Book Title: Anekant aur Syadwad
Author(s): Udaychandra
Publisher: Ganeshprasad Varni Digambar Jain Sansthan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003996/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA anekAnta prora syAdvAda lekhaka pro0 udayacandra ema0 e0 sarvadarzanAcArya, bauddhadarzanAcArya, nyAyatIrtha, zAstrI prAdhyApaka, kAzI hindU vizvavidyAlaya zrIgaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA-prakAzana yo ni0 saM0 2057 zrAvaNa vI0ni0 saM0 2497 julAI 1971 dvitIyAvRtti mUlya sATha paisA / vIyAvRtti sajanabranga Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya prastuta pustakakI prathamAvRtti vIranirvANa saMvat 2476 meM mahAvIra jayantI ke avasara para prakAzita huI thI, jise ikkIsa varSa ho rahe haiM / Aja usIkI yaha dvitIyAvRtti prakaTa ho rahI hai / arase se isakI pAThaka mA~ga kara rahe the / AzA hai isake punaH prakAzanase unakI mA~ga pUrI ho sakegI / isake lekhaka paNDita udayacandrajI jaina, prAdhyApaka bauddha darzana kAzI hindU vizvavidyAlaya haiM / ise unhoMne bar3e zrama aura vidvattAke sAtha likhA hai / granthamAlAkI orase isake lie unheM dhanyavAda hai / nizcaya ho isa pustakase jaina darzanake anekAnta aura syAdvAda ke viSaya meM pAThakoM ko sahI jAnakArI prApta hogI / DA0 nemicandra zAstrI saMyukta maMtrI DA0 darabArIlAla koThiyA maMtrI zrI gaNezaprasAda varNI granthamAlA 11128, DumarAMva kaoNlonI, asso, vArANasI For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura syAdvAda upoddhAta vartanAna yuga vaijJAnika ( Scientific ) aura bauddhika ( Rational ) yuga hai| isa yugameM pratyeka bAta tarka ( Logic ) kI kasauTIpara kasI jAtI hai aura jo bAta tarkakI kasauTIpara kasane para kharI nahIM utaratI hai use mAnaneke liye koI taiyAra nahIM hotaa| isa yugameM vizvAsa ( Belief ) kA to eka prakArase anta hI ho rahA hai| zAstrameM kyA-kyA likhA hai isa bAtako koI sunanA nahIM caahtaa| sabake sAmane eka hI dRSTi hai aura vaha hai vijJAna ( Science ) aura tarkakI ksauttii| yadyapi kucha loga tarkako jIvanameM vizeSa mahattva nahIM dete haiN| unakA kahanA hai ki tarka bhI to paraspara virodhI dekhe jAte haiN| eka hI viSaya meM anukUla aura pratikUla tarkokA sadbhAva upalabdha hotA hai| Izvarako sRSTikartA siddha karanemeM tarka diye jAte haiM, lekina IzvarameM sRSTikartRtvakA abhAva siddha karane meM bhI ThIka usase viparIta tarka diye jAte haiN| kahA bhI haitarko'pratiSThaH zrutayo vibhinnA naiko muniryasya vacaH pramANam / dharmasya tattvaM nihitaM guhAyAM mahAjano yena gataH sa pnthaaH|| ataH unakI dRSTimeM tarkake dvArA kisI bAtakA nirNaya karanA asaMbhava nahIM to kaThina avazya hai| lekina vartamAna yugameM tarkakA hI Adhipatya hai| kisI viSayameM anukUla aura pratikUla tarkokA nA burA nahIM hai, kyoMki isase vastuke svarUpake nirNaya karane meM bI sahAyatA milatI hai| yahA~ yaha dekhanA cAhiye ki kisakA For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 : anekAnta aura syAdvAda pallA bhArI hai, kaunase tarka ThIka haiM aura kaunase mithyA haiM | taka bhI to samyaka aura mithyA hote haiM / ataH kisI bAtakA nirNaya karate samaya tarkake Upara bhI dRSTi rakhanI hogI ki kona tarka kaisA hai / koI bhI nyAyAdhIza kisI viSaya meM yogya nirNaya tabhI de sakatA hai jaba vaha vAdI aura prativAdIke anukUla aura pratikUla tarkoM ko suna letA hai / itanA saba kahane kA tAtparya yaha hai ki vartamAna samaya meM pratyeka vyakti pratyeka bAtako tarkakI tulApara tolanA cAhatA hai aura vijJAnake cakSuse dekhanA cAhatA hai / yaha unnatikA yuga hai / vartamAna yugameM vijJAna bhI caturmukhI unnati kara rahA hai / aNubama ( Atom bomb ) aura udjana bama ( Hydrogen bomb ) jaise vinAzakArI astroMke nirmANake bAda candralokI yAtrA karake vaijJAnikoMne pragatikA eka nayA adhyAya prArambha kiyA hai / anya grahoMkI yAtrAkI yojanA bhI cAlU hai / isa prakAra jo bAta vijJAnase siddha hotI hai usako hara ekako mAnanA par3atA hai / vijJAna jo batalA de aura tarka jo siddha kara de usa bAta ke viSaya meM kisI prakArakA sandeha nahIM rahatA hai / ThIka bhI hai - hAthake kaMgana ko ArasIkI kyA AvazyakatA / agara kisIko agnike uSNa honemeM sandeha ho to vaha agniko chUkara dekha le | anubhUta bAta meM pramANakI AvazyakatA nahIM hotI hai / kahA bhI hai - ' pratyakSe kiM pramANam' - arthAt pratyakSa bAtameM pramANakI kyA AvazyakatA hai / tAtparya yaha hai ki pratyeka vyakti hara eka bAtakI siddhi ke lie pramANa aura yukti cAhatA hai / pramANa aura yuktike binA putra bhI pitA kI bAta para vizvAsa nahIM karatA / yahA~ vijJAna aura tarkake viSaya meM kucha kahanekA abhiprAya isa yugakI vizeSatAko batalAnA hai / kyoMki isa yuga meM vijJAna aura tarkakA bAhulya hai / For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura syAdvAda : 3 isalie anekAnta aura syAdvAda para bhI vaijJAnika ( Scientific ) aura tArkika ( Logical ) dRSTikoNa ( Point of view ) se karanA ThIka hogaa| anekAntakA AdhAra aba yaha jAna lenA Avazyaka hai ki anekAnta kyA vastu hai| 'anekAnta' jainadarzanakA sabase bar3A siddhAnta hai jisakI bhitti para samasta jainatattvajJAna sthita hai| dratyeka matake do pahalU hote haiM-eka dharma aura dUsarA darzana / usameM dharmakA