્યા આરાધના કરી, કાયરે પણ છેવટે મરવાનું છે, ધીર પુરષને પશુ મરવાનું. બંને પ્રકારે મરવાનું તે નકકી જ છે, તે પછી સમજુ આત્માઓએ વીર ધીર બની કેમ ન મરવું? ઈત્યાદિ ઉપદેશ આપીને સ્કંદકરિએ પોતાના શાને શરીર પરને મમત્વભાવ દૂર કરાવ્યો,
હવે રાશય, શૂરવાળો , ફ્રરકમ, પાપી પાલકમંત્રી એક એક સાધુને ઘાણું યંત્રમાં નાખી પીલી અત્યંત
ભયંકર વેદના કરવા લાગ્યા, પીલાતા એવા પોતાના શિને દેખીને મનમાં વધારે પીડા પામે એમ ધારી દુષ્ટ
બુદ્ધિવાળાએ યંત્ર નજીક &દકને બાંધી ઊભા રાખ્યા છે. પીલાતા સાધુના અંગછેદ થવાથી ઊછળતી લોહીની ધારાથી અંદકનું શરીર લેાહીથી તરળ થઈ ગયું છે, છતાં પણ પીલાતા સાધુને ભગવંતની વાણુરૂપ અમૃત છાંટણાથી સમાચિત વાકથો વડે તે મહાનુભાવોને નિજામણા
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગજસુકુમાલ નિ
( ૧૩૭ )
આરાધના કરાવી. આા શરીરથી જીવ જુદા છે, જીવથી શરીર જુદુ છે. આટલુ· સમજતા કથો ડાહ્યો-સમજી શરીરનાશમાં લિગીરી કરે? એમ એ સુનિઓએ પેાતાના આત્માને સમજાવ્યે,
વળી આ સમગ્ર વિપાક પેાતે કરેલાં કર્મના જ છે. સજ્જન પુરુષા કમ હણવાની ઇચ્છાવાળાને ઉપસુગ કે દુ:ખરૂપ થતા નથી, બાહ્ય શરીર જે નક્કી નારા ધામવાનુ છે તે શરીર માટે અંત:કરણમાં કાપ ન કરવા, કારણ કે કેપ શાશ્વત ધધનનેા નાશ કરનાર છે. એ પ્રમાણે નિજામા કરાવતા નિર્મલ મનવાળા મહાત્માઓ, જેએ શત્રુ અને મિત્ર પ્રત્યે સમષ્ટિવાળા છે તે, ક્ષમા ધનવાળા યંત્રની પીડાને સહન કરતાં કેવળજ્ઞાન પામી અનુક્રમે સિદ્ધિનુ શાશ્ર્વતુ, સુખ પામ્યા.
એ પ્રમાણે અનુક્રમે ૪૯૮ મહર્ષિઓને ઘાણીમાં પીલી નાંખ્યા. હવે રહ્યા એક પાળમુનિ. સ્ક’કાચાર્યે પાલકને કહ્યું કે હું મત્રી ! આ ખાળમુનિ હેાવાથી તેની વેદના નહીં દેખી શકું, માટે પ્રથમ મને પીલ, તે સાંભળી ક્રૂર બુદ્ધિવાળા પાલકે સ્ફદકાચાય ને વધારે દુ:ખી કરવા માટે તેનાં દેખતાં જ તે ખાળમુનિને પીલવાનું શરૂ કર્યું, તે ખાળમુનિને પણ શાંતિથી એવી આરાધના કરાવી જેથી શુક્લધ્યાનરૂપી અમૃત ઝરાંથી કમ` હુતાશન શાંત ખની કેવળજ્ઞાન પામી મહાનન્દસ્વરૂપ મેક્ષ પામ્યા. હવે ૪૯૯ સાધુને આરાધના કરાવનાર કદકાચાયના વારા માન્યા. પણ કર્મીના ઉદયથી અંત સમયે મનમાં ધી મની વિચાયું કે આ પાપીએ સપરિવાર મારા વિનાશ કર્યાં. એક બાળસુનિને મારા વચન ખાતર પણ ક્ષણવાર વિલબ ન કર્યાં,
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૮ )
અન્તિમ સાધન
તેથી ગવમાં પર્વત સઓ એ આ રાજા જે મારા સમુદાયના વિનાશનું કારણું છે, અને સાધુને વધ થતો હેવા છતાં ઉપેક્ષા કરનાર દેશવાસી લોકે એ સર્વ શિક્ષાપાત્ર છે. માટે મેં આ જિદગીમાં કરેલા દુષ્કર તપ અને ચારિત્રનું ફળ મળનાર હોય તે તેના પ્રભાવથી આ દરેકને હું ભાવિ જન્મમાં બાળનાર થારૂ, એ પ્રમાણે નિયાણું કરી દુબુદ્ધિવાળા અંદાચાર્ય કાળ કરી વહ્નિકુમારને વિષે મહદ્ધિક દેવતા થયા.
આ બાજુ કાચાયના બહેન એટલે કે તે નગરના રાજાની રાણી પુરંદરયશા વિચારે છે કે આજે કોઈ સાધુ ગામમાં ગોચરી માટે ફરતાં કેમ દેખાતા નથી ? બીજી બાજુ સ્કદક મુનિનું રજોહરણ જે લેહીથી ખરડાયેલું તે છુટા પડી ગયેલ હાથ ન હોય તેમ જાણું ગીધ પક્ષીઓ ચાંચમાં પકડયું અને ઊંડયું. ભવિતવ્યતા ગે તે રજોહરણ બેન બેઠી હતી ત્યાં ચાંચમાંથી સરી પડયુ. તે રજોહરણ લઈ તપાસી જુવે છે તે તે પોતે આગળ તૈયાર કરેલું અને દીક્ષા સમયે ભાઈને અર્પણ કરેલ તે હતું, તેમાં કંબલરત્નને ખંડ પણ ઓળખે. તે નિશાનીથી ભાઇ વગેરે સાધુઓને હણાએલા જાણી મહાશાકને પામેલી રાજાને ઠપકે આપે છે, કે જે સાધુવૈરી! પાપીષ્ટ હમણાં જ તુ નાશ પામીશ, કારણ કે મહર્ષિઓની અને દેવતાઓની અવજ્ઞા મહાનુકસાન કરનારી છે. એમ કહી પુરંદરયશા વિચારે છે કે હવે હું પણ દીક્ષા લઉં, દુખસાગરે એવા આ સંસારવાસથી ઉગરી જાઉં, એમ વિચારતાં તેને દેવોએ મુનિસુવ્રતસ્વામી પાસે મૂકી, ત્યાં દીક્ષા લઈ પલેકનું ભાથું એકઠું કર્યું,
કુંદાચાર્ય દેવતાના ભવમાં અવધિથી પૂર્વભવનું
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
આયર્કદકની અંતિમ સંખના
( ૧૦ ) વૃતાંત જાણ ક્રોધથી આખા દેશ સાથે તે નગર બાળી મૂકયું. આજે એ દંડકારણ્યથી પ્રસિદ્ધ છે.
૪૯૯ મુનિવરે માફક પંડિત મરણરૂપ આરાધના કરવી, પણ સ્કંદભાચાર્ય માફક બાળમરણરૂપ વિરાધના ન કરવી.
શ્રી આર્યસમંદકની અંતિમ સંલેખના
શ્રમણ ભગવંત મહાવીર રાજગૃહ નજીક ગુણશીલ ચિત્યથી વિહાર કરી કૃતમંગલા નામની નગરી બહાર પધાર્યા, અહીં ઈશાન ખૂણામાં છત્રપલાશક ચિત્ય હતું, ત્યાં દેવતાઓએ સમવસરણ રચ્યું. નગરલેકે ત્યાં પ્રભુના દર્શને જવા નીકળ્યા. નજીકમાં શ્રાવસ્તીનગરી હતી. ત્યાં કાત્યાયન ગોત્રી ગઈભાલ પરિવ્રાજકનેશિષ્ય અંધક તાપસ રહેતો હતું. તે સ્કંદ ચાર વેદ, ઇતિહાસ, નિઘંટુ, કેષ, સાગપાંગ શાસ્ત્રોને જાણકાર-ધારનાર પારગામી હતા. કાપિલીય શાસ્ત્ર, ગણિત, શિક્ષા, આચાર, વ્યાકરણ, છંદ, બુત્પત્તિ જોતિષ એવાં અનેક શાસ્ત્રોમાં તે ચતુર હતા તે જ શ્રાવસ્તિ નગરીમાં ભગવાન મહાવીરને શિષ્ય પિંગલ જે પ્રભુનાણું સાંભળવામાં રસિક હતા, તે પિગલ સાધુએ એકતા કંઇક તાપસને પ્રશ્ન કર્યો કે શું લેક અંતવાળે છે કે અંત વગરને છે? તેવી જ રીતે સિદ્ધો સિદ્ધિ અંતવાળા કે વગરના છે? અને જીવ કેવી રીતે કરે જેથી સંસાર ઘટે અગર વધે ? આ પ્રશ્નોના જવાબ આપો,
તે સમયે સ્કદક શંકાકાંક્ષા આદિવાળે થયે, અને પિગલક સાધુને જવાબ આપી ન શક્યો. તે વખતે નગર લેકે મહાવીર ભગવાનના સમવસરણ તરફ જઈ રહેલા છે. ભગવાન મહાવીર આવ્યાની વાત સાંભળી ર્કક તાપસને વિચાર થયે કે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર કૃતમંગલા નગરી બહાર સંયમ-તપ વડે આત્માને ભાવતા વિચારે છે,
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
અતિમ સાધન
માટે હું તેમની પાસે જઈ વંદન-નમસ્કાર કરું. તેમની પપાસના કરી આ પ્રશ્નો પૂછું, તેમાં મારું કલ્યાણ છે. સ્કંદ તાપસ મઠમાંથી ત્રિદંડ-બેસવાનું આસન, વાસણ સાફ કરવાને કપડાને કટકે, અંકુશવીંટી, ગણપત્રિકા છત્ર, પાવડી, ગેરુથી રંગેલાં વસ્ત્રો વગેરે વસ્તુઓ હાથમાં રાખી, છત્ર ઓઢી, પાવડી પહેરી, ભગવાં વસ્ત્ર પહેરી, શ્રાવસ્તિ નગરી વચ્ચે થઈને કૃતમંગલા નગરી બહાર છત્રપલાશક ત્યમાં જવા વિચાર કર્યો.
તે સમયે ભગવાને ગૌતમને કહ્યું કે તું તારા પૂર્વ સંબંધી ક તાપસને જોઈશ. એટલામાં દમ તાપસ ત્યાં આવી પહોંચે છે ગૌતમસ્વામી પણ ભાવી શુભ દેખી રવાગત કરી પૂર્વે પિંગલક સાધુએ પૂછેલા પ્રશ્નોમાં મૂંઝાવાથી અહીં આવવું થયું છે તે પ્રશ્નો પ્રગટ કર્યા, એટલે પિતાના મનની ગુપ્ત વાત પ્રગટ થવાથી તાપસને આશ્ચર્ય
અને કૌતુક થયું. અને તે વાત જાણનાર મારા ધર્મગુરુ ધર્મોપદેશક શ્રેષ્ઠ કેવળજ્ઞાન-દર્શન ધારણ કરનાર શ્રમણ ભગવાન મહાવીર છે. પછી અતિઉદાર રૂપવાળા અનેક લક્ષણેયુક્ત, ઘરેણાં વિના શેભતા શરીરવાળા મહાવીર ભગવાનને જોઈ હર્ષ પામ્ય, પ્રીતિવાળો થયો, પુલકિત બન્યો. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી પપાસના કરે છે. ભગવાન તેના મનમાં ઘોળાયા કરતા પ્રશ્નોનું સમાધાન કરે છે. યાવત કેવી રીતે મરે તો સંસાર વધે અને ઘટે ?
બે પ્રકારનાં મરણ: બાળ અને પંડિત, બાળમરના બારે ભેદ તે ખ્યા પ્રમાણે -તરફડતા મરવું, પરાધીનતાથી રીબાઈને શરીરમાં શસ્ત્રાદિક શય પેસી જાય અગર, સાચા
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
થી આરિદકની અતિમ લેખના
( ૧૪ ).
ધર્મથી ભ્રષ્ટ થઈ મરવું, જે ગતિમાં મર્યા ફરી તે જ ગતિમાં જવું, પહાડથી પડી, ઝાડ ઉપરથી પડી, ડૂબીને, અગ્નિમાં પેસી, ઝેર ખાઈ, બંદુક વગેરે હથિયારથી, ફોસે ખાઈ, ગીધાદિક ફેલી ખાય તે રીતે મરવું ઈત્યાદિક પ્રકારે મસ્તો જીવ અનત વખત નારકીભવ પામે છે. ચારે ગતિમાં મરતે પોતાના ભાવ વધારે છે.
પંડિતમરણ એટલે શું ? તે બે પ્રકારનાં, પાદપપગમન અને ભક્તપ્રત્યાખ્યાન. પ્રથમ તે ઝાડ માફક સ્થિર રહી મરવું. બીજું તે ખાન-પાનને ત્યાગ કરવારૂપ મણ વળી પાદપપગમન બે પ્રકારનું. જે મરનારનું શરીર બહાર કાઠી સંસ્કાર કરવામાં આવે તે નિહરિમ મરણ; તેથી ઊલટું પ્રતિકર્મ વગરનું તે અનિશ્ચિમ મરણ ભક્તપ્રત્યાખ્યાન મરણ પણ ઉપર પ્રમાણે બે પ્રકારનું, નિર્ધારિમ અને અનિહરિમ. આ બંને પંડિતમરણ પામનાર ભવસંસાર ઘટાડે છે. અનંતભવને પામતો નથી. આ પ્રમાણે મરનારને સંસાર ઘટે છે.
પછી ભગવાનના મુખથી સ્કક તાપસે હર્ષપૂર્વક ધમશ્રવણ કરી, ઊભા થઈ પ્રદક્ષિણા કરી કહ્યું કે “હું નિગ્રંથ પ્રવચનની શ્રદ્ધા પ્રતીતિ રાખું છું. મને રુચિ તેની જ છે. તેને હું સ્વીકાર કરું છું, નિશ પ્રવચન સત્ય છે, સંદેહ વગરનું છે, ઈષ્ટ પ્રતીષ્ટ છે.” એમ કહી ભગવંતને વંદન-નમસ્કાર કરે છે પછી ઈશાન ખૂણામાં જઈ ત્રિદંડ આદિ તાપસ ઉપકરણને એકાંતમાં છોડી દીધાં, અને ભગ વાન પાસે આવી Úદક આ પ્રમાણે કહે છે:
હે ભગવંત! ઘડપણ-મૃત્યુ આદિ દુ:ખથી આ લાક સળગી રહેલ છે. સળગતા મકાનમાંથી જેમ માણસ
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૨)
અતિમ સાધના
કિંમતી અને અહ૫ વજનદાર સામાન લઈ બહાર નીકળી, એકાંત નિરુપદ્રવ સ્થાને જાય છે. કારણ કે સામાન મને આગળ હિતરૂપ, સુખરૂપ, કુશળ અને કલ્યાણ કરનાર થશે, તેમ મારે આમાં પણ તેવા સામાનરૂપ છે. તેની કાળજી-સંભાળ કરું. આત્મા ને ઈષ્ટ. કાન્ત, પ્રિય સુંદર, મનગમતે, સ્થિરતાવાળે, વિશ્વાસપાત્ર, મમ્મત, અનુમત, બહુમત, ઘરેણના દાબડા જેવો છે, માટે તેને ટાઢ, તડકે, ભૂખ, તરસ્ક, ચેર, વાઘ, સર્પ, ડાંસ, મચ્છર, વાતપિત્ત, સળેખમ, સન્નિપાત અનેક પ્રકારના રેગે, જીવલેણ દો તથા પરિસહ ઉપસર્ગો નુકશાન ન કરે અને પૂર્વેકા વિશોથી બચાવી લઉં તે મારો આત્મા પરલોકમાં હિત મુખ કુશળ પરપરાએ કરથાણરૂપ થાય, માટે હું આપની પાસે પ્રવજ્યાદીક્ષા લઉં, મુંડિત થવું, પડિલેહણાદિક ક્રિયાઓ શીખું, સૂત્ર અર્થે ભાણું. તથા મને આપ આચાર-વિનય, તેનાં ફળ, ચારિત્ર, આહારના સાપને કેમ ટાળવા અને સંયમયાત્રા
અને તેના નિર્વાહક આહાર નિરૂપણુરૂપ ધર્મને કહે, તેમ ઈચ્છું છું.”
પ્રભુએ ઉત્તમ આતમા જાણું ઋદકને દીક્ષા આપી અને ધમ કહ્યો કે “હે દેવાનુપ્રિય! જયણાથી જવું, બાલવું. ઊઠવું, બેસવું, પ્રાણભૂત જીવ સર વિષે સંયમપૂર્વક વર્તવું, એ બાબતમાં લગીર આળસ ન કરવી, ભગવાનની આજ્ઞા પ્રમાણે સ્કદક મુનિ સંયમ પાલન કરે છે. તેમાં જરાપણ આળસ કરતા નથી. ચાલવામાં, બેલ વામાં, ખાનપાન લાવવામાં-લેવામાં, સામાન-ઉપકરણને લેવા-મૂકવામાં, પેશાબ કર, જંગલ જવું, લધુ-વહી નીતિ કરવામાં, મુખ–કંઠ, નાસિકા-કાન, શરીરને મેલ
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આશ્કરી અતિમ લેખના
( ૧૪૩ )
પાઠવવામાં સાવધાનતાવાળા, મન, વચન, કાયાની ક્રિયામાં, સાવધાનતાવાળા, મન, વચન, કાયા, ઇદ્ધિને વશ રાખનાર, ગુપ્ત બ્રહ્મચારી, ત્યાગી, સરળ, ધન્ય, ક્ષમાથી સહન કરનાર, જિતેન્દ્રિય, નિયાણું ન કરનાર, ઉતાવળ વગરના, સંયમ સિવાય બીજામાં મન નહીં રાખનાર, સુંદર ચારત્રમાં લીન, શાન્ત એવા સ્કંદક અણગાર નિગ્રંથ પ્રવચનને આગળ કરી વિચરે છે, અને સ્થવિ પાસે ૧૧ અંગે ભણે છે. પછી માસિક ભિક્ષપ્રતિમા વહન કરે છે. સૂત્રોનુસાર આચાર-માર્ગને અનુસાર સત્યતા પૂર્વક કાયાવડે સ્પર્શે છે, શેભાવે છે, પૂર્ણ કરે છે. કીર્તન કરે છે અને આજ્ઞાપૂર્વક આરાધે છે. પછી બે મહિનાની ભિક્ષપ્રતિમા ધારણ કરવા ઈચ્છું છું. તેવી પ્રભુ પાસે અનુજ્ઞા મેળવી બાર ભિક્ષપ્રતિમાનું સૂત્રાનુસારે આરાધન કરી ગુણરત્ન સંવત્સર તપ કરવાની આજ્ઞા માગે છે. “ હે દેવાનુપ્રિય! કદક અણગાર! જેમ ઠીક પડે તેમ કરે. આવા ધર્મકાર્યમાં દીલ ન કરવી.” પછી તે તપ ધારણ કરી વિચરે છે,
ગુણરત્ન સંવત્સર તપને વિધિ આ પ્રમાણે પહેલા મહિનામાં નિરંતર ઉપવાસ કરવા અને દિવસે સૂર્યની સામાં નજર માંડી તડકાવાળી જગ્યામાં ઉભડક બેસી રહેવું. રાત્રે વસ્ત્ર વગર વીરાસને બેસી રહેવું. એ પ્રમાણે બીજે મહિને નિરંતર છઠ્ઠ કરવા; દિવસે સૂર્ય સામે તડકામાં ઉભડક બેસી રહેવું; રાત્રે આગળ કહ્યું તેમ વસ્ત્ર વગર વીરાસને બેસી રહેવું. ત્રીજે મહિને અઠ્ઠમ, એથે મહિને ચાર ચાર ઉપવાસ, પાંચમે મહિને પાંચ પાંચ ઉપવાસ એમ આગળ આગળના મહિને ઉપવાસ વૃદ્ધિએ સેલમે મહિને સેળસેળ ઉપવાસ નિરંતર કરવા, અને દરરોજ સૂર્યની
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૪)
અન્તિમ સાધના
સામે નજર, તડકાવાળી જગ્યામાં ઉભડક બેસી તડકો લેવો, તથા રાત્રીએ કાંઈ પહેર્યા એડ્યા વગર વીરાસને બેસી રહેવું. આ પ્રમાણે સ્કક અણગારે સુત્રાનુસાર ગુણરત્ન સંવત્સર નામના તપ કર્મને પૂર્ણ કર્યો. પછી ભગવાન પાસે આવી વંદન નમન કરી અનેક ઉપવાસ કરું છું ચાર પાંચ ઉપવાસ કરવારૂપ અને માસ-અર્ધમાખણ રૂપ વિચિત્ર તપ કર્મવડે આત્માને ભાવતા વિચારે છે.
પૂર્વે જણાવેલા પ્રકારના ઉદાર વિપુલ કલ્યાણ-શિવધન્ય-મંગળરૂપ ભાયુક્ત ઉતમ ઉજવળ સુંદર મોટા પ્રભાવવાળા તપકર્મથી શરીર સુકાઈ ગયું, રૂક્ષ થયા, માં. રહિત હાડકાં-ચામડાથી ઢંકાએલા, ચાલે ત્યારે હાડકાં ખડખડ થાય, અને બધી નસે ઉપર દેખાય એ તપથી દુર્બળ બની ગયા. માત્ર પોતાના આત્મબળથી જ ગતિ અને સ્થિતિ કરે છે બેલવા જેટલી પણ તાકાત રહી નથી. જેમ કેઈ સૂકા લાકડાં, સૂકાં પાંદડાં કે સૂકા પદાર્થથી ભરેલી સગડી હેય, એરંડાના લાકડા કે અંગારોથી ભરેલી સગડી હોય, તે સગડીઓને તડકે સૂકવ્યા પછી ઘસડવામાં આવે ત્યારે અવાજ કરતી ગતિ કરે છે, એ જ પ્રમાણે અંદર અણગાર પણ જ્યારે આખળથી ચાલે છે, ત્યારે હાડકાના ખડખડ શબ્દ થાય છે. કંદ મુનિ તપથી પુષ્ટ, માંસ લેાહીથી સીણ, રાખમાં છુપાએલ અગ્નિ પઠે તપવડે, તેજ-તલાવડ બહુ બહુ શોભતા હતા, કેઈક વખતે કંઇક અણાને રાત્રે જાગતાં ધર્મને વિચાર કરતાં આ પ્રમાણે મરથ : મારી આવી દુર્બળ શરીરવસ્થામાં મને ઉત્થાન, કર્મ, બળ, વીર્ય અને પુરુષકાર પરાક્રમ પણ છે, અને જ્યાં સુધી મારા ધર્મોપદેશક-ધર્માચાર્ય શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પ્રભુ વિચરે છે ત્યાં સુધીમાં હું મારું
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આર્યદકની અંતિમ સલેખના
( ૧૪ )
અંતિમ કલ્યાણ સાધી લઉં. માટે આવતી કાલે સવારે સૂર્યોદય થયા પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પાસે જઈ વાંદી, નમી, પણું પાસના કરી. અનુમતિ લઈ પાંચ મહાવ્રતે ફરીથી ઉરી, સાધુ સાદવીઓને ખમાવી, યોગ્ય સ્થવિરો સાથે વિપુલ પર્વત ઉપર ધીમે ધીમે ચડી, શ્યામ કાંતિવાળા, દેને ઊતરવાના ઠેકાણારૂપ, પૃથ્વીશિલા પટ્ટકનું પ્રતિલેખન કરી, ઉપર ઠાભનો સંથારે પાથરી આત્માને સંલેખના અને ઝોષણાથી યુક્ત કરી ખાનપાનને ત્યાગ કરી, વૃક્ષમા સ્થિર રહી મારે કાળ-મરણની આકાંક્ષા ન કરતાં વિચરવું જોઈએ, એમ વિચાર કરી ભગવાન પાસે આવે છે,
ભગવાન પણ રાત્રે કરેલ મનોરથ પ્રગટ કરતાં કહે છે, તને આવા પ્રકારનો મનેથ થયો છે, તે શુભધમ. કાર્યમાં વિલંબ ન કરે. પ્રભુની અનુમતિ મેળવી હર્ષિત થયા. ઊભા થઈ પ્રદક્ષિણા દેઈ સ્વયં પાંચ મહાવ્રત આપે છે, સાધુ-સાધ્વીઓને ખમાવી તેવા ગ્ય સ્થવિરે સાથે વિપુલગિરિ ઉપર ધીમે ધીમે ચડી પૃથિવીશિલા પટ્ટકને ચારે બાજુ તપાસે છે. લઘુ-વડીનીતિ કરવાના સ્થાનને તપાસે છે. પછી ડાભને સંથારો પાથરી, પૂર્વ દિશામાં મુખ રાખી, પર્યકાસને બેસી, દશે નખ સહિત બંને હાથ ભેગા કરી, માથા સાથે અડકાડી આ પ્રમાણે બોલ્યા કે –
અરિહંત ભગવંત યાવત અચળ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત થયેલાએને નમસ્કાર થા. અચળ સ્થાન મેળવવાની ઈરછાવાળા મહાવીર ભગવંતને નમસ્કાર થાઓ. ત્યા રહેલા મહાવીરને અહીં રહેલા હું વાંદું છું. અહીં રહેલા મને જુઓ, પ્રભુને વંદી નમી આમ બોલ્યા કે પહેલા ૧૦
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ )
અતિમ સાધના
ભગવાનની પાસે મેં કઈ પણ જીવને વિનાશ ન કરવો, દુખ ન દેવું, તે જિદગી સુધીના નિયમ લીધો હતો, બીજા મહાત્ર વગેરે સમ્યકત્વ સહિત જિંદગી સુધીનાં અંગીકાર કર્યા હતાં. હમણાં પણ તે નિયમનું પુનરુથારણ કરી તથા સર્વ પ્રકારનાં ખાવાનાં-પીવાનાં, ચાર પ્રકારનાં આહારનાં જિંદગી પર્વતના પચખાણ કરું છું. આ ઈષ્ટ કાંત પ્રિય શરીરને પણ મરવાની ઘડીએ ત્યાગ કરી દઈશ.” એમ સ લેખના અષણા કરી આહારદિને ત્યાગ કરી કાળની રાહ જોયા વગર વિચરે છે.
એ પ્રમાણે આર્ય સ્કંદક અણગાર સામયિકાદિ અગિયાર અંગે ભણું, બાર વષ સાધુપણું પાળી, એક મહિ. નાની સંખના કરી, કાળધર્મ પામ્યા. પછી સ્થવિરોએ ભગવંતની પાસે પાછા આવી પૂછયું કે “આલોચન પ્રતિક્રમણ કરી તેને સમાધિ પૂર્વક કાળ કરી ક્યાં ઉત્પન્ન થયા? 5 ભગવંતે કહ્યું, “બાવીશ સાગરેપમવાળી જેની સ્થિતિ છે તેવા બારમા અષ્ણુત કેલેકમાં ઉત્પન્ન થયા છે. ત્યાંથી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ બુદ્ધ-મુક્ત થઈ સર્વ દુઓને વિનાશ કરશે. »
(ભગ શતક ૨ ઉો ૧) શ્રીવજીસ્વામી, તેમના ૫૦૦ શિષ્ય તથા
બાળમુનિની અતિમ સાધના છેલા દશપૂવી યુગપ્રધાન શ્રી વજસ્વામી એવા વિરાગ્યવાળા હતા કે એક રાત્રી જેઓ તેમના સાથે એક ઉપાશ્રયમાં સંથારે કરે તો તેમને અનશન કરવાની ઈચ્છા થાય. તેથી કરી આર્યભગુ તાચા શ્રી વજસ્વામી પાસે
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વામીની અતિમ સાધના
( ૧૪૭ ) વાંચના લેવા જતાં શ્રી આય રક્ષિતને ઉત્તમા આરાધના કરાવવા રોકયા, અને ભાવીરાાસનમાં અનેકને ઉપકારી વા ચેાગ્ય હેાવાથી ભલે યાંચના તેમના પાસે લેજો, પણ એક વસ્તિ-મકાનમાં સુથારો ન કરશેા. તેવા શ્રી વજ્રસ્વામી અંતસમય નજીક જાણી વિચાર કરે છે કે દીર્ઘકાળ સયમ પાણી જ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્રની આરાધના કરી. હવે આરાધુના પતાકા ફરકાવવાના સમય નજીક આવ્ચે જાણી તેમજ નજીકના કાળમાં ખાર વરસના ભાવિ મહાભય’કર દુષ્કાળ આવવાને જાણી, વજ્રસેન નામના એક શિષ્યને દુર દશાન્તરમાં વિહાર કરાવ્યા અને કહ્યું કે દિવસે લાખ રૂપિયા ખરચી ભેજન રધાતુ' દેખે તે પછીના બીજે દિવસે સુકાળ થશે.
હુંવે ગામ, ખાણ, નગર, શહેર વગેરે સ્થળામાં અન્નની કથા માત્ર રહેલી છે. ક્ષુધાથી ભૂખ્યા તરસ્યા લેાક હમેશાં આકુળવ્યાકુળ બની ગયા છે. ભીખારીએ ભીખારીઓને પણ મળાત્કારથી લુંટી લે છે. નગરની શેરી અને માર્ગ હાડપિંજરેથી બીભત્સ બની ગયાં. માતા બાળકને અને બાળકા માતાના ત્યાગ કરે છે. ચુવાન પુત્રા વૃદ્ધ પિતાના ત્યાગ કરે છે. લેાકેા માંસભક્ષી મની ગયા. શ્વાન, કાગડા, ગીધ, સમડી સ્માદિને સુકાળ ખની ગયેા. આવા ભય'કર્ દુષ્કાળ સમયમાં ભગવાન વજસ્વામી વિદ્યામળથી હમેશાં ગમે ત્યાંથી આપિડ લાવી સાધુને આપે છે, હવે તેા તેવા ભક્તિવાળા શ્રાવકાને ત્યાંથી પણ આહુપિંડ પણ દુર્લભ થયા તેથી સાધુઓને ઉદ્દેશી કહ્યું જો તમારે સથમસાપેક્ષ મનવું હોય તે આહાર ત્યાગરૂપ ભક્તપ્રત્યાખ્યાન કરશે. ત્યારે વિનયવંત સાધુએ પણ કહે છે કે સેાજનથી સયુ", આરાધના વિધિી મહાધર્મની સાધના કરીશુ,
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ )
અતિમ સાધના
ત્યારબાદ પાંચસે સાધુના પરિવાર સાથે તેઓ એક પર્વત પાસે આવી પહોંચ્યા. પર્વતક્ષેત્રના અધિષ્ઠાયક દેવીની રજા માંગી. દેવગુરુના સ્મરણમાં તલ્લીન બની પરમ વૈરાગી બન્યા. ભગવંતે પણ બધા પરિવારને અમૃત સરખી વિશુદ્ધ ધર્મદેશના આપવાદ્વારા સર્વ સાધુઓને મહાસમાધિમાં સ્થાપન કર્યા, સર્વ આલોયણ લેવાપૂર્વક અનશનવિધિ કરી સુવિશાલ પર્વતશિલા ઉપર મેરુ માફક નિકપ આરૂઢ થયા. હવે અહીં આવતાં માર્ગમાં એક નાના સાધુને કહ્યું કે તુ હજુ બાળસાધુ છે, માટે તું આ નગરમાં રોકાઈ જા, બાળસાધુ નથી રોકાતે છતાં પણ તેને પાછા વળાવીને તે ગામમાં મૂકીને બધા સાધુ પર્વત પર ગયા. બાળસાધુ તે સાધુઓની પાછળ પાછળ આવી તળેટીમાં બીજા સાધુ ન જાણે અને ન દેખે તેમ અનશન કરી બેઠા, જે આ સાધુઓ મને દેખશે તે તેમનું મન સમાધિમાં નહીં રહે, તેથી તેમને ન દેખાય તેમ તે અનશન સ્વીકારી રહે છે.
ઉનાળાના મધ્ય દિવસે શિલાઓ અતિ તપેલી હતી. તેના ઉપર બેઠેલા બાળસાધુની કાયા માખણ જેમ ઓગળી જાય તેમ પીગળી ગઈ. બાળમુનિ ઉત્તમ આરાધના કરી ત્યાંથી દેવલોક પામ્યા એટલે તળેટીમાં દેવતાઓ આવી વાજિંત્રના નાદપૂર્વક મહાવ કરે છે. આ વાજિત્ર મહેસવના શબ્દો સાંભળી પિલા ઉપર ગએલા અનશની બધા સાધુએ ચમત્કાર પામે છે, અને ... આ છે શું ?? એમ વિચારે છે જ્યારે બાળમૃત અતિમ સાધના સાધી ગયા એમ જાણીને દરેક સાધુએ બમણા વૈરાગ્યવાળા થયા, અને શ્રદ્ધા-સંવેગમાં પણ વૃદ્ધિ પામ્યા અને દઢમનવાળા થઈ
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ )
www.winn
!