sambandha AcAra se hai aura darzanakA sambandha vicArase hai| dharmameM yaha batalAyA jAtA hai ki hamako kauna-kauna kArya karanA cAhie aura kauna-kauna kArya nahIM karanA cAhiye / kyA khAnA cAhiye, kaise khAnA cAhie, pUjana kaise karanI cAhiye, sAmAyika kaise karanI cAhiye, dAna kisako denA cAhiye, hiMsA nahIM karanI cAhiye, jhUTha nahIM bolanA cAhie ityAdi bAtoMkA pratipAdana dharma karatA hai| darzanameM isa bAtakA vicAra kiyA jAtA hai ki tattva kitane haiM, unakA svarUpa kyA hai, AtmA kyA hai, paraloka kyA hai, koI sRSTikA kartA hai yA nahIM, jIva marakara yahIM samApta ho jAtA hai yA agale janmameM jAtA hai, mukti hai yA nahIM? ityAdi / arthAt dharmakA mUla AcAra hai aura darzanakA mUla vicAra hai| yahA~ isa bAtakA dhyAna rakhanA bhI Avazyaka hai ki AcAra aura vicArameM ghaniSTa sambandha hai| prAyaH dekhA jAtA hai ki manuSyakA AcAra usake vicArake anusAra hI hotA hai| jisakA IzvarameM vizvAsa nahIM hai vaha kisI mandirameM jAkara bhagavAnkI pUjA kyoM karegA, jisakA ahiMsAmeM vizvAsa nahIM hai vaha bali car3hAnese vimukha kyoM hogA, jisakA zAntimeM vizvAsa nahIM hai kintu jisakA kahanA hai ki saMgharSa hI jIvana hai vaha zAntike vAtAvaraNakI ora dRSTi na rakhakara For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 : anekAnta aura syAdvAda saMgharSa ke vAtAvaraNakA hI prayatna karegA / dUsarI ora manuSya ke AcArakA prabhAva bhI vicAroM para par3atA hai / jisakA Izvara meM vizvAsa nahIM hai vaha yadi pratidina mandira jAne lage to usakA Izvara meM vizvAsa ho sakatA hai / jisakA ahiMsA meM vizvAsa nahIM hai vaha yadi ahiMsAkI ora pravRtti karane lage to ahiMsA meM usakA vizvAsa ho sakatA haiM / jo Uparase apavitra rahatA hai usake vicAra pavitra kaise ho sakate haiM / bAhya vAtAvaraNakA prabhAva manuSyake vicAroM para par3atA hai / kahA bhI hai- 'jaisA pIve pAnI vaisI bole bAnI / jaisA khAve anna vaisA hove mana' / ThIka bhI hai-mAMsAhAriyoMkI pravRtti krUra hI hotI hai / isake viparIta zAkAhAriyoM kA hRdaya svabhAvase komala hotA hai / itanA saba kahane kA artha kevala AcAra aura vicAra meM sambandha batalAnA hai / vicArakA prabhAva AcAra para par3atA hai aura AcArakA prabhAva vicAra para par3atA hai| AcAra aura vicArakA sambandha batalAnese dharma aura darzanakA sambandha svayaM siddha ho jAtA hai / dharma aura darzana meM bar3A gaharA sambandha hai / vaisA hI sambandha jaisA ki zarIra aura AtmAkA / yaha bhI satya hai ki dharma aura darzana anAdikAla se cale Ae haiM / isa dharAtala para aneka dharmoM aura darzanoMkA astitva sadA se rahA hai / aisA koI samaya nahIM ho sakatA jaba kisI eka hI dharmakA sArvabhauma adhikAra saMsAra para to kyA, bhArata para bhI rahA ho / hA~, yaha avazya hai ki kisI dharmakA kabhI adhika pracAra ho aura kabhI kama / dharma aura darzanakA astitva paramAvazyaka bhI hai, kyoMki dharma manuSyako naitika ( Ethical ) banAtA hai aura darzana vicAravAn ( Rational ) banAtA hai / bhArata meM jainadharma, bauddhadharma, vaidika 1 dharma Adi vividha dharmokA tathA inake vividha darzanoMkA sadbhAva dRSTigocara hotA hai / bhArata ke bAhara bhI vividha dharma aura darzana For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura syAdvAda : 5 pAe jAte haiN| jahA~ taka bhAratakA sambandha hai dharmako darzanase aura darzanako dharmase pRthak nahIM kiyA jA sakatA hai| donoM parasparameM mile hue haiN| donoMkA lakSya bhI eka hai aura vaha hai prANIko saMsArake duHkhoMse chur3Akara mukti prApta kraanaa| prAyaH bhAratIya samasta dharmoM aura darzanoMkA lakSya eka hI hai| usa lakSyakI prAptike mArga avazya bhinna-bhinna haiN| lekina bhAratake bAhara yaha bAta nahIM hai| pAzcAtya dharma aura darzana meM koI sambandha nahIM hai| ve pUrva aura pazcima dizAkI taraha eka dUsarese nitAnta bhinna haiN| pAzcAtya darzanakI utpatti Azcaryase huI hai aura vaha kevala jijJAsAkI pUrti karatA hai| saMsArakI vicitratAko dekhakara logoMke manameM eka prakArakA Azcarya ( Wonder ) hotA hai aura jijJAsA hotI hai ki yaha kyA hai usI AzcaryakA samAdhAna aura jijJAsAkI pUrti darzana karatA hai| ___ yaha pahale hI batalAyA jA cukA hai ki bhAratameM dharma aura darzanakA ghaniSTha sambandha hai aura donoMkA lakSya bhI eka hI hai| bhAratIya darzana do bhAgoMmeM vibhakta hai-vaidika darzana aura avaidika darzana / jo vedako mAnate haiM ve vaidika darzana haiM aura jo vedako nahIM mAnate ve avaidika darzana haiN| vaidika darzana chaha haiM-sAMkhya, yoga, nyAya, vaizeSika, mImAMsA aura vedAnta / avaidika darzana tIna haiMjaina, bauddha aura cArvAka / pratyeka darzanake apane-apane vizeSa siddhAnta haiN| jainadarzanake jitane siddhAnta haiM unameM anekAnta tathA anekAntase sambandhita syAdvAda apanA eka viziSTa sthAna rakhatA hai| yahA~ usI anekAntakA kucha paricaya karA denA isa pustakakA uddezya hai| anekAntakA svarUpa anekAnta kyA hai ? sAdhAraNa janakI bAta to dUra hai abhI taka For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 : anekAnta aura syAdvAda kucha bar3e-bar3e vidvAna bhI yaha nahIM samajha sake haiM ki anekAnta kise kahate haiN| isakA kAraNa yaha hai ki unhoMne na to anekAntake asalI svarUpako samajhanekA prayatna kiyA, na usake svarUpa para