:
વિચારે છે કે નાના બાળકે આપણા પહેલાં ઉત્તમ અથ સાચ્ચેા, સાધુ ના પરમાર્થ ખાળકે સાચે. તા આપણે 1 તે લાખા કાળના દીક્ષિત. આપણે કેમ ન સાધી શકીએ ? એટલામાં ત્યાં આગળ કોઇ પ્રત્યનિક ફૈવતા શ્રાવિકાનું રૂપ વિકુર્તીને ઉપસર્ગી કરે છે કે કૃપા કરી તમેા સર્વે આ તૈયાર એવા સીહાઈથી પારણું કરે, એટલે શ્રી વજ્રસ્વામીજીએ વિચાયુ ' કે આપણા અહીં રહેવાથી આ અધિષ્ઠાયક દેવીને અપ્રીતિ થાય છે એસ જાણી, નજીકના ખીજા પત ઉપર સપરિવાર ગયા. ત્યાં જઇ ક્ષેત્ર દેવતા માટે કાઉસ્સગ્ગ કર્યો એટલે પ્રત્યક્ષ થઇ ક્ષેત્ર દેવતા સાધુઓને વંદન કરી કહે છે કે ' હે મુનિઓ, આપ નિર્વિઘ્ને અંતિમ સાધના સાધે, આપે અહીં પધારી મારા ઉપર કૃપા કરી છે. અતિ પેટા વિરાળ શિલાપટ્ટ ઉપર યથાયેાગ્ય સાધુઓ રેહ્યા, અને વાસ્વામી મુનિકુંજર પણ અનશન કરી રહેલા છે, ઇંદ્ર મહારાજા રથમાં બેસી તે પર્વતની પ્રદક્ષિણા કરે છે. તે પર્વત પર ઊગેલાં વૃક્ષા પ્રદક્ષિણા કરતા રથથી વામન ખની ગયાં. આજે પણ તે પત ઉ૫૨ વૃક્ષે નાના રૂપેજ રહેલાં છે, લેાકેાએ એ પતિનું સ્થાવ એવું ગુણનિષ્પન્ન નામ પાથુ, અત્યારે કર્યાં છે ! કે જ્યાં શ્રી જીસ્વામીએ આરા ધના કરી, તે સર્વ સાધુએ ગુરુ સાથે મહા સમાધિપૂર્વક કાળધમ પામ્યા અને દેવલાકે ગયા.
1
-
3
:
}
।
॥
!
મ
યુ!
'જૈનમુનિની અંતિમ સાધનો
તે
ઈ
www
( ઉપદેશમાળા-દેલટ્ટી ટીકા, પુત્ર ૨૧૮ )
શ્રમણ ભગવત મહાવીરના જીવે નંદનમુનિના ભવમાં કરેલી અંતિમ સાધના
આ ભરતક્ષેત્રને વિષે છત્રા નગરીમાં જિતશત્રુ રાજાભદ્રાદેવી સહિત રાજ્ય કરતા હતા. તેમના નંદ્દન નામના
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫ )
અતિમ સાધના
રાજપુત્રે ચોર્યાસી લાખ વર્ષ સૃહસ્થપણું પાડી પછી વિરત બની પદિલાચાર્ય પાસે ચારિત્ર અંગીકાર કર્યું. મહિના મહિનાના ઉપવાસ કરી (એક દિવસ પારણું કરી પાછા ઉપરાઉપરી માસખમણ કરી) વીશસ્થાનક તપની અનુપમ આરાધનાપૂર્વક ગામ નગરાદિકમાં ગુરુ સાથે વિહાર કરે છે. ઉત્તમ ધ્યાન, સ્વાધ્યાય, સમિતિ, ગુપ્તિ, પાંચ ઇંદ્રિનું દમન, છકાય જીવનું રક્ષણ, નવગુપ્તિવાળા, દશવિધ યતિધમનું પાલન, અગિયાર અંગ ધારક, બાર પ્રકારનું તપ સેવન, દુ:સહ પરિસહ ઉપસિગ સહિષ્ણુ, કેઈ પણ પ્રકારની ઈચ્છા વગરના એવા નન્દનમુનિએ એક લાખ વર્ષ સુધી નિરંતર આંતરા વગર મા ખમણે ર્યા. અને તેના પ્રભાવે તીર્થકર નામ બાંદયું, નિષ્કલંક નિરતિચાર ચારિત્ર પાળી આયુપર્યત સમયે નીચે પ્રમાણે આરાધના સાધી,
કાલાદિક આઠ પ્રકારને જ્ઞાનાચાર છે, તેમાં કઈ અતિચાર લાગે છે તેની ત્રિકરણ નિંદા કરું છું, નિ:શકિતાદિ આઠ પ્રકારને દર્શનાચાર તેમાં કઈ અતિચાર સેવા હોય, જે સૂક્ષમ કે બાદર, મેહથી કે લેહથી હિંસા કરી હાય, હાસ્ય-ભય-લાભ-ક્રોધાદિ કારણે જૂઠું બોલાયું તે સવની નિદા કરું છું, અને તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરું છું. થોડું કે વધારે વગર આપેલું દ્રવ્ય કયાયથી રાગ કે દ્વેષથી ગ્રહણ કર્યું હોય તે ત્રણે પ્રકારે વોસિરાવું છું. ઘણા પ્રકારનાં ધન, ધાન્ય, પશુ, ખેતર, મકાન આદિના પરિગ્રહ લેભથી મેં કર્યા હોય તે, તેમજ પુત્ર, સ્ત્રી, મિત્ર, બધુ, ઘર, ધન કે તેવા પદાર્થોમાં જે પ્રમત્વ કર્યું હોય તે સવ વોસિરાવું છું. ઇન્દ્રિોને આધીન બની જે ચારે પ્રકારને આહાર મેં રાત્રે આરે હોય તેને ત્રિકરણોને નિન્દુ છુ ક્રોધ, માન,
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
નદનમુનિની અંતિમ સાધનો
( ૧૫૧ ) માયા, લેજ, રાગ, દ્વેષ, કળેિ, ચાહી, પારકી નિંદા, ખોટું આળ, ઇત્યાદિ ચારિત્રાચારમાં જે દુષ્ટ આચરિત સેવન કર્યું હોય તે ત્રિકરણગે વોસિરાવું છું. બાહ્ય અત્યંતર તપને વિષે જે અતિચાર સેવ્યા હેય, ધર્માનુષ્ઠાનમાં જે વીર્ય ગોપવ્યું હોય તે વીર્યાચારના અતિચારને નિર્દુ છું, કેઈને હ -માર્યો હેાય, ખરાબ વચન કહેવાયું, કેઈનું કાંઈ હરણ કર્યું, કેઈને અપકાર થશે તે સર્વ મને ક્ષમા આપો, જે કઈ મિત્ર, શત્રુ સ્વજન કે પરજન તે સવ મને ક્ષમા આપે. હું સેવ તરફ સમભાવવાળે છું, તિર્યંચમાં, નારકીમાં દેવલમાં, મનુષ્યમાં જે કેઈને દુ:ખમાં સ્થાપન કર્યો હોય તે સર્વ મને ખમજે તે સર્વને વિષે મને મૈત્રી છે, જીવિત, યૌવન, લમી, રૂપ, પ્રિયસમાગમાદિ તે સર્વ જેમ મહાવાયરાથી સમુદ્રના તરંગે તે માફક ચલ છે. વ્યાધિ, પગ, જન્મ, વૃદ્ધાવસ્થા, મરણ, રાજભય આદિદુ:ખગ્રસ્ત આત્માઓને જિનેન્દ્ર ધમ સિવાય બીજુ કઈ શરણ નથી. સર્વે જીવો સ્વજન અને પરજનો તરીકે પૂર્વે થયેલાં છે. તેવા ઉપર લગીર પણ મમત્વભાવ કેણ કરે? જીવ એકલો જ જન્મે છે. એક જ મરે છે, સુખ પણ એક જ ભેગવે છે, દુખ પણ એક જ ભેગવે છે. આ શરીર જુદું છે તેમ જ ધનધાન્યાદિ પણ આપણા નથી. બંધુઓ, સગા-સંબંધીઓ અન્ય છે. જીવ પણ અન્ય છે. ફેગટ જીવ મૂર્ખાઈથી ભૂંઝાય છે. ચરબી, લેહી, માંસ, હાડકાં, વીય,
ધર, મૂત્ર, વિષ્ટાથી ભરેલા અને અશુચિનું સ્થાન એવા શરીરમાં કયે ડાહ્યો મૂછ કરે? ભાડે લીધેલા ઘર માફક લાલન-પાલન કરેલું હોવા છતાં ક્ષણવારમાં આ શરીર છોડવું પડશે. ધીસ્તાથી કે કાયરતાથી જીવે અવશ્ય મરવાનું તો નક્કી જ છે, તે પછી બુદ્ધિશાળી એવી રીતે મરે જેથી ફરીથી મરવાનો વખત ન આવે,
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨ ]
અનિતમ સાધના Namunanananananatamarro arrararnamnen
અહિ તે મને શરણભૂત થાઓ. સિદ્ધ ભગવતે, સાધુ ભગવતે કેવલિકથિત ધર્મ અને મરણરૂપ થાઓ. જૈનધર્મ મારાં માતા, પિતા, સાધુઓ સહેદરો, સાધમિકે સગાસંબધીઓ છે. તે સિવાય સર્વ આળજ જાળ છે, ઋષભાદિ તીર્થકર ભગવતેને ભરતરવત મહાવિદેહના અરિહતોને ભાવથી નમસ્કાર કરું છું. તીર્થકર પરમાત્માને કરેલ નમસ્કાર જીવોને ભવક્ષય માટે તથા ભવાંતરમાં સમ્યકત્વ મેળવી આપનાર થાય છે.
શુભ દયાનરૂપી અનિવડે લાખે ભવના કમેને જેમણે સર્વથા બાળી નાખ્યાં છે, તેવા સિદ્ધ પરમાત્માને નમસ્કાર થાઓ, જેઓ શાસન પ્રવચનને ધારણ કરનારા, ભવ છે માટે સતત ઉદ્યમવાળા, પાંચે પ્રકારના રમાયા ધારણ કરવાવાળા આચાર્ય ભગવંતને નમસ્કાર છે. જેઓ સર્વશ્રતને ધારણ કરે છે અને શિષ્યોને ભણાવે છે તેવા ઉપાધ્યાયજી મહારાજને નમસ્કાર હે, લાખે ભવનું બાધેલું પાપ જેઓ નાશ કરે છે, તેવા શીલ વતવાળ સાધુ મહાત્માઓને નમસ્કાર હે. પાપવાળા અને વચન કાયાના યોગોને બાહી અત્યંતર પરિગ્રહને જાવજીવ ત્રિવિધ ત્રિવિધ હે વોસિરાવું છું. ચાર પ્રકારના આહારને જિદગીપયત તથા છેલ્લા શ્વાસોશ્વાસે શરીરને પણ હું વોસિરાવું છું. ૧. દુકૃતની નિદા, ૨, જીવોને ખમાવવા, ૩. બાર પ્રકારની ભાવના, ૪, ચાર શરણ, પ, નમસ્કાર, ૬. અનશનરૂપ છ પ્રકારની આરાધના કરી નંદન મુનિએ ધર્મચાર્યને, સાધુ-સાદવીને સર્વ પ્રકારે ખમાવ્યા, સાઠ દિવસ અનશન પાલન કરીને સમાધિ પૂર્વક પચીશ લાખ વર્ષનું આ પણ કરી મમતા હિતપણે મૃત્યુ પામ્યા, ત્યાંથી
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
કૃષ્ણ વાસુદેવની અંતિમ સાધનો
( ૧૫૩ ) પ્રાણત નામના દેવલોકમાં મહદ્ધિક દેવ થયા. ત્યાંથી છેલ્લાં તીર્થકર થયા. શ્રી વમાનસ્વામી, જે આપણે નજીકના ઉપગારી થઈ ગયા અને જેમનું વર્તમાનકાળમાં શાસન વતી રહ્યું છે,
( ત્રિષષ્ઠિ શલાકા પુષચરિત્ર-પર્વ ૧૦મુ સર્ગ ૧) શ્રી કૃષ્ણ વાસુદેવની અંતિમ સાધના
પૂર્વના આઠ ભવોથી ચા આવતે ગાઢ સ્નેહ તે નેહ દરેક ભવ જેવા કે દેવભવ, મનુષ્યભવ તેમ જ તે ભવમાં પણ જેમને સ્નેહાકર્ષથી સમાગમ થયો હતો, એવા શ્રી નેમીશ્વર ભગવાન જિમતી રાજકુંવરીના ગાઢ સ્નેહની અવગણના કરી માતાપિતા તેમ જ ત્રણ ખંડના સ્વામી કૃષ્ણ મહારાજા બળરામ ઇત્યાદિની લગ્ન માટે આગ્રહક્ષરી વિનંતિ છતાં, એગ્ય વધૂ મળશે ત્યારે લગ્ન કરીશ, એમ સાંકેતિક શોમાં ટ્રકે ઉત્તર વાળી માતાપિતાને પરમાહાદનું સ્થાન જે પુત્રલગ્ન તે પણ પિતે પ્રવૃત્તિમાં સૂતા નથી. કારણ કે પિતે ત્રણ જ્ઞાનના ઘણું આગલા ભવથી છે, અને સમજે છે કે રાગ એ સંસારવૃદ્ધિનું કારણ છે. માટે પ્રથમથી જ રાગને પ્રવેશ કરવા ન દેવરાગથી લેપાયા પછી રાગ છેડવાના પ્રયત્ન કરવા પડે તે કરતાં પ્રથમથી ન લેપાવું તે ઉત્તમ છે, એવા સુંદર મનોરથ ધરનાર શ્રી નેમીશ્વર વિભુ જયવંતા વ.
દેવતાઓએ રત્ન સુવર્ણમય કિલ્લાવાળી, નવોજન પહેળી, બાર જન વિસ્તારવાળી રચેલી દ્વારિકા નગરીમાં કૃણાદિ યાદ આનદ કરી રહ્યા છે. આવી દિવ્ય સનેહર નગરી માટે એક દિવસ નેમીધર પ્રભુને કૃષ્ણ મહારાજા
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૪).
અન્તિમ સાધના
પ્રશ્ન કરે છે, કે હે ભગવંત! દેવતાએ બનાવેલી આ નગરીનું અસ્તિત્વ કયાં સુધી રહેશે? ભગવંત પ્રત્યુત્તરમાં જણાવે છે કે જગતમાં જેટલી વસ્તુ ઉત્પન્ન થાય છે, તે મેઘધનુષ્ય માફક ક્ષણિક અને નાશવંત છે. નગર, ઘર, શરીર, તાણ્ય, સમૃદ્ધિ, ઈષ્ટ સંયોગાદિ ચેડા કે લાંબા કાળે જરૂર નાશ પામવાનાં. જે વસ્તુ ઉત્પન્ન થાય છે તેને અવયમેવ નાશ થવાને. તેવી રીતે આ ભલે દેવતાએ નિર્માણ કરેલી નગરી છે, છતાં તેને પણ તારી નજર સમક્ષ નાશ થવાને, એટલું જ નહિ પરંતુ આખા યાદવ કુળને પણ સાથે જ વિનાશ થવાને. ત્યારે કૃષ્ણ મહારાજાએ ફરી પ્રશ્ન કર્યો કે હે ભગવંત! ત્યારે નગરીને નાશ કેણ કરશે?
ભગવત પ્રત્યુત્તરમાં જણાવે છે કે હે કૃષ્ણ ! તારી નજરોનજર પાયનષિ દેવતાપણું પામી આખું નગર બાળ વૃદ્ધ, પશુ, વનસ્પતિ વગેરે સહિત બાળી મૂકશે. આ સાંભળી ફરી પ્રશ્ન કર્યો કે આ કામ સ્વાભાવિક થરો કે કેઈ પણ નિમિત્તથી થશે? પ્રત્યુત્તરમાં જણાવ્યું કે યાદવ કમરે રમતા ભમતા મદિરાપાનથી મસ્ત બની તે પાયન તાપસને ઢેફાં પથર ફેંકી તજના કરી પરાભવ કરશે, જેથી તે ઋષિ કેપથી શાપ આપશે. અને અંતે પિતાની તપસ્યાનું નિયાણું કરશે કે “આ દ્વારિકાને સબાલવૃદ્ધ અંત કરું.’ એમ કરી કાળ કરી દેવલોક પામશે. તે સાંભળી કૃષ્ણ મહારાજાએ અશોક નગરીમાં આવી આખી નગરીમાં જેટલી મદિરા હતી તે એકઠી કરી નગરથી બહાર ઘણા જ દૂર પ્રદેશમાં જ્યાં કેઈના જેવા કે જાણવામાં ન આવે તેવા પ્રદેશમાં દાટી દીધી. ત્યાં નજીકમાં કાદંબરી અટવીમાં
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી કૃષ્ણ વાસુદેવની અંતિમ સાધના
( ૧૫૫) કુડ તેમ જ સવરનાં જળમાં તે મદિર મિશ્ર થઇ ગઈ. અને બધું પાણી મદિરાના જેવા મધુર સ્વાદવાળું બની મયું. હવે ભવિતવ્યતા જ એવા પ્રકારની કે જેના વેગે કૃષ્ણવાસુદેવના પુત્ર સાંખકુમારના કેઈક માણસે, જે તે વનમાં તૃષાથી અત્યંત પીડા પામે છે, તેણે આ કુંડ દેખે અને મદિરાવાસિત પાણી પીધું. એને સ્વાદ ઘણે જ મધુર લાગવાથી એક તુંબડી દ્વારિકામાં ભરી લાવે. એ પાણી સાંબે પીધું. તે પણ પીને બહુ જ આનંદ પામે અને તે રસ્થાન કયાં છે તે પછી ત્યાં ઘણા યાદ સાથે ગાયે,
લાજ અને વાડીએન
મૂકો. તેમજ
કાદંબરી અટવીમાં જઈ યાદવોએ તે મદિરાવાસિત પાણી પીધું, ને માન્મત્ત બની અને ક્રીડા કરવા લાગ્યા. હવે એ જ અટવીમાં કૈપાયન તાપસ તપસ્યા કરતો ઊભેલે છે, તે તાપસને આ યાદવકુમારેએ દેખે યાદવે કહેવા લાગ્યા કે એ ભવિષ્યમાં દ્વારિકાને નાશ કરનાર થશે, માટે પ્રથમથી જ એને આપણે નાશ કરી નાખીએ. એમ કરી પથરાના ઘા તેમ જ લાકડીઓના પ્રહારથી તેને લોહી વમત તેમ જ છિન્નભિન્ન અવયવવાળ કરી મૂકયો, તે મરણ પથારી પર પડયો. છેવટે નિયાણું કર્યું કે હું આ આખી દ્વારિકાના નાયા કરનાર થાઉં. આ બધી હકીકતની કૃષ્ણ અને બળરામને ખબર પડી. ખબર પડતાંની સાથે બંને બાંધવો તે તાપસને ખમાવવા અને શમાવવા તેમ જ ભાવિ દ્વારિકાને નાશ ન કરે તેવી પ્રાર્થના કરવા ચાલ્યા, જ્યાં આગળ મરણપથારીએ મા તાપસ પડેલા હતા. ત્યાં આગળ અંજલિ જોડવા પૂર્વક વિનયથી તે યાદવ કુમારથી થએલા ગુન્હા બદલ ક્ષમા માગે છે, પરંતુ ક્રોધાગ્નિથી પ્રજ્વલિત થએલે તે તાપસ કઈ રીતે શાંત થતો નથી, ઊલટે વધારે
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫ )
અન્તિમ સાધના
www-www-vvvvvw
&
~
ધી થાય છે. નિયમ છે કે તપેલા ઘીમાં શીતળ જળ છાંટીએ તે ભડકે થાય, તેમ તાપ સ્પષ્ટ જણાવે છે કે આ મારી મહાન પ્રતિજ્ઞા કાળાંતરે પણ કશે નહિ, એટલે ખેદ પામેલા કૃણને બળરામ સમજાવે છે કે હે ભાઈ ! તીર્થ કરે કે કેવળી મહારાજાએ દેખેલી વસ્તુ અન્યથા થતી નથી, માટે ખાલી ખેદ ન કર, એમ કહી ઘણા સમજાવ્યા. પછી હારિકામાં બંને પાછા ફર્યા, પેલે તાપસ મરીને
અગ્નિકુમાર દેવતા કૃષ્ણ મહારાજએ દ્વારિકા નગરીમાં ઉષણા કરાવી કે સહુ કેઈએ બની શકે તેટલું ધર્મારાધન, વ્રત, નિયમ, તપસ્યા, પૂજા, પ્રભાવનાદિ કરવાં. આખી દ્વારિકાનગરી ધર્મપ્રવૃત્તિમય બની ગઈ.
હવે રેવતગિરિ પર જ્યાં શ્રી નેમીશ્વર ભગવાનનું સમવસરણ થયેલું છે, ત્યાં કૃણાદિક સપરિવાર ગયા. વદન કર્યું. એગ્ય સ્થાને બધા બેઠા પછી ભગવતે અમૃત રાખી મધુર વાણુથી ધર્મદેશના આપી. તે શનાથી સાંબ, પાન વગેરે કુમારે વૈરાગ્ય પામે છે, અને કૃષ્ણ મહારાજા તેમને દીક્ષા અપાવે છે. લડાઈ લડીને લાવેલી પોતાની પ્રિયાએ પણ જ્યારે દીક્ષા લેવા તત્પર થાય છે, ત્યારે તેમના પ્રેમના ચોગે તેમની આંખમાંથી આંસુ વહે છે, છતાં પણ તેમને દીક્ષા મહોત્સવ પૂર્વક અપાવે છે, રૂમિણું પ્રમુખ મુખ્ય પટરાણુઓ પણ દીક્ષા લે છે. કેઈ વહાલી પુત્રીઓએ પણ ચારિત્ર અંગીકાર કર્યું. આવી રીતે વૈરાગ્ય પામી ઘણા દ્વારિકાવાસી યાદવયાવીઓએ ચારિત્ર સ્વીકાર્યું. આમ ધમતપર લેકે દેવનો ઉપદ્રવ હવે શમી ગયો જણાય છે, તેમ ધારી ધીમે ધીમે ધર્મમાં પ્રસાદી થવા લાગ્યા. હવે વૈપાયન તાપસ દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થઈ પૂર્વભવનું વૈર યાદ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી કૃષ્ણ વાસુદેવની અંતિમ સાધના
(૧૫૭ ) કરે છે, અને લેકે ચાં કઈ પણ છિદ એળે છે, પરંતુ કારિકામાં આખા નગરના લેકે, રાણુંઓ, કુંવરીઓ સર્વે ધમમાં લયલીન બની ગયા છે.
આમ ને આમ બાર વરસ વીતી ગયાં કેને પ્રમાદપરવશ પડી ગયા જાને કંપાયને વિચાર્યું કે હવે મારે લાગ કાશે. કેઈ આબેલ પણ હવે કરતું નથી. હમેશાં તે અગ્નિકુમાર દેવતા ચારે બાજુ છિદ્ર ખોળો ભમ્યા કરે છે. ત્યારે મદ્યાદિકમાં મસ્ત, પાપ કાર્યોમાં આસક્ત, પ્રમાદપરવશ નગરને દેખી તે દેવતા પિતાનો લાગ મળી ગયે જાણું બહુ જ હર્ષમાં આવી અટ્ટહાસ્ય કરે છે. જેથી નગરના મુખ્ય મહેલો પણ પાયામાંથી ખસી પડે છે, ભૂકંપ થાય છે, વૃક્ષો મૂળસહિત ઊખડી પડે છે, નગર બળવા માંડે છે, ધૂમ્રના ગેટેગોટા નીકળવા માંડે છે, સૂર્યમંડળ ધગધગતા અંગારા વરસાવે છે, વાયુ તે પ્રલયકાળ સરખો વિકૃવે છે જેથી અહીંના ત્યાં ને ત્યાંના અહીં કરી મૂકે છે.
નગરના લેકે દરેક દિશામાં નાસાનાસ, ભાગાભાગ, દોડાદોડી કરી મૂકે છે. નગર બહાર પણ જાય છે, છતાં તે તાપસદેવતા તેમને ઊંચકી લાવીને અહીં અગ્નિમાં કેકે છે. દ્વારિકાનગરીનાં હેર, માણસે કે ઝાડે તમામને તે અગ્નિમાં નાંખે છે. ચિચિયારી, દિક્ષિારી, કકળાટ એવો થઈ રહ્યો છે, જે અત્યારે વિચારતા પણ કમકમાટીભરી કંપારી છૂટે છે. અગ્નિજવાળાઓ ઠેઠ આકાશને ચુંબન કરવા લાગી. અર્થાત્ બહુ જ ઊી સુધી જાય છે. આવું દશ્ય જોઈ કેને કપાત ન થાય ? કે પિતાના નાના રુદન કરતા બાળકને, કેઈ વૃદ્ધ અશક્ત માતપિતાને, કેઈ પ્રિય કે પ્રિયાને, કે રહીને લઈ બહાર જવા પ્રયતન કરે છે તે તેને ઊંચ
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૮ )
એનિમ સાધના
કીને અગ્નિના ઢગલામાં ફર તાપસદવતા દયારહિતપણે કેકે છે. હવે જ્યારે પાયન પાસે કૃષ્ણ અને બળરામ અપરાધ ક્ષમાવવા ગએલા ત્યારે તે બેને બચાવવાનું તાપસે કહેલું હતું. તે બે જણ પિતાના પિતા વસુદેવજી તથા માતા દેવકીજીને રથમાં બેસાડી દરવાજા બહાર રથ ખેંચે છે. તે વખતે જ ઉપરથી સળગતે દરવાજે રથ પર પડે છે,
ત્યારે પિતાજી પુત્રીને કહે છે, “હે પુત્ર! હવે તમે જલદી નગર બહાર નીકળી જાઓ. હવે કઈને ઉપાય નથી. ભાવી થવાનું તે મિથ્યા થતું નથી. પૂવકૃત કર્મો અવશ્ય દરેકને ભેગવવાં પડે છે. તેમાં તીર્થકરદેવ કે છે ખંડના સ્વામી ચક્રવર્તિનું સામર્થ્ય કમ સામે ચાલી શકતું નથી. માટે તમે બંને જીવતા બહાર નીકળી જાઓ. જે તમે બંને જીવતા હશે તે ફરીથી આખી દ્વારિકા તેમ જ કુટુંબ ઊભું કરી શકશે. અમને બચાવવા માટે તમેએ સર્વ પુરુષાથ ફેરવ્યો છે. જ્યારે સવિતવ્યતા ચલાયમાન થાય છે, ત્યારે તેની પાસે કેઈન કરો ઉપાય ચાલી શકતો નથી. નેમીશ્વર ભગવાન સરખા સર્વ તીર્થકર મળ્યા તેમની પાસે ચારિત્ર્ય ગ્રહણ ન કર્યું. જે ચારિત્ર લીધું હેત તે આ સ્થિતિ ન પામત. માટે હે વિનીત પુત્ર ! તમે જલદી બહાર નીકળી જાઓ. અમે અમારા પૂર્વકૃત કર્માનુસાર દુ:ખ ભેગવી લઈશું.” આમ ઘણા આગ્રહથી વસુદેવજી કૃષ્ણ તથા બલદેવજીને કહે છે ત્યારે મરણના ભયથી આકંદન કરતા લેકેનાં આકંદન સાંભળી બંને ભાઈઓ નગર બહાર નીકળી ગયા, નગરલેકે જે બૂમ મારે છે તે પણ કરુણા ઉપજાવે છે, હા કૃષ્ણ! હા મહાબળ! હા વીર, હે શૂરાતન, આ અગ્નિમાં બળતાં અમને તારું
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી કૃષ્ણ વાસુદેવની અંતિમ સાધના
( ૧૫ )
શરણ છે. માટે હે સ્વામી ! અમારું રક્ષણ કરો. આમ કરગરતા લોકોના કરુણ આકૃદન, દીનસ્વર. સાંભળતાં તેઓનું હૃદય અત્યંત કરુણ રેસથી પીગળવા માંડયું.
નગરના દરવાજા દેવતા બંધ કરે છે. તેને કૃણ સ્વપરાક્રમથી પગથી ભાંગી નાખે છે, પણ તે લોકોને બહાર કાઢી શકતા નથી. આવી રીતે દેવકેપ સામે નિરુપાય થયેલા બંને ભાઈઓ કેઈક જૂના ઉદ્યાનમાં રહી બળતી દ્વારિકા તથા અત્યંત પ્રલાપ કરતા લોકોને બળતા જુવે છે. નાના બાળકે માતાના કંઠને જોરથી પકડી લે છે માતા પણ બળતી બળતી બીજા પર ધસી પડે છે, મસ્તકે ધાણું માફક ફૂટે છે, મેટા આટા મહેલ મહેલાતે તુટી પડે છે, પશુઓ ખરાબ સ્વરથી રમાડે છે, આવુ ન દેખી શકાય તે દેખીને કણ અને દીન વચનથી કૃoણ સદન કરે છે કે હવે મારું ભાગ્ય પરવાર્યું,
પતે આભગત રુદન કરતા તેમજ બળભદ્ર સાંભળે તેમ બેસે છે, “જરાસંઘ જેવા પરાક્રમી સામે યુદ્ધ કરી જય મેળવ્યો, તે બળ કથા ગયું ? કયાં ગઈ તે શૂરવીરતા? લગભગ મે ત્રણ મહાન યુદ્ધ કર્યા. કેઈ પણ જગ્યાએ મારે પરાજય નથી થયો. દેવતા અધિષિત મારા વાસુદેવનાં રત્ન કયાં ગયા? ૧૮ હજાર દેવતામાંથી એક પણ દેવતા, ભાગ્ય પરવારેલું હોવાથી, દેખાતા નથી. ગમે તેવા રોગને હરણ કરનારી મારી ભેરી પણ નાસી ગઈ! અરે પરમ વિનીત અને પરાક્રમી પુત્રો, શક્રે બનાવેલી નગરી, મારી પ્રાણપ્રિય પ્રિયતમાઓ, મારાં વૃદ્ધ શિરછત્ર માતાપિતા સવે નષ્ટવિનષ્ટ થઈ ગયા, આમ પ્રલાપ કરતાં કૃષ્ણને દેખીને બળભદ્ર કહે છે;
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬ )
અન્તિમ સાધના “હે ભાઈ! તું નેમીશ્વર ભગવાનનું વચન કેમ ભૂલી જાય છે? પદય જાગ્રત થાય ત્યારે સર્વ વિદ્ધિ સિદ્ધિ, સુખસાહ્યબી પ્રાપ્ત થાય છે. તે પુણ્ય પરવારે ત્યારે મળેલી સામગ્રી પણ આપણને છોડીને ચાલી જાય છે. નમરીઓ, રણીઓ. પુત્રો. પુત્રીઓ, પ્રજાઓ, માલ, બગીચા, વગેરે ઇજાળીએ વિકવે તેમ સંસારમાં પણ સામગ્રીઓ પુણયથી પ્રાપ્ત થાય છે. અર્થાત પુણ્ય છે ત્યાં સુધી ટકે છે, પુણ્ય પરવારે ત્યારે તે પણ સાથે જ ચાલ્યા જાય છેઆમાં આશ્ચર્ય શું છે? ઈ પણ પ્રકાસન ટકાવી શકતા નથી તો આપણી શી તાકાત?”
માટે હે દુ:ખી બંધુ! નેમીશ્વર ભગવાનના વચનને જે મનુષ્ય મગજમાં સમજે છે, તેને આમ બાળકની માફક રુદન કરવું ઉચિત નથી. ગમે તેવી મોટી આપત્તિ આવે તેમાં ધીરજ ન ગુમાવો. જિનેશ્વરના વચનનું સ્મરણુ કર, ધીરજ સ્થિરતા ધારણ કર. સાહસિકોને ફરીથી સ પતિ સાંપડવી તે દુલ નથી.” આમ કહીને સમજાવીને બળરામ કૃષ્ણને આશ્વાસન આપે છે. કૃણ પાછા બળરામને કહે છે:
હે ભાઈ' આપણી પાસે ખાવાનું સાધન કે બીજું સાધન કશું નથી. આવી તદન નિધન અને નિરાધાર અવસ્થામાં હવે આપણે ક્યાં જઈશું ? રિદ્ધિ અને સ્થાનભ્રષ્ટોનું ઠેકાણું ક્યાં પડે ? ? ત્યારે બળભદ્ર કહે છે, દક્ષિણ મથુરામાં આપણું સ્નેહી ભાઈઓ પાંડવો છે ત્યાં જઈએ.