niSpakSarUpase vicAra hI kiyA aura na anekAntase sambandhita jaina granthoMko par3hanekA hI kaSTa kiyaa| anekAntake viSayameM kevala apanI orase kucha ulaTI-sIdhI dhAraNA banAkara use yadvA tadvA kaha diyaa| jina-jina logoMne anekAnta aura syAdvAdameM dUSaNa batalAye die haiM yadi unhoMne anekAntake svarUpako bhItarase thor3A bhI samajhA hotA to ve vaisA karanekA sAhasa na karate / . anekAnta do zabdoMke melase banA hai-aneka aura anta / anekakA artha hai ekase bhinna arthAt do| aura anta zabdakA artha hai dharma / yadyapi anekameM dose lekara ananta dharma A sakate haiM lekina yahA~ do dharma ho vivakSita haiN| prAkRta, hindI aura aMgrejI bhASAoMmeM kevala do hI vacana hote haiM-eka vacana ( Singular ) aura bahuvacana ( Plural ) / isakA tAtparya yaha hai ki do bhI bahuta yA aneka haiN| anekAntake vicArake samaya anekakA artha ananta karanA ThIka pratIta nahIM hotaa| anekAntakA aisA artha bhI kiyA jAtA hai ki aneka rUpAdi guNa aura paryAya Adise viziSTa arthakA nAma anekAnta hai| arthako anekAnta kahanA to ThIka hai lekina usako kevala aneka dharma sahita honeke kAraNa anekAnta kahanA ThIka nahIM hai| kyoMki aisA kahane meM anekAntakA koI mahattva nahIM rhtaa| jainetara darzana bhI to isa prakArakA anekAnta ( anekadharmAtmaka artha ) mAnate hI haiM / aisA kauna-sA darzana hai jo arthako rUpa, rasAdi viziSTa yA sattva, raja Adi aneka dharma viziSTa nahIM maantaa| phira jainadarzanake anekAntameM vizeSatA hI kyA raha jAtI hai| taba prazna hotA hai ki vAstavameM anekAnta kyA hai ? isa prazna kA uttara isa prakAra hai For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura syAdvAda : 7 yadeva tat tadeva atat, yadevaikaM tadevAnekama, yadeva sat tadevAsat, yadeva nityaM tdevaanitymityekvstuvstutvnisspaadkprsprviruddhshktidvyprkaashnmnekaantH| -samayasAra 10 / 247, AtmakhyAti jo vastu tatsvarUpa hai vahI atatsvarUpa bhI hai, jo vastu eka hai vahI aneka bhI hai, jo vastu sat hai vahI asat bho hai| tathA jo vastu nitya hai vahI anitya bhI hai| isa prakAra eka hI vastuke vastutvake kAraNabhUta paraspara virodhI dharmayugaloMkA prakAzana anekAnta hai| aura bhI dekhiesadasannityAnityAdisarvathaikAntapratikSepalakSaNo'nekAntaH / devAgama-aSTazatI kArikA 103 vastu sarvathA sat hI hai athavA asat hI hai, nitya hI hai athavA anitya hI hai isaprakAra sarvathA ekAntake nirAkaraNa karanekA nAma anekAnta hai| isaprakAra anekAntameM paraspara virodhI pratIta honevAle do dharma rahate haiN| aura isaprakAra paraspara virodhI pratIta honevAle do-do dharmoke aneka yugala ( jor3A ) vastumeM pAe jAte haiN| jaise nitya-anitya, eka-aneka, sat-asat ityAdi / isalie paraspara virodhI pratIta honevAle aneka dharmoMke samUharUpa vastuko anekAnta kahane meM koI virodha nahIM hai| vastu kevala aneka dharmoMkA hI piNDa nahIM hai kintu paraspara virodhI dikhanevAle aneka dharmoMkA bhI piNDa hai| pratyeka vastu virodhI dharmoMkA sthala hai| vastukA vastutva virodhI dharmoM ke astitvameM hai| yadi vastumeM virodhI dharmaM na raheM to vastu hI samApta ho jAya / yadi vastu sarvathA ekarUpa ho to vaha kucha bhI arthakriyA ( kArya ) nahIM kara sakegI aura arthakriyAke abhAvameM vaha vastu raha ho kaise sakatI hai| For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 : anekAnta aura syAdvAda ekAntavAdiyoMkI samajhameM yaha bAta nahIM AtI ki vastumeM aneka virodhI dharma pAye jAte haiN| ve socate haiM ki vastumeM virodhI dharmoMkA honA to nitAnta asaMbhava hai| jaise ki siMha aura gAyakA eka sthAnameM rahanA asambhava hai| para aisA mAnanekA kAraNa unakA durAgraha hI hai| unakI daSTipara ekAntavAdarUpa cazmA car3hA huA hai| cazmekA jaisA raMga hotA hai padArthaM vaise hI dikhate haiN| yadi cazmA harA ho to saba padArtha hare dikhate haiM aura yadi cazmA lAla ho to saba padArtha lAla dikhate haiN| isIprakAra jisakI daSTipara nityakAntakA cazmA car3hA hai usako saba padArtha nitya hI pratIta hote haiM aura jisakI dRSTipara anityakAntakA cazmA car3hA hai usako saba padArtha anitya hI pratIta hote haiN| ve ekAntavAdake AvezameM vastuko ekAntarUpa hI siddha karanekA prayatna karate haiN| isa viSayameM haribhadra sUrine kitanA yuktisaMgata likhA haiAgrahI bata ninISati yukti tatra yatra matirasya niviSTA / pakSapAtarahitasya tu yuktiyatra tatra matireti nivezam // durAgrahI vyaktiko jisa viSayameM mati hotI hai usI viSayameM vaha yuktiko lagAtA hai| lekina pakSapAtarahita vyakti usa bAtako svIkAra karatA hai jo yuktisiddha hotI hai| ___ ekAntavAdI kahate haiM ki jo vastu sat hai vaha asat kaise ho sakatI hai, jo vastu nitya hai vaha anitya kaise ho sakatI hai| sat vastuke asat honemeM unheM virodha Adi doSa pratIta hote haiN| aisA kahanevAloMko AptamImAMsAke nimna zloka para thor3A dhyAna denA cAhie sadeva sarva ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate // AptamImAMsA 15 For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura syAdvAda : 9 svarUpa Adi catuSTayakI apekSAse saba vastuoMko sat kauna nahIM mAnegA aura pararUpa Adi catuSTayakI apekSAse unako asat kauna nahIM svIkAra kregaa| isa prakArakI vyavasthAke abhAvameM kisI bhI tattvako vyavasthA nahIM ho sakatI hai / pratyeka padArthakA apanA svarUpa hotA hai jo ki anya saba padArthoke svarUpase bhinna hotA hai| isIprakAra usakA apanA kSetra, apanA kAla aura apanA bhAva ( svabhAva ) bhI hotA hai| inhIM cAroMkA nAma svarUpAdi catuSTaya hai| apane svarUpAdise bhinna jo para padArthoM ke svarUpAdi catuSTaya haiM ve pararUpAdi catuSTaya kahalAte haiM / ghaTa ghaTadravyako apekSAse ghaTa hai, paTa ( vastra ) dravyakI apekSAse ghaTa nahIM hai| usakA jo apanA kSetra hai usakI apekSAse vaha ghaTa hai, paTa-kSetrakI apekSAse dhaTa nahIM hai / jisa kAla ( paryAya )meM vaha hai usa kAlakI apekSAse ghaTakA sadbhAva hai, paTake kAlakI apekSAse ghaTakA sadbhAva nahIM hai / isIprakAra apane svabhAvakI apekSAse ghaTakA astitva hai aura paTake svabhAvakI apekSAse ghaTakA astitva nahIM hai / jina logoMko ghaTake sat aura asat honemeM virodha pratIta hotA hai kyA unhoMne kabhI isa bAta para bhI vicAra kiyA hai ki ghaTako ghaTa hI kyoM kahate haiM paTa kyoM nahIM kahate ? ghaTako ghaTa isalie kahate haiM ki ghaTakA kAma ghaTa hI karatA hai, paTa nhiiN| dUsare zabdoMmeM ghaTa apanI apekSAse hI ghaTa hai paTakI apekSAse nhiiN| arthAt ghaTa apanI apekSAse sat hai aura paTa Adi anya samasta padArthoMkI apekSAse asat hai / ghaTa hai bhI aura nahIM bhI hai aisA sunane meM virodha to avazya mAlUma par3atA hai lekina yaha virodha sAhityake virodhAbhAsa alaMkArake samAna hI hai| eka vAkya hai- 'mahAtmAnaH lakSmI tRNavanmanyante / tadbhAreNa nmntypi|' bar3e loga lakSmIko tRNake samAna samajhate haiM For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 : anekAnta aura syAdvAda aura usake bhArase nama (daba) bhI jAte haiN| yahA~ zabdoMmeM virodha hai| jaba lakSmI tRNake samAna hai to usake bhArase koI kaise daba sakatA hai| lekina arthameM yahA~ koI virodha nahIM hai| ukta vAkyakA ThIka artha yaha hai ki bar3e loga lakSmIko tRNavat samajhate haiM lekina lakSmI ke honepara bhI ve namra rahate haiM, uddhata nahIM hote| isI prakAra ghaTake sat aura asat hone meM jo virodha pratIta hotA hai vaha kevala zAbdika virodha hai| jaba hama sat aura asat ke artha para vicAra karate haiM ki ghaTa sat aura asat kyoM hai to usa samaya virodhakI gandha bhI nahIM aatii| ghaTa apanI apekSAse hai aura paTa AdikI apekSAse nahIM hai| isameM virodhakI kauna-sI bAta hai| virodha to taba hotA jaba jisa dRSTise vaha sat hai usI dRSTise vaha asat bhI hotaa| yadi koI ghaTako apane svarUpa AdikI apekSAse sat aura usI apekSAse asat kahatA hai to usake kahane meM virodha spaSTa hai / lekina anekAnta siddhAnta aisA kabhI nahIM khtaa| vaha to apane dRSTikoNako pahile hI upasthita kara virodhakA avasara hI nahIM Ane detaa| ghaTakA sadbhAva ghaTakI apekSAse hI hai, paTakI apekSAse nhiiN| yadi paTakI apekSAse bhI ghaTakA sadbhAva ho arthAt paTarUpeNa bhI ghaTa ho to jisaprakAra paTa AcchAdanakA kAma karatA hai usI prakAra ghaTako bhI vaha kAma karanA caahie| arthAt jo jo kAma paTa karatA hai vaha saba kAma ghaTako bhI karanA caahie| aura jisaprakAra paTarUpeNa bhI asat ho to ghaTako apanA kAma bhI nahIM karanA caahie| kyoMki asat padArthake dvArA kisI bhI prakArako arthakriyA nahIM hotI hai| zaza ( kharagoza )ke zRGga ( sIMga )se dhanuSa nahIM banatA hai aura na usase vANa hI calAe jAte haiN| ukta kathanakA phalitArtha yaha hai ki ghaTa na sarvathA sat hai aura For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura syAdvAda : 11 na sarvathA asat / kintu sat aura asat donoM hai / tathA isa prakAra mAna meM koI virodha bhI nahIM hai / ghaTa yahAM upalakSaNa hai / ghaTake dvArA yahA~ samasta padArthoMkA grahaNa karanA caahie| jisa taraha ghaTa sadasat donoM rUpa hai usI taraha samasta padArtha sadasat haiM / jo loga padArthako sarvathA sat athavA sarvathA asat kahate haiM ve ekAntavAdI haiM | padArthako sarvathA sat kahanekA artha hogA ki ghaTa jisa prakAra apanI apekSAse sat hai usI prakAra paTa AdikI apekSAse bhI sat hai / aura sarvathA asat kahanekA artha hogA ki jisa taraha ghaTa paTa AdikI apekSAse asat hai usI taraha apanI apekSAse bhI asat hai / lekina sarvathA sadaikAntameM aura sarvathA asadekAntameM kisI prakArakI vyavasthA nahIM bana sakatI hai / isalie ekAntavAdakA durAgraha chor3akara anekAntakA Azraya lenA hI zreyaskara hai / ukta kathanase yaha siddha huA ki vastumeM sattva aura asattva do virodhI dharma pAe jAte haiM / yahA~ yaha dhyAna meM rakhanA cAhie ki vastu aise aneka virodhI dharmo kA aviruddha sthala hai / eka vastumeM aneka virodhI dharma avirodharUpase rahate haiM / vastumeM kevala sattva aura asattva dharma hI nahIM rahate kintu nityatva aura anityatva, ekatva aura anekatva Adi dharma bhI eka hI samaya meM rahate haiM / saMsArakA pratyeka padArtha nitya aura anitya donoM hai / koI bhI padArtha sarvathA nitya yA sarvathA anitya nahIM hai / yaha to sabake dekhane meM AtA hai ki ghaTa Adi padArtha kucha kAla taka sthira rahate haiM aura bAda meM naSTa ho jAte haiM / isa prakArakI anityatAkA anubhava to pratyeka vyakti karatA hai / lekina isase bhinna eka dUsare prakAraka anityatA hai jo sabake anubhavameM nahIM AtI hai / vaha anityatA hai padArthoM kA pratikSaNa pariNamana / saMsArakA aisA koI bhI padArtha nahIM hai jisakA