આમ બળતી દ્વારિકા મૂકીને બે ભાઈઓ મથુર તરફ પ્રયાણ કરતાં કરતા ચાલ્યા જાય છે. દ્વારિકામાં બળતાં
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી કૃષ્ણ વાસુદેવની અંતિમ સાધના
( ૧૧ )
બળતાં કઈ દીક્ષાની ઈચ્છા પ્રગટ કરે છે. તે દેવતા અદ્ધરથી ઊંચકી ભગવાન પાસે લઈ જઈ દીક્ષા અપાવે છે. મામાં જતાં કૃષ્ણને ભૂખ અને તરસ બહુ લાગ્યા છે, ચાલવાની પણ હવે તાકાત રહી નથી. તે વાત બળદેવને જણાવે છે. એટલે તે કૃષ્ણને સુવડાવી પતે અન્ન તથા જળની શોધ કરવા નીકળી પડે છે કૃણ પિતાનું પીણું વશ્વ આખા શરીર પર ઓઢીને સૂઈ જાય છે. થાકી ગએલા હેવાથી તેમને ઊંઘ આવી જાય છે.
બીજી બાજુ મીશ્વર ભગવાનના મુખથી, કૃણનું મોત જરાકુમારથી થવાનું છે, તે સાંભળી જરાકમાર પિતાના હાથે પોતાના ભાઈનું મૃત્યુ ન થાય તે માટે નિજન અરયમાં કેટલાએ વરસેથી એકલા ભમ્યા કરે છે. જ્યાં કોઈ મનુષ્યને પગસંચાર પણ નથી, જ્યાં કૃણનું આવાગમન થાય તેવો તે સંભવ પણ નથી એવા જંગલમાં બાર વરસથી જરકુમાર રખડચા કરે છે, માત્ર કૃણનું મેત પિતાના હાથે ન થાય તે ખાતર, પણ ભાવી ભવિતવ્યતા તેવી જ બનવાની હતી. જેથી કૃષ્ણુનું આ અરણ્ય તરફ આગમન થયું. હવે જરાકુમાર દૂરથી હરણિયું ધારી બાણ છેડે છે, જેથી કૃષ્ણને પગ બાણથી વધાઈ જાય છે, જરકુમાર નજીક આવી જુએ છે તેટલામાં કૃણ ઊઠીને બૂમ મારે છે, કે આ છળપ્રહારી કેણ છે? જે હોય તે પિતાનું નામ તથા શેત્ર જાહેર કરે. મારી અત્યાર સુધીની જિદગીમાં મેં કેઈ અજ્ઞાત વંશ કે નેત્રવાળાનું ખૂન કર્યું નથી. આ ઓચિંતુ મારા પર કે બાણ શું? માટે તે પ્રગટ થાઓ, ૧૧
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
નિમ સાધના
હવે જરાકમાર નજીક આવી પિતે પિતાનું નામ પ્રગટ કરે છે, “હે ભાઈ હું કેઈ નથી. ત્રણ ખંડના સ્વામી કૃષ્ણ મહારાજના રક્ષણ ખાતર હું બાર વરસથી આ નિર્જન વન માં એકલે વિચરનારે જરાકમાર છું. બાર વરસમાં અહ એક પણ મનુષ્ય મારા જેવામાં આવેલ નથી.” ત્યારે કૃષ્ણજી તેને પ્રેમપૂર્વક બોલાવી કહે છે, હે ભાઈ! અહીં મારી નજીક આવ.” જે જરાકુમાર નજીક આવે છે તેટલામાં કૃષ્ણ ને મૂછ આવી, અને તેઓ જમીન પર ઢળી પડથા. એમ કરતાં મહામુશીબતે ચેતના આવી. આમ તેઓ વિલાપ કરતા અને શેકાનથી ઝળી રહેલા હતા, એટલે જરાકમારે પૂછયું, “ભાઈ ! આ તરફ આમ એલા આવવાનું પ્રજન? 5
ત્યાર પછી કૃષ્ણ દ્વારિકાદાહ યાદવકુળનો અંત ઈત્યાદિ સવિસ્તર હકીકત કહી. હવે જરાકુમાર પણ શેક કરે છે,
હે ભાઈ! ભાઈને વધ કરી હું ક્યાં છુટીશ? મારું શું થશે ! મારે હવે કેનું શરણ મારે આધારે શે? 2 એમ વિલાપ કરે છે, ત્યારે કૃણે કહ્યું, “અત્યારે શાકને સમય નથી. આ તો પૂવકૃત કર્મોનું ફળ છે. બળદેવ મારા માટે જળ લેવા ગયા છે, તે હમણાં આવી પહોંચશે અને તારે વધ કરશે, માટે તું અહીથી એકદમ ચાલી જા, અને આ કૌતુર છે, અને પાંડવોને જઈને આપજે, તેમજ હારિકાના તથા મારા સવિસ્તર સમાચાર કહેજે. અને થોડા ડગલાં પાછા ડગલે ચાલજે, જેથી બળરામ તારા પગલે પગલે પાછળ આવીને તારો વધ ન કરે. આમ કહી તેને વિદાય કર્યો.
હવે કૃષ્ણ મહારાજ પિતાને અંતસમય નજીક સમજી
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી કૃષ્ણ વાસુદેવની અંતિમ સાધના
અત્યંત શાંત વદન કરી અંતિમ આરાધના કરે છે. નજીક માંથી ઘાસ એકઠું કરી સંથારે કરે છે. તે સંથાગ પર પલ્યકાસને પિતે બેસે છે. મસ્તક ઉપર અંજલિપુટની રચના કરે છે. વિનયપૂર્વક વિરાસંગ કરે છે. અને સંવેગવાળી મુખાકૃતિ કરી જિનેશ્વર મહારાજનું સ્મરણ કરે છે, “નમો નિશાન સર્વસુરાસુર ઇદ્રોથી પજિત છે ચરણકમળ જેમનાં એવા જગદુપકારી જિનેશ્વર દેવને મારે નમસ્કાર થાઓ. શાશ્વત તેમજ અનંતસુખ અનંત જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને વીર્યને પામેલા એવા સિદ્ધ પરમાત્માને નામસ્કાર થાઓ. પંચાચાર પાળવા અને પળાવવામાં તલ્લીન એવા આચાર્ય મહારાજાઓને નમસ્કાર છે. સૂત્રામૃતનું દાન કરવામાં રક્ત, તપ અને સ્વાધ્યાયમાં લીન મનવાળા ઉપાધ્યાયજી મહારાજને નમસ્કાર થાઓ, મેક્ષ સાધવામાં તલીન, તપ નિયમ, અભિગ્રહ, ભણવું, ભણાવવું. વિનય વૈયાવચ્ચ, સંયમક્રિયાઓમાં અપ્રમત્ત એવા સુસાધુઓને મારે નમસ્કાર છે,
જિનેશ્વર પ્રભુએ આ ભવરૂપી ભયંકર કૂપમાંથી મને બહાર કાઢ્યો છે, તેમ જ સમ્યકત્વરૂપી અમૂલ્ય રત્નનું મને દાન કર્યું છે, અને મારા પર મહાન્ ઉપકાર કર્યો છે, તેવા હરિવંશના વિભૂષણ ત્રણ લેકના નાથ નેમીશ્વર ભગવાનના ચરણકમળમાં નમસ્કાર કરું છું. સૂર્ય દૂર રહેલા કમળને પ્રતિબંધ કરે છે, અર્થાત વિકસ્વર કરે છે, તેમ જિનેશ્વર મહારાજ ભલે અર્થાથી ઘણું દૂર છે, અને હું પણ તેમનાથી ઘણે દૂર છું, છતાં અહીં રહેલા મને ત્યાં રહ્યા થકા તેમણે મારા આત્માને પ્રકુલિત, પ્રતિબંધિત કર્યો છે,
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ )
અતિમ સાધનો “પૂર્વે કહેલ પંચપરમેષ્ટિ તેમ જ મીશ્વર પ્રભુ તેમ જ તેમના ગણધરાદિક પરિવારની મેં સૂવે છે કોઈ પણ આશાતના કરી હોય તે તે મિચ્છામિ દુક્કડં. તેમ જ પાયાદિક આભાપરિગ્રહમાં રત થઈ જે પ્રાણાતિપાતાદિ ૧૮ પાપસ્થાનકે રાગ, દ્વેષ યા મોહ કે પ્રમાદથી કે અજ્ઞા નથી કર્યા હોય તે સર્વેનું મિચ્છામિ દુક્કડમન, વચન, કાયાથી કઈ પણ જીવને દુભાવ્યા હોય તેઓને હું ખાવું છું, તેઓ મને ખમજે તેમના પ્રત્યે જે વેર વિરોધ હાય તેને હું ત્યાગ કરું છું. આ પ્રમાણે સંવેગિત મનથી અને વાણુથી બેલતા કૃષ્ણ મહારાજા પગમાં બાણની વ્યાધિને અધિકતાથી સહન કરતા સંથારામાં રહ્યા થકા ચિતવે છે. વળી આ બધું નેમીશ્વર પ્રભુ જે દિશામાં હતા તે દિશામાં પોતાનું મુખ રાખીને અંજલિ જોડી ચિંતવે છે,
“ધન્ય છે તે નેમીશ્વર પ્રભુને જેમણે બાળપણમાં રાજકુમારી રાજિમતીનો ત્યાગ કરી, કુમારાવસ્થામાં ચારિત્ર અંગીકાર કરી, કેવળજ્ઞાન પામી, અનેક રાજા, શેઠ, શાહુકારને પ્રતિબોધી, મોક્ષમાર્ગે પ્રયાણ કરાવ્યું. તેમ જ વરદાદિ રાજાઓને પણ ધન્ય છે. તેમ જ કૃતકૃત્ય પ્રઘુરન શાંબાદિ કુમારને પણ ધન્ય છે, રાજિમતી, રૂકમિણું આદિ તેમ જ યાદવી કન્યાઓ તેમ જ સ્ત્રીઓને પણ ધન્ય છે, જેઓએ રસકલ દુ:ખનું એકાંત કારણ એવા સંસામને છોડી પરમ સુખનું અદ્વિતીય કારણ તેમ જ અહીં મોક્ષસુખની વાનગીરૂપ એવા ચારિત્રધર્મ અંગીકાર ક, નેમીશ્વર ભગવાન જેવા તારક મળવા છતાં મેં રરિત્ર ન ગ્રહણ કર્યું, ત્યારે હું આટલી વિટંબણા ભોગવી રહ્યો છું. તેઓ તે તપ, નિયમ, વ્રત, ફખાણ, સંયમ,
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી કૃષ્ણ વાસુદેવની અતિમ સાધનો
( ૧૬૫ )
સ્વાધ્યાયમાં તલ્લીન હેાવાથી આવા દુ:ખમાંથી બચી ગયા. મૈં વિષય, કષાય, પ્રમાદમા આસક્ત થઇ ભગવાને તાવેલા માર્ગ ન સ્વીકાર્યાં. તપ, નિયમ, વ્રત અંગીકાર ન કર્યો, તેથી અત્યારે અને ભવિષ્યમાં ઘેર દુ:ખ સહન કરીશ. હવે મને કાના આધાર ? હું જિનયર ! હવે મને તારું' જ ચરણ હે, તારા સિવાય આ ભયકર ભ્રવસમુદ્રમાંથી કઇ તારી શકનાર્ નથી. 3
આ પ્રમાણે કૃષ્ણ મહારાજા અત અવસ્થાએ આરા ધના કરી રહ્યા છે, પરંતુ પેાતે નરકનુ આયુષ્ય પ્રથમ બાંધી દીધેલ હાવાથી નરક ચેાગ્ય લેગ્યાએ આવીને ઊભી રહી. એક ભાજી ભૂખ અને તરસ, ઉપર મધ્યાહ્નના તાપ, એકાકી, પગમાં બાણની અસહ્ય વેદના, દ્વારિકાદાહનું સાક્ષાત્ મ રણ, માતા, પિતા, પુત્ર, પુત્રી, પ્રિયાના ખેâજનક વિયેાગ, તેનું સ્મરણ ઇત્યાદિક કાયિક અને માનસિક વેદના ભાગવી રહ્યા છે. તેવામાં એકદમ દ્વૈપાયનનુ* સ્મરણ થતાં વર ફરીથી ખડુ થયુ. તેના ઉપર ક્રોધ ચડયો, “ એક હજાર વરસમાં ફાઇ દિવસ મારે પરાજય થયેા નથી, આજે લગાટિયા તાપસથી મને આટલે મેટા ભયકર પરાજય આપ્યા. નિષ્કારણ દ્વેપાયને કેટલે અનથ કર્યાં? તેા હવે જ્યારે કાઇ પણ સ્થળે તેને દેખીશ ત્યાં પેટમાંથી બહાર કાઢી તેની નગરી, કુળ અને રિદ્ધિના નાશ કરીશ, ૩ આમ ક્ષણવાર દુર્ધ્યાન આવવાથી, ખરાબ લેશ્યા આવવાથી કૃષ્ણ મહારાજા કાળ કરી ત્રીજી નરકે ગયા.
સી
દ્વારિકામાં મળરામની રાણીએ ૩ર હજાર્ સહિત કૃષ્ણની રાણીઓએ તેમજ યાદવ મનુષ્યા તથા નારીએએ અગ્નિદાહમાં જ તેમીધર ભગવાનનું જ સ્મરણ
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિત્તમ સાધનો
કરી અનશન કર્યા હતાં. આમ છ મહિના સુધી નગરી બન્યા કરી. પછી દરિયે ઉપર ફરી વળ્યો જેથી એલવાઈ ગઈ અને દિવ્ય દ્વારિકા નગરી સમુદ્રમાં તણાઈ ગઈ,
બીજી બાજુ બળરામ પાણું લેવા ગયા હતા, તે પાણી લઈ પાછા આવે છે, તે કુણજીને સુખે નિદ્રા કરતાં દેખે છે, તેથી ભલે ઊંઘે એમ ધારી જાગવાની રાહ જોયા કરે છે. પરંતુ તેવામાં કાળી માખીઓ સુખ ઉપર ઊઠબેસ કરતી કખી. બળરામ કૃષ્ણનું મુખ ખેલી જુએ છે તે પોતાના ભાઈ મરણ પામેલા દેખે છે.
અહીં કૃષ્ણની ઘટનામાં વિચારવાનું એટલું જ કે એક વખત જેની હાજરીમાં હજારો દેવતાઓ સેવામાં રહેતા; ત્રણ ખંડને સ્વામી, અને સ્ત્રી, પુત્ર, પુત્રી, પ્રિયાના પરિવારવાળે, દેવતા અધિષિત રતવાળા, પરાક્રમી, વાસુદેવ, મીશ્વર ભગવાનને અદ્વિતીય ભક્ત, તેમજ ભગવાનની તે વખતે હાજરી છે, તેવા વાસુદેવની અંતઅવસ્થા આવા પ્રકારની એકાકીપણે થાય છે, તે સામાન્ય મનુષ્યની શી ગણતરી ? અંત અવસ્થાએ પાસે કોઈ ન મળે, એકાકી, ભૂખ, તરસ, તાપ, બાણની વેદના વગેરે દુઓ રાજાને વૈભવ ભગવેલ, તેવા પુરુષને માટે સામાન્ય ન ગણાય, આવાં દુ:ખ વખતે પણ આરાધના કરતાં પણ અશુભ લેથા ઉદયમાં આવી. ધ્યાન રાખવું જોઈએ કે સુખ વખતે સુખમાં આસક્તિ ન કરવી, દુ:ખ વખતે દીનતા ન લાવવી. દિવથી કે ભાગ્યથી જે વખતે જેવી અવસ્થા આવી પડે તે સમતા પૂર્વક સહન કરી લેવી જોઈએ. હંમેશા ધર્મમાં સ્થિર ચિત કરી મરછુ અવસ્થા સમયે સમાધિ ટકી રહે તે પ્રમાણે અત્યારથી જ આત્માને કેળવી લેવા જોઈએ.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
કૃણ વાસુદેવની અંતિમ સાધના
( ૧૭ )
અંતઅવસ્થાએ પણ સમાધિ કયારે ટકશે ? જે આવા પ્રકારના વિચારે નિરંતર વિચાર્યા કરશે અને અમલમાં મૂકશે તો જ સમાધિ ટકી શકે. દુ:ખ, આપત્તિ, સંકટ વખતે કાયર ન થતાં, ધીરજ ન ગુમાવતાં પૂવકૃત કર્મનું ફળ અવશ્યમેવ તીર્થકર સરખાને પણ ભેગવવું પડયું છે. કર્મ આગળ કેઈનું ચલણ નથી. નળરાજા સરખાને અર્ધ રાત્રીએ દમયંતિને છેડીને નામઠામ તથા કુળ છુપાવીને રખડવું પડયું હતું. હરિશ્ચંદ્ર રાજાને નીચ ચંડાળને ઘેર ચાકરી કરવી પડી હતી. સનકુમાર ચક્રીને સાત સે વરસ સુધી વેદના ભેગવવી પડી હતી. ગજસુકુમાલને માથે અંગારા ધગધગતા રાખવામાં આવ્યા હતા. પ૦૦ મુનિએને ઘાણીમાં પડ્યા હતા તે વખતે ધીર એવા તે મહાભાએ આત્મધર્મમાં સ્થિર રહી સમાધિ પૂર્વક આરાધના કરી હતી. તેવા દ્રષ્ટાંતો યાદ કરી આપણા શ્યામાને સમાધિ કેમ પ્રાપ્ત થાય તે માટે પ્રયત્ન કર્યા કરે જ જોઈએ,
કર્મની કટિલ ગતિની થિયરી જેનશાસનમાં જે બતાવી છે, તે બીજે કઈ સ્થાને નહીં સમજાય, માટે કર્મની પ્રક્રિયા પર બહુ જ વિચારણા કરવી. દુઃખ અગર કર્મ ભગવતી વખતે જે કાયર થઈએ, દીનતા લાવીએ, તો આધ્યાન થાય, તેથી બીજા નવીન કર્મો ઉત્પન્ન થાય. તે વખતે ઉદયમાં આવેલાં કર્મો અવશ્ય ભેગવવાં તો પડશે જ, રાજી થાવ યા નારાજ થાવ, તે પણ આવેલાં કર્મોદુખે આનંદથી ભાગવી લેશે તે સકામ નિજેરાથી સત્તામાં રહેલાં કર્મો છે તેને અંત આવશે. નવીન કમે આવતાં અટકશે, અને જૂના જીર્ણ થશે. જિદગીના કેઈ પણ સમયે સમાધિ ટકાવી રાખવી, એમ કરવાથી જિદ
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬
તમ સાધન
ગીના અભ્યાસથી પ્રાપ્ત થયેલી સમાધિ અંત અવસ્થાએ કામ લાગશે. જે તે પહેલેથી નહીં કેળવે તો અંત આવસ્થાએ સમાધિ નહીં આવે
ને રહેવા નથી કરી ધર્મ
સામાન્ય અવસ્થામાં એટલે સારી અવસ્થામાં જો સમાધિ ન ટકાવી શક્યા, તે આખર સ્થિતિ તો વિકટ હશે ત્યાં શી રીતે ટકાવી શકશે? સામાન્ય તાવ આવે તેટલા દરદમાં તે ભાન રહેતું નથી, તે જ વખતે મેટું દરદ આવશે ત્યાં સહન થઈ શકવાનું નથી. માટે હાદિની અનિત્યતા, અશુચિતા, ચંચળતા ઈત્યાદિ વિચારી ધર્મનું શરણ સ્વીકારવું. અનિત્ય, અશરણ, સંસાર, એકત્ર, વગેરે બાર ભાવનાનું સ્વરૂપ તે દરરોજ વિચાર્યા કરવું, આરાધનાનું સ્તવન હંમેશાં કે મહિનામાં એક-બે વખત દયાનપૂર્વક વાંચી જવું. આપણું અત્યાર સુધીની જિદગીમાં જે વ્રત, તપસ્યા, અધ્યયન, દાન, યાત્રા, પૂજા, પિયા, પ્રતિક્રમણ, સામયિક, સાધર્મિક ભક્તિ ઈત્યાદિ ધર્મકરણી કરી હોય તે યાદ કરી અનુદન કરવું. આપણે જે અત્યાર સુધીમાં મન, વચન, કાયાથી પાપકર્મો ર્યા હેય તે ત્રિવિધ મિચ્છામિ દુક્કડ દેવા, અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ અને ધર્મ આ ચાર શરણ અગીકાર કરવાં. માતા-પિતા, પિતા-પુત્ર, પતિ-સ્ત્રી, બિત્ર, સ્નેહીજને સ્નેહથી અનેક બચાવવાના ઉપાયે કરે છતાં ભવાતર માટે કે શરણ થઈ શકતા નથી. ભવાંતરમાં શરણભૂત-સહાયભૂત આ ચાર શરણે જ છે. સ્નેહીઓ ખરી માટીના કે રેતીના થાંભલા સરખા શરણભૂત છે, રેતીને થાંભલો કયારે વીખરાઈ જશે તેને ભસ હેતો નથી, તેમ આ નેહીએ ક્યારે ચાલ્યા જશે તેને પણ નિયમ નથી. માટે આ અરિહંતાદિ ચાર
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી કૃષ્ણ વાસુદેવની તિમ સાધના
( ૧૬ )
શરણ્ણા જ સાચાં સહાયકારી છે. ખેંચાવનાર છે, તારનાર છે, સંસાર અણ્યમાંથી બહાર કાઢનાર છે.
અરિહંતો મહનેવો નાવનીય સુન્નાદુળો પુરુળો । जोनपन्नत्तं तत्तं इअ सम्मत्तं मए गहियं ॥ १ ॥
આ ગાથાને હરહંમેશ યાદ કરવી, અનેક વખત એનુ રટણ કરવું.
કોઇપણ ધર્મક્રિયા-અનુષ્ઠાન કરતી વખતે નિષ્કામવૃત્તિ રાખવી. સ'સારિક પૌલિક પદ્માની, દેવલાક, રાજ્યાક્રિની સ્પૃહા–ઈચ્છારહિતપણે કરવી. સાધ્ય માક્ષ કે કર્મીનિરાતું જ રાખવુ; પુણ્યની પણ આપણે ઈચ્છા ન રાખવી; આનુષ`ગિક પુણ્ય અનાજ વાવતા વચમાં ઘાસ ઊગી જાય તે માક ભલે મેાક્ષ સાધતાં વગર ઈચ્છાએ પુણ્ય બધાઇ જાય, આપણું ધ્યેય પુણ્યનુ ન હેાવુ જોઇએ. ભવાંતરમાં ધસામગ્રી સાનુકૂળ મળે, શુદ્ધ દેવદિના યોગ સહેલાઇથી મળે તેત્રી ભાવના જિનેશ્વર પાસે લાવવી.
જિનેશ્વર પાસે એ જ માગણી કરવી કે હે વીતરાગ પરમાત્મા! જ્યાં સુધી ભવિરહ ન થાય ત્યાં સુધી તારું જ શાસન, તારો ધમ, તારી ઉપદેશેલી પ્રવ્રજ્યા મને પ્રાપ્ત થાવ, પુણ્યથી મળેલા ભાગે પણ અનિષ્ટ માનવા, શીતલચનના લાકડાને અગ્નિ શુ નથી માળતા? તેમ આ પુણ્યજનિત ભેગા પણ આત્માને દુ:ખ કે કમ અગ્નિથી માળે છે. તે ભેગા ભગવતાં પાછે નવીન કર્માના આસ્રવ થાય છે. નિયાણું ન કરવું, માટે સાબિન્દુ લક્ષ્ય શુદ્ધ નિષ્કામ રાખવું. અર્થાત્ મેાક્ષને ઉદ્દેશીને સ ધકરણી કરવી. સવ જીવા પર મૈત્રીભાવ રાખવે, ગુણી અને ગુણ
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭૦ )
અનિતમ સાધના
~
~~-
~
~
~-~
~-~
ઉપર પ્રેમ રાખવે, નિર્ગુણી ન સુધરે તેવા પર ઉપેક્ષા ભાવના રાખવી, પણ તેના પર દ્વેષ ન કરે, કેમકે પૂર્વે આપણે પણ તેવા જ હતા.
પૂર્વભવના આપણા અનેક શરીર વગર વોમિરાવેલાં ગમે ત્યાં અથડાતા હશે. જે શરીરના કલેવરેથી હથિયારા દિક બની અનેક આર ભ સમારંભમાં ઉપયોગ થતો હશે, તો હવે આપણે તેને આજથી વોસિરાવવાં જોઈએ, જેથી તેના નિમિત્તે જે અધિકારણરૂપે હિંસા થતી હશે, તેના કમને ભાગીદાર આપણે આત્મા થતું હોય તે હવેથી બચી જાય, ધારે કે એક વખત આપણે આત્મા અમુક વૃક્ષમાં હતું, તે વૃક્ષનું લાકડું કુહાડીને હાથે બજે તે કુહાડી દ્વારા જે પાપારંભ થાય તે ભલે હવે આપણે એ શરીર સાથે સંબધ નથી તે પણ ખાત્માને અધિકરણ દ્વારા ક્રિયા લાગે છે, માટે પૂર્વના તમામ શરીર મેં વોસિરાવ્યા, હવે મારે એ કલેવર સાથે સંબંધ નથી. પ્રસંગોપાત કેટલીક અને પ્રાસંગિક છતાં ઉપયોગી હકીકત જણાવી. તો આત્માથ ઇવે સમાધિ ટકાવવા માટે ચાવશ્ય પ્રયત્ન કરવો એ જ શુભકામના,
શ્રી પાર્શ્વપ્રભુના પૂર્વભવની અંતિમ સાધના - ત્રિલોકનાથ શ્રી પાશ્વપ્રભુ પહેલા ભવમાં મરભૂતિ નામે એક ગૃહસ્થ પુત્ર છે. હરિશ્ચ ક મુનિના ઉપદેશથી સમ્યદર્શન પામ્યા છે. મોહનીય કામની વિચિત્રતાથી એમની પત્ની અને એમને ભાઈ કમઠ દુરાચરણમાં પડે છે. મારુ ભૂતિને કમઠની પત્ની દ્વારા એની જાણ થઈ, ભાઈને સુધારવા માટે રાજા અરવિદને વાત કરી. રાજાએ કમઠને બેલાવી
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી પાર્થ પ્રભુના પૂર્વ ભવની અતિમ સાધના ( ૧૭ ) શિખામણ આપી. તે વખતે તેણે ભારે ઉદ્ધતાઇ દેખાડી, તેથી અસાધ્ય પાપી સમજી રાજાએ એને નગરમાંથી કાઢી મૂક્યો. એ બહાર જઈ તાપય થયે. પાછળથી મભૂતિને એમ લાગ્યું કે મારે નિમિત્તે બિચારા ભાઈને કષ્ટ પડ્યું, તેથી હું એને ખમાવી આવું (ક્ષમા માગી આવું), જેથી એના અને મારા ચિતને સમાધિ મળે.
અહીં જોવાની ખૂબી એ છે કે ગુનેગાર કમઠ છે, ગુને પણ મટે છે, વળી સજા તો રાજાએ કરી છે, કતાં મરુભૂતિ સમ્યકત્વના પ્રકાશમાં એને દોષ ન જોતાં, એને પડેલા કષ્ટમાં પોતાને નિમિત્તભૂત જુએ છે, અને સમાધિ માટે ક્ષમાયાચના કરવા ચાહે છે! જૈન શાસનને મર્મ પરદેષનું અ-દર્શન, ક્ષમાપના અને સમાધિ છે. સમાધિ એટલે ચિત્તની સ્વસ્થતા, અવ્યાકુલતા, હર્ષ-શેકથી અલિપ્તતા, રાગ-દ્વેષની મધ્યસ્થતા,
સમાધિની સાધના માટે મરભૂતિએ ઉમળકાભેર જઈને કમઠની આગળ જેવું કશું નમાવી ક્ષમા માગી કે વિરથી ભરેલા કમઠે એના માથામાં પથ્થરની શિલાને ઘા કર્યો, મરુભૂતિનું ત્યાં મૃત્યુ થયું.
સમાધિ માટેના ભારે પ્રયત્ન છતાં મરુભૂતિ આ અકસ્માત પ્રસ ગાથી કેણ જાણે મરણાંત ભયંકર વેદનાના કે બીજ આધ્યાનમાં પડી જવાથી મરીને વનમાં હાથીને અવતાર પામ્ય
જે મરણ વખતે સમાધિ ગુમાવી તેએ એવી ખતરનાક નીવડી કે તિર્યંચ-પશુને અવતાર તો થયે જ, ઉપ. સંત એ હાથી તોફાની બને !
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાગ કરો
અવધિ
‘બુ”
( ૧૭૨ ) શ્રી પાર્શ્વ પ્રભુના પૂર્વભવોની અતિમ સાધના
અહીં એવું બને કે રાજા અરવિંદ વૈરાગ્ય પામી દીક્ષા લે છે. માનવજીવનના સારભૂત સંયમ, ત્યાગ, તપસ્યા વગેરની આરાધના કરી અવધિજ્ઞાન પામે છે, અને એક વખતે સાથે સાથે વિચરતાં જલમાં પસાર થાય છે, ત્યાં પેલે હાથી તોફાને ચઢી લેકેને ભાગંભાગ કરાવે છે, તે વખતે અરવિંદ મહર્ષિ અવધિજ્ઞાનથી એને ઓળખી કહે છે: શ્રુઝ બુજઝ ભભૂતિ ! તું આ તોફાન કરે છે? પૂર્વે તારું કેવું પવિત્ર ધાર્મિક જીવન! અનાઠી ભાઈને તે કેવી ક્ષમાપના કરેલી ! ઈત્યાદિ ઈત્યાદિ યાદ કરાવતાં હાથીને પૂર્વજન્મનું મરણ થાય છે અને તે શાંત થઈ મુનિના ચરણે નમી પડે છે, બેધ પામે છે. - હવે એક વાર હાથી પિતે તળાવમાં ઉતરવા જતાં કાદવમાં ખેંચી ગયે, કમઠ મરીને ત્યાં સંપ તરીકે જન્મેલ, તે આવીને એના શરીર પર ચઢી પૂર્વના વૈરથી એના મસ્થાને ભયંકર દંશ મારે છે. મરણાંત ઘર વેદના હાથીને ભેગવવાનું બનવા છતાં આ વખતે તે સુંદર સમાધિ જાળવે છે, પિતાને કર્મને જ દોષ જોતાં પરમેષ્ઠીનું સ્મરણ કરે છે અને મરીને દેવલેક પામે છે માનવભવે સમાધિ ગુમાવી તો તિચિ થયો અને તિર્યંચના ભવે સમાધિને સ્થિર કરી તો દેવભવ પામે, સમાધિ એ જીવનને સાર છે,
હવે તો દેવભવમાં પણ શકય સમાધિ સાથે અવસરે અવસરે જિનભક્તિ વગેરે આરાધના કરે છે, મરીને પાછા ચોથા ભાવમાં રાજપુત્ર કિરણગ તરીકે મનુષ્યભવ પામે છે. ક્રમ: એ રાજા થયે, મુનિ પાસે સહેલાઈથી ધર્મ પામ્ય, સમાધિ સાથે ધર્મનું પાલન કરતાં કરતાં કાળક્રમે વૈરાગ્ય છોડીને દીક્ષા લીધી. આ કિરણગમુનિ એક વખતે પોતે
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનિત્તમ સાધના
( ૧૭ )
વનમાં દયાનમાં ઉભા છે, ત્યાં પેલે કમઠને જીવ નરમાં જઈ આવી અહીં સર્પ અને તે આ મહામુનિને શરીરે ભરડો લે છે, દેશ મારે છે. મુનિ ચિત્તને બરાબર સમાધિભર્યું રાખી ઉગ્ર વેદના સહન કરતાં કાળા કરીને સ્વર્ગ સિધાવ્યા. ભયંકર કષ્ટ વેઠીવાર આવ્યું ખરું, પરંતુ સમાધિની સાધનાએ એમને ઉચે ચઢાવી દીધા - છઠ્ઠા ભાવમાં વજનાભ રાજા થઈને સમાધિની સાધનાના માર્ગે આગળ વધે છે. ગૃહસ્થપણે શ્રાવકધર્મના આચાર-વિચારોનું પાલન કરી નિમિત્ત મળે ચારિત્ર સ્વીકારે છે. અહી એકવાર એમના પર કમઠને જીવ ભીલપણે જન્મી બાણ છોડે છે. સમતા-સમાધિમાં ઝીલતા મુનિ આયુષ્ય પૂર્ણ કરી દેવગતિ પામે છે. ધર્મને સાર સમાધિ છે.
આઠમા ભાવમાં સુવર્ણ બાહુ ચક્રવર્તી થયા. અહીંછ ખંડની ઠકુરાઈ વચ્ચે પણ શ્રાવકધર્મની સાથે સમાધિસ્વસ્થતાની સાધના કરતાં નિમિત્ત મા જે વૈરાગ્ય વધી જવાથી મુનિદીક્ષા લે છે અને સમાધિ સાથે વિશિષ્ટ આરાધના કરી તીથ કરનામકર્મ ઉપાજે છે કાળક્રમે એકવાર પોતે જગતમાંથી પસાર થતાં, કમઠને જીવ સિંહપણે જન્મેલો તે એમના પર આક્રમણ કરે છે. મહામુનિ ચેતી જઈ અંતિમ આરાધના માટે સજજ બની જાય છે અને સિંહના જડબામાં ચવાતાં ચવાતા સુંદર સમતા-સમાધિ જાળવે છે. કાળ કરીને દશમા દેવલોકમાં જન્મે છે. સમાધિ એ આત્માને સ્વભાવ છે.
દશમા ભવમાં અશ્વસેન રાજાના પુત્ર પાર્શ્વકુમાર બની જન્મથી માંડીને અદ્ભુત ચિત સમાધિવાળા છે, આક્રમણ કરનારા રાજાને નિવારવામાં સુંદર ચિત્તની સમાધિ જાળવે છે.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિમ સાધના
ત્યાંથી પાછા ફરતા વચ્ચમાં પ્રભાવતી કન્યાને એના પિતા એમને સ્વીકારવાનું કહે છે, ત્યાં પણ ચિતસ્વસ્થતા રાખી કહી દે છે કે પિતાએ જે કામ માટે મોકલ્યો છે, તે સિવાય બીજી વાત નહિ. એમ કમઠ તાપસને શિખામણ આપવામાં પણ ભારે મન:સમાધિ રાખે છે, બળતા સાપને પણ સમાધિ પમાડે છે. ત્રીશ વરસની ઉંમરે ચારિત્ર સ્વીકારી અપૂર્વ સમાધિ સાથે અહિંસા-સંયમ-તપની આરાધના કરતાં કરતાં આવેલ કમઠરાવ-મેઘમાલીના ઘર ઉપસર્ગમાં ઠેઠ નાસિકા સુધી પાણી આવી જતાં પણ ગજબ સમા– ધિમાં ઝીલે છે. ફક્ત ૮૪ દિવસના ચારિત્રકાળમાં ઘાતીકર્મોનો નાશ કરી કેવળજ્ઞાન પામે છે,
આમ પાર્શ્વનાથ ભગવાને દશેય ભવમાં સુંદર સમાધિની સાધના કરી એ દયાનમાં લેવા જેવી અને જીવનમાં ઉતારવા જેવી છે, જીવનમાં દુબળ પુણ્યને લીધે કેટલીય વિષમતા આવે છે તથા પ્રબળ પુણ્ય ચિત્તને મહેકાવનારી અનુકૂળતાઓ મળે છે. એ વખતે ચિત્તને હર્ષ-શેક, રાગછેષ દીનતા-ઉન્માદ વગેરે કંકોને પરવશ ન થવા દેતાં સમાધિરૂપે ભારે સ્વસ્થ અને સાત્વિક રાખવાનું છે. તેમ જ એ સ્વસ્થતા, સમાધિની રક્ષા અને વિકાસ માટે યથાશક્ય સુંદર ત્યાગ-તપસ્યા, અનહદ ભક્તિ સાધુસેવા, વ્રત-નિયમ, પવિત્ર ભાવનાઓ અને ઠેઠ ચારિત્ર સુધીની સાધના કરવા જેવી છે. ત્યાગ-તપસ્યા-સ્વાધ્યાય વગેરેમાથી સારરૂપે સમાધિ કેળવવાની છે. પરમાત્માના આલંબન અને ઉપાસનામાંથી એ મેળવીએ એ જ મંગળકામના !
(મુબઈ ગોડીજી સાર્ધ શતાબ્દી સ્મારક અંકમાંથી)
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી પાર્થ પ્રભુના પૂર્વભવની અંતિમ સાધના
( ૧૭૫ )
ધને કાદીની અંતિમ સાધના. કાકદી નામની નગરીમાં જિતશત્રુ નામે રાજા છે. ભદ્રા નામની રિદ્ધિવાળી સાર્થવાહિની છે; બત્રીશ કોડ સેનિયા અને તદનુસાર બીજે પણ અખૂટ ભવ છે. તેને ધaો નામે સુંદર પુત્ર છે. એક સાથે બત્રીશ સુંદર સુવર્ણવણી કાયાવાળી, ચંદ્રસમ મુખવાળી, મૃગસરખી નયનવાળી કન્યાઓ સાથે પાણિગ્રહણ કરી દેગુંદક દેવ માફક ભાગ ભેગવે છે. કેઈક સમયે મહાવીર પ્રભુ વિહાર કરતાં કરતાં કાકદી નગરી બહારે બગીચામાં પધાર્યા છે. નગલેક વગેરે ભગવાનની દેશના શ્રવણ કરવા માટે પરિવાર ઠાઠમાઠથી જાય છે. આ ને પણ આવી વંદન કરી, દેશના સાંભળી, વૈરાગી બને છે. ઘેર આવી ને માતાજીને સંસારની અનિત્યતા, આયુની ચંચળતા આદિ જણાવી પિતાને સંયમ લેવાને દઢ નિશ્ચય જણાવે છે. બત્રીશ પ્રિયાઓને આ સમાચારની ખબર પડી એટલે આવીને કહે છે કે “ભરયૌવનમાં તમારા સરખા સુકોમળ કાયાવાળાને સંયમ અઘરે પડશે, સંયમ લે એ તે ગગાના સામા પુર સામે તરવા જેવું આકરું છે. એ તે લોઢાના ચણા ચાવવા જેવું અઘરું અને નીરસ છે. ' આમ કહી સમજાવે છે, પરંતુ પ્રભુનો ઉપદેશ જેણે સાંભળે હેાય અને દઢ વૈરાગી થયે હેાય તેને આવાં વચન કશી અસર કરતાં નથી. તેઓને ધને સમજાવે છે કે પરભવમાં આ જીવ સાથે ધર્મ સિવાય કેઈ આવનાર નથી. માતા, સ્ત્રી, પુત્ર, પરિવાર સહુ કેઈ સ્વાથનાં સગાં છે,
નારી નરકની દીવડી, દુર્ગતિની દાતાર રે, વીરે વખાણું વખાણુમાં, મેં આજે સુ અધિકારો રે, ઈત્યાદિક જ્યારે દઢ નિશ્ચય જાયે એટલે ભદ્રા માતા
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૭ )
અનિત્તમ સાધના
દીક્ષાની અનુમતિ આપે છે. છતશત્રુ રાજા પાસે જઈ પ્રણામ કરી વિનંતિ કરે છે કે મારે પ્રિયપુત્ર વીર ભગવાન પાસે સંયમ અંગીકાર કરવા તૈયાર થએલ છે, તેથી દીક્ષા–મહેત્સવમાં છત્ર, ચામર, હાથી, ઘેડા, પાલખી વગેરે આજની જરૂર છે માટે તે આપવા કૃપા કરો.” રાજા કહે, “ધન્નાને દીક્ષા મહોત્સવ રાજ્ય તરફથી થશે. માટે આપ નિશ્ચિત રહે.
રાજાએ કરેલ મહત્સવ પૂર્વક ભગવંત પાસે આવી પાંચ મહાવ્રત ઉચ્ચરી ધન્નો દીક્ષાના દિવસથી મહાઅભિગ્રહ અંગીકાર કરે છે. મારે જિંદગીપર્યત છઠ્ઠથી ઓછું તપ ન કરવું અને પારણું આયંબિલથી કરવું. આવી રીતે નિરંતર તપ કરી તે વિચારી રહ્યાં છે.
કઈક વખત શ્રેણિક રાજા ભગવાનને વંદન કરી પૂછે છે, કે રૌદ હજાર ગુણવંત સાધુઓમાં શ્રેષ્ઠતર ગુણવંત સાધુ અને બળિયે તપસ્વી હોય તે કૃપા કરીને કહો. ત્યારે વીરપ્રભુ કહે છે, કે ૧૪ હજાર સાધુઓમાં બન્ને કાકદી કાયમ છઠ્ઠ તપ આયંબિલથી પારણું કરે છે અને તે પણ અરસવિર્સ આહાર, એવો આહાર કે માખી પણ તે ન ખાય, માત્ર દેહને ભાડું દેવા માટે આહાર લે છે. વેલાથી તૂટી ગએલ તુંબડું તડકામાં સૂવે અને કરચલીઓ વધતી જાય તેવું ધનાષિનું મસ્તક છે, આંખે બને ઊડી ચાલી ગઈ છે, હોઠ તપસ્યાથી સુકાઈ ગયા છે. જીભ તો જાણે ખાખરાનું પાંદડુ સુકાયેલું હોય તેવી થઈ છે આંગળી અને કેણીના હાડકાં પ્રગટ દેખાય છે; જાધે કાગડાના પગ માફક સુકાઈ ગઈ છે. જાણે જૂનું તાડનું ઝાડ ન હોય તેવા મુનિ દેખાય છે. હાથ-પગની આંગળીએ જાણે કેલી મગની
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધન્ના કાકેદી અશુગારની અંતિમ સાધના (૧૭૭). સીંગ ન હોય ! ગોચરી જાય ત્યારે હાડ ખડખડ શબ્દ કરે છે, જ્યારે ચાલે ત્યારે હાડકાં દેખાય છે. માંસ અને લેહી વગરના પગ ઊટ જેવા દેખાય છે. શરીરની ચામડી જાણે ધમણ ન હોય તેવી દેખાય છે. કાયામાં જોર રહેલ નથી. માત્ર આત્માના બળથી ચાલે છે. કાયાની માયા જેણે સર્વથા પરિહરી છે એવા સુનિવરને વંદન કરવા માટે શ્રેણિક રાજા અક્ષયકુમાર મંત્રી અને ચેલણ રાણે સાથે જગલમાં જાય છે. જેવું વીર ભગવતે શરીરનું વર્ણન કર્યું તેવું આ તપસ્વી મુનિવરનું શરીર છે. તેમને વંદન કરે છે. પછી વૈભારગિરિ ઉપર તે મુનિવરે એક મહિનાનું અનશન કર્યું. અંતે વિધિપૂર્વક અંતિમ સાધના સાધી સર્વાર્થ સિદ્ધ વિમાનમાં એકાવતારી અહમિન્દ્ર થયા.
ધન્ય છે આવા ધના કાદી અણગારને પર્ષદામાં પ્રથમ અને અનંતભવે મેલે જનારે
ઊંદરની અંતિમ આરાધના ભગવાન ગણધર દેવે અંજલિ જેડી ધર્મ જિનવરને પ્રશ્ન કર્યો કે “હે ભગવંત! આ દેવતા, અસુરે, મનુષ્ય, તિર્યંચ લાખ જીવ અહીં સમવસરણની પર્ષદામાં બેઠેલા છે. તેમાંથી અહુ પ્રથમ કયો જીવ કર્મક્ષય કરી સિદ્ધિ
સ્થાનમાં જશે ? ” wગવાન પ્રત્યુતર આપે છે કે “હે દેવાણપ્રિય! આ આછા પીળા રંગવાળે તારા પડખેથી જે ઊંદર આવે છે, તે પૂર્વભાવ યાદ આવવાથી વૈરાગ્ય પાયે છે, અને નિર્ભયપણે અહીં આવી રહ્યો છે. મારા દર્શનથી અતિશય ખુશ થયો છે. આંખમાં હર્ષાશ્ર ભરાઈ ગયાં છે; કાનની જોડી વિરતારી છે. સર્વાગ હષથી રોમાંચ ખડા
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૮ )
અન્તિમ સાધની
થઈ ગયા છે, તે ઊંદર આપણા સ કરતાં સત્ર પાપથી મુક્ત બની અનાખા અક્ષય સુખના સ્થાન રૂપ સિદ્ધિસ્થાન પ્રથમ પ્રાપ્ત કરશે.” એવી રીતે ભગવતે કહેતાંની સાથે જ સફલ નરેન્દ્રસમૂહ, ઇંદ્ર, અસુરેન્દ્ર વગેરે તેમ જ દેવતાએની કૌતુકરહસ્યથી વિકસ્વર બનેલી હજારો દૃષ્ટિમાળાએ તે જ*ગલના ઊદર ઉપર પડી. ભક્તિ સમૂહથી નિર તે ઊદર પાપીઠ નજીક, પૃથ્વી ઉપર મસ્તક મૂકી પૈાતે પેાતાની ભાષામાં કંઈક કહેવા લાગ્યા. આ વખતે ઇંમહારાજાએ કહ્યું, “હે ભગવત ! મને આ વાતનુ મેટ કૌતુક થાય છે કે શુ' આ સર્વાધમ તુચ્છ જાતિવાળા, કેાચળ રેતીનાં સ્થળમાં બીલ કરીને વસવાના વ્યસનવાળે જ*ગલી ઊર આપણાં સર્વ કરતાં પ્રથમ સિદ્ધિસ્થાનમાં જશે ? આવે આ લધુ કર્મી હાઇને આવી ક્ષુદ્ર-હલકી જાતિમાં કેમ ઉત્પન્ન થયા ?” ઇંદ્ર મહારાજાને પ્રત્યુત્તર આપતાં ભગવાન તેના પૂર્વભવની હકીકત કહે છે.
ઊંદરના પૂર્વ ભવ
વિંધ્ય નામના પર્વતના અ'તરાલમાં વિઘ્યવાસ નામના સન્નિવેશ હતા અને તેમાં છૂટાછવાયાં વસવાટસ્થાના હતાં. ત્યાં એક મનાય મહેન્દ્ર નામના રાજા હતા. તેને તારા નામની મહારાણી તથા આઠ વર્ષની વયવાળા તારાચંદ્ર નામના પુત્ર હતા. આ વખતે તેનાં છિદ્ર ખાળનાર પહેલાનાં વૈર અને કદ પામેલા કાશળ રાજાએ હલ્લા કરી તેના સન્નિવેષ વેરવિખેર કરી નાખ્યા, મહેન્દ્ર રાજા મહાર આવ્યા અને લડવા લાગ્યા. લડતાં લડતાં મહેન્દ્ર રાજા મૃત્યુ પામ્યા. એનુ કેટલુંક સૈન્ય હણાયુ, કેટલુંક પલાયન થવા લાગ્યુ, ખાદીનાં લેાકેા જીવ લઈને નહીં, તે તારા નામની મહા
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઊંદરની અતિમ સાધના
( ૧૭ )
પાણી પણ નાના પુત્ર તારાચંકને આપણુએ પકડી લેકની સાથે પલાયન થતી ભરૂચ નામના નગરે પહોંચી ત્યાં કેઈની ઓળખાણ પિછાણ ન હતી, જેથી હવે કેનું શરણ પકડવું? અત્યાર સુધી કોઈ દિવસ કેઈનું વગર નિમિત્તે અ૫ ગુસ્સાવાળું દુર્જનનું મુખ પણ દેખ્યું નથી, તે પછી તરસ, ભૂખ, થાક, ઉગથી કંપતી હું કયાં જાઉં? અને ક્યાં ન જવું? શું કરું અને શું ન કરું? કેને ઘેર પ્રવેશ કરે? શુ પૂછવું? શી વાત કરવી? કેમ વર્તવું? વગેરે વિચારતી, શૂન્ય રણમાં તરતની વિઆએલ અને પિતાનાં કેળાથી વિખૂટી પડી ગએલી, ભય પામતી કાયર હૃદયવાળી ચંચળ હરણ માફક નગરનાં એક ચૌટામાં શિવમ દિરનાં મંડપમાં દાખલ થઈ. થોડા વખતમાં ગોચરી જતું સાધ્વીનું યુગલ દેખાયું. સાધ્વીઓને દેખી રાણીએ વિચાર્યું, “ હે આ મહાભાગ્યશાળી, ધર્મમાં લીન સાધ્વીઓ ચાલી જાય છે, તેઓ પહેલાં મારા પિયરમાં તે મને પૂજ્ય હતાઅમારે સરખાને તેઓનું શરણ સ્વીકરવું તે જ અમારી ગતિ છે.” એમ વિચારતી પુત્રને આંગળીએ લઈ, તે ઊભી થઈ. સાદવીની પાછળ પાછળ માગમાં પહોંચી, સાચવીને વંદન કરી, સાધ્વીઓએ ધર્મલાભ કહ્યો, આશીર્વાદ આપ્યા અને વિનય અને શાંતિપૂર્વક પૂછયું, “ક્યાંથી રખાવો છે? 5 રાણએ કહ્યું,
ભગવતી ! વિધ્યપુરીથી ફરી પૂછયું, “કેના મહેમાન છો ?” ત્યારે રાણીએ જવાબ આપે કે પિતાને એ વાતની ખબર નથી, એટલે તેનાં રૂપ, લાવણ્ય, લક્ષણાદિક તરફ નજર કરી અને તેનું કરુણતાવાળું બેલવું સાંભળીને સાધ્વીઓને અનુકંપા ઉત્પન થઈ, અને કહ્યું, “જો તારે અહીં નગરમાં કેઈની ઓળખાણું ન હોય તો સાદવી
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૦ )
અન્તિમ સાધના
'
પ્રતિનીની મહેમાન ન. 1 રાણીએ પણ સહાકૃપા એમ ખેલી તે વાત સ્વીકારી અને ઉપાશ્રયે ગઇ, ભાગ - માંથી આવતી હતી, ત્યારે જ પ્રવર્તિની મુખ્ય સાધ્વીએ તેને દેખી અને વિચાર્યું અહે। આવી આકૃતિવાળીને પણ આવી આત્તિએ ! ” અપુર રૂપ, યૌવન, લાવણ્ય, લક્ષણ વિલાસથી મુખ્ય સાધ્વીએ જાણી લીધું કે તે કઇક રાજયની છે, તેમ જ તેની પાસે આ સુદર રાજપુત્ર છે. રાણીએ પ્રવર્તિની પાસે જઇ વાના કરી, પ્રતિનીએ ધર્માં લાજી આશીર્વાદ આપી પૂછ્યું કે કાંથી આવા છે?” રાણીએ પ્રતિનીને શરૂથી ત્યાર સુધીના વૃત્તાન્ત કહ્યો. પછી તેને શ્રાવકાને ઘરે સોંપી. તે શ્રાવકોએ પેાતાની પુત્રી સાક સારી રીતે તેની સાર સભાળ કરી. તે રાજપુત્ર અભ્ય`ગન ઉદ્ભ ન-સ્નાન-ભજન-વિલેપન કઍવુ અને વજ્ર વગેરે ધારણ કરવા સાથે સુખપૂર્ણાંક રહેલા છે. કેઇક દિવસ પ્રતિનીએ રાણીને પૃથુ, “ હે વત્સ ! તારા શા વિચાર છે ?” રાણીએ જવળ આપ્યા કે હું ભ્રમતિ! મારા નાથ યુદ્ધમાં મૃત્યુ પામ્યા છે. નગરીના વિનાશ થયેા છે. કુટુંબ પરિવાર પણ નાશ પામ્યા છે. કાશલરાજા બહુ પ્રચંડ છે, પુત્ર માળક અપરિપકવ છે, અને કેળવાયેલ નથી. હવે રાજ્ય પાછું મળવાની આશા નથી. હવે આ કાળ અનુસાર જે કંઈ કરવા ચૈાગ્ય હેાય તે કં, જેથી ફરીથી કેઇ વખત જન્માન્તરમાં પણ આવી આપત્તિએ નડે નહીં. તમે જે આજ્ઞા કરશે! તે સકરીશ, ” ત્યારે પ્રતિનીએ કહ્યું, “ વત્સ ! જે તારા આવા જ નિશ્ચય છે, તેા પુત્ર તારાચતે આચાર્ય મહારાજને સાંપી દે, અને તું અમારી પાસે દીક્ષા અંગીકાર કર્ એસ કરવાથી સ’ક્ષારવાસનું દુ.ખ છેદાઈ જશે.” રાણીએ પણ ' તત્તિ ' કહી
-
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઊંદરની અંતિમ સાધના
( ૧૮૧ )
દીક્ષાની વાત સ્વીકારી. અને અન તનાથ સ્વામી તીર્થકરના તીર્થની પરંપરામાં વર્તતા સુનંદ નામના આચા
ની પાસે બાળકુંવરને સમર્પણ કરવા પૂર્વક યથાવિધિ દીક્ષા અપાવી. સાધુજીવન કરતાં ઊંદરજીવન ધન્ય ગયું તે રૂપ શલ્યનું ફળ
દીક્ષા લીધા પછી કેટલે કાળ વીત્યા બાદ તારાચદ્ર રાજપુત્ર યૌવનવયવાળે થયો અને વિકાસ કરવાના સ્વભાવવાળે, ખત્ર, ધનુષ, ચક્ર, ગંધર્વ, નાટક, વાજિત્રને વિલાસી બની સાધુ આચારથી વિરુદ્ધ વર્તન કરવા લાગ્યો, ત્યારે આચાર્યો સમજાવ્ય, ગણાવદકે શિખામણ આપી, ઉપાધ્યાયજીએ ભૂલ બતાવી, સાધુઓએ ઈશારે કર્યો. એમ દરેકે વારંવાર કુમાર બાળમુનિને પ્રેરણા કરી. એટલે એ ચારિત્રના ભગ્ન પરિણામવાળે બ. કેઈક અવસરે આચાર્ય ઠ ઢીલભૂમિ માટે બહાર ગયા. તે પણ સાથે ગાયે, ત્યાં આગળ રોકાયે, અને વનભૂમિમાં જગલના ઊંદર ટેળે મળી ક્રીડા કરતા હતા. તેને જોઈને આ તારચક મુનિએ વિચાર્યું કે ખરેખર આ ઊંદરનું જીવન ધન્ય છે; ભાગ્યશાળી છે. જુઓ, તે ઈચ્છા પ્રમાણે ફીડા કરે છે. કેના કઠોર શબ્દ સાંભળવા પડતા નથી કેઈને વંદન નમસ્કાર કરવાના હોતા નથી, ઈચ્છા પ્રમાણે તે હરેફરે છે. માટે ખરેખર અરણ્યના રહેનારા ઊંદરે મારા કરતાં ધન્ય છે, અમારા આખા પારકાને આધીન જીવન હેવાથી જીવતાં છતાં સરલા સરખા છીએ. એક સાધુ કહે આમ કર, બીજો વળી કહે તેમ કર, આ ખાવા ગ્ય છે; આ અભક્ષ્ય છે, આ પી જા, ફેંકી ન દે; આમ ફેકવામાં પ્રાયશ્ચિત આવે;
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૨ ).
આતમ સાધન
આ ષિની આચના કર, વિનય ક૨; વદન કર; પ્રતિક્રમણ કર; એક ક્ષણ ધાસ લેવાની અહીં શાંતિ નથી, માટે મારા કરતાં આ રણના ઉદરે ધન્ય ભાગ્યશાળી છે. એમ વિચારતે તે ઉપાશ્રયે ગયે. આ નિયાણ શલ્ય-મનથી કરેલા બેટા વિચારે ગુરુ પાસે પ્રગટ કર્યા નહિ, આવ્યા નહિ. તેની નિંદા ન કરી. પ્રાયશ્ચિત ન લીધું. એમ દિવસે જતાં અકાલ મૃત્યુથી મરીને નમસ્કાર મંત્રના સ્મરણથી જ્યોતિષ દેવકમાં કંઈક ન્યૂન પપમના આયુષ્યવાળે દેવ થયે, ત્યાં બેગ ભેગવી આ ચંપાનગરીનાં પૂર્વોત્તર વિદિશામાં મારૂત્થધીમાં રાની ઊંદરનાં કુળમાં એક ઊંદર સુંદરીની કુક્ષીમાં તે ઉત્પન્ન થ. સમય પાક્યો એટલે જન્મ થયે, અનુક્રમે ઊદર યૌવનવયવાળે થયે. પછી અનેક ઊંદરી સમુદાયથી પરિવરેલે તે કીડા કરવા લાગ્યો. કેઈક વખત તે બહાર ફરવા ગયેલે અને ત્યાં નજીકમાં સમવસરણની રચના થઈ હતી. પુષ્પવૃષ્ટિથી સુગંધ આવવાથી તે તરફ ખેંચાયે, તેને અનુમારે આવતાં તેવા પ્રકારનાં કર્મથી પ્રેરાએલે, આ સમવસરણમાં તે આવી પહોંચે અને સારું વચન સાંલળવા લાગ્યું. જીવાદિક પદાર્થો સાંભળતાં, સાધુ લેક તરફ નજર કરતાં તેવા પ્રકારની ભવિતવ્યતાના દેગે ઈહાઅપેહની વિચારણા કરતાં કરતાં, આવું વચન પૂર્વે મેં નકી સાંભળેલું છે. આ વેષ પણ પૂર્વ મે અનુભવે છે.” એમ વિચારતાં તેને જ્ઞાનાવરણીય કર્મને ક્ષયોપશમ થવા વડે કરીને જાતિર મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. “હું સાધુ હતા, પછી જ્યોતિષમાં દેવ થયા. પછી વળી અહીં જંગલમાં ઊંદરપણે જ એમ યાદ કરી અહે આ વિષમ આ સંસાર છે, કે દેવ થઈને તિયા જાતિમાં ઉત્પન્ન થયે,
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉંદરની અંતિમ સાધના
( ૧૮૩)
માટે નજીકમાં ભગવંતના ચરણકમળમાં જઈને વંદના કરું, અને પછું કે ક્યા કારણે હું ઊંદર થયો? અને હવે કચાં જઈશ ? ? એમ વિચારતે મારી પાસે આવ્યા. બહુમાનપૂર્ણ હૃદયવાળ ઊંદર એકાગ્રચિત્તે મારી આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરવા લાગ્યો.
હે ભગવંત! ત્રિભુવનનાથ એવા આપની આજ્ઞાનું જેઓ ખંડન કરે છે, તે મારા સરખા મૂઢ દુર્ગતિમાં ભટકે છે, તેથી હે ભગવંત ! મેં એવું શું કર્યું, જે કારણે હું આવો ઊંદર થયે ? ” ભગવાને ઉત્તર આપે, “હે મહાભાગ્યશાળી ! તે તે વખતે તે જે એમ ચિતવ્યું હતું કે રણના ઉદરે ધન્ય છે. તે નિયાણ શલ્ય ષિના પ્રભાવે દેવલેકમાં પણ રઊંદર પણાનાં આયુ-ગોત્રકમ બાંધ્યાં, સમ્યકત્વ સમયે નરતિચાયુ ન બંધાય
આ સમયે ગણધર ભગવાને પૂછયું કે “હે ભગવંત! સુષ્ટિ જીવ તિર્યંચાયુ બાંધે કે ન બાંધે ? – ભગવતે પ્રત્યુત્તર આપે કે “સમકિત દષ્ટિ જીવ તિયચ આયુને અનુભવ કરે. કહ્યું છે કે સ ત્વ પ્રાપ્ત થયે તે નરક અને તિર્યંચ ગતિનાં દ્વાર બંધ થઈ જાય, જે સમ્યફવને ત્યાગ થયો ન હોય અગર પહેલાં આયુ બંધાઈ ગયું ન હોય છે. આ ઉંદરે દેવગતિમાં હતા ત્યારે સમ્યક્ત્વને ત્યાગ કરી તિયચ આયુ બાંધ્યું હતું. 22 ઊ દરની ઉત્તમ વિચારણું અને અતિમ આરાધના
દેવેન્દ્ર આ વખતે પૂછયું, “તો હવે એ સિદ્ધિ કેવી રીતે મેળવશે?” ભગવાને કહ્યું, “ અહીંથી જઈને પિતાની
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૪ )
અન્તિમ સાધના
વનસ્થળીમાં જતે! જતે તે વિચારશે કે અહૈ આ સસાર કેવા દુ:ખના છેડાવાળે છે? વાનાં ચિત્તો કેવા ચચળ છે ? ઇયિરૂપી અશ્વો પણ ચ‘ચળ છે. કર્રની ાતિ કુટિલ છે. નિયાણુશલ્ય કેટલું ખરામ છે, ઊઢરની ચેનિ અધમ છે, જિનેશ્વરના માગ દુ`ભ છે. હવે મારે આજ શ્રેષ્ઠ છે કે નવકાર મંત્રની સહાય લઇ મરીતે જ્યાં વિરતિની પ્રાપ્તિ થાય ત્યાં જ જન્મ પામુ”, ” એમ વિચારતા પેાતાના દરમાં એક ભાગના ભેજનના પંચખ્ખાણ કરી 'સાર દુ:ખમય છે” એ મારું વચન યાદ કરતા, તવકારે સ્મરણમાં તલ્લીન મની ત્યાં રહેશે. દરનાં એક ખૂણામાં અનશન વ્રત -
6
f
ખ્ખીને તે રહેશે ત્યારે તેની પાસે રણની ઊંદરીએ એક જાતિના શ્યામક તંબુલ ચાખા દ્રા લાવી તેની માગળ મૂકી નિયંત્રણ કરશે. ત્યારે ઊદર વિચારો કે દુરતપત લક્ષણવાળા હું છત્ર ! અનાદિ કાળથી આ છલને આહાર સુજ્ઞા લાગેલી છે. અત્યાર સુધી આહાર કરતાં કરતાં કા તને લાભ મળ્યા ? અત્યારે હવે આહાર ત્યાગ કરવા દ્વારા આ સંસાર તરવાનું નાવ મેળવ' એસ વિક્ષારતા ઊંદરીએ તરફ લગીર પણ નજર કરશે નહિ, કે આહારે દેખી પુલ. કિત થશે નહિ. આવા જાણે રીક્ષાએલ હેય, તેમ દેખી રણઊદરીઓ વિચારશે કે કેઇપણ કારણથી આપણા ઉપર શ્યામ સુહુરાંગ પતિ કોપાયમાન થયા છે, માટે તેને પ્રસન્ન કરીએ, એમ વિચારી કેટલીક ઊતરી આલિંગન કરવા લાગી જશે, કેટલીક મસ્તક ખંજવાળશે, બીજી મૂછ અને કેશ લાખા સ્થાપરો, કેટલીક રૂવાટીમાંથી લીખ દૂર કરરો, ખીરુ શરીર પ`પાળશે, એમ થશે એટલે ઊંદર વિચારશે,
હું સ્ત્રીએ ! તમે પુરુષને નરકમાં મેકલનારી, સ્વમ પામવા માટે `લા જેવી વિઘ્ન કરનારી છે. સંસારમાં
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઊંદરની અતિમ આર્શધની
( ૧૮૫ )
દુ:ખતું મુખ્ય કારણ હાય તેા આ ધૂતારી સ્ત્રીએ છે. માટે તમે દૂર ખસે ” એમ માનનારા તે આ ઊદરીએથી Àા નહિ પામે, ત્યાર પછી ત્રીજે દિવસે ક્ષમાથી અંગ શેાષાઇ જશે. અને મરીન મિથિલા નગરીના મિથિલ રાજાની ચિત્રા નામની મહાદેવીની કુક્ષિમાં ગણ પણે ઉત્પન્ન થશે. ગર્ભ માં આવશે એટલે દેવીને સર્વ જીવે ઉપર મૈત્રીભાવ થશે, તેથી જન્મ્યા પછી તેનુ મિત્રકુમાર નામ પાડીશુ’, એમ વૃદ્ધિ પામતા અને કુતુહળપ્રિય બાળક કુકડા, સાંકડા, સાબર, હરણી ધાર ઉપદ્રવ અન ખાધીને ક્રીડા કરતા હો, એમ ફ્રીડા કરતાં તેનાં આઠ વર્ષ પુ થયાં હશે, ચેામાસાના કાળ આવ્યે હશે, મેઘ ગના કરે છે; માર્ નૃત્ય કરે છે; વીજળી ઝબૂકે છે, પગલાઓ વૃક્ષની ટોચે અને મુસાફરી ઘર તરફ જાય છે; હળ જોડાય છે; પાણીની પરમેાની ઝુંપડીએ ભાંગી જાય છે; પહાડ અને વૃક્ષ સ્વચ્છ થાય છે. એવી વર્ષાઋતુ આવે ત્યારે ગામામાં ઘરનાં છાપરાએ તૈયાર કરાય છે. આવા ચૈામાસાના સમયે રાજપુત્ર ચિત્રકુમાર નગર મહારનાં સ્થાને જવા નીકળશે. પક્ષી અને થાપદ્મ સમુદાયને ખધન ખાંધીને રહેલા હશે. તે પ્રદેશથી અવધિજ્ઞાની મુનિ નીકળો, પાછાં વળતા રાજકુમારને દેખી મુનિ ઉપયોગ મૂકો, “ હા આ રાજપુત્રના સ્વભાવ કઈ જાતના ? આમ હૈાવાનુ' શું કારણ ? ” ઉપ યેાગ મૂકરો એટલે મુનિ આગલા ભવાનું તારાચંદ્ર સાધુનુ રૂપ, જ્યોતિષ દેવ, જ*ગલી ઊંદર, હવે અહીં ઉત્પન્ન થયા એમ જાણો, સાધુએ જાણ્યે' કે આ પ્રતિષેાધ પામરો, એમ વિચાર કરતા તેને કહેશે, “ કુમાર તુ સાધુ, દેવ અને ઊંદર હતા, તે તને શુ' યાદ નથી ? પેતાના ચેાનિવાસગર્ભાવાથી હજી તને કંટાળે આવ્યા નથી કે તુ હજુ
k
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૬)
અતિમ શોધના
જીવોને કુદર્થના કરે છે ! ) તે સાંભળી કુમાર વિચારો, “અહ, અરે મુનિએ મને શું કહ્યું? સાધુ, દેવ અને રણઊંદર. પહેલાં સાંભળ્યું છે તેવું કંઈક તેમણે જણાવ્યું, એમ કહા અપોહની ગષણા કરતાં તેવા પ્રકારનાં કર્મના ક્ષપશમથી તેને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન પ્રગટ થશે, જાગશે કે પિતે તારાચંદ્ર સાધુ હતા, પછી દેવકમાં અને પછી રણ
દર થય નમસ્કાર મરણપૂર્વક મૃત્યુ પામી અહીં આવ્યા. તે જાણી વિચારશે “અરે સંસારવાસને ધિકાર છે. આ જીવ કુત્સિત છે કે જે મહાદુ:ખ પરંપરાથી કે પણ પ્રકારે દુર્લભ જિનવરને માર્ગ પામી પ્રમાદ કરે છે. હવે સર્વથા તેવું કશું જેથી ફરી આવું ન થાય. આજ મુનિની પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરી તપ વિદ્યાને–અભિગ્રહ વિશેષ, આ મુનિચર્યા કરું ? એમ વિચારતાં અપૂર્વકરણ ક્ષપકશ્રેણિ-અનંતવર કેવળજ્ઞાન-દશન ઉત્પન્ન થશે. તે વખતે જે આયુકર્મ બાંધ્યું હતું તે આયુને ક્ષય અને કેવલેસ્પતિ અને સાથે થતાં, તેટલા જ માત્ર કાળમાં અંત. કૃત કેવલી થશે. તેથી હું કહું છું કે આ ઊદર આપણા સર્વેમાં પ્રથમ સિદ્ધિ પામશે. અમારું તે હજુ દસ લાખ વરલ આયુષ્યનાં જશે, પછી નિર્વાણ થશે.” ઊંદર પ્રત્યે દરેકને આદર
આ રણઊંદરનું આખ્યાન-કથાનક સાંભળી સર્વ ઈબ્રાદિક દેવતા, અસુરે, મનુષ્યને માટે કૌતુક ઉત્પન્ન થયું. ભક્તિ-બહુમાન, નેહ, કૌતુકપૂણ હૃદયવડે ઈન્દ્ર મહારાજે પોતાની હથેળીમાં રણઊંદરને સ્થાપન કર્યો. ઈન્ડે કહ્યું કે અહે જગતમાં તુ કૃતાર્થ થયો. દેવતાઓનો પણ તું વંદનીય બન્યો. અમારા સર્વે કરતાં પ્રથમ તું
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉંદરની અંતિમ સાધના
( ૧૮૭ ) સિદ્ધિ પામીશ એમ જિનેશ્વરે ફરમાવ્યું. અરે દેવતાઓ આ જિનેશ્વરના માર્ગને પ્રભાવ તો જુઓ કે પુણ્યશાળી તિર્યંચે પણ બીજા જ ભવમાં સિદ્ધિ પામે છે, તેથી કરીને સર્વજ્ઞ શગવંતે જણાવે છે કે હું સર્વ સામાં હતે. આવા નજીકના મોક્ષગામી છ પણ આવી અધમ યોનિમાં ઉત્પન થયા છે. એવી રીતે જેમ ઈન્દ્ર મહારાજાએ તેમ સવ બાકીના દેવો, અસુરેન્દ્રોએ તથા હજારે રાજાઓએ એક હાથમાંથી બીજા હાથમાં ગ્રહણ કરાતે, રાજકુમાર માફક પ્રશંસા કરતે, સ્થિર કરાતે, વર્ણન કરતે, વંદન પૂજન, પ્રશંસા કરાયે, અહો ધન્ય-અહા પુણ્યવંત, અહે કૃતાથ, અહો સુંદર લક્ષણવાળે, અરે અમારા મનોરથ પુર્ણ કરનાર, અહે બીજા જ ભવે સિદ્ધિ પામશે, જિન. વર ભગવંતનાં વચનમાં ફરક પડે જ નહિ
જીવને ધર્મની ઉત્તમ સામગ્રીને સુંદર શ્વેગ સાંપડવા છતાં તે કૌતુક, પ્રમાદ, અજ્ઞાનના કારણે મળેલ માનવ ભવ અને પ્રાપ્ત થએલ ચારિત્રરત્ન કેવી રીતે હારી જાય છે અને વિરાધક ભાવ પામી દુર્ગતિ મેળવે છે, તે વાત આ રાજકુમાર મુનિના દષ્ટાંતમાં વિચારણુય છે. ચારિત્રરત્ન મળ્યા પછી હિતકારી છપાચાર્ય ભગવંતની સારણાદિક તથા મુનિ #ગવતોની હિતશિખામણ, શ્રાવકેની પ્રેરણા સ્વચ્છેદી આત્માઓને અંકુશ-બંધન પરાધીનતા લાગે છે, પરંતુ મનમાં ચિંતવેલ નાનું શલ્ય ગુરુ પાસે પ્રગટ ન કર્યું, આલેચ ન લીધી, એટલે શલ્યવાળું બાળમરણ પામી ચારિત્ર હોવા છતાં હલકે જ્યોતિષ દેવ થયે ત્યાર પછીના ભવમાં રણમાં અધમ ઉદર યોનિમાં ઉત્પન્ન થયો. છતાં આગલા ભવનાં સાધુપણામાં કંઈક પુણ્ય બીજ રોપેલું
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૮)
નિત સાધના
જેથી તિર્યંચ એવા ઊંદરના ભાવમાં પણ પંદરમા શ્રી ધર્મનાથ ભગવંતના અને રામનારણનાં દર્શન, પ્રભુવંદન અને તેમની દિવ્યવાણીનું શ્રવણફળ મેળવ્યું. પ્રતિધ પામી ઊંદર અનશન કરે છે. ઊંદરડીએ અને આહાર તરફ ઉપેક્ષાભાવ, નવકાર મહામંત્રનું સ્મરણ કરતાં પૂર્વભવ હારી ગયાને પશ્ચાતાપ કરતે સમાધિ પૂર્વક એવી અંતિમ આરાધના કરી જેથી બીજા જ ભવે આખા સમવસરણની અ દર ૨ડલા તમામ જીવો પૈકી પ્રથમ મુક્તિ પામનાર આ ઊંદરને આત્મા હતો. અહીં આ એક જ દષ્ટાંતમાં વિરાધનાનું વિરૂપ ફળ અને આરાધનાનું ઉત્તમ ફળ જાણી વિવેકી આત્માએ આરાધના માટે પ્રતિદિન કટિબદ્ધ થવું
(પ્રાકૃત કુવલયમાળા મહાકથાના આવા. પત્ર ૯૯) एकोऽह नास्ति मे कश्चिन्नाहं चापि कस्यचित् । न तं पश्यामि यस्था, नासौ दृश्योऽस्ति यो मम ||
હું એકલે જ છું, મારું કોઈ નથી હું કોઈને નથી હું જેને હું તેને દેખતો નથી, મારું પોતાનું છે તે ચર્મચક્ષુથી). દેખાતુ નથી
ઝાંઝરિયા મુનિવરની અંતિમ સાધના
પિઠણુપુર નગરમાં મકરધ્વજ રાજા છે. મદનસેના નામની રાણું છે. સદનબ્રહ્મ નામનો પુત્ર છે. તે બત્રીશ યૌવનવતી સુંદર કન્યા સાથે પાણિગ્રહણ કરી વિલાસ કરી રહેલ છે. કોર્ટ વખત તે નગર બહાર ઉદ્યાનમાં ગયે છે, ત્યાં મુનિવરને દેખી વંદન કરી ધર્મોપદેશ સાંભળે છે, ધર્મો
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઝાંઝરિયા મુનિવરની અતિમ સાધના
( ૧૮ )
પદેશ સાંભળી પર્વત સુકૃતોને વૈરાગ પામે છે. માતાપિતાની અનુમતિ માગી ચરિત્ર અંગીકાર કરે છે.