kSaNa-kSaNameM pariNamana na hotA ho / vastra dhulane ke For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 : anekAnta aura syAdvAda kucha dina bAda eka sAtha mailA nahIM hotA hai kintu pratikSaNa thor3A thor3A mailA hotA rahatA hai / pakane ke lie vartana meM cUlhe para rakhe gae cAvala eka sAtha nahIM pakate, kintu cUlhe para bartana meM DAlane ke samayase hI unameM thor3A thor3A pAka hotA rahatA hai / isI taraha AtmA, AkAza Adi padArthoM meM bhI pratikSaNa pariNamana hotA rahatA hai| isa prakArake pariNamanake hote rahanepara bhI vastukA sarvathA nAza kabhI nahIM hotA / jo vastu jitanI hai vaha sadA utanI hI rahatI hai, kevala usakI paryAyeM badalatI rahatI haiM / Adhunika vijJAna bhI isa bAta ko svIkAra karatA hai ki vastuke sUkSma aMzakA bhI kabhI nAza nahIM hotA hai / tAtparya yaha hai ki pratyeka padArtha dravyakI apekSAse nitya hai aura paryAyakI apekSAse anitya hai / dUsare zabdoM meM pratyeka padArtha utpAda, vyaya aura dhrovyarUpa hai / vastukA lakSaNa bhI yahI haiM / jo utpAda, vyaya aura dhrauvya sahita hai vaha sat kahalAtA hai aura sat hI dravyakA lakSaNa hai / utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat / sad dravyalakSaNam / ta0 sU0 5-29, 30 kisI bhI padArthakI eka paryAyake naSTa honeke sAtha hI dUsarI paryAya utpanna ho jAtI hai / lekina isase dravya kA kucha bhI banatA bigar3atA nahIM haiM, vaha donoM paryAyoMmeM vidyamAna rahatA hai / ghaTake phUTa jAne para kapAla ( khapar3iyA~ ) utpanna ho jAte haiN| lekina isase miTTI kA kyA huA / vaha to jaise ghaTa paryAya meM thI vaise hI kapAla paryAya meM bhI hai / padArthako utpAda, vyaya aura dhauvyarUpa siddha karaneke lie nimna zloka para dhyAna dIjie nAzotpAda sthitiSvayam / ghaTamaulisuvarNArthI zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // For Personal & Private Use Only AptamImAMsA 59 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura syAdvAda : 13 eka vyaktiko svarNaghaTakI AvazyakatA thI, dUsareko mukuTakI aura tIsareko kevala svarNakI AvazyakatA thii| ve sunArakI dukAnapara gye| itanemeM kyA dekhate haiM ki sunAra soneke ghaTako tor3akara mukuTa banA rahA hai| isa para soneke ghaTako cAhanevAle vyaktiko zoka huA, kyoMki usake abhISTa ghaTakA nAza ho gayA thA / mukuTako cAhane vAle vyaktiko mukuTakI utpattise bar3A harSa huaa| lekina kevala soneko cAhanevAle vyaktiko na harSa huA aura na viSAda / ghar3A banA rahatA to bhI usakA kAma calA jAtA aura mukuTa bana gayA to bhI usakI koI hAni nahIM hai| isase yaha siddha hotA hai ki vastu utpAda, vyaya aura dhrauvyayarUpa hai / yadi vastu aisI na hotI to eka vyaktiko mukuTakI utpattise harSa; dUsare vyaktiko ghaTake nAzase zoka aura tIsare vyaktiko donoM avasthAoMmeM mAdhyasthabhAva kyoM hotaa| ataH vastu utpAdavyayadhrauvyAtmaka hai yaha bAta pratyakSasiddha hai| vastuko utpAdavyayadhrauvyAtmaka mAnanA Avazyaka bhI hai| isake vinA kAma hI nahIM cala sktaa| sarvathA nitya yA sarvathA anitya vastu kucha bhI kArya nahIM kara sakatI hai| sarvathA nitya vastu sadA jyoM-kI-tyoM rhegii| usameM kiMcit bhI vikAra na hogaa| phira bhalA usake dvArA kisI kAryakI AzA kaise kI jA sakatI hai| kahA bhI hai nityatvaikAntapakSepi vikriyA noppdyte| prAgeva kArakAbhAvaH ka pramANaM va tatphalam / / AptamImAMsA 37 sarvathA nitya pakSameM kisI bhI prakArakI kriyA ( kArya ) nahIM ho sakatI hai| kyoMki isa pakSameM pariNamanake abhAvameM koI bhI padArtha kAraka nahIM ho sakatA hai / jo sadA ekasA rahegA-jo pahale For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 : anekAnta aura syAdvAda kI akAraka avasthAko chor3akara kArakarUpase pariNamana nahIM karegA vaha kisokA kAraka kaise ho sakatA hai| nityatvaikAntavAdiyoMke yahA~ kArakake abhAvameM kisI bhI kAryakI utpatti saMbhava nahIM hai / jo jaisA hai vaha sadA vaisA hI rahegA / jo saMsArI hai vaha sadA saMsArI hI rahegA, muktiko bhI prApta nahIM kara skegaa| isaprakAra nityatvekAntavAdiyoMke yahA~ vikArake abhAvameM puNya, pApa, paraloka, bandha, mokSa Adi kucha bhI nahIM bana sakatA hai| ___ yahI bAta kSaNikaikAntavAdiyoMke viSayameM bhI hai| jo loga kahate haiM ki padArtha sarvathA kSaNika hai aura eka kSaNakA athavA eka paryAyakA dUsarI paryAyase koI sambandha nahIM hai unake yahA~ bhI kisI kAryakI utpatti saMbhava nahIM hai| jaba eka paryAya utpanna hote hI naSTa ho jAtI hai aura dUsarI paryAyake sAtha usakA koI sambandha nahIM hai to kisI kAryakI utpattikI kalpanA kaise kI jA sakatI hai / isa matake anusAra hiMsA koI dUsarA hI karatA hai aura usakA phala kisI dUsareko milatA hai| kyoMki hiMsA karanevAlA to usI samaya naSTa ho jAtA hai aura usase Age utpanna honevAle vicAre nirdoSa kSaNako usakA phala bhoganA par3atA hai| bandha koI dUsarA karatA hai aura usakA phala kisI dUsareko milatA hai / arthAt sarvatra kRtanAza aura akRta abhyAgamakA prasaMga AtA hai|| ____ isaprakAra padArthako sarvathA nitya tathA sarvathA anitya mAnanemeM aneka dUSaNa Aneke kAraNa padArtha na sarvathA nitya hai aura na sarvathA anitya, kintu kathaMcit nitya aura kathaMcit anitya hai, arthAt anekAntAtmaka hai| yadyapi nityatva aura anityatva do virodhI dharma haiM lekina ve vastumeM binA virodhake rahate