નિર્મળ ચારિત્ર પાળતાં, ઘેર તપ કરતા તે મુનિવર પિતાના શિષ્યની સાથે પૃવિતળમાં વિચારી રહ્યા છે. કેઈ સમયે ત્રંબાવતી નામની નગરીમાં ગોચરી માટે મુનિવર ભ્રમણ કરી રહ્યા છે, તે વખતે જેને પતિ પરદેશ ગયો છે, તેવી રૂપવતી કે તરુણ યુવતી ગવાક્ષમાં બેઠી નગરચર્યા જોઈ રહી છે મનમાં અનેક પ્રકારના યૌવન વય સફળ કરવાના તરગો ઊછાળી રહેલા છે. સેળ શણગાર સજી મેદોન્મત્ત બની ચારે તરફ નયનયુગલ ફેરવતી વિષયમાં રક્ત બની માગમાં જતા-આવતા કે તરફ નજર કરે છે, તેટલામાં પ્રૌઢવય, સુંદર રૂપવાળા, કામદેવ સરખા મુનિવરને ખ્યા. દેખી અંગામાં કામવર પ્રગટ થયે. તેમને બેલાવી લાવવા દાસીને મેકલી. દાસી નીચે આવી મુનિને વહોરવા પધારવા વિનંતિ કરે છે. સરળ સ્વભાવી મુનિવર દાસી સાથે ઘરમાં જાય છે. તેની મેલી મુરાદ મુનિવર સમજેલા નથી. અનેક મીઠાઈ મેવા ભરેલા થાળ આગળ કરી તે કહે છે કે આમાંથી જે ઈચ્છા હોય તે સ્વીકારે.
આ મલિન કપડાં કાઢી નાખે અને આ રેશમી સુવાળા વસ્ત્ર પહેરી આ વિશાળ મંદિરના માલિક બને, આ સુખશયામાં પઢી મારા વિરહાગ્નિને આપના મનહર દેહથી શાન કરે,
એવા અનેક વિષયભોગની પ્રાર્થનાનાં વચન મુનિવરને કહે છે, છતાં આ મુનિવરને લગીર પણ તેના મધુર વચનનો અસર થતી નથી. અને ચંદનથી પણ અધિક શીતળ વાણુથી મુનિવર કહે છે કે તું હજુ ભેળી બાળક
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
અનિતમ શ્રાધના છે. ઉત્તમ ફળમાં જન્મેલાને આ કાર્ય કરવું ન શોભે, આ તે ફળને કલક લગાડનાર છે. આ લોકમાં અપયશ, પરેલેકમાં દુર્ગતિનાં દુઃખે આપનાર છે. જગતમાં બે વાત બહુ અપયશ કરનારી ગણાય છે. એક ચેરી બીજી જારી
શિયળ ચિંતામણિરત્ન છેડી ક મૂખ વિષયવિષને પકડે? વરસાદ વરસતે હેય ત્યારે તે મકાને ઉઘાડામાં જઈ કણ ભીંજાય? શિયળ-બ્રહ્મચર્ય પાળવા સરખે આ મહેલ છોડી પાપકરમના વરસાદમાં જઈ કયો મૂરખ જીંજાય ? મેં મન, વચન, કાયા, કિરણ ગે વ્રત લીધેલું છે, તે ધ્રુવના તારા માફક અવિચળ પાળીશ, અને કઈ પણ ભોગે મારા નિર્મળ શિયળને ખંડિત નહીં થવા દઉં,
આ પ્રમાણે સાધુને નિશ્ચય જાણું, સાધુની શિખા મણને અવગણ કામાંધ બની યુનિવર ઉપર આળ ચડાવવા માટે પિતાના પગના ઝાંઝર મુનિવરને પહેરાવી દીધાં, અને ઝાડને જેમ વેલી વીંટાય તેમ બે બાહુથી મુનિવરને વળગી પડી,
પરંતુ મુનિ બળ કરી ત્યાંથી પગમાં ઝાંઝર સાથે તેના મકાનમાંથી બહાર નીકળી ગયા, એટલે કામિની સ્ત્રીએ ઘોંઘાટ કરી મૂકી લેક એકઠા કર્યા અને પિતાના ઘરમાં પેસી અણછાજતું કાર્ય કરી દોડી જાય છે માટે તેમને પકડવા માટે બૂમાબૂમ કરવા લાગી, લકે અજાણ્યા; સાચી વાત કોઈને ખબર નથી. એટલે તેઓ સુનિની નિંદા કરવા લાગ્યા. સાધુના વેષમાં રહી આ પાખંડ શે આદર્યો છે? રાજમાર્ગો ઝાંઝર પહેલા મુનિ ચાલ્યા જાય છે, ગવાક્ષમાં બેઠેલાં રાજા-રાણું મુનિને દેખી રહ્યાં છે. નજીક આવેલા મુનિવરને દેખી રાણીની આંખમાં આંસુ ભરાયાં,
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઝાંઝરિયા મુનિવરની અંતિમ સાધના
( ૧૧ ) આસુ ખિી રાજાના મનમાં એમ થયું કે જરૂર આ રાણીનો કઈ જાર–પ્રેમી જણાય છે, તેથી કુપિત થએલ રાજાએ મુનિને સેવક પાસે બેલાવી, ઊંડા ખાડે છેદાવી અંદર મુનિને બેસાડયા.
મુનિ સમજી ગયા કે હવે આ અંત સમય નજીક આવ્યો છે, એટલે છેલી વખતે કરવા યોગ્ય તૈયારી કરવા માંડી. અણુશણ કરે છે, સર્વ જીવોને ખમાવે છે, અને સમતાસાગરમાં ઝુલી રહ્યા છે. ચોર્યાસી લાખ જવાનિને ખમાવે છે. સર્વ પાપકર્મ ખપાવવા નવકાર મહામંત્રનું સ્મરણ કરે છે. છેવે કરેલાં જ કર્મ ઉદયમાં આવે છે; આમ ઉદયમાં આવેલાં કર્મસમયે હે જીવ! બહાદુરીથી ભેગવી લે. હસતાં કે રડતાં ઉદયમાં આવેલાં કર્મ દરેકને ભેગવવાં પડે છે તો હસતાં કેમ ન ભેગવી લેવાં, જેથી નવાં ન બંધાય? આ પ્રકારે શુદ્ધ ધ્યાન કરી રહ્યા છે, તે વખતે રાજાએ ખથી સાધુને હણાવ્યા. પરિણામે, મુનિ ક્ષપકશ્રેણીથી અંતગડ કેવળી થયા. મુનિવરે શાશ્વતપદ મેળવ્યું,
સાધુના દેહને તલવાર વડે હણવાથી ત્યાં હાહાકાર વ્યાપી ગયે. સાધુને ઓ તથા વન્સ લેહીથી ખરડાયાં; રાજાએ ક્રૂર અન્યાય કર્યો. ત્યાંથી સમજી લોહીથી ખરડાએલ એ લઈ ઊંડી, વચમાં રાણી બેઠેલી ત્યાં ચાંચમાંથી લેહીથી ખરડાએલ ઓ સરી પડ્યો. પોતાના ભાઇને એ ખિી રાણીના હૃદયકમળમાં ધ્રાસ્કો પડ્યો, રાજાએ ગુનાની તપાસ કર્યા વગર નિષ્કારણ નિર્ગુનેગાર મુનિવરને હણી નાખ્યા જાણી રાણીએ અણુશાન કર્યું, પાછળથી સાચી વાત રાજાને ખબર પડી કે આ સુનિવર
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
અતિમ સાધના
રાણીના સગા સદર છે. મેં મહાઅન્યાય કર્યો, મહાન પાપ કર્યું. આ સુનિહત્યાના પાતથી શી રીતે છૂટીશ? - રાજાની આંખમાંથી આંસુની ધારા વહી જાય છે, અને કલેવરને ધાર આંસુથી ખમાવે છે. ગદ્ગદ્ સ્વરે રાજા કરમું રુદન કરે છે. કલેવર પાસે બેસી માન મેલી મુનિવરને ખમાવે છે. સમતા રસમાં તરબોળ બની વારવાર કલેવર પાસે ખમાવે છે. આંસુથી મુનિના પાઇપ પખાળે છે. ભૂપતિ ઉષ પશ્ચાત્તાપ તેમજ ભાવના ભાવ સર્વ કર્મને બાળી નાખે છે, ભવોભવના ઘેર ખમાવી રાજાએ કેવળજ્ઞાન મેળવ્યું.
અંત સમયે સાચા હૃદયથી પાપને પશ્ચાત્તાપ થાય તે પણ ખાત્યા કેવી સાધના સાધી શકે છે ! ( कलिकालसर्वज्ञ श्री हेमचद्राचार्यकृत वीतरागस्तोत्र १७ प्रकाश )
स्वकृतं दुष्कृतं गहन, सुकृतं चानुमोदयन् । * નાથ ! વન્દ્ર જામ, રા બ્રુિત / ૨ / मनोवाकायजे पापे, तानुमतिकारितै । मिथ्या से दुष्कृतं भृयादपुल क्रिययान्वितम् ॥ २ ॥ यकृतं सुकृत किश्चिद रत्नत्रितयगोचरम् । तत्सर्वमनुमन्येऽहं, मार्गमानानुसार्यपि ॥३॥ सर्वेषामहादीनां यो योऽहत्त्वादिको गुणः । अनुमोदयामि तं त सवं तेषां महात्मनाम् ॥ ४॥ त्वां त्वत्कलभूतान सिद्धास्त्वच्छाशनरतान् मुनीन् । વરછા ર ાર, પ્રતિઘોડદિર માવત' ! જ છે क्षमयामि सर्वान् सत्त्वान्, सर्व क्षाम्यन्तु ते मयि । मैन्यस्तु तेषु सर्वपु, त्वदेकशरणस्थ मे ॥ ६ ॥
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
ઝાઝારિયા મુનિવરની અતિમ સાધના
एकोऽहं नास्ति से कश्चिन्न चाहमपि कस्यश्चिद । त्वदंघ्रिशरणस्थस्य, मम दैन्य न किञ्चन ॥ ७ ॥ यावन्नाप्नोमि पदवी, पगं त्वदनुभावजाय । तावन्मयि शरण्यत्वं मा मुञ्च शरणं श्रिते ॥ ८ ॥
અર્થ: હે નાથ ! મેં કરેલાં દુષ્કર્મની ગહ કરતો અને સુકૃતની અનુમોદન કરતો નિ:સહાય હું આપના ચરણનું શરણ અગીકાર કરું છું. ૧ કરણ-
કવણ-અનુમોદન-મન-વચન-કાયા ત્રિકરણ ત્રિોગથી થએલા પાપ નિષ્ફળ થાઓ. હવે તેનાં પાપ ફરી નહીં કરીશ તેવી ધારણા કરું છું. ૨
હે પ્રભુ! આપના માગને અનુસરનાર એવા જ્ઞાનાદિક રત્નત્રયીના વિષયવાળું મેં જે સુકૃત કર્યું છેતેની અનુમોદના કરું છું. ૩
સ અરિહરતાદિક અર્થાત અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુના અરિહરતપણું ઈત્યાદિક જે જે ગુણે તે મહાત્માઓમાં રહેલા હોય તેમના સર્વ ગુણેની અનુમોદના
હે વિતરાગ પ્રભુ! હું આપને આપની બતાવેલી ક્રિયાના ફળરૂપ સિદ્ધ ભગવાનનું, આપના શાસનમાં રક્ત થએલ મુનિવરનું અને આપના શાસનનું શરણું અત:કરણથી પામ્ય છું. ૫
હે વિતરાગ ! હું રાશી લાખ એનિના સર્વ જીવોને ખમાગુ છું, અને સર્વ જ મને ખ; આપના શરણમાં = રહેલા મને સર્વ જી વિષે મૈત્રી છે. ૬
હે વિતરાગ ! (સ્વજન આદિ ઉપર મમતા રહિત
૧૩
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૪ )
અન્તિમ સાધની
હાવાથી) હું એકલે જ હું, મારું કોઈ નથી, હું પણ કોઈના નથી; આપના શરણમાં રહેલા હેાવાથી મને લગીર પણ દીનતા નથી, ૭
હે પ્રભુ ! આપની કૃપાથી શ્રેષ્ઠ જે મહા પટ્ટી-અર્થાત્ મુક્તિને હું જ્યાં સુધી પ્રાપ્ત ન કરું, ત્યાં સુધી તમારા શરણે આવેલા મારા ઉપર ાસલ્યભાવ ન છેડશેા, ૮
શ્રી મલ્લિનાથ ભગવતે પૂર્વભવમાં કરેલી અ'તિમ આરાધના
સાત મિત્રએ આગલા ભવમાં પ્રતિજ્ઞા કરી કે એક તપ કાઇ પણ કરે તેા તે તપ સાતેએ કમ્બુ', તે વે કર્મી. ગાંઠ માળનાર ચોથા પુરુષાર્થ મેાક્ષનુ કારણ ઉપવાસાદિક તપવા લાગ્યા. રાજર્ષિ કહે છે કે-સારુ માથુ' દુ:ખે છે, આજે વળી પેટમાં ગમંડ છે, આજે અરુચિ છે, ગઇકાલે બહુ ભારે ખેારાક લેવાયેા હતેા, અઈચ્છુ થયુ છે; આજે કડવા આડકાર આવે છે. આવા આવા માનાં કાઢી પેાત પચ્ચક્ખાણ પારતા નથી, અને બીજાએ પચ્ચક્ખાણ પારી પાણ કરે છે. પછી પાતે પાતાને અધિક ફળ મળે એ આશયે કપટથી અધિક ઉપવાસાદિક તપ કરે છે. માયાથી ભેજન કરતા નથી, અને મિત્રોને તપસ્યામાં રંગે છે, કૈપયુક્ત ઘણુ તપ કરવા વડે કરી તે મહામળ મુનિએ અનતી પાપ રાશિના ઢગલારૂપ સ્ક્રીવેદ નામકર્મ બાંધ્યું, એ મહાખળ રાહિએ મુનિપણામાં અતાર્દિક વીશ સ્થાનક પાની ભક્તિ અને તપ આરાધનાયેગે મહાપુણ્યના સમુદૃાયરૂપ તીર્થંકર નામક ઉપાર્જન કર્યુ
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધી પરિક્ષનાથ બાગવતે કરેલી આતિમ સાધના
( ૧૯૫)
વીરા (થાનક તપ આરાધના
પહેલા અરિહંત પરમાત્માની મૂર્તિની સ્તવન દેવ વંદનાદિક પૂજા અને તેમની દરેક પ્રકારે આશાતના વર્જવા વડે કરી પ્રથમ પદની આરાધના કરી. બીજા સિદ્ધપદની સિદ્ધિ સ્થાનકમાં બીરાજમાન રાત્રિજાગરણ, ઉત્સવ, એકત્રી સિદ્ધભગવંતના ગુણકીર્તનદ્વારા આરાધના કરી, ત્રીજા પ્રવચનપદની આરાધના ગ્લાન બાળ તપસ્વીની સેવાભક્તિ વૈયાવચ્ચ કરી, અને સંયમથ મહર આહારદિકનું દાન કરી, ચોથું આચાર્યપદ તેમને અંજલિ વન્સ આહારાદિકનું દાન, પિતાપ-આશાતના વજેવાપૂર્વક આરાધના કરી. પાંચમા સ્થવિર પદમાં વય અને જ્ઞાનાદિ ગુણો વડે કરી જે મેટા હોય તેમને અસમાધિ ન થાય તેવી રીતે સેવાભક્તિ કરી સ્થવિરસાધુ પદની આરાધના કરી. છઠ્ઠ ઉપાધ્યાય અથવા બહુશ્રુતપદ માટેના અર્થ જાણનારા તરવેત્તા, બીજાને તત્ત્વ સમજાવનાર એવા ઉપાધ્યાયપદની પ્રાસુક આહારપણું લાવી આપવા દ્વારા આરાધના કરી. સાતમા તપસ્વી પદ જે સદા ઉત્કૃષ્ટ તપકમાં નિરતર તલ્લીન હોય તેવા તપસ્વીઓની વિશ્રામણ આદિ વાત્સલ્ય કરવું તે રૂ૫ આરાધના કરી. બાર અંગાદિક જ્ઞાન ભણવું ભણાવવું તેના અર્થોની વ્યાખ્યા કરવી, સાંભળવું તે રૂપ આઠમા પદની આરાધના કરી. નવમા પદમાં શંકાધિરહિત, સ્થ ર્યાદિયુક્ત, શમા દિલક્ષણવાળું સમ્યકત્વપદ તેની આરાધના કરી. દસમા પદમાં જે અધિક ગુણવાન આત્માઓને વિનય કરો, અવિનય આશાતના ટાળવી, તે રૂ૫ વિનય પદની આરાધના કરી,
અગિયારમા પદમાં ઈચ્છા-મિચ્છાદિક દસ પ્રકારની
અથવા
આપવ
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦ )
ઓત્તમ સાધના
સામાચારી ચરણસિત્તરી કરણસિત્તરી આદિ તેમજ આવ
શ્યક પડિલેહણ જેમાં છે એવા ચારિત્રપદની આરાધના કરી. બારમા પદમાં નવ વાડવાળું નિરતિચાર વિશુદ્ધ બ્રહ્મચર્યપદ તેની આરાધના કરી. તેરમા સ્થાનમાં પ્રમાદ ત્યાગ કલાપૂર્વક ભયાન કરવું, અને ચૌદમા પદમાં શકિત પ્રમાણે આહા અને અત્યંતર તપ કરવું અને અસમાધિનો ત્યાગ કર્યો તે રૂ૫ તાપદની આરાધના કરી. તેમજ તપસ્વી મુનિવરેને શુદ્ધ રપાહાર-પાણીનું યથાશક્તિ દાન વૈયાવચ્ચ કરવું તે પંદરમા પદની આરાધના જણાવી. સેળમાં સ્થાનકમાં બાલાદિક દસ અને ગ૭નું વૈયાવચ આહાર પણ લાવી આપવાં, લાનાવસ્થામાં નિરીહપણે અવિશેષપણે, નિરાશપણે ભક્તિ કરી સત્તરમા પદમાં મનની સમાધિ ઉત્પન્ન કરનાર, તથા અઢારમા પદમાં સત્ર અર્થ ઉભયભેદથી અપૂર્વ નવીન જ્ઞાન ગ્રહણ કરવા૩૫ અભિનવ જ્ઞાનપદની આરાધના કરી. ઓગણીસમા પદમાં પુસ્તકે લખાવવાં, વ્યાખ્યાન વંચાવવાં, જે રીતે જ્ઞાન ટકી રહે, વૃદ્ધિ પામે, મુનિ ભગવંતને શ્રુતજ્ઞાન ભણવાનાં સાધને મેળવી આપવાં, તે રૂ૫ શ્રતજ્ઞાનની આરાધના કરી, વીસમા પટમાં વિદ્યા-વાદ-નિમિત્તથી તીર્થની પ્રભાવને થાય, તીર્થોન્નતિ થાય, તીર્થોનું વાત્સલ્ય કરવારૂપ તીર્થપદની આરાધના કરી. આ વીસ સ્થાનકેનાં પરામાંથી એક જ પદની જે ઉપવાસાદિક તપ પૂર્વક ભક્તિ સાથે આરાધના કરવામાં આવે તે તીર્થકરનું પુણ્ય ઉપાર્જન કરી શકાય છે, પરંતુ મહાબળ રાજર્ષિએ લવ સ્થાનકેની આરાધનાથી તીથકર ભાષ્કર્મ બાંધ્યું. પછી ૮૪ લલપુર આયુને અંત નજીક જાણીને તે મહર્ષિએ આ પ્રમાણે અતિમ અાધના કરી:
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી મલિનાથ ભગવતે કરેલી અંતિમ સાધના
(૧૯૭ )
કાલવિયાદિક આઠ પ્રકારના જ્ઞાનાચારમાં જે અતિચારે લાગ્યા હોય, તે મારું દુષ્કૃત–પાપ મિથ્યા-નિષ્ફળ થાઓ. નિકિતાદિ આઠ પકારના દર્શનાચારમાં જે અતિચારો લાગ્યા હોય તે પાપ નિષ્ફળ થાઓ, પાંચ સમિતિ, ત્રણ ગુપ્તરૂપ ચારિત્ર ન પાળ્યું હોય તે મારું દુષ્કૃત મિથ્યા થાઓ. બાહ્ય અને અન્ય તર મળી બાર પ્રકારના તપમા જે અતિચાર લાગ્યા હેય, ધર્માનુષ્ઠાને કરવામાં જે શક્તિ છુપાવી, બળ ગોપવ્યું, તે વિર્યાતિચારને હું ભાવથી સર્વ પ્રકારે નિદુ છું ત્રસ અને સ્થાવર જીની જે હિંસા કરી હવ, ક્રોધાદિક કારણે જે જૂઠ બેલાયું હેય, થાડું કે વધારે પારકું દ્રવ્ય વગર આપેલું લીધું હેય, તિર્યંચ કે મનુષ્ય અમર દેવસંબંધી જે મૈથુન સેવ્યું હોય, લેભ બહુલતાથી બહુ ભેદે પરિગ્રહ વધાર્યો હોય, તે સૂઈ સિદ્ધોની સમક્ષ ત્રિવિધ ત્રિવિધ હું નિદું છું,
વળી પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મિથુન, પરિગ્રહ, ક્રોધ, માન, માયા, લેભ, રાગ, દ્વેષ, અભ્યાખ્યાન, કલહ, પિશુન્ય, રતિ-અરતિ, પરંપરિવાદ, ભાયામૃષાવાદ અને
વસંતતિના કારણરૂપ મિથ્યાત્વશલ્ય એ ૧૮ પાપસ્થાનકેનો ત્યાગ કરું છું. ભૂતકાળમાં આ કે બીજા ભવમાં જે કઈ પાપસ્થાનક સેવ્યાં હેય તેની નિદા ગહ કરું છું, તે સત્ર મારા પાપ નિફળ થાઓ, ભવસાગરમાં ભમતાં મેં એકેય આદિ છોને સતાવ્યા હેય, પરિતાપ ઉપજાવ્યા હેય, વધ કર્યો હોય તે સર્વ જીવોને શુદ્ધ હૃદયથી બમાવું છું. જે પાપાધિકરણે વસાવ્યાં હોય તે સાવધાન થઈ વોસિરાવું છું. શુદ્ધ શિયળ પાન્ય હાય, દાન આપ્યું હોય, ગલાન સાધુઓની વૈયાવચ્ચ કરી હોય
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્તમ સાધનો
આવશ્યક વગેરે ચારિત્રની કરણી કરી હોય, યાત્રાઓ, તપ-જપ, સ્વાધ્યાય વિનય કર્યા હૈય તે સુકૃતની અનુમેદના કરું છું.
જિનેશ્વર. સિદ્ધભગવંતો, સાધુ ભગવત, જિનકથન ધમ આ ચાર શરણેને અંગીકાર કરું છું, નિર્મમ વધી વિભૂષિત થઈ ઉપાધિ આહારને તથા અંતિમ શ્વાસ પછી આ દહને પણ ત્રિવિધ ત્યાગ કરું છું. મારા કરવા અપરાધને જિનેશ્વર સમ્યગ પ્રકારે જાણે છે, તે સર્વ અપરાધને સિદ્ધોની સાક્ષીએ હું ગણું છું. છદ્મસ્થ એ હું પિતે કેટલાં પાપે યાદ કરી શકું? માટે જે મારા સ્મરણમાં નથી તેવું મારું પાપ-દુકૃત મિથ્યા થાઓ. વર્તમાન જિનધરો અને સિદ્ધોની સમક્ષ પૂર્વકૃત સવ પાપની નિદાગ કરી પાપને ત્યાગ કરું છું,
એ રીતે શુભ ધ્યાન અને નમસ્કારમાં તત્પર થઈ મરણ પામીને મહાબલ મહર્ષિ વેજવંત નામના દેદીપ્યમાન બીજા અનુતર વિમાનમાં વપણે ઉત્પન્ન થયા. પવિત્ર આશયેવાળ એવા ડેના અન્ય છ મિત્ર મુનિએ પણ આરાધના કરીને જાણે આગળથી સંકેત કર્યો હોય તેમ, તે જ વિમાનમાં દેવ થયા. આ તે કરેલી શુભ આરાધનાથી કેવું અનુપમ લેકેરર ફળ મેળવી શકાય છે ! ત્યાથી એવી મહાબળ મુનિનો જીવ શ્રી મલ્લિનાથ તીર્થકર૫ણે થયે.