haiN| dravyakI apekSAse padArtha nitya hai| jo dravya jitanA hai vaha sadA utanA hI rahegA, usakA trikAlameM bhI na eka aMza kama ho sakatA hai aura na eka For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura syAdvAda : 15 aMza bar3ha hI sakatA hai / aisA hone para bhI usakI paryAyeM kSaNakSaNa meM badalatI rahatI haiM / isalie paryAyakI apekSAse padArtha anitya bhI hai / isI prakAra padArtha eka aura aneka bhI hai / koI bhI padArtha na sarvathA eka hai aura na sarvathA aneka hai / miTTI se banA huA ghaTa eka aura aneka donoM hai / miTTI dravyakI apekSAse ghaTa eka hai kyoMki ghaTa miTTIkA eka abhinna piNDa hai / lekina vaha piNDa miTTI ke aneka paramANuoMke ekasAtha milanese banatA hai isalie aneka paramANuoM kI apekSAse ghaTa aneka hai / athavA rUpa, rasa Adi guNa aura paryAyoMkI apekSAse ghaTa aneka hai / yahI bAta pratyeka padArtha ke viSaya meM hai / Atmadravya bhI akhaNDa dravyako apekSAse eka hai aura pradezoMkI apekSAse aneka hai / athavA jJAnAdi guNa aura sukha-duHkhAdi paryAyoM kI apekSA se aneka hai / saMsAra ke sampUrNa padArtha bhI sattA kI apekSAse eka haiM / sattAkI dRSTise cetana aura acetana padArthoMmeM koI bheda nahIM hai, donoM samAnarUpase sat haiM ataH donoM eka haiM / aisA hone para bhI pratyeka padArthakI sattA pRthak-pRthak hai / ghaTakI sattA se paTako sattA bhinna hai / ata: ghaTa, paTa Adi padArtha aneka bhI haiN| pratyeka padArtha ekarUpa aura anekarUpa arthAt anekAntAtmaka hai / ekatva aura anekatva eka sAtha vastumeM rahate haiM / isaprakAra sattva aura asattva, nityatva aura anityatva, ekatva aura anekatva ina tIna paraspara virodhI dharmayugaloM (dharmokA jor3A ) ke dvArA vastu anekAntAtmaka siddha hotI hai / vastumeM aneka dharmoke rahanekA nAma anekAnta nahIM hai kintu virodhI aneka dharmayugaloM ke rahanekA nAma anekAnta hai / koI vastu sat hai, nitya hai, aura eka hai; itanA honese vaha anekAntAtmaka nahIM mAnI jA sakatI / kintu vaha sat aura asat donoM hone se For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAra aneka va-asattvakI taraha piNDa mayugala vastumeM rahane 16 : anekAnta aura syAdvAda anekAntAtmaka hai / isIprakAra nitya aura anitya, eka aura aneka honese vaha anekAntAtmaka hai / sattva-asattvakI taraha anya bhI aneka virodhI dharmayugala vastumeM rahate haiM, isalie aneka virodhI dharmoMkA piNDa honese vastu anekAntAtmaka hai| aneka virodhI dharma kisa prakAra vastumeM rahate haiM isa bAtako pahile batalAyA jA cukA hai| pratyeka dharma bhinna-bhinna apekSAse rahatA hai isalie virodhI dharmoM ke eka sAtha rahane meM koI virodha nahIM aataa| lokameM bhI dekhA jAtA hai ki eka hI vyakti pitA hai aura pitA nahIM bhI hai| Apa soceMge ki yaha kaise ho sakatA hai ki mohana pitA bhI ho aura pitA nahIM bhI ho| lekina thor3A zAnta manase vicAra kIjie ki mohana sohanakA hI pitA hai, na ki saMsArake samasta putroNkaa| yadi mohana kahe ki maiM to pitA hI hU~ arthAt saMsArake samasta putroMkA pitA hU~ to usapara aisI mAra par3e ki zirameM eka bhI bAla na rahe / isalie mohanako yaha mAnanA par3egA ki vaha sohanakA hI pitA hai aura anya logoMke putroMkA a-pitA ( pitA nahIM) hai| arthAt mohana pitA aura a-pitA donoM hai| aba batalAie ki mohanake pitA aura a-pitA hone meM kauna-sA virodha hai| isIprakAra eka hI devadatta apekSAbhedase guru bhI hai, ziSya bhI hai, zAsaka bhI hai, zAsya bhI hai, jyeSTha bhI hai, aura kaniSTha bhI hai / eka hI strI apekSAbhedase mAtA bhI hai aura patnI bhI / paM0 javAharalAla neharU pradhAnamaMtrI bhI haiM aura nahIM bhI haiM / Apa kaheMge ki yaha kaise ? lekina thor3A socie to vaha bhAratake hI pradhAnamaMtrI haiM na ki briTena, amerikA Adi samasta dezoMke / isalie bhAratakA apekSAse paM0 javAharalAlajIko pradhAnamaMtrI aura briTena Adiko apekSAse apradhAnamaMtrI mAnane meM kauna-sA virodha hai ? arthAt koI nahIM / pradhAnamaMtritva aura apradhAnamaMtritva do virodhI For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura syAdvAda : 17 dharma eka sAtha eka vyaktimeM nirvirodharUpase rahate haiM isa bAtako koI bhI asvIkAra nahIM kara sakatA / isa taraha saMsArakA pratyeka padArtha, virodhI dharmoMkA aviruddha sthala hai aura isIkA nAma anekAnta hai / anekAnta darzana yaha batalAtA hai ki vastumeM sAmAnyatayA vibhinna apekSAoMse ananta dharma rahate haiM / kintu pratyeka dharma apane pratipakSI dharmake sAtha vastumeM rahatA hai, yaha pratipAdana karanA hI anekAnta darzanakA vizeSa prayojana hai / anekAntadarzanakI AvazyakatA vastuke yathArtha parijJAnake liye anekAntadarzanakI mahatI AvazyakatA hai / kisI vastu yA bAtako ThIka-ThIka na samajhakara usake Upara apane haThapUrNa vicAra yA ekAnta abhiniveza lAdanese bar3ebar3e anarthoM kI sambhAvanA hai / isa viSaya meM chaha janmAndha vyaktiyoMkI kathA prasiddha hai / janmase andhe honeke kAraNa unhoMne hAthIko kabhI nahIM dekhA thA / eka samaya unako eka hAthI mila gyaa| unameM se ekane hAthIkA kAna pakar3A, ekane peTa pakar3A, ekane sU~r3a pakar3I / zeSa vyaktiyoMne bhI bhinna-bhinna avayava pakar3e / kAnako pakar3anevAle vyaktine samajhA ki hAthI sUpake samAna hai / isIprakAra anya vyaktiyoMne bhI apanI-apanI pakar3ake anusAra