(વિનયચંદ્ર ગણિ વિરચિત “મહિલનાથ ચરિત્રા ધારે)
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
#
શતખલ રાજાની ભાવના
( ૧૯૨૯ )
શતખલ રાજાની ભાવના
સ્વાભાવિક અપવિત્ર આ શરીરને નવી નવી સજા વટ-સરસ્કાર ભાગા વડે કેટલા કાળ સાયન્યા કરવું ? દુ - નની ઉપમાવાળુ આ શરી† તેને અનેક વખત સત્કાર કરવા છતાં, સાચવવા છતાં સાચવી શકાતુ નથી, બલ્કે વધારે વિક્રિયા પામે છે ગમે તેટલા ઉત્તમ પદાર્થા આ ગ્યા હોય તેપણ અશુચિકરણ યંત્ર સરખી આ કાયાની અંદર રહી વિષ્ટા, સૂત્ર, કફ પરૂપણે પરિણામ પામી જયતને અને પ્રાણીઓને દુર્ગંધમય કરી નાખે છે, જેમ જૂના વૃક્ષની ખેાલમાં ક્રૂર સપ` વાસ કરે છે તેમ અત્યંત દુ:ખ આપનાર રોગ, વેદનાએ આ શરીરમાં ઉત્પન્ન થઇ વાસ કરે છે. શરદઋતુના નિર્જળ મેઘયમાન સ્વરૂપે આ શરીર ચાલ્યા જવાના સ્વભાવવાળુ' છે. તેમાં વળી વીજળી સરખી યૌવનલક્ષ્મી નજર સમક્ષ દેખાતી વિનાશ પામે છે, ધજા ક્ષજીવાર સ્થિર રહેતી નથી, પણ ચપળ છે તેમ આયુ પણ પળ છે. સમુદ્રના કહ્લાલા માફક લક્ષ્મી અસ્થિર છે, સર્પની ફણા સરખા ભેગા ભયંકર છે. સ્વસ સરખા સમાગમા વિયોગના છેડાવાળા અને દુ:ખદાચી છે, વિષયા ભલાષા, ક્રોધાદિ કષાયારૂપ તાપાગ્નિથી રાત્રિ-દ્વિવસ સળગી રહેલ અંદરના આત્મા પુટપાક માક ( નિર'તર ચાલુ રહેલી અગ્નિભઠ્ઠી) પકાયા કરે છે. અશ્િચમાં જેમ કીડા તેમ અતિ દુ:ખદાચી ભેગામાં સુખ માનનારો જીવ લગીર પણ વૈરાગ્ય પામતા નથી, કે વિષયા તરફ ધ્રુવાળા થતા નથી. અધ મનુષ્ય નજીક કે આગળ પડેલી વસ્તુને દેખતા નથી, તેમ દુર્ત વિષયભાગમાં પરાધીન બનેલા લાકે, આગળ આવતા મૃત્યુને જોતા નથી, ભાગવતી વખતે
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦૦ )
અતિમ સાધના જ માત્ર મધુર અને પરિણામે ઝેર જેવા એવા વિષયેથી મૂછિત રહે છે, પણ સ્વહિત માટે સાવધાન બનતું નથી ચાર પુરુષાર્થોમાં સરખે ઉદ્યમ કરવાનું હોવા છતાં પાપકારી અર્થ ઉપાર્જન અને કામગ ભેગવવામાં આત્મા રસપૂર્વક મંડયો રહે છે પણ સાચા સુખના મૂળ કારણભૂત પરમાર્થભૂત ધર્મ અને મોક્ષ પુરુષાર્થમાં પ્રવર્તાવાનું મન થતું નથી. આ પાર વગરના સંસ્કાર સમુદ્રમાં છેવોને મહામિતી યિતામણિ રત્નાધિક મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત થવું તે ખરેખર મહાદુલક્ષ છે. કદાચ કેછે તેવા કાકતાલીય ન્યાયે પુયોગે મનુષ્યપણું મળી ગયું તે પણ અરિહંતદેવ, સુસાધુ ગુરુમહારાજ, સર્વજ્ઞ પ્રભુકથિત અહિસા લક્ષણ ધર્મ અને તેની શુભ સાયબી મહાપુદય હોય તે જ પ્રાપ્ત થાય છે. મનુષ્યપણાનું જે ફળ તે જે ન મેળવીએ ખરેખર આપણે વસતિ ભરપૂર નગરીમાં રહેવા છતાં ચારથી લુંટાએલા છીએ.
( ત્રિપતિ પ્રથમ પવધારે)
કેણિકના સંગ્રામમાં વણ તથા તેના
બાળમિત્રની આરાધના શ્રેણિકપુત્ર કેણિક રાજા મહાશિલાકંટક યુદ્ધમાં જવા માટે ઉદાધિ નામના પટ્ટહસ્તિ આદિ ચતુરંગ સેના સજી તૈયાર થાય છે. સ્નાન, બલિમ, વિને નાશ કરનાર મીતિલક આદિ મંગળ કરી, અલંકારથી વિભૂષિત બની, બખ્તર ધારણ કરી, ધનુષ-દંડ ગ્રહણ કરી, આયુધ પ્રહરણ ધારણ કરી, કેરટ પુષ્પની માળાવાળ છત્ર સાથે, ચામરથી
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેણિકના સંગ્રામમાં વરુણુની આરાધના
(૨૦)
વીંઝાતા, મંગળ જય શબ્દ ઉચ્ચારાતા એવા કેણિક રાજા ઉદાથિ પટ્ટહતિ ઉપર આરૂઢ થાય છે. અને હાથી, ઘેડા, રથ, દ્ધાએ જેમાં છે એવી ચતુરંગ સેના અને મહાસુભટે સાથે જ્યાં મહાશિલા કંટક સંબામ છે ત્યાં આવે છે. અને સંગ્રામમાં ઉતરે છે. આગળ શબ્દ વજસરખુ અભેદ્ય કવચ-બતર વિફર્યાં ઊભા રહે છે. કેણિક રાજાએ કાશી અને કેશળના અઢાર ગણરાજાઓના મહાન યોદ્ધાઓને હણવા, ઘાયલ કર્યા, મારી નાખ્યા. તેઓની ચિહ્નવાળી ધજાઓ અને પતાકાઓ પાડી નાખી. જીવતા રહ્યા તે સૈનિકે ચારે દિશામાં નાસી ગયા. મહાશિલા કંટક સંપ્રામ નામ શાથી કહેવાય છે? તે સંગ્રામમાં ઘેડા-હાથી,
જાઓ, સારથિએ, વણ, કાષ્ટ, પાંદડા કે કાંકરાથી હણાય તે સર્વે એમ સમજે કે હું મહાશિલાથી હણાયો. તે કારણે મહાશિલા કંટક સંગ્રામ કહેવાય છે. તે યુદ્ધમાં કેટલા માણસે હણાયા? રાશી લાખ માણસે હણાયા હૈ ભગવંત ! નિ:શીલ યાવત પચ્ચખાણ વગરના પૌષધ ઉપવાસ સહિત, રોષે ભરાએલા, ગુસ્સે થયેલા, યુદ્ધમાં ઘાયલ થયેલા, અનુપ શાંત એવા તે મનુષ્ય મરણ પામી કઈ ગતિમાં ઉત્પન્ન થયા. હે ગૌતમ! ઘણાખરા તેઓ નારક અને તિય, પેનિમાં ઉત્પન્ન થયા છે,
રથમુશલસંગ્રામ પણ મહાશિલા કંટક સંગ્રામ જેવું સમજવું. ફરક એટલે કે અહીં ભૂતાનંદ પ્રધાન હાથો છે, આગળ શક દેવેન્દ્ર છે, પાછળ ચમરે લેઢાનું બખ્તર વિકવિ રક્ષણ કરે છે. ખરેખર કેન્દ્ર અમરેન્દ્ર મનુજેન્દ્રકેણિક એ ત્રણ ઈન્દ્રો યુદ્ધ કરે છે યાવત સર્વ સૈનિકોને નસાડી મૂક્યા. રથમુશલ સંગ્રામ નામ શાથી પડયું ? તે
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦૨ )
અન્તિમ સાધના
સંગ્રામ ચાલતો હતો ત્યારે અશ્વ રહિત સારથિ દા રહિત, મુશલ સહિત, એક રથ ઘણા જનધ, જન પ્રમર્દન જન પ્રલય કરતે, લેહીની નદી-કાદવ કરતો ચારે દિશામાં દાડે છે, તે કારણથી રથમુશલ સંગ્રામ કહેવાય છે. તે સંગ્રામમાં કેટલા મનુષ્ય હટ્ટાયા ? છતુ લાખ માણસે હણાયા. શીલ રહિત તેઓ કથા ઉત્પન્ન થયા? હે ગૌતમ! દશ હજાર મનુષ્ય એક માછલીના ઉદરમાં ઉત્પન્ન થયાં. એક વિકમા એક ઉત્તમ ફળને વિષે ઉત્પન્ન થયો. અને બાકીના મનુષ્યો નારક અને તિર્ય“ચ નિમાં ઉત્પન્ન થયા
હે ભગવત! શબ્દ તથા ચમરે કેણિકને સહાય કેમ આપી? હે ગૌતમ ! શકેન્દ્ર કેણિક રાજાને પૂર્વભવને મિત્ર હતા, અને ચમરેદ્ર આગલા ભવમાં તાપસપણમાં મિત્ર હતા. આ કારણે બંનેએ યુદ્ધમાં સહાય આપી. - યુદ્ધમાં ભરી દેવલેકે અને ઉત્તમ કુળમાં કેમ ઉત્પન થયાં? તે કાળે અને તે સમયે વૈશાલી નગરી છે. ત્યાં નાગને પુત્ર વર રહેતો હતો, તે ધનવાન યાવત સમર્થ શ્રમણને ઉપાસક જીવાદક તરાના જાણકાર અને આહાદિકથી મુનિને પ્રતિલાભતો નિરંતર છઠ્ઠના પારણે છઠું તપ કરી આત્માને વાસિત કરતો હતો. જ્યારે તે વરુણને રાજાની આજ્ઞાથી ગણ–બલના આદેશથી રથ મુશલ સંગ્રા. મમાં જવાની આજ્ઞા થઈ, ત્યારે છઠ્ઠ તપ કરનાર તે અટ્ટમ તપ વધારે છે. અને પિતાના પરિવાર અને સેવકોને આજ્ઞા કરે છે કે હે દેવાનુપ્રિયે! ચારે ઘંટાવાળા અશ્વરથને સામગ્રી સહિત હાજર કરે અને બીજી ચતુરંગ સેના તૈયાર કરે, એમ આજ્ઞા આપી કેબુિક રાજા માફક સ્નાનાદિક કરી બખ્તર પહેરી કેરંટની માળાયુક્ત છત્ર સહિત અનેક ગણ
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
કણિકના સંગ્રામમાં વરુણની આરાધના
નાયક દૂત સંધિપાલથી પરિવરેલ રથમુશલ સંગ્રામમાં ઉતર્યોઅને આવા પ્રકારના અભિગ્રહને ધારણ કરે છે, રથમુશલ સંગ્રામમાં યુદ્ધ કરતાં મને જે પહેલે મારે તેને મારવો કહે, બીજાને મારવો કશે નહિ.” યુદ્ધમાં તેની સામે તેની જે સમાન વયવાળો, સર્વે અને ત્વચાવાળે, અન્ન શસ્ત્રાદિ ઉપકરણવાળે એક પુરુષ રથમાં બેસી જલદી આવ્યો અને કહ્યું કે “હે નાગના પુત્ર વરણ, તું મારા પર પ્રહાર કર. ત્યારે વરુણે ઉત્તર આપે કે “હે દેવાનુપ્રિય! જ્યાં સુધી મારા પર કોઈ પ્રહાર ન કર
ત્યાં સુધી ભારે પ્રહાર કરવા ન કયે, માટે પ્રથમ તું પ્રહાર કર ' ત્યારે કપિત થએલ સામે પુરુષ ક્રોધાગ્નિથી દીપતે ધનુષ કાન સુધી ખેંચે છે, અને વરુણ ઉપર તીર કી સખત ઘાયલ કરે છે, પછી વરુણ કૃપિત બની કાન સુધી બાણ ખેંચી એક ઘાથી પથરના બે ટુકડા થાય તેમ છવિતથી જુદા કરે છે, નાગપુત્ર વરુણ સખત ઘવાએલ હેવાથી શક્તિરહિત, નિબળ, વીર્યરહિત, પુરુષાર્થ અને પરાક્રમ રહિત હવે પોતે ટકી નહિ શકે એમ સમજી ઘોડાઓને ભાવે છે અને ય પાછો ફરે છે, અને યુદ્ધભૂમિ બહાર નીકળે છે. એકાન્ત સ્થળમાં આવી રથ ઊભે રાખી ઘેડાને ક્ટા કરે છે. પછી ડાભને સં થાશે પાથરી પૂર્વાભિમુખ બેસી હાથની અંજલિ મસ્તકે કરી વરુણ આ પ્રમાણે બેલે છે:-અરિહંત ભગવંત યાવત સિદ્ધિગતિને પ્રાપ્ત થએલા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને નમસ્કાર થાઓ, જેઓ તીર્થની આદિ કરનારા માડr areત સિદ્ધિા નામથું રાખi izvi સુધીના પદે યાદ કરી જે મારા ધર્માચાર્યો અને ધર્મોપદેશક છે ત્યાં રહેલા ભગવાનને અહીં રહેલે હું વાંદું છું. ત્યાં રહેલા ભગવાન મને જુએ. એમ કહી વંદન નમસ્કાર કરે છે, પછી આ
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્તિમ સાધની
( ૨૦૪ )
પ્રમાણે એલ્યે.. આગળ મેં શ્રવણ ભગવાન મહાવીર પાસે પહેલા સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત યાવત્ પરિગ્રહ પરિમાણ પચ્ચખાણુ જિંદગી સુધીનાં ગ્રહણ કર્યાં હતાં, અત્યારે અરિહંત ભગવાન મહાવીર પાસે સ પ્રાણાતિપાતાદિ વિરમણ મહાવ્રત યાવજ્જીવ માટે પચ્ચખ્ખાણ કરૂ છુ”. (બાકી સ આ દક અણગાર પ્રમાણે જાણવું,) આ શરીરના પણ છેલ્લા શ્વાસોશ્વાસ વખતે ત્યાગ કરીશ. એવી મનમાં ધારણા કરી ખ્તરને છેડી શરીરમાંથી લાગેલા ખાણનુ શ બહાર કાઢી આલેચના લઇ પ્રતિક્રમી સમાધિપૂર્વક કાળધમ પામે છે.
'
હવે તે વરુણના એક પ્રિય બાલમિત્ર થમુશલ પ્રામ કરતા હતા. જ્યારે તે એક શત્રુ પુરુષથી સખત ઘાયલ થયા ત્યારે શક્તિહીન મલરહિત યાવત્ પોતે ટકી નહી શકે એમ સમજી નાગપુત્ર વસ્તુને બહાર નીકળતાં જીવે છે, વરુણ માફક તે ઘેાડાને યુદ્ધભૂમિ મહાર લઇ જઇ વિસર્જિત કરે છે. તે વસ્તુના સચાણ પર બેસે છે. પૂર્વ દિશા સન્મુખ બેસી અજલિ જોડી એલ્યા, હે ભગવત ! મારા પ્રિય મિત્ર વરુણે જે શીલતા ગુણવ્રતા વિરમણવ્રતે પ્રત્યાખ્યાન પૌષધેાપવાસ લીધાં હોય તે મને પણ હેાજો, એમ કહી અખ્તરને છેડે છે અને શલ્ય મહાર કાઢે છે. અનુક્રમે સમાધિથી કાળધમ પામે છે.
હવે નાગપુત્ર વરુણ મરણ પામેલા જાણી નજીક રહેલા વાનન્ય તર ઢાએ તેના ઉપર સુગ થી ગ ધેાદક, પાંચ વના પુષ્પની વૃષ્ટિ કરી, તથા દિવ્ય ગીતગાન કર્યાં, વરુણની દિવ્ય ઋદ્ધિ, દિવ્ય દ્યુતિ, દેવતાઇ પ્રભાવથી ઘણા લાકે પ્રભાવિત થાય છે. હું ભગવ'ત ! વરુણ કાળધર્મ યામી
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિ પણ
( ૨૦૫ ).
AAAAAAAAAAAAA
કયાં ઉપન્ન થયે ? હે ગૌતમ ! સૌ પ્રથમ દેવલોકને વિષે અરુણાભિધાન નામે વિમાનમાં દેવ થાય છે. જ્યાં ચાર પલ્યોપમની સ્થિતિ ભેગવી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધિ પામશે, થાવત શાશ્વત સુખના ભેતા બનશે. નાગપુત્ર વરુણને બાળમિંત્ર મરણ પામી મહાવિરહમાં સુકુળમાં ઉત્પન થઈ સર્વ દુ:ખને અંત કરી સિદ્ધિપદને પામશે,
( ભગવતી સૂત્ર, ૭મું શતક ૯ માઉદેશના આધારે. )
પંડિત મરણ, શ્રી અનુસુંદર રચવ, એક દિવસનું સંયમત્રત પાળીને સમાધિપૂર્વક અતિમ આરાધના કરી, પંડિત મરણને પ્રાપ્ત કરી, સદ્ગતિ સાધી ગયા પુણ્યવાનના મૃત્યુથી દુ:ખી થતા શ્રી સુલલિતા સાથ્વી વગેરેને ઉદેશીને, પૂશ્રી સમસ્ત અફસૂચિ તે અવસરે ઉપદેશરૂપ અમૃતવૃષ્ટિ કરે છે, જે આ મુજબ છેઃ “આયે! જે પુણ્યવાન મહાપુરૂષે, માત્ર એક દિવસના સંયમથી પિતાનું હિતકા સાધી લીધુ છે, અને સ્વયં કૃતકૃત્ય બની શક્યા છે, તે પૂર્ણ ભાગ્યશાળી આત્માને માટે જરા પણ શેક કરવાની જરૂર નથી હા. જે એ ખૂબ પાપસમૂહને ઉપાર્જને તેના ભારથી અહીથી મારી નરકરૂપ દુર્ગતિમાં ગયા હત, તથા પરિણામે અનન્ત અપાર ય સારસમુદ્રમાં ડુબી ગયા હેત, તે અવશ્ય એ શેક કરવાને યોગ્ય ગણાત, (૧-૨) પણ “જે પુણ્યશાળી મહાનુભાવ, શ્રી જિનકથિત વિશુદ્ધ ધર્મને પ્રાપ્ત કરીપોતાના પૂર્વોપજિત કામનાં પૂજને ધોઈ,
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૬ ).
નિગ સાધના
પડિત મરણને પ્રાપ્ત કરવાપૂર્વક સર્વપ્રકારના ઈષ્ટ અર્થની સિદ્ધિને પામ્યા છે, તેને માટે શેક કરે રેગ્ય નથી. (૩)
“જે આમા સયમરૂપ બળ વિનાને છે, તે આમા દુખના ભારથી અપાર સંસારની ચોમેર ભટકે છે. આ કારણે સંપુરૂને માટે તેની દશા શેચનીય છે પણ જે પુણવાન આત્મા, શ્રી જિનકથિત સંયમ ધર્મનું સુંદર પ્રકારે આરાધન કરી મરણને પામ્યો છે, તેને માટે સ્નેહીજનોએ શેક કરવાની કોઈ જ જરૂર નથી. કારણ કે તે આમા કદાચ સંસારમાં હશે, તે પણ જ્યાં હશે ત્યાં આનંદમાં જ રમનારે હશે. ખરેખર તે જ આત્મા મરણકાલે ડરે છે, મૂંઝાય છે, કે જેણે પરલોકના સુખને આપનાર શ્રી જિનપ્રણીત ધર્મનું સમ્યગ આરાધન કર્યું નથી (-૫-૬)
પણ જે ધર્મધન આમ, સુંદર રીતિયે ધર્મની આરાધના કરવા પૂર્વક, પરલકના માર્ગનું ભાથું બાંધીને મૃત્યુની વાટ જોત ઊભે છે, તેને મરણના અવસરે ડર નથી. એને સારૂં મરણ મહેસત્વરૂપ છે, કારણ કે પાપને નાશ કરનારી શાન, દશન, ચારિત્ર અને પરૂપ ચાર સ્થભેવાળી શુભ આરાધના, જેણે આચરી છે તેને મરણને ડર નથી. વાસ્તવિક રીતિકે તેઓ જીવંત છે, અજરામર છે, જે અનીશ્વર ભગવતે, પાપસમૂહને ખપાવીને, પંડિત મૃત્યુથી મરણને પામ્યા છે, તેઓ ખરેખર આનંદના દેનારા છે.” (૭-૮-૯)
આતિમ સાધના શ્રી જિનકથિત જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર તથા વીર્યની આરાધનામાં તત્પર મારા અંતરાતમાં એક જ છે, એ જ
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડિત મરણ
( ૨૦૭ )
-----------
-----
--
મારે છે, આ સિવાય અન્ય સર્વને મેં ત્યજી દીધાં છે. રાગ, દ્વેષ, મહામહ અને કપાયરૂપ કારમા મલને ધોઈને, હું અત્યારે નિર્મળ બન્યો છું. આ કારણે હું સાચે સ્નાતક થયે છું. વળી સર્વ જ, મને ક્ષમા આપે, કારણ કે હું સર્વ જીવોને ખમાવું છું. મારો આત્મા હાલ શાત છે. મારે કેઈની પ્રત્યે વૈવિધ્ય નથી. જે કઈ કાલે “વારતવિક રીતિએ મારા ચેતનસ્વરૂપ આત્માની સાથે સંબંધ રાખી શકે તેમ નથી. એવી પરિવસ્તુઓને મેં અત્યાર સુધી મારી નજીકની માની લીધી; પિતાપણાની બુદ્ધિથી મેં એ વસ્તુઓને જાણી હતી. હાલ તે પૌગલિક પરવસ્તુઓને હું વિસરાવી દઉં છું. ત્રિલેકનાથ મહાત્મા શ્રી તીથ કરવો, પાપમલથી સર્વથા રહિત શ્રી સિદ્ધભાગવતે, તથા શ્રી જિનેશ્વર પ્રણીત ધર્મ, અને શ્રી સાધુપુર મને મંગલરૂપ બને. ત્રણેય લેકમાં આ જ ચાર વસ્તુએ શ્રેષ્ઠતમ છે. આ ચાર તને જ શરણસ્થાન છે. આથી ભવના ભ્રમણથી ઠરેલે હુ આના શરણને સ્વીકારું છું.
હું અત્યારે સર્વ લાલસામાંથી નિવૃત્ત છુ. મનના દુષ્ટ વિકને મેં તદ્દન રોકી લીધા છે. હાલ હુ જગતના સર્વ પ્રાણીવર્ગને બે ધુરૂપ ગણું છું. સર્વ સ્ત્રીએ મારે મન માતા સમાન છે; હુ તેઓને પુત્ર છું. સર્વ પ્રકારના પેગોને નિરોધ કરનાર હું શુદ્ધ સામાયિકમાં હાલ રહું છું. વળી સવ ચેષ્ટાઓ ત્યજી દેનારા મને, હે સિદ્ધભગવતો ! કરૂણાદષ્ટિથી નિહાળો આ ભવમાં કે અન્ય ભામાં, મેં જે કાઈ દુષ્કૃત આચર્યું હોય તે સર્વ દુષ્કતને, સંવેગભાવથી ભાવિત એ હું, આ અવસરે વારંવાર નિંદુ છું. સવ પ્રકારના પરિગ્રહને મૂકીને હું વિશુદ્ધ બન્યો છું. મારી
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦
અનિલ માધના
-
-
-
-
-
-
-
કક
અનેવૃત્તિ અત્યારે આ છે. મારી વર્તમાન સ્થિતિના તને શ્રી કેવળજ્ઞાની ભગવંત સાક્ષાત જાણી શકે છે. કેવળ મોક્ષની જ એક ઉછાથી હુ સંસારના સર્વ સંબંધેથી અળગે બન્યું છે. જન્મ-મરણરૂ૫ મહાદુઃખને નાશ કરનારા શ્રી જિનેશ્વર દેવના શરણે મેં મારા આત્માને શાંપી દીધો છે આ કારણે તે કરૂાસાગર મહામાં પુરુ, સુદભાવપૂર્વક અર્પિત થયેલાં મારું સઘળાથે કમેને નામ પિતાની શક્તિથી આ વેળાયે કરે.
જોવોત્તર વર્ષart 1:
સંલેખના વિધિ. સલેખના ઉદ, મધ્યમ, જઘન્ય ભેદે અનુક્રમે બાર વર્ષ, બાર મહિના, બાર પખવાડિયાની છે, જેને આધિકાર પંચ વસ્તુ ગ્રંથમાં ગાથા ૧૩૬૮ થી કહેલ છે.
સંલેખનાને અથ કુશ-પાતળું-હલકું-ઓછું કરવું એ થાય છે. શરીરને કૃશ કરવું તે બાહ્ય સંખના, કષાયે પાતળા કરવા તે અત્યંતર સંલેખના છે. માર્ચ વસ્તુ ઘર્મલાવ તે કહેતીના બને ભાગ અબાધિત રહે તે સંલેખનાને વિધિ જણાવ્યું છે. દીવાની દીવેટ, તેલ અને પ્રકાશ એ ત્રણની જેમ અહી' આયુષ્ય, શરીર બળ અને આત્મશુદ્ધિને સમજવાની છે, તેલ અને દીવેટને ગ પ્રકાશ માટે છે. પ્રકાશ (દીપક વિનાનાં તે બને નકામાં છે, તેમાં પણ તેલ છતાં દીવેટ ખૂટી જાય કે દીવેટ છતાં તેલ ખૂટી જાય તે પ્રકાશ અટકી પડે. માટે બનેને સમાન
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
સખના પિષિ
( ૧૧ )
માટે નથી, પણ મરણથી બચવા માટે હિતકર છે, તેમ આ સંખના આપઘાત માટે નથી, પરંતુ અનેક ભવન મરને બચાવનારી હિતકર ક્રિયા છે.
આ લેખના કરનાર આત્માએ તેના પાંચ કહેલા અતિચારો જરૂર ટાળવા, આલેક કે પાક સંબંધી કાઈ સુખની અભિલાષા ન કરવી. પરલોક માટે દેવ-દેવેન્દ્રરાજયાદિક રિદ્ધિ મેળવું તે ન ઈચ્છવું. જીવિત કાળ-મરણકાળની વાંછા ન કરવી કરેલા ધર્મના બદલામાં કઈ સાંસારિક પદાર્થની આવતા ભવ માટે માગણી કરવી તે રૂપ નિયાણું ન કરવું જોઈએ તો જ પંડિત મરણ કહેવાય,
પ્રથમે પાદપપગમન નામનું અનશન પહેલાં સંઘયણવાળા મનુષ્યોને જ સર્વ પ્રકારની ચેષ્ટા ત્યાગ કરવાથી થાય છે. બીજું ઇમિની મરણ સર્વ આહારનો ત્યાગપૂર્વક મર્યાજિત ચેષ્ટા કરવાની છુટવાળાને હોય છે, ચાર આહારને કે પાણી વિના ત્રિવિધ આહાને ત્યાગ, કેટલીક શરીર પરિકર્મણાની છુટપૂર્વક ભક્ત પરિણા નામનું અનશન કરાય છે. આને વિશેષ અધિકાર અંસ્થાન્તરમાંથી જિજ્ઞાસુઓએ સમજી લે. અનશન સમયે અંત સમયે કપી, કેબિપિકી, અભિગિકી, આસુરી, સામાહી, એ પાંચ દુષ્ટ ભાવનાઓને જરૂર ત્યાગ કરવો,
હવે અંતિમ-સાધના માટે પ્રાચીન સમાચારમાંથી વિધિ જણાવે છે. પ્રથમ ગીતાથી ગુરૂમહારાજ અનશન કરનારના મસ્તકે મત્રીને વાસક્ષેપ કરે, જિનપ્રતિમા સન્મુખ ચૈિત્યવંદન કરે, શાંતિનાથ ભગવાનની આરાધના માટે કાયે સર્ગ કરે, પછી શાસનદેવતાને ક્ષેત્રદેવતાનો ભવનવતાને,
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧૦ )
અન્તિમ સાધના
પડતું પાષણ થાય તા અસમાધિ થવાના, અને વધુ શેષાય તા આચુ વચ્ચે તૂટવાના સભવ છે, માટે બાર વરસની સલેખનામાં તપના ક્રમ યુક્તિયુક્ત કહેલા છે. ખાર વરસ સુધી સ`લેખના ન કરી શકાય તેવુ' સઘયણ વગેરે ન હેાય તે માટે મધ્યમ બાર મહિનાની અને તેટલુ પણ ન કરી શકે તેને જઘન્ય ભાર્ પખવાડિયાની કહી છે. આમાં શરી. રૈની રક્ષા અને ધર્મસાધના બનને હાનિ ન આવે તેવી વિશિષ્ટ ચાજના છે.
આમ છતાં શરીર અને આયુષ્યના જ મેળ મેળવવાથી સલેખના પૂર્ણ થતી નથી. કષાયાની અન્ય તર્ સ લેખના મુખ્ય સાધ્યું છે. જિનાગમથી ભાવિત મતિવાળા જ્ઞાની કે જ્ઞાનીની નિશ્રામાં રહેલ આત્મા જિનવચનના બળે જડચેતનના વિવેક કરીને જયના રાગને ઘટાડતા જાય, કષાયાવિષય વાસનાઓનું જોર ઘટી જાય, જીવન-મરણુ અને તરફ ઉપેક્ષા થાય, આત્મણેામાં રમણતા કેળવી સાપ જેમ કાંચળીને ઉતારે તેમ નિમ મત્વભાવે દેહને છેડે તે ભાવલેખનાને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. આ લેખના જ મનુષ્ય જીવનને સાર-સાધ્ય છે. આવા પ્રકારની સ’લેખના ન કરી શકાય ત્યારે પણ તેના બહુમાનથી જીવ લાભ મેળવી શકે છે.
જે આત્માઓએ ચુરૂકુળવાસમાં રહી શાસ્રમાં કહેલી મર્યાદા પ્રમાણે નિરતિચાર નિશલ્યપણે મેક્ષના અતિમ સાધ્યપૂર્ણાંક દુ:ખમય સસારથી કાયમી મુક્તિ માટે જ્ઞાનાદિષ્ટ આચારાની આરાધના કરી છે, અને આ જન્મના સમગ્ર
વ્ય પૂ કર્યા છે અને હવે માત્ર સમાધિ મરણનું કા` ખાકી રહ્યું છે, તે આ સલેખના અગીકાર કરે છે, જે ભાવિ મરણને ઢાળનાર છે. જેમ એપરેશનની ક્રિયા મરણ
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેખના વિધિ
( ૨૧
)
કરી સહુની ક્ષમા માગું છું, અને હું પણ ક્ષમા કરું છું, ભાવપૂર્વક મારા ચિત્તને સ્થિર કરી જગતના જીવ માત્રને ખમાવું છું.
પછી નવકાર મહામંત્રના ઉચ્ચારપૂર્વક: અરિહંતે મહદેવ, જાવજછવં સુસાહુણા ગુણે; જીનપત્ત તત્ત, ઈય સમ્મત્ત મએ ગહિયં
એ ગાથા ત્રણવાર અર્થ સાથે સંભળાવી સમ્યફ વ ઉચ્ચાવે પછી નવકારપૂર્વક કરેમિ ભંતે ત્રણ વખત ઉચ્ચ રાવી સર્વ વિરતિ સામાયક ઉચ્ચવે, એ જ પ્રમાણે પાંચ મહાવ્રતોના આલાવા અને છટકુ રાત્રિભેજન વિરમણવ્રત ત્રણ વખત ઉચરાવે. અંતે ઈઈવાઈ. એ ગાથા ત્રણ વખત સંભળાવી નિત્થારપારગે હાહિ એમ આશીર્વાદ આપે, આ સંસારસમુદ્રને પાર પામનારે થા: આ વિધિ સાધુ હોય તો કરવાની,
શ્રાવક હોય તો ગુરુમહારાજની પધરામણી કરાવી શક્તિ અનુસાર જ્ઞાન-ગુરુપૂજન કરવાપૂર્વક આરાધના કરાવવાની વિનંતિ કરી ગુરુમહારાજ યથાયોગ્ય જીવ જાણી તેણે સેવેલાં ૧૮ પાપસ્થાનક વગેરેનું પ્રતિક્રમણ-મિચ્છામિદુક્કડં ભાવપૂર્વક દેવડાવે. જિદગીમાં જે કંઈ શુભ ધર્મકા, દાન, વ્રત પચ્ચખાણ, તપ જપ-યાત્રા, સામાયિક, પષધાદિક સુકૃત કર્યુ હોય તેને યાદ કરી અનુમોદના કરવી, ચાર ચારણે અંગીકાર કરવાં, શુભ ભાવના, અને તેટલા નવાં પચ્ચખાણે, આરંભ-સમારંભ, બ્રહ્મચર્યપરિગ્રહ આદિના શ્રાવકને પચ્ચખાણ કરાવવાં, જેથી છેલી વખતે વિરતિવાળું આરાધનાવાળું પંડિતમરણ થાય, છેવટે ચૌદ પૂર્વના સારરૂપ નમસ્કાર મહામંત્રનું વારંવાર સ્મરણ
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ ).
અતિક માધના સમરત વૈયાવચ્ચ કરનારા દેવ-દેવીઓને કાયોત્સર્ગ કરી તેમની સ્તુતિઓ કહે, પછી નમુથુલું, અજિતશાંતિ સ્તવ કહે, પછી આરાધનાની અધિષ્ઠાયક દેવીને ચાર લોગસ્સને
સગ પારીને નીચે પ્રમાણે સ્તુતિ બેલે:यस्याः सांनिध्यतो भव्या, वाञ्छिनार्थप्रसाधकाः । श्रीमदा (त्या राधनादेवी, विघ्ननातापहाऽस्तु वः ॥१॥
અર્થ જેના સાન્નિધ્યથી ભવ્ય પ્રાણીઓ વાંછિત અર્થને સાધે છે, તે શ્રીમતી આરાધના દેવી તમારા વિઘસમૂહને દૂર કરનારી થાઓ. પછી ગુરુમહારાજ લાનને બાલ્યકાળથી સેવેલા અતિચારો-પાપોની આલેચના કરાવે - જે કેટલાક આગળના પ્રકરણમાં વિસ્તારથી જણાવેલ છે. ભૂતકાળમાં અનંતા જન્મ મરણામાં જે જે શરીરે અને વસાવેલાં અધિકારણે વસાવ્યા વગરના રહી ગયા હોય તે તમામ મા કલેવ તથા અધિકારણેને અત્યારે હું વિવિધ મન, વચન, કાયાથી સર્વથા સીરાવું છું. હવે મારે તે સૂકેલા. છેડેલાં તમામ પુદગલ સાથે લગીર પણ સંબંધ નથી.
સર્વ સાધુ, સાદેવી, શ્રાવક, શ્રાવિકા, ચતુર્વિધ સંઘ તેમની મન, વચન, કાયાથી કઈ પણ જાણતાં-અજાણતાં આશાતના થઈ હોય તેને હુ ખમાવું છું. આચાર્ય-ઉપાધ્યાય-શિષ્યો-સાધમિકે-બાકીના સાધુઓને ખમાવું છું. કઈ પણ છ-પ્રત્યે કપાય કર્યા કરાવ્યા છે તેને ત્રિવિધ ખમાવું છું. હું સર્વ જીવોને ખમાવું છું, સર્વ જીવો મને ક્ષમા આપા, સવજી સાથે મારે મિત્રી છે. કેઈ સાથે આરે વેર, વિધિ કે દ્વેષ નથી. વળી સાધુ છે જેમાં મુખ્ય છે તે ભાગ્યવાન શ્રી સંઘને હું બેહાથે મસ્તકે અંજલિ
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંથારા પિરિસિના અર્થ
( ૧૫ )
નાક પકઠી) શ્વાસ રોકે અને તેવી રીતે નિદ્રા ઊડે ત્યારે પ્રકાશવાળા દ્વાર સામે જેવું. (તે તેને વિધિ હુ જાણું છું.) (૩)
જે મારા રહનું આ રાત્રિએ જ મરણ થાય તે મેં આહાર, પાણું, વસ-ઉપકરણે અને કાયાને મન-વચનકાયાથી (અત્યારે) વોસિરાવ્યાં છે. (૪) ચાર પદાર્થો મંગળ છે, અરિહંત મંગળ છે, સિદ્ધો મંગળ છે, સાધુઓ મંગળ છે, કેવલિપ્રરૂપિત ધર્મ મંગળ છે. (પ.) ચાર પદાર્થો લેકત્તમ છે, અરિહતે લેકેરમ છે, સિદ્ધો કેત્તમ છે, સાધુઓ લેકેરમ અને કેલિપ્રરૂપિત ધર્મ કેરમ છે. (૬)
(સંસારના ભયથી બચવા માટે) હું ચારના શરણ અંગીકાર કરું છું; અરિહતેનું શરણ સ્વીકારું છું, સિદ્ધોનું શરણ સ્વીકારું છું, સાધુએનું શરણ સ્વીકારું છું, કેવલિપ્રરૂપિત ધર્મનું શરણ સ્વીકારું છું. (ડ) હિસા, જૂઠું બાલવું, વગર આપેલું લેવું, મિથુન, પરિગ્રહ, ક્રોધ, માન, માયા, રાગ, દ્વેષ, કલહ, ખેટું આળ મૂકવું, ચાડી ખાવી, રતિ, અતિ, પારકી નિંદા, કપટ સાથે જૂઠું બેલવું, અને અવળી શ્રદ્ધારૂપ મિથ્યાત્વશલ્ય એ અઢાર પાપસ્થાનકે મોક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિમાં અંતરાય કરનાર અને દુર્ગતિનાં કારણ રૂ૫ છે, માટે ત્યાગ કરવો જરૂરી છે. (તેથી હું તેને ત્યાગ કરું છું.) (૮-૯-૧૦)
હું એકલે હું મારું કેઈ નથી, અને હું પણ કોઈને નથી, એવું દીનતા વગરના મનથી વિચારતે આત્માને સમજાવે. (૧૧) જ્ઞાન-દશનથી યુક્ત એક મારો આત્મા જ અમર છે, અને બીજા બધા સંગથી ઉત્પન્ન થએલા બહિર્ભા છે. (૧૨) મારા જીવે દુ:ખની પરંપરા કામ
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪)
અંતિમ સાધન
-
~
-
-
~
~-
~~~-~--
- ---------------------------
શ્રવણ કરાવવું, અને તેને અવસરોચિત્ત વૈરાગ્યવાળ ઉપદેશ આપી સમાધિ વધારનાર પૂર્વાચાર્કકૃત આરાધનાના પ્રકરણે તથા સ્તવને સઝા સુંદર રાગથી સંભળાવવાં.
(શ્રી ધર્મ સંગ્રહ ભાગ બીજાના ભાવાતરના આધારે)
સંથારા પિરિસીના અર્થ બીજાં દરેક કાર્યોને નિષેધ કરું છું–બંધ કરું છું, એટલે સ્વાધ્યાયાદિ કાર્યો કરતો નથી. ગૌતમસ્વામી વગેરે મહામુનિઓ તેમ જ ક્ષમાશ્રમણે સાધુ ભગવંતને નમસ્કાર હા, હું છું આ ! રજા આપો, ઉતમ ગુણુનેથી વિભૂષિત દેહવાળા હે પરમ ગુરુઓ ! પહેલી પારસી સારી રીતે પૂર્ણ થઈ છે, માટે રાત્રિ સંથારાને વિષે સ્થિર થવાની અનુજ્ઞા-રજા આપે. (૧)
હે ભગવંત સંથારાની અનુજ્ઞા આપે, હાથનું એશકું કરવાથી તથા ડાબે પડખે સૂવાથી ( એને વિધિ સચવાય છે, તે હું જાણું છુ) અને કૂકડીની માફક પગ રાખીને (સુવું જોઈએ તે હું જાણું છું), જે આ પ્રકારે સૂવામાં અશક્ત થાઉ', તો ભૂમિનું પ્રમાર્જન કરું (અને પછી પણ લાંબા કરું) (૨)
જે પગ લાંબા કર્યા પછી સંકેચવા પડે તો ઢીંચણુ પુને સાચવા અને પડખું ફેરવવું પડે તો શરીરનું પ્રભાજન કરવું. (એ તેને વિધિ છે. જે શરીરચિતા–પેશાબ કરવા માટે ઊઠવું પડે તો) દ્રવ્યક્ષેત્ર-કાળ-ભાવની વિચા જેણુ કરવી અને (તેમ છતાં નિદ્રા ન ઊડે તો હાથ વડે
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચ વર્ષનું પ્રમુખપદ
૨૧૭ ચહેરા પર મરક મરક હાસ્યની લહેર ફરકી રહી હતી. મૃત્યુ ટાણે, જીવનદીપના બુઝાવાની હવે ઘડીઓ ગણાતી હતી તે વખતે બાપાજીના વદન પર ખિનતાને બદલે હાસ્ય ઊભરાતું હતું, એ સૌ માટે એક ભારે મેટા કૌતુક સમી વાત હતી.
“આ બધાંને છોડીને જવાના અવસરે તમને કંઈ દુ:ખ નથી થતું ? આશ્ચર્યમુધ બનેલા દાક્તરે ગંભીર ચહેરે બાપાજીને પૂછયું.
દુ.બી.શા માટે?” આટલું બોલીને બાપાજી ફરીથી હસી પડ્યા. દાક્તરને તેમણે બેસવાનો ઈશારો કર્યો અને સ્વજનેને જરા નજીક આવવા તેમણે જણાવ્યું; પછી ધીમે પણ ગભીર સાથે તેમણે એક વાત કહેવાની શરૂઆત કરી.
“બાવીસ વરસની ઉમ્મર આ દેહની હતી ત્યારે એક જૈન મિત્રની સાથે તેમના ઉપાશ્રયે વ્યાખ્યાન સાંભળવા ગયે હતે. ગમે ત્યારે તે માત્ર કૌતુક ખાતર જ ગયે હતો, કેમ કે તે સાધુની વ્યાખ્યાન શૈલીના ભારોભાર વખાણ સાંભળેલાં.”
“વ્યાખ્યાન દરમિયાન તેમણે એક કથા સંભળાવી. પ્રશાંત મહાસાગરના એક નાનકડા ટાપુમાં ગણતંત્રની એક વિચિત્ર રાયપદ્ધતિ અમલમાં હતી. દર પાંચ વર્ષ તે ટાપુની પ્રજા એક રાજપ્રમુખની ચૂંટણી કરતી. એ પાંચ વર્ષ દરમિયાન તે રાજપ્રમુખની આજ્ઞા સ કેઈ ઉઠાવતાં ચૂંટાઈને આવનાર દુર્જન હોય અને દુર્જનને યોગ્ય લાગે તેવી ગમે તે આજ્ઞા કરે, પ્રજાને તેનાથી લાભ થાય કે નુકસાન, આનંદ થાય કે દુ:ખ, ગમે તેમ હોય, તો પણ એ
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
( 1 )
બનતમ સાધનો
સંગને લીધે જ પ્રાપ્ત કરેલી છે, તેથી એ સર્વ કર્મસગને મેં મન, વચન અને કાયાથી વોસિરાવ્યાં છે, (૧૩) હું જીવું ત્યાં સુધી અરિહંત એ જ મારા દેવ, સુસાધુઓ મારા ગુરુ અને જિનાએ પ્રરૂપેલ તવ એ મારે ધર્મ છે. આ રૂપ સમ્યફવને હું અંગીકાર કરું છું. (૧૪)
હે જગતના તમામ જીવો! તમે સેવે ખમત-બામણ કરીને મારા પર ક્ષમા કરો. હું સિદ્ધોની સાક્ષીએ આલેચન કરું છું, કે મારે કઈ પણ જીવ સાથે વૈર-વિરોધ નથી, (૧૫) સર્વ જીવો કર્મવશ હોવાથી ચૌદ રાજલેમાં પરિભ્રમણ કરે છે, તે સર્વેને મેં ખમાવ્યા છે, તેઓ મને પણ ક્ષમા કરે. (૧૬) જે જે પાપ મનથી બાંધ્યું હોય, જે જે પાપવચનથી બેલાયું હોય, જે જે પાપ કાયાથી કહ્યું હોય તે સંબંધી મારું દુકૃત પાપ મિથ્યા થાઓ, નિષ્ફળ થાઓ. (૧૭)
પાંચ વર્ષનું પ્રમુખપદ ! બાપાજી હાશમાં નથી એમ માનીને, તેમનું શરીર તપાસી રહ્યા પછી કઈક ખિન્નવદને પરંતુ તેમની સ્વભાવગત સરળતાથી દાક્તર મહદયે આજુ-બાજુ નજર નાખીને ધીમે રે કહ્યું: “વધુમાં વધુ હવે બે કલાક કાઢશે; તમારે જે કંઈ તૈયારી કરવી હોય તે કરી લે.”
બે કલાકને ઉપર બાવીસ મિનિટ, દાક્તર!” આંખ લીન બાપજીએ આ શબ્દો ઉચાર્યા અને આશ્ચર્યથી હાજર તથા બીજ બધાં તેમની સામે જોઈ રહ્યાં. બાપાજીના
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧ )
પાંચ વર્ષનું પ્રમુખપદ ' પ્રમુખ વહાણુમાં બેઠા અને વહાણવટીએ વહાણને સમુદ્રમાં આગળ હંકારવા માંડયું.”
પેલા રાજપ્રમુખે વહાણના કરતાની સાથે આનંદથી વાતો કરવા માંડી, પણ કસ્તાનને ભારે મેટું આશ્ચર્ય થયું. તેણે નમ્રતાપૂર્વક હાથ જોડીને મૃત્યુને ભેટવા જઈ રહેલા રાજપ્રમુખને પૂછયું:
ક્ષમા કરજે, પણ એક આશ્ચર્ય થયું છે. આ પહેલાં બીજા આઠ પ્રમુખોને સામે કાંઠે પેલા બેટ ઉપર મૂકી આવ્યો છું. મારા પિતાજી પણ આ જ વહાણમાં તેમના વખતમાં દસ પ્રમુખને ત્યાં મુકી આવ્યા હતા. જ્યારે પેલા બેટ ઉપર રાજપ્રમુખને મૂકવા જવાનું હોય છે ત્યારે છેલ્લી ત્રણ પેઢીથી આ અમારા વહાણને જ ઉપયોગ થાય છે, એટલે તે મારા આ વહાણનું નામ લેાકોએ “પ્રમુખ માર? પાડેલું છે. આજ પહેલાંના બધા રાજપુરુષે ૨ડતાં કકળતાં આ વહાણુમાં બેસતા. અરે, તેમને જબરદસ્તીથી ઊંચકીને વહાણમાં બેસાડવા પડતા. આખા રસ્તે એમના પર જાતે રાખવા પડતે અને પેલા બેટના કાઠે એમને પરાણે ધક્કા મારીને લગભગ ફેકી દેવા પડતા. એ બધા રાજપ્રમુખના કલ્પાંતે મેં સાંભળ્યાં છે અને હવે તો કેઠે પડી ગયા છે.
પણ તમે કઈ નવી નવાઈના લાગે છે. તમે નથી તે રડતા કે નથી કંઈ કપાત કરતા, એથી ઊલટ તમે તે ખૂબ જ આનંદમાં છે, હસે છે અને નવવધૂને પરણવા જઈ રહેલા કેઈ પ્રેમીજનની માફક ઉત્સાહમાં છે. કૃપા કરીને આમ કેમ તેને ખુલાસો કરશે ?' પેલા વહાણનદીએ પૂછયું.'
જવાબમાં રાજપ્રમુખ ફરીથી હસી પડ્યા, પછી
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮ )
અતિમ સાધને
w
wwwwww૮૮૮૮-~wwwww
પાંચ વર્ષ તે રાજપ્રમુખનું એક પકે રાજ્ય ચાલતું. તેની સામે કઈ વિરોધ ન કરે, કેઈ ચૂં કે ચાં ન કરે, તેની આજ્ઞાનું સૌ કઈ પાલન કરે એવો ધારે હતે.”
“પણ એ પાંચ વર્ષ પૂરાં થયા પછી તેને દરિયા કાંઠે લઈ જઈ એક નાના વહાણમાં બેસાડી દેતા, ત્યાંથી થોડાક માઈલ દૂર એક બીજો બેટ હતા, ત્યાં તેમને લઈ જતા અને ત્યાં તેમને એકલા છેઠીને એ વહાણ પાછું ફરતું.'
પેલા બેટ પર વસ્તી ન હતી. ગીચ જંગલ અને વિકરાળ વનપશુએ એ ટાપુમાં વસતાં અને ભૂલેચૂકે એ ટાપુ પર જનારનાં સમયે વર્ષ ત્યાં પૂરાં થતાં, જહાલી પ્રાણીઓ જે કેઈ જાય તેને શિકાર કરતાં,
એટલે પાંચ વર્ષ રાજ્યસત્તા ભોગવ્યા પછી, વિલાસ અને મેજશેખ માણ્યા પછી છેવટે રાજ્ય પ્રમુખને ત્યાં જવું પડતું, અને ત્યાં જંગલી જાનવરના હાથે મોતને શરણે બૂરી રીતે ઊતરવું પડતું. આ રીતે પાંચ વર્ષના પ્રમુખ પદ પછી ભૂરે મોતે મરવાનું છે એમ જાણનારા એક પછી એક, દર પાંચ વર્ષે આવનારા રાજ પ્રમુખે પાંચ વર્ષ દરમિયાન બને એટલા માજશેખ માણી લેતા, જિદગીની મજામાં ચકચૂર બની જતા.”
એક વાર એ જ રીતે પાંચ વર્ષ પૂરાં કરીને પેલા ટાપુ પર જવાને એક રાજપ્રમુખને વારે આવ્યું. તેને વિદાય આપવા મેટી માનવમેદની બંદર પર જમા થઈ હતી. તે બધાની આંખમાં આંસુ હતાં, પણ પેલા રાજપ્રમુખના ચહેરા પર આનંદ અને હાસ્યની છોળે ઊડતી હતી. ખૂબ જ આનંદપૂર્વક સૌને પ્રણામ કરીને તે રાજ
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચ વર્ષનું પ્રમુખપદ!
( ૨૨૧ )
ચારીઓ અને મજૂરે પણ હવે ત્યાં જ રોકાઈ ગયા છે, અહીં પાછા આવવાની ના પાડે છે. સેનાપતિએ મને કહ્યું છે કે, ત્યાં મારું સ્વાગત કરવા એ બધા એક પગે તૈયાર ઊભા છે. અને અહીં તે માટે રાજ્ય ફક્ત પાંચ વર્ષ માટે હતું પણ ત્યાં તો હું જીવીશ ત્યાં સુધી રાજ્ય કરીશ, હવે ત્યાં મને ફાડી ખાવા માટે રાની પશુઓ નથી, પણ મારું સ્વાગત કરવા માટે એક આતુર સમાજ-સુખી સમાજ ત્યાં છે.'
કહે હવે. કપ્તાન, હું શા માટે ? મારે કલ્પાંત કરવા માટે કે દુ:ખી થવા માટે હવે કોઈ કારણ છે? બેલો! આટલું કહીને પેલા રાજપ્રમુખ પુન: હસી પડ્યા અને આનંદથી આસમાન તથા સમુદ્રના જળને એક કરતી દૂરદૂરની ક્ષિતિજ તરફ જોઈ મલકી ઉઠયા. |
આ કથા મેં વ્યાખ્યાનમાં સાંભળી અને મારા આતમા જાગી ગયે કેટલી સરસ બોધકથા હતી તે? મૃત્યુની પેલે પાર શું છે તે માનવી જાણતો નથી પણ એટલું જાણે છે કે જીવનકાળ દરમિયાન પરલોક માટે જે સત્કર્મરૂપી ભાથુ બાંધી રાખ્યું હશે તે જ સાથે આવવાનું છે અને છતાં, માનવી જાણે છે છતાં, ઉલટી રીતે જ વતે છે.
પેલા સાધુ ભગવંતનું વ્યાખ્યાન પૂર્ણ થયું કે તરત જ હું દોડઘો અને એમના પગમાં આળેટી પડથો, મેં કહ્યું: “ભગવંત, પેલા રાજપ્રમુખે જેમ પાણું પહેલાં પાળ બાધી લીધી તેમ મને પણ આપ માર્ગ બતાવે. શું કરવાથી પરસેક સુધરે? પેલા રાજપ્રમુખની જેમ મૃત્યુ
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ )
અંતિમ સાધને
તેમણે પેલા કપ્તાનના વાંસા પર પ્રેમથી એક જ માર્યો અને કહ્યું: “દોસ્ત, બીજા બધા રાજપ્રમુખે પાંચ વર્ષ વધારેમાં વધારે મજશેખ અને રંગરાગ, ગુલતાનમાં કેમ રહેવું તેને જ વિચાર કરતા હતા અને એ રીતે તેમની જિદગી તેઓ બરબાદ કરી રહ્યા હતા.
મેં પાંચ વર્ષ પછી શું? એ વાતને વિચાર કર્યો, મારી આજ્ઞા તે સૌ કોઈને શિરોમાન્ય હતી. મેં સેનાપતિને બેલાવીને આજ્ઞા કરી કે તમારું અડધું લશ્કર લઈ પેલા સામા કાંઠા પરના બેટ પર જાઓ. સાથે માલ, સામાન, મજૂ, સાધનસામગ્રી, હથિયાર વગેરે જે જોઈએ તે લઈને જાઓ. ત્યાં જઈને પિલા બેટ પરનાં જંગલે કાપી નાખે, ત્યાંના વિકરાળ જાનવરોને નાશ કરી નાંખે અને ત્યાં એક સરસ મજાનું, રમણય શહેર બાંધી નાંખે. આ બધું કામકાજ અતિશય ગુપ્તપણે થવું જોઈએ, અને જ્યાં સુધી
ત્યા શહેર બંધાઈને તૈયાર ન થાય ત્યાં સુધી બધું ગુપ્ત રહેવું જોઈએ.
મારી આજ્ઞા અનુસાર સેનાપતિએ એ બેટ પરનાં જગલે સાફ કરાવ્યાં, ત્યાં એક રમણીય નગર બંદર્યું. અને બાજુબાજુના બીજા બેટ ઉપરથી સારી ઉજળિયાત વસ્તીને ત્યાં બે લાવી. એ શહેરમાં એક સરસ વસાહત ઉભી કરી, મારી પાસે તે પછી બે વર્ષને અંતે સેનાપતિએ બધી વિગતે રજૂ કરી, શહેરના નકશા બતાવ્યા તથા અત્યારે તો વહેપાર ઉદ્યોગનું એક સરસ કેન્દ્ર ઉભુ થઈ ગયું છે. જે ટાપુ પર પાંચ વર્ષ મેં પ્રમુખપદ ભોગવ્યું તેના પાટનગર કરતાંયે વધુ રમણવ શહેર ત્યાં વસી ગયું છે, એટલું સરસ કે સેનાપતિની સાથે ગયેલા સૈનિકે, કર્મ
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
mannenmannnnnnnnn
પચ વર્ષનું પ્રમુખપદ !
( ૨૨૩) મિનિટ બાકી હતી. દેહ જર્જરિત હતો. પિતાની મેળે બિછાનામાંથી ઊઠવાનું શક્ય નહતું.
તેમણે ઈશારે કરી પિતાના શરીરને બેઠું કરવાની સૂચના આપી. પદ્માસન વાળીને તેમને પાછળ ટેકે આપી બેસાડ્યા. બાજઠ ઉપર ઘીને દી તથા અગરબત્તી મૂકાવાવી શ્રી નવકારમંત્રના આલેખનવાળી એક તકતી તેના ઉપર ગોઠવવામાં આવી અને પછી છેલ્લી વાર તેમણે ચારે તરફ નજર કરી.
કોઈ રડશે નહિ, કપાત કરશે નહિ, હું તે પરમસુખ પ્રાપ્ત કરીને એથી પણ અધિક સુખ મેળવવા જાઉ છું. તમે... તમે બધા.. પેલા રાજપ્રમુખની જેમ પાંચ વર્ષ પછી માટેની તૈયારી કરશે તે રડવું નહિ પડે શ્રી નમસ્કારમંત્રને પ્રભાવ તે અચિત્ય છે. મેં તે અનુભવ્યો છે, મારી છેલી ઇરછા મારા માટે, આવતા ભવમાં પણ શ્રી નમસ્કારમંત્રની બેદમાં રમતા રહેવાની છે અને તમારા બધા માટે તમે પણ બધા આ વિશ્વકલ્યાણક મહામંત્ર શ્રી નવકારનું શરણું લઈને આ સંસારને તરી જાઓ તે છે.”
છે, જે
2. ગચાઇના
પછી બાપાજીએ ધીરે સાદે શ્રી નવકારમંત્રનું ઉચ્ચારણું શરૂ કર્યું. સાદ બેસતે ગયે, શેઠને ફડફડાટ ઓછો થતે ગયે અને એ જ હાલતમાં પદ્માસન વાળેલી દેહાવસ્થામાં બાપાજીને પ્રાણ જ્યારે દેહને છોડીને ગયો ત્યારે દાક્તરે ઘડિયાળમાં જેઈને કહ્યું: “બરાબર બે કલાક ને બાવીસ મિનિટ.”
વી. દીવેટ,
વાળી રે
હું. '
સમાપ્ત
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૨)
અન્તિમ સાધના
ટાણે પૂર્ણ આનંદ, સતિષ અને હાસ્યપુર્ણ વદન સાથે સો સ્વજનોને વિદાય આપી શકાય તે માટે કઈક માગ બતાવે
“જૈન કુટુંબમાં જન્મ તો હતો નહિ અને જેનાઓ, સિદ્ધાતિ વગેરે કશાનો ખ્યાલ હતું નહિ, એ વાત પેલા સાધુ ભગવંતને મેં કહી. તેમણે આનંદ-પુલકિત હૈયે મને કહ્યું:
મહાનુભાવ! એક માત્ર શ્રી નવકાર ગોખી લે, પરમ પાવનકારી એ નમસ્કારમંત્રનું રટણ જીવનભર કર્યા કરે. તત્વ, શાસ્ત્ર અને ધર્મ-ધર્મ વચ્ચેના ભેદને વીસરી જાઓ, પરિણામ શું આવશે તેને વિચાર પણ છેઠી છે. અને ફક્ત શ્રી નવકારમંત્રની આરાધના કરે. તે તમને તારશે, તે તમારી મનોકામના પૂર્ણ કરશે.'
* આ પછી શ્રી નવકારમંત્રને કંઠસ્થ કરી મેં તેનું રટણ શરૂ કર્યું. જરા પણ અવકાશ મળે કે મને મન નવ કાર ગણ્યા કરવાને મેં મહાવ પાડ્યો. અને એના ફળ
સ્વરૂપે મને આજે આ દેહને છોડવાના અવસરે કોઈ જાતનું દુ:ખ, ગ્લાનિ, ભય કે ચિંતા નથી. પેલા રાજપ્રમુખને માટે જેમ રમણીય નમર તૈયાર હતું તેમ મારા માટે આ ભવથી પણ વધુ સુંદર અને વધુ સુખદાસી એ પરભવ તૈયાર છે. શ્રી નવકારમંત્રના પરમપ્રતાપે તે હું જોઈ શકું છું. હવે કહે, દાક્તર, ઉદ્વેગ કે ખિન્નતા મારી પાસે ક્યાંથી હોય??
બાપાજીએ ધીરગંભીર આનદમિશ્રિત સ્વરે તેમની વાત પૂરી કરી અને ઘડિયાળમાં જોયું. દાક્તરે કહેલા બે કલાક પૂરા થયા હતા. બાપાજીના કહેવા મુજબ હવે બાવીસ
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજ્ઞાનુમારિણી યતના
( ૨૨૫) જને સેવેલી પ્રવૃત્તિ યતના ન કહેવાય, પરંતુ સંયમ ટકાવવા માટે, દ્રવ્યાદિકને આશ્રીને દુકાળ, માંદગી, જંગલ ઉલઘન કરવું. તેમાં જે નિષિદ્ધ પ્રવૃત્તિ દ્રવ્યાદિકને આશ્રીને કરાય; ક્યારે આ રોષ ન સેવવાને અવસર મેળવું, એવી અત્યંતર ચિત્તવૃત્તિ રહેલી હોય, તેમ જ લાગેલા દેશેની શુદ્ધિ ક્યારે કરૂ ? આવી પરિણતિ સતત વહેતી હોય, તે જયણા કહેવાય.)
તે તે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવને આશ્રીને વિવિધ પ્રકારની ઘણું અસત્યવૃત્તિને ક્યા સ્વરૂપ પ્રવૃત્તિ, યતનાકાળમાં થનારી એવી ઘણી જ શાષે નિષેધેલી અસપ્રવૃત્તિને આચરવા રૂપ, કયારે? તો કે તેવા પ્રકારની માંદગી આવી હેય, દુષ્કાળ સમય હેય, જગલના લાંબા માર્ગો ઓળંગવાના હોય, શરીરમાં નિર્બળતા આવી હોય, તેવી અવસ્થામાં સમ્યગદશન જ્ઞાન અને ચારિત્રરૂપ મેક્ષમાર્ગની આરાધના ટકાવવા માટે પરિમિત અશુદ્ધ ભજન-પાણી આદિ સેવન કરવારૂપ જે ચેષ્ટા, એટલે કે, કારણથી કરેલી તેવી ચેષ્ટા તે જયણા કહેવાય. તે આપત્તિકાળમાં નિશીથ વગેરે શાસ્ત્રોમાં કહેલ અપવાદપદે સેવન કરાય, પણ પિતાની
છાએ નહિ, અપવાદપદ સેવીને જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રની સાધના કરવાની અભિલાષા રાખે છે. અમય મળે, ત્યારે ગુરુ પાસે આલોચનાદિક શુદ્ધિ કરવાની અભિલાષા રાખે છે. જેમ બને તેમ અ૯પદેષ સેવન કરે, અધિક દોષ થાય, તો આત્મા પાપકર્મથી ડરે, ત્યારે તે જયણા કહેવાય(૭૧)
વ્યાદિક આપત્તિમાં યતના, સમ્યગદર્શનાદિ સાધી આપનાર છે. એમ કહ્યું, પરંતુ છદ્મસ્થ આત્મા યતનાવિષયક દ્રવ્યાદિક જાણવા માટે સમર્થ થઈ શકતો નથી, એ શંકાના નિવારણ માટે કહે છે
૧૫
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૪ )
---AAA
અન્તિમ સાધના
આજ્ઞાનુસારિણી ચંતના આવા દુષમા કાળમાં પણ આજ્ઞાનુસારિણી એવીયતનાજયણા સેવન કરવાથી જે ફળ થાય છે તે કહે છે.
जयणा उ धम्मजणणी, जयणा धम्मस्स पालणी चेव । तबुढिकरी जयणा, एगत सुहावहा जयणा ||७६९ ||
૯૬૯-જેનુ લક્ષણ આગળ જણાવીશું, એવી સથમ વિષે જે યતના તે પ્રથમ ધમ ઉત્પન્ન કરવાના કારણભૂત છે. શ્રુતધમાં અને ચારિત્રધાં તે રૂપ ધર્મોના ઉપવને નિયા રણ કરનારી-પાલન કરનારી જયણા છે. ધર્મની પુષ્ટિના કારણભૂત હૈાવાથી ધર્મની વૃદ્ધિ કરનારી જયણા છે. વધારે કેટલુ' કહેવુ ? મેાક્ષને પ્રાપ્ત કરાવનારી-એકાન્ત સુખ ાપનારી આ જયણા કહેલી છે. (૭૬૯)
નથળાપ ચક્રમાળો, નીચો ત્ત-બાળ ચળાળ 1 સહાવોદાસેવળ માવામો માનશે !J૭૭૦ ૭૬૦-જિનેશ્વર ભગવતે પહેલી યતનામાં વ આત્મા સાચા માની અઢા હેાવાથી વા ૪ નવે તન્ત્યાને એવ હાવાથી સમ્યક્ ચારિત્ર-ક્રિયા સેવન કરતા હેાવાથી કોઈ પ્રકારે તે સપરિપૂર્ણ રૂપ ત્રણે રત્નાના આરાધક કેવલી ભગવન્તેએ કહેલ છે. (૭૬૦) એ પણ કેવી રીતે તે કહે છે.
ડી- હવે અહિ યતના કેને કહેવાય ? નિશીથ વગેરે છેઃસૂત્રમાં આપત્તિકાળમાં અપવાદ લક્ષણ-અર્થાત દ્રવ્ય-ક્ષેત્રકાળ અને ભાવની પ્રતિકૂળતા હેાય તેવી આપત્તિમાં, નહિ કે લાભ-નુકશાન ગુરુ-લાઘવની વિચારણા શૂન્યપણે, પરમપુરુષની લઘુતા કરાવનારી, સસારાભિન દી-પુદ્ગલાન દી
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનાનુસારિણી યતના
( ૨૨૭ )
સમ્યગદાનાદિ વૃદ્ધિ કરનાર એવાં દ્રવ્યાદ્દિક-વિશેષાને સેવન કરવારૂપે જાણી શકે છે. ગભિલ્લુ રાજાએ હણ કરેલ પેાતાની સાધ્વી બહેનને કાલિકાચાર્ય જેમ જાણેલ તેમ સારી રીતે ઉપયાગ કરેલી બુદ્ધિથી કોઇપણ વસ્તુ એવી નથી કે, જે ન જાણી શકાય. તે માટે કહેલુ` છે કે:- ભૂમિમાં ઊંડાણમાં દૂર સુધી સ્થાપન કરેલ નિધિને તૃષુ, વેલડી આદિથી આચ્છાદિત થએલી ભૂમિમાં નેત્રથી ન દેખવા છતાં કુશલ બુદ્ધિવાળા પુરુષા બુદ્ધિરૂપી નેત્રથી તેને ખે છે, ' (૯૭૩) અહીં બીજી દૃષ્ટાંત પણ કહે છે.