hAthIko vaisA hI samajhA / eka samaya ve loga hAtho ke viSaya meM carcA karane baiThe / kAna pakar3anevAle vyaktine kahA ki hAthI sUpa jaisA hotA hai / paira I pakar3anevAle vyaktine kahA ki hAthI khaMbhe jaisA hotA hai / peTa pakar3anevAle vyaktine kahA ki hAthI pahAr3a jaisA hotA hai / isIprakAra zeSa vyaktiyoMne bhI apanI-apanI kalpanA ke anusAra hAthI ke AkArakA nirdeza kiyA / aba kyA thA, unameM paraspara jhagar3A hone lagA / pratyeka samajhane lagA ki anya saba mujhe jhUThA siddha karanA cAhate haiM / saba eka dUsareko bhalA-burA kahane lage / itane meM hI 2 For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 : anekAnta aura syAdvAda hAthIkA pUrNa jJAna rakhanevAle eka sajjana vahA~ A phuNce| unhoMne parasparameM vivAda karanevAle vyaktiyoMse usakA kAraNa puuchaa| vivAdakA kAraNa jAnakara unhoMne kahA ki tuma saba loga a~dheremeM ho / tumameMse kisIne pUrNa hAthIko nahIM jAnA hai| kevala hAthIke eka aMzako jAnakara aura usIko pUrNa hAthI samajhakara ApasameM lar3a rahe ho / dhyAnase suno, maiM tumako hAthIkA pUrNa rUpa samajhAtA huuN| kAna, paira, peTa, sUMr3a Adi saba avayavoMko milAne para hAthIkA pUrNa rUpa hotA hai| kAna pakar3anevAle vyaktine samajha liyA ki hAthI kevala itanA aura aisA hI hai| paira Adi pakar3anevAloMne bhI aisA hI samajhA hai| lekina tuma saba logoMkA aisA samajhanA kUpamaNDUkavat hI hai| kuAmeM rahanevAlA meMDhaka samajhatA hai ki saMsAra itanA hI hai| hAthIkA svarUpa kevala kAna, paira Adi rUpa hI nahIM hai kintu kAna, paira Adi samasta avayavoMko milA dene para hAthIkA pUrNa rUpa banatA hai / phira kyA thA isase sabakI A~kheM khula giiN| unhoMne apanI-apanI ekAnta dRSTi para pazcAttApa kiyA aura hAthIke viSayameM pUrNa jJAnako prAptakara parama zAntikA anubhava kiyaa| ___ yathArthameM anekAnta pUrNadarzI hai aura ekAnta apUrNadarzI hai| sabase burI bAta to yaha hai ki ekAnta mithyA abhinivezake kAraNa vastuke eka aMzako hI pUrNa vastu mAna baiThatA hai aura kahatA hai ki vastu itanI hI hai, aisI hI hai, ityaadi| isIse nAnAprakArake jhagar3e utpanna hote haiN| eka matakA dUsare matase virodha ho jAtA hai / lekina anekAnta usa virodhakA parihAra karake unakA samanvaya karatA hai| aise anekAntako zatazaH praNAma hai / kahA bhI hai paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam / / puruSArthasi0 2 For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura syAdvAda : 19 isa zlokake dvArA paramAgamake bojasvarUpa, janmAndha puruSoMkA hAthIke viSayameM vidhAna ( ekAnta daSTi ) kA niSedha karanevAle aura ekAntavAdiyoMke virodhako dUra karanevAle anekAntako namaskAra kiyA gayA hai| ekAnta dRSTi kahatI hai ki tattva aisA hI hai aura anekAnta dRSTi kahatI hai ki tattva aisA bhI hai| yathArthameM sAre jhagar3e yA vivAda 'ho' ke Agrahase hI utpanna hote haiN| eka kuTumbameM cAra vyakti haiN| unameMse eka kahane lage ki kuTumbameM ,jitanI sampatti hai usa para merA hI adhikAra hai to una logoMmeM jhagar3A hone meM dera na lgegii| bhAratameM hindU, musalamAna Adi aneka jAtiyA~ rahatI haiN| yadi hindU kahane lage ki bhAratameM rahane kA to hamArA hI adhikAra hai anya kisI jAtikA nahoM, to aisI bhayaMkara sthiti utpanna ho sakatI hai jisakI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| isake viparIta yadi kuTumbakA eka vyakti yaha kahe ki sampatti para merA bhI adhikAra hai tathA anya logoM kA bhI hai, hindU yaha kaheM ki bhAratameM rahanekA hamArA bhI adhikAra hai tathA musalamAna AdikA bhI hai to kisI prakArake jhagar3ekI koI bAta hI nahIM hai| binA kisI bhedabhAvake saba premapUrvaka eka sAtha raha sakate haiN| 'bhI' satya kA pratipAdana karatA hai| 'bhI' eka nyAyAdhIza hai jo kisI bAta para vivAda hone para ucita nirNaya dekara usa vivAdako zAnta kara detA hai| lekina 'hI' satyakA saMhAra karatA hai| vaha jhagar3oMko zAnta karanA to dUra rahA ulTA jhagar3oMko utpanna karatA hai| vivAda vastumeM nahIM hai kintu dekhanevAloMkI dRSTimeM hai / jisaprakAra pIliyA rogavAleko yA jo dhatUrA khA letA hai usako saba vastue~ polI hI dikhatI haiM usIprakAra ekAntake Agrahase jinakI dRSTi vikRta ho gaI hai unako vastu ekAntarUpa hI dikhatI hai| lekina yathArthameM For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 : anekAnta aura syAdvAda vastu anekAntAtmaka hai| vastuko anekAntAtmaka siddha karaneke liye kisI pramANako AvazyakatA nahIM hai| vaha to svayaM anubhava siddha hai / kahA bhI hai __ anekAntAtmakaM vastu gocaraH sarvasaMvidAm / anekAntadarzana vicAroMkI zuddhi karatA hai| vaha mAnavoMke mastiSkase dUSita haThapUrNa vicAroMko dUra kara zuddha evaM satya vicAra ke lie pratyeka manuSyakA AhvAna karatA hai| vaha kahatA hai ki vastu virAT hai, anantadharmAtmaka hai| apekSAbhedase vastumeM aneka virodhI dharma rahate haiN| una aneka dharmoM se pratyeka dharma paraspara sApekSa hai| ve saba eka hI vastumeM vinA kisI vairabhAvake premapUrvaka rahate haiN| virodhI hote hue bhI ve virodhakA avasara nahIM Ane dete| unameM kabhI jhagar3A hotA hI nahIM hai| yadi saMsArake rAjanItijJa bhI anekAntake svarUpako ThIka tarahase samajha leM to bahuta kucha saMbhava hai ki saMsArameM yuddhoMkA nagna nRtya dekhaneko na mile| kyoMki anekAntase