-
(૭૫૪) જ્યાતિષીએ જયેાતિષશાસ્ત્રના આધારે સુકાલદુષ્કાળ થશે તે બરાબર જાણી શકે છે, વૈદ્યો વૈદકશાસ્રના અનુસારે જલેાદર વગેરે મહાભ્યાધિના વિનાશ જાણી શકે છે. સુશ્રુત વગેરે ચિકિત્સાશાસ્ત્રે ના બરાબર્ અભ્યાસ કરેલા હાય, તેવા જાણકાર વૈદ્યોને રેગ મટશે કે નહી' મટે, તેની ખબર પડે છે. વરાહમિહિર સહિતા આદિક જ્યાતિષશાસ્ત્ર અને સુશ્રુત વગેરે. વૈદકશાસ્રાથી જેમ કાલજ્ઞાન તેમ જ રાગજ્ઞાન થાય છે તેમ આ ગીતા મુનિવર યુતનાવિષયક અન્ન-પાન આદિના પ્રતિષેધ શાસ્રવચનેા દ્વારા જાણી શકે છે જ, (૭૭૪) તથા —
(૯૭૫) કાયિક વાચિક અને માનસિક આ ત્રણની ઉપયાગ-શુદ્ધિથી આહાર પાણી ગ્રહણ કરવામાં પ્રવર્તેલ સાધુ હાય, તેજે સમયે ત્રણે કરણના ઉપયાગ-પૂક આહાર ગ્રહણ કરે છે, તે વખતે તે સાધુના ઉપચાગની નિલતા હાય છે. અને તેથી અશુદ્ધ-ાષવાળા આહાર-પાણીના એધ જેમ તે ભાવમાધુને થાય છે અને તે એવ પણ તદ્દન પરિશુદ્ધ-અસ્ખલિત સ્વરૂપવાળા થાય છે, તે પ્રમાણે અહીં
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨)
અતિમ સાધના ૭૭ર-સમ્યગદર્શનાદિ ત્રણેયને પરિણામની ધારાને પ્રવાહ અખંડિત એક સરખે સાનુબંધ ચાલુ જ હોય છે, એ જ પ્રમાણે લાભ-નુકશાનની વિચારણા પૂર્વક વિરહ એવા દ્રવ્યાદિ સેવન કરવામાં આવે, તે સમ્યગદર્શનાદિના પરિણામને પ્રવાહ ખંડિત થાય, અથવા નિરનુબંધ થાયઆ વસ્તુ જણાવી, તે અતીન્દ્રિય વરતુ જણાવી, તે કઈ અસર્વઝ-છઘસ્થ ન જાણે કે--નિર્ણય કરી શકે અતીન્દ્રિય પદાર્થને આ પ્રમાણે વ્યવહાર કરવામાં આવે, તો સમ્યગ દર્શનાદિ આ પ્રમાણે સાનુબંધ, આ પ્રમાણે નિરનુબંધ બની જા તેનો નિર્ણય અસર્વજ્ઞ કેવી રીતે મેળવી શકે? (૭૭૨) આ પ્રમાણેની શંકાનું સમાધાન કહે છે
(c૭3) સર્વજ્ઞ ભગવંતના વચન-શાસન-આગમથી યથાર્થપણે ઉત્સગ-અપવાદથી શુદ્ધ એવા સર્વજ્ઞ-વચનને પરમાર્થ જેણે જાણેલ છે, એવા સાધુ-વિશેષ તે ગીતાર્થ સાધુ. એ પણ છદ્મસ્થ છતાં જાણે છે. જેમ નાના ચિહ્નરૂપ ધૂમાડાથી ન ખાતે અગ્નિ દેખાય છે, તેમ પૂલ બુદ્ધવાળાઓને ન દેખાતા કે ન જણાતા પદાર્થો ચિહ્નો-લિગે દ્વારા ધૂમાડાથી જેમ અગ્નિનું જ્ઞાન થાય, તેમ સેવનાર અને સેવનીય દ્વવ્યાદિ અવસ્થા-વિશેષથી-નજીકના કારણથી પદાર્થ જાણું શકાય છે. મન વચન અને કાયારૂપ કરણથી હમેશાં ઉપગવાળે હાય, પ્રશરત ત્પત્તિકી વગેરે બુદ્ધિ ધનવાળે ગીતાથ મુનિ હોય તે જાણી શકે છે. જેમ કેઈક મહાબુદ્ધિશાળી રત્નનો વેપાર કરનાર રત્ન-પરીક્ષાશાસ્ત્રાનુસાર બુદ્ધિથી રાનમાં રહેલી વિશેષતાઓ બરાબર જાણીને તે જ પ્રમાણે તેનું મૂલ્ય આકે છે, એ પ્રમાણે ગીતાર્થ મુનિવર પણ શાસ્ત્રાનુસાર વ્યવહાર કરતા કરતાં કઈ વખત વિષમ અવસ્થામાં આવી પડ હોય, તે પણ
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજ્ઞાનુસારિણી વતની
( ૨૨૮ ) નથી–તે વાત પ્રગટ છે. આ લેખમાં પણ કેઈપણ પદાથની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરનાર ગૌરવસ્થાન પામતો નથી. (૭૭૭) તથા
૯૩૮-જે કારણથી ભગવંતે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ આદિને અનુકૂલ અન પાનાદિની ગવેષણ કરવારૂપ કહેલું છે, લાવવિશુદ્ધ એટલે ઔદથિક ભાવનો ત્યાગ કરીને ક્ષાપશમિક ભાવ-સહિત જે જ્ઞાનાદિક આરાધનાનું અનુ. છાન કરવામાં આવે, તેમાં જેમ તેનું ફળ મળે છે, તેમ આ અનુષ્ઠાન પણ કહેલું છે, દરારો ઉપાય હેવાથી, (૩૮) માટે જ કહે છે –
णधि कि चि अणुणातं, पडिसिद्धं वा वि जिणवरिंदेहि । तित्थयराणं आणा, कज्जे सच्चेण होयव्वं ॥७९॥
૭૩૯ અષભાદિક તીર્થકર ભગવતેએ માયક ૯૫ વિહારાદિ સાધુનાં કર્તવ્ય માટે એકાંતે આ જ કર્તવ્ય છે.” આમ આજ્ઞા કરી નથી, તેમ જ કેઈ એકાન્ત નિષેધ પણ કરેલ નથી. જેમ કે, તમારે એકાન્ત માસક૯પ-વિહાર કરે જ. એમ જકાર પૂર્વકની આજ્ઞા કે જકા–સહિત એકાંત નિષેધ કેઈ કાર્યને કહેલ નથી. ત્યારે તેમણે કેવી આજ્ઞા કરેલી છે ? તે કહે છે. તીર્થકર ભગવંતની આજ્ઞા આ પ્રમાણે સમજવી કે સમ્યગદશન-જ્ઞાન-ચારિત્રની આજનાના કાર્યમાં સત્યપણે સરળ પરિણામ પૂર્વક વર્તાવ કરે, (૭૯) તથા
આ મનુષ્યજન્મ-જિનવચન, સર્વશનું શાસન જીવને પ્રાપ્ત થવું મહાદુલભ છે. તે વાત આગળ ચાલક વગેરે
તેથી કહેલી છે. તેથી અંત:કરણના સાચા પરિણામરૂપ
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૨૮ )
અન્તિમ સાધના
યતના-વિષયમાં પણ પરિશુદ્ધ વિશેષ પ્રકારનું જ્ઞાન થાય છે, તેમ સમજવું. (૭૭૫)
શકા કરી કે, સ જગા પર ધના અર્થીએ હાય, તેવા લેાકેાને દાન આપવા માટે સેઇ પકાવવાની પ્રવૃત્તિ એમાં ઘણે ભાગે અનેષણી, અકલ્પનીય, સાધુને ઢાપ લાગે તેવી સામગ્રીએ ગૃહસ્થે તૈયાર કરે છે, જેથી તેમાં દાખની બહુલતા હોય છે. એષણાને વિવેક કરે, તેપણ તેનું યથા જ્ઞાન પામવુ* દુષ્કર છે, તે તેનું દૃષ્ટાંત અહીં કેમ જણાવ્યુ ? એમ શકા કરનારને કહે છે
૯૭૬–પિડનિયુક્તિ આદિ આગમશાસ્રા વિષે જેને અતિઆદર-બહુમાન હૈાય છે, એવા ચારિત્ર'ત આત્માને
આ અનેષણીય-દાષવાળુ-અગ્રહણ ચાગ્ય છે-એવુ* વિજ્ઞાન થવુ દર્લોભ નથી, હવે કેાઈક દાન દેવાની બુદ્ધિથી છલનાકપટ કરીને સૂઝતા આહાર સૂઝતા-કલ્પે તેવા રૂપે આપે અને જ્ઞાન ન થાય, તા તેમાં અનેપીય ગ્રહણ કરવા રૂપ ઢાષ ગણાતા નથી. અંત:કરણની નિમ્લતારૂપ પરિણામની શુદ્ધિ હૈાવાથી. (૯૭૬)
આ જ વાતને ઉલટાવીને સમજાવે છે
૯૭-કહેલા લક્ષણવાળી યતનાથી વિપરીત સ્વરૂપઅયતનાથી એકાંતભાવે સત્યવ, જ્ઞાન અને ચારિત્ર એ ત્રણેય વિપરીત નતી જાય-અર્થાત્ મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન અને અચારિત્ર સ્વરૂપ બની જાય, કેવી રીતે ? તીકર ભગવતની આજ્ઞા, તે જયણા એ ધમ ઉત્પન્ન કરનારી માતા છે, એ રૂપ આજ્ઞાની અશ્રદ્ધા-અરુચિ કરવાથી, જેને યતનાની રુચિ હૈાય, તે મૃતનાનુ' લ ઘન કરીને કદાપિ પ્રવતા નથી, અને જો પ્રવર્તે તેા તેને તે યતનામાં શ્રદ્ધા
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwmum
આનુષારિણી યતના
, ૨૩૧ ) કર્મ છૂટો પડી જાય, તે જ ખરેખર મેક્ષને ઉપાય અથવા મોક્ષમાર્ગ છે, તે માટે દષ્ટાંત કહે છે. રોગ-વ્યાધિવાળી
અવસ્થામાં રામ મટાડનાર ઓષધ રગને અટકાવી જુના રોગને નાશ કરવા માફક દેશ, કાલ અને રેગને આશ્રીને કે તેવી અવસ્થા ઉત્પન્ન થાય છે કે, જે અવસ્થામાં અકૃત્ય કૃત્ય થાય અને કરવા લાયક કર્મને ત્યાગ કરે પડે છે. એ વચનને અનુસરતો લાભ-નુકશાનને હિસાબ ગણીને નિપુણ વૈદકશાસ્ત્રના જાણકાર વેદ્યો તેવી તેવી ચિકિ. સામાં રેગની શાતિ થાય, તેમ પ્રવર્તે છે. તે પ્રમાણે ગીતા મુનિવરે તેવી તેવી વ્યાદિ આપત્તિઓમાં વિવિધ અપવાદ સૂત્રાનુસારે સેવન કરતા હોય, તે તેમાં નવા દારે રોકવા પૂર્વક પૂર્વનાં કરેલાં કમની નિરા લક્ષણ ફળ મેળવનાશ થાય છે. (૭૮૨)
હવે ઉત્સર્ગ–અપવાદનું સમાન સંખ્યાપણું જણાવે છે.
૭૮૩-પર્વત વગેરે ઉચા સ્થાનની અપેક્ષાએ જે નીચે મિતલનું સ્થાન, આ પ્રમાણે એકબીજાની અપેક્ષાએ ઉચું-નીચુ સ્થાન સ્ત્રી બાળકમાં પણ પ્રસિદ્ધ છે. ભૂમિતલથી ઉપરનું સ્થાન પણ તેની અપેક્ષાએ ઉંચુ એમ ઉચુ-નીચું સ્થાન એક બીજાથી સાપેક્ષ હેય છે. એમ હોવાથી જે સિદ્ધ થયું, તે કહે છે-કહેલા દુષ્ટાતાનુસાર પરસ્પર અપેક્ષા રાખવા પ્રતીતિ-શ્રદ્ધાના વિષયના ભાવને ભજનારા ઉસ-અપવાદ સમાન સંખ્યાવાળા હોય છે. અથવા એક મકાનના દાદાનાં પગથિયા ચઢતી વખતે અને ઉતરતી વખતે એક સરખી જ સંખ્યાવાળાં હોય છે, પરંતુ ઉપર જઈએ ત્યારે ઉપર જવાનું, તે જોયતળિયાની અપેક્ષાએ અને ઉપરથી નીચે આવવું છે તે નીચે જાઉં
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ )
અન્તિમ સાધના
ભાવ-પરિણામથી જ જ્ઞાનાદિકની આરાધના કરવી, પરંતુ ભાવપરિણતિ વગર માત્ર દેખાવ માટે. બાહ્ય અનુષ્ઠાન માત્ર ન કરવાં. કેમ કે, એકલાં ભાવ વગરનાં બાહ્ય અનુષ્ઠાને નિષ્ફલ-નકામા છે. તે માટે કહેવુ છે કે-તાત્વિકભાવને પક્ષપાત કરવો અને ભાવશૂન્ય જે માત્ર ક્રિયા તે વચેનું અંતર કેટલું ? તે કે, સૂર્યનું તેજ અને ખજૂવાનું તેજ, ખજૂવાનુ તેજ ઘણું જ અ૯પ અને ક્ષણમાં વિનાશ પામનારૂં છે, જ્યારે સૂર્યનું તેજ ઘણું જ અને અવિનાશી છે. માટે જે પ્રમાણે આજ્ઞાની આરાધના થાય તે પ્રમાણે પ્રયત્ન કરો (૭૮૦)
આજ્ઞા આરાધના માટે જે કરવું ઘટે, તે વિશેષતાધી
૭૮૧-સામાન્યથી કહેલ વિધિ ઉત્સગ અને વિશેષથી કહેલ વિધિ અપવાદ કહેવાય, તેથી ઉત્સર્ગ અને અપવાદ બન્નેનાં યથાસ્થિત સ્વરૂપ જ્ઞાન વિષે બુદ્ધિશાળીએ નિશીથ અધ્યયન વગેરે તથા તેને પ્રતિપાદન કરનારા આગમાનુસારે નૈગમાદિ નય-વિચાર સહિત બનેને સમજવા પ્રયત્ન કરે. (૩૮૧)
હવે સવ નથી અભિમત એવા ઉસ અને અપવાદ એક જ છે-એમ તત્ત્વથી સ્વરૂપ અગીકાર કરીને
૭૮૨-ઉત્સ–અપવાદરૂપ જે અનુષ્ઠાન સેવન કરવાથી મિથ્યાત્વાદિક દે રોકાય, એટલે કે, તેવા તેની પ્રવૃત્તિઓ થાય નહિ. તથા પૂર્વભોમાં ઉપાર્જન કરેલા નાવરણીય આદિ અશુભ પાપકર્મોનો ક્ષય થાય-આત્માથી
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાચમા અને તેનુ કુટુંબ
( ૨૩૩ )
૭૮૬-ઉત્સગ કે અપવાદરૂપ આજ્ઞાપૂર્વક ઘણાં અનુ. ઠાને નિર્વાણ-ફલ આપનારાં થાય છે. માટે બુદ્ધિશાળીએએ જે પ્રકારે કાની સિદ્ધિ થાય, તે પ્રકારે આજ્ઞાને ખ્યાલ રાખી કાર્ય કરવુ, પરંતુ આજ્ઞાથી વિપરીત મતાનુ ગતિક-બહુ લેાકેા અનુસરતા હાય, તેવા લૌકિક તીસ્થાનલૌકિક દાન ન કરવાં, લેાકેાત્તરમાં પણ પ્રમત્તજન આચરિત વિવિધ કાર્યને ન અનુસરવું, સર્વજ્ઞ-શાસનનું આ રહસ્ય સમજવુ'. (sc૬)
કાચળે! અને તેનુ કુટુ ખ
સમુદ્ર સખા મહાસરોવરમાં અનેક મત્સ્ય, મગર, કાચશ્મા, રડકા, જળજતુ વગેરેના ભયથી એક કામે ઊડે ડૂબી જાય વળી ઉપર્ આવે, માજા' સાથે અથડાય ત્રાસ પામે, નાસતેા દાતા દશે દિશામાં પલાયન થતા, ઊછળતે, પછડાતા ઘણા પડારે હીલના પામતે, ઘણું સહન કરતા ક્ષણવાર નિરાંતે બેસવાનું સ્થાન ન પામતે, પરિભ્રમણ કરી રહેલ છે. કાઇક સમયે મહામુશીબતે દુ:ખથી કટાળી ગએલ જળ અવગાહન કરતા કરતા, ફરતા ફરતા જળ ઉપરના સાગમાં પદ્મિની ક્રમળવાળા સરોવરમાં ઉપર લીલફૂલની મખમલ જેવી ર્'ગીત ચાદર સરખી સેવાળ પથરાએલી હતી, ત્યાં આ કાચા પહોંચે. પવનના ઝપાટા ચેાગે તેમાં ફાટ પડી. તે ફાટમાંથી ગ્રહ નક્ષત્રના પરિવારવાળુ શરદ પૂર્ણિમાના ચઋતુ' નિર્મળ પ્રતિભિખ રેખાચુ, જિંદગીમાં પ્રથમ વખત આ દૃશ્ય દેખેલ હેાવાથી અપૂર્વ આનંદ પામ્યા. તે વખતે વિકાસી કમળાનાં વને ખીલેલાં છે. હસેા પણ મનેાહર કલરવ કરી રહ્યા છે. ફાફના શબ્દો સાંભળાઇ રહ્યા છે. સાત પેઢીના
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩૨ )
અન્તિમ સાધના છું. ચડવામાં કે ઉતામાં પગથિયાં સમાન સંખ્યાવાળાં હોય છે. (૯૮૩) ઉત્સર્ગ–અપવાદનાં લક્ષણ કહે છે
હ૮૪-પરિપૂર્ણ વ્યાદિથી યુક્ત રામનુષ્ઠાન, જેમ કે, વજસ્વામીને દેવતાઓ કેળાપાક કે ઘેબર કવ્ય વહોરાવવા આવ્યા ત્યારે આ કયું દ્રવ્ય પ્રહણ કરવાનું છે, તે દ્રવ્ય આહારના ૪૮ દોષરહિન દ્રવ્ય છે કે કેમ? ક્ષેત્ર કયું છે? કાળ વહેવા લાયક છે કે કેમ? વહેરાવનાર રાજકે દેવ તો નથી ને? ... રાજપિડ દેવપિડ સાધુને કહપે નહિં ઈત્યાદિક કળ્યાદિકની પૂર્ણ તપાસ કરીને પછી નિર્દોષ, કહ્યું તેવું હેય તે સામાન્ય કાળે-ઉત્સગ માટે ગ્રહણ કરવું. તે દ્રવ્યાદિથી રહિત જે અનુષ્ઠાન, તે અપવાદ કહેવાય. દ્રવ્યાદિયુક્તની અપેક્ષાએ તેનાથી રહિતને જે અપવાદ માગ સેવવાને હેયા પર તુ હવ્યાદિકવાળાને અપવ દમાગ સેવવાને ન હોય, જે ઔચિત્યથી અનુષ્ઠાન તે ઉત્સગ અને ઔચિત્ય-રહિત અનુષ્ઠાન, તે અપવાદ. જે એક બીજા અનુષ્ઠાનથી વિપરીત પક્ષના અનુષ્ઠાન તે ઉત્સગ–અપવાદ અનુઠાન નથી, પરંતુ સંસારને અભિનંદન આપનારી વધારનારી ચેષ્ટા છે. (૭૮)
હવે ઉપદેશનુ સર્વસ્વ અથવા નીચાડ કહે છે –
૭૮૫-સર્વજ્ઞ ભગવંતને વચનાનુસાર રાગ-દ્વેષાદિથી અકલુષિત મનના પરિણામ, જે ભવાતરમાં સાથે આવનાર થાય, તેવા અનુબન્ધવાળા શુભ પરિણામ માટે પ્રયત્ન કર. ઉત્સર્ગ અને અપવાદ બને અવસ્થામાં આ શુદ્ધ ભાવ અને આજ્ઞા યોગ ગણેલ છે, માટે તેવો પ્રયત્ન કરવો. (હ૮) કેમ ? જે માટે કહેવું છે કે –
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાચબો અને તેનું કુટુંબ
(૨૭૫ )
wwwmmwuarmurorununuwwwwww
જીવ સંસારકાર્યમાં ઉદ્યમવાળા છે, દુ:ખથી સંસારમાં કંટાળતો નથી, સુખથી સંતોષ પામતો નથી. આ વે અનેક ભવમાં અનેક જાતિઓમાં જે શરીરે છેલ્યા છે તેના થોડા ભાગથી ત્રણ ભુવન ભરાઈ જાય. નખ, દાંત, ભમ્મર, આંખ, કેશ વગેરે આ જીવે અત્યાર સુધીમાં છેડયા હશે તે તમામના ઢગલા કરીએ તે મેરૂ પર્વત જેવડા ઘણું થાય.
હિમવાનપર્વત, મલય પર્વત, મેરુપર્વત, સમુદ્ર અને પૃથ્વી સરખા દગલા કરવામાં આવે તે તેનાથી પણ અનંત ગુણા અધિક આહાર આ છે અત્યાર સુધીમાં આરોગ્યા. મેટા દુ:ખ સમુદાયના આકંદનથી આ જીવે જે આંસુ પાડયા હશે, તે સર્વ અમ્રજળ એકઠું કરીએ તો કુવા, તળાવ, નદી, સમુદ્રાદિકને વિષે સમાય નહિ, અત્યાર સુધીનું માતાનું દૂધ એકઠું કરીએ તે સમુદ્રના જળથી પણ વધી જાય.
અંત વગરના સંસારમાં અબલા એટલે એક સ્ત્રીની નિમાં તેમ જ સાત દિવસની મરી ગએલી, કહાઈ ભયેલી કૂતરીની પેનિના વચલા ભાગમાં માત્ર કૃમિપણે જેટલાં શરીર છોડ્યાં તે તમામ કૃમીપણાના ભવના શરીર એકઠા કરીએ તો સાતમી નરકની પૃથ્વીથી માંડીને સિદ્ધક્ષેત્ર સુધીનું તમામ ઉત્કૃષ્ટ ચૌદ રાજલોક ક્ષેત્ર તે શરીર સમૂહને અનંતમે ભાગ ચોરાજ લેકમાં ન સમાય,
પ્રાપ્ત થએલા કામભેગે અનંતકાળ સુધી અહીં ભેગવ્યા છતાં તે કામભેગે અપૂર્વ જ લાગે છે વિષયસુખ પણ અપૂર્વ માને છે. જેવી રીતે ખસ વ્યાધિવાળા નખથી ખણે છે, દુ:ખ થાય છે, છતાં ખણવામાં સુખ માને
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
અન્તિમ સાધના
( ૨૭૪ )
****
વ’શમાં જોયુ” કે સાંભળ્યુ નથી તેવુ' અદ્ભુત દૃશ્ય જોઇ કાચએ જીવાર વિય પામ્યા, અને વિચારવા લાગ્યા કે શું ખા જ સ્વર્ગ હશે ? આ સ` મારા મધુએ ૨૧જનાને જ! જણાવી જાવા લાલુ', તેમ કરી વળી પાતે ઊંડા પાણીમા પેાતાના સ્વજનેને અધુને લેવા ગયે.. તેમને ખેાળતાં પર દિત્રસ થયાં, સ` સ્વજનેાને લઇ પાછા ફરતાં પંદર દિવસ વીતી ગયા. અહીં ઉપર આવ્યું ત્યારે અમાવાસ્યાની કાળી રાત્રિ હતી. તેમજ સેવાળની ફાટ પવનથી પુરાઈ ગઈ હતી, તેથી કાચબાને પહેલાંની રિદ્ધિ શાભા, ખીલેલુ કમળવન કંઈપણ જોવામાં ન આવ્યું. બહુ કાળ આમ તેમ ફર્યા છતા પૂરની શાક્ષા ફરી કયાંય પણ દેખી શકયો નહીં,
દૃષ્ટાન્ત ઉપનય
એવી રીતે ચારતિ ભવગહનમાં દુલ્હલ્સ એવા મનુયુસવમાં અહિયા લક્ષણવાળા વતે પાસીને જે પ્રસાદ કરો, તે વળી લાખા ભવે પ્રાપ્ત થઇ શકે એવુ દુ:ખથી પ્રાપ્ત કરેલ મનુષ્યપણું મેળવીને ધર્મ પ્રાપ્ત નહિ કરે, તે કાચબા માફક જેબ દાન રિદ્ધિથી ચૂથો, તેમ આ જીવ પણ ધર્મથી વિચત રહેશે. બે ત્રણ વિસ મુસાફરી કરવી હેય તા માર્ગમાં ખાવા માટે સારી રીતે ભાથુ, પહેરવા માટે કપડાં, સૂવા માટે ખિસ્તરે, સાથે લઈ જઈએ છીએ. તે પછી ચારાશી લાખ ચેનિસ્વરૂપ મેટા સ’ક્ષાર્ અરણ્યની મુસાફરીમાં લાંખે કાળ ચાલે તેવુ ધર્માભાથું લેવા માટે કેટલી મેાટી તૈયારી કરવી જોઇએ ?
જેમ જેમ પહેાર, દિવસ, મહિના, વર્ષ વીતી જાય છે, તેમ તેમ મરણ નઈક આવતુ જાય છે, પાપી પ્રમાદાધીન
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાચમાં અને તેનું કુટુંબ
( ૨૩૭ )
શીલ અને સાધુપણું લીધા પ્રમાણે પાળી પુઠરીક મહાઋષિની માફક પેાતાનું કાર્ય પાર પાડે છે. જન્મ, જરા, મરણ, રાગ, શેક, આધિ, વ્યાધિ, ઉપાધિ, ઇલિયેગ, અનિષ્ટસચેગ આદિ અનેકાનેક દુ:ખથી ભરપૂર સસારમાં બિન્દમાત્ર સુખ નથી. તેથી આ મનુષ્યપણામાં એકાંત મેાક્ષ-પુરુષાર્થ દવા લાયક છે.
સરાવર જેવા સંસાર. કારમા સખા જીવ, જળચરવે જેવા અસારનાં દુ:ખેા કહેશે, શરદપૂર્ણિમાના ચદ્રનું અપૂર્વા દર્શન સરખુ મનુષ્યપણુ યાવત ઉત્તમ ધર્મરત્નની પ્રાપ્તિ, અમાવાસ્યાની રાત્રિ સરમાં અન્યગતિ અનાય દેશ, દુધર્મા પ્રાપ્તિ ગેરે ખાકીની ચેાજના વય' કરી લેવી.
!! અન્તિમ સાધના સમાપ્ત
नवकार मन्त्र
નમો અરિહંતાણી નો સિદ્ધાળું ર॥ નમો બારિયાં રસો બન્નાયાળું 1181 નમો હોર્ સસાદ” IIII હતો વચનમુન્નારો //ક્।। સબવાવબળામળો || મંગળ ન્ન સન્થેસિ મ વ મનનું ના पंचिदिअ सूत्र
પૅસિદ્દિ-સંચળો, સજ્જનવિદ્-વેંચચેર-જુત્તિરો પવન-સાથ-મુદ્દો. ફળ લાલ-મુળăિ સંજીત્તો પંચ-મન્વય-નુત્તો, ૬-વાયા૬-પાર-સમપ્યો! મંત્રसमिओ ति-गुत्तो, छत्तीसगुणों गुरु मज्ज्ञ ॥२॥
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩૬ )
અતિમ સાધનો
છે, તેમ મેહાતુર મનુ કામદુખને સુખ માને છે. જન્મ જ મરણથી થવાવાળા દુ:ખને જાણે છે, અનુભવે છે છતાં પણ દુર્ગતિમાં પ્રયાણ કરતાં જીવને વિષ ઉપરથી કંટાળો આવતું નથી. દુષ્ટ કારગ્રહથી આખું જગત પીડાએલું છે,
જડ પુસે આટલી વાત તે જરૂર માને છે કે આ ભેગપતિ એ ધર્મનું ફળ છે. તે પણ દદ મૂઢ હૃદયવાળા પાપ કરી દુર્ગતિમાં જાય છે. પિત્તપ્રકેપ, ધાતુક્ષાભ, વાયુ, લેમના કારણથી ક્ષણવારમાં જીવ નીકળી જાય છે. અત્યારે મળેલાં વિશેષ કારણે ગે, સામગ્રીઓ વારંવાર મળવા સુશ્કેલ છે. પંચેન્દ્રિયપણું, મનુષ્યપણું, આદેશ, ઉતમકુળ, સાધુ સમાગમ, શાશ્વશ્રવણ, શ્રદ્ધા, આરોગ્ય, દીક્ષા વગેરે વારંવાર મળવાં દુલભ છે.
વળી અહીં પણ સાપ, શૈલી, ઝેર, ઝાડા થવા, જળ, શ, અગ્નિના નિમિત્તથી જીવ મુહૂર્ત માત્રામાં બીજા દેહમાં એફમ કરે છે. જ્યાં સુધી ડુ પણું આયુ બાકી છે, વ્યવસાય અલ્પ છે ત્યાં સુધી આત્મદ્ધિત સાધી લો, નહીંતર પાછળથી ભરણાળે ખૂબ પસ્તા થશે, વર્ષાકાળે મેઘધનુષ, વીજળી દેખતા સાથે નાશ પામનારા સ ધ્યાન રગો અને
મ ય આ દેહ છે. કાચી માટીના ઘડામાં પાણી ભરવામાં આવે તો તરત કટકે કટકા થઈ જાય છે અને પાણું નીકળી જાય છે, તેમ આ દેહ પણ નાશ પામી જશે. માટે આ ક્ષણભ ગુર દેહ નાશ ન પામે તેટલામાં ઉગ્ર કષ્ટ વાળું ઘેર વીર તપ કર, કે જેને કદાપી નાશ નથી.
એક હજાર વર્ષ સુધી સુવપુલ એવે સંયમ કરીને છેટે જીવને કિલષ્ટભાવ થાય તો કન્ડરીક માફક તેને સંયમ શુદ્ધ થતો નથી. કેઈક આત્માઓ અટપકાળમાં
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુસઢ ચરિત્ર સહિત અન્તિમ સાધનાનું
શુદ્ધ પ ત્ર કે * પત્ર પંક્તિ
અશુદ્ધિ વળગાડ
વળગીડ
0
ગ સુકૃત રહિત
સ્વગ" સુકૃત
૦
ઉપદા
0 2 કપ
સહિત ઉપદેશ લાગ્યા શીલને હર્ષથી
૧૮
પ
વાગ્યા શિવને હર્ષથી પણ અતિશવ વિયરતા કહલી શબ્દાથી રહલા દીપક તપયાવાળી
અતિશય વિચરતા
કહેલી શબ્દોથી રહેલાં
૨૫
૬૫ તપસ્યાવાળી
રે
૨૮ ૩૮
૪૩
કેસરિસંહ થયેલ ઉથી કરવા પામવા ગુરૂ અ ગૌતને પાતાના ૫માણ
કેસરિસિંહ
થયેલ ઉભી કરવા પામશે ગુરૂએ ગૌતમ પિતાના પ્રમાણ
૫૨.
૫૭
૫૮
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
સચારેય સહિત અનિતમ સાપનાના સહાયક અને ગ્રાહકેની શુભ નામાવલિ
આ૦ મી વિજય ધર્મસૂરિજી મની પ્રેરણાથી અગીયાળીવાળા પારેબ જીવરાજ ગોરધનદાસના
સ્વર ધર્મપત્ની કાન્તાબેન મુંબઈ પાટી જૈન સંઘ
સાભાઈ અભેચંદની જેનસ ઘની પેઢી-ભાવનગર, સારશ્રી વિપુલયશાશ્રીજી તથા શ્રી વ્રતધરબીની પ્રેરણાથી રળીયાતબેન જૈન ઉપાશ્રય- ભાવનગર, સાથી ચન્દ્રરેખાથીજી વાગડવાળાની પ્રેરણાથી સાવશ્રી મલયાશ્રીજીની પ્રેરણાથી સાબી રેવતી શ્રીજીની પ્રેરણાથી સાઠશ્રી સૂર્યોદયાશ્રીજીના પ૦૦ આયંબિલની સ્મૃતિ નિમિત ઈન્દોર વલ્લભનગરના જ્ઞાન ખાતા તરફથી સાથી ધમવિદાશ્રીજીની વડી દીક્ષા સ્મૃતિ નિમિત્તે.
સાતુશ્રી નિરંજનાશ્રીજીની પ્રેરણાથી. ચંપાબેન વાડીલાલ લલુભાઈ.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ પલિ અશુદ્ધિ રાવણને પણે ફાધાદિક રાવણુ. પણ ફોધાદિક દ્રોહ 178 19 2 જ મસ. 82 84 2 - 86 વિરાધના ભક્ષણમાં વિરાધનાએ મુક્ત થા માટે કેવળ જ્ઞાન અરિહ તેને તિવચગતમાં 89 માસ વિરોધમાં લક્ષણ વિરાધન ફક્ત થાઓ શારે ઠવળજ્ઞાન અરકતાને નામ घ' ગજસુકમાલ ગજસુકુમાલ પિંગલ 9 108 125 1 35 137 1 39 152 મરણ 167 169 172 184 192 12 193 - 8 ? ? ? << 0 04 - - 2 - જિદગીના जीनपन्ततं છોડીને નિયંત્રણ सवं सर्वेपु ઝાઝરીયા પકારના શરીર ત્યાં દકાચા રઅંદાચાર્ય પિગલ શરણ જિંદગીનાં जीणपन्नत्तं પામીને નિમંત્રણ सर्व सवपु 1 પ્રકાશ, પ્રકારના શરીરની જગ્યા ગુરુકુળ પ્રથમ 197 યુરકુળ 209 210 0 11 213 0 1 3 214 2 15 222 પ્રથમે જીન છેઝયાઈ બ 8 ર ક - + ર = એવાઈ વગેરે વગેર હિસી હિસા શ્રા