anantadharmasamatAkI taraha mAnavasamatAkA bhI bodha ho sakatA hai aura mAnavasamatAkA jJAna honese saba jhagar3oM kA sadAke lie anta ho jAya to koI AzcaryakI bAta nahIM hai| isalie vastusthitikA ThIka-Thoka pratipAdana karanevAle anekAnta tattvajJAnakI saMsArako atyanta AvazyakatA hai| isa anekAntadarzanase mAnasa zuddhi hotI hai| syAdvAda Upara yaha batalAyA jA cukA hai ki pratyeka vastu ananta dharmAtmaka hai| syAdvAda usa ananta dharmAtmaka vastuke pratipAdana karane kA sAdhana yA upAya hai / anekAnta vAcya hai aura syAdvAda vAcaka / anekAnta aura syAdvAda zabda paryAyavAcI nahIM haiN| hA~, anekAntavAda For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura syAdvAda : 21 aura syAdvAdako paryAyavAcI kaha sakate haiM / 'syAdvAda' yaha saMyukta pada hai / syAt aura vAda ina do padoMke milane se 'syAdvAda' pada banatA hai / syAdvAdameM jo 'syAt' zabda hai usakA ThIka 2 artha samajhanA Avazyaka hai / usako ThIka tarahase na samajha kara kaI logoMne to syAdvAdakA galA hI ghoMTa diyA hai / koI syAtkA artha saMzaya karate haiM to koI saMbhAvanA, koI syAtkA artha kadAcit karate haiM to koI syAdvAda ke antargata ' syAt ' zabda ko vidhiliG lakArameM niSpanna mAnate haiM / 'syAt' zabdakA arthaM zAyada karake koI syAdvAdako sandehavAda kahate haiM / aura koI usako saMbhAvanAvAda kahate haiM / aise logoM ko yaha jAna lenA Avazyaka hai ki 'syAt' zabda tiGanta nahIM hai / vaha eka nipAta hai / nipAta dyotaka bhI hote haiM aura vAcaka bhI / 'syAdasti' isa vAkya meM 'asti' pada astitva dharma kA vAcaka hai aura 'syAt' zabda nAstittva Adi zeSa ananta dharmo kA dyotaka hotA hai / 'syAt' zabda yaha batalAtA hai ki vastumeM astitvake atirikta nAstitva Adi anya dharma bhI sattA rakhate haiM / vaha sandehakA vAcaka na hokara eka nizcita apekSAkA vAcaka hai / 'syAt' zabda ke arthako yathAvat samajhane ke lie jaina zAstroM para dRSTi DAlane kA kaSTa avazya karanA cAhie / jaina zAstroM meM 'syAt' zabda kA vivaraNa isa prakAra haivAkyeSvanekAntadyotI gamyaM prati vizeSakaH / syAnnipAto'rthayogitvAttava kevalinAmapi // syAdvAdaH sarvathaikAntatyAgAt kiMvRttacidvidhiH // anekAntAtmakArthakathanaM syAdvAdaH AptamImAMsA 103 : For Personal & Private Use Only AptamImAMsA 104 lIyastraya svo0 bhA0 3 / 62 : Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 : anekAnta aura syAdvAda sarvathAtvaniSedhako'nekAntatAdyotakaH kathaMcidarthe syAtzabdo nipaatH| paJcAstikAya TIkA syAdityavyayamanekAntatAdyotakaM tataH syAdvAda anekAntavAda nityAnityAdyanekadharmazabalaikavastvabhyupagama iti yAvat / syAdvAdamaMjarI 5 'syAt' zabdake viSayameM pahalI bAta yaha hai ki vaha nipAta hai, dUsarI bAta yaha hai ki vaha ekAntakA nirAkaraNa karake anekAnta kA pratipAdana karatA hai / 'syAt' zabda 'kathaMcit' zabdakA paryAyavAcI hai| vaha eka nizcita apekSAko batalAtA hai| usakA artha anizcaya yA saMzaya nahIM hai| jo loga 'syAt' zabdako saMzaya paraka mAnate haiM unheM eka bAta aura dhyAnameM rakhanA cAhie ki 'syAt' zabdakA prayoga karate samaya usake sAtha 'eva' zabda bhI lagA rahatA hai / jaise-syAdastyeva ghttH| usa 'eva' zabdake dvArA saMzaya honA to dUra rahA ulTA vastuke viSayameM dRr3ha nizcaya ho jAtA hai| syAdvAdakI AvazyakatA vastu anantadharmAtmaka hai| zabdake dvArA usa anantadharmAtmaka vastukA pratipAdana eka hI samayameM saMbhava nahIM hai| kyoMki zabdoMkI zakti niyata hai| ve eka samayameM eka hI dharmako kaha sakate haiN| anekadharmAtmaka vastukA zabdoMke dvArA pratipAdana kramase hI ho sakatA hai / isake atirikta vastuke pratipAdana karanekA koI upAya nahIM hai| ataH zabdoMke dvArA vastuke svarUpako pratipAdana karaneke lie syAdvAdako mahatI AvazyakatA hai| syAdvAdake binA vastukA pratipAdana ho hI nahIM sakatA hai| For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura syAdvAda : 23 syAdvAdakA kArya syAdvAdakA mukhya kArya hai saMsArake sAmane vastuke yathArtha svarUpako prakaTa karanA aura pUrNa satyako samajhAnA / syAdvAda anekadharmAtmaka vastukA pratipAdana karatA hai| lekina vaha pratipAdana kramazaH hotA hai| syAdvAda eka samayameM mukhyarUpase eka dharmakA ho pratipAdana karatA hai aura zeSa dharmokA gauNarUpase dyotana karatA hai| jaba koI kahatA hai ki 'syAdasti ghaTaH' ghaTa kathaMcit hai to yahA~ 'syAt' zabda ghaTameM astitva dharmakI vivakSAko batalAtA hai ki ghaTakA astitva kisa apekSAse hai| vaha batalAtA hai ki svarUpAdi catuSTayakI apekSAse ghaTakA astitva hai| isake sAtha vaha yaha bhI batalAtA hai ki ghaTa sarvathA astirUpa hI nahIM hai kintu astitva dharmake atirikta usameM nAstitva Adi aneka dharma bhI haiN| unhoM aneka dharmoM kI sUcanA 'syAt' zabdase milatI hai| ataH vaha eka nizcit apekSAvAdakA sUcaka hai| eka hI vastu aneka dRSTikoNoMse dekhI jA sakatI hai| una aneka dRSTikoNoMkA pratipAdana syAdvAda ke dvArA kiyA jAtA hai| syAdvAda pUrI vastu para eka hI dharmake pUrNa adhikArakA niSedha karatA hai| vaha kahatA hai ki vastu para saba dharmoMkA samAnarUpase adhikAra hai| vizeSatA kevala itanI hai ki jisa dharmake pratipAdanakI jisa samaya AvazyakatA hotI hai usa samaya usa dharmako pakar3a lete haiM aura zeSa dharmoko DhIlA kara dete haiN| jaise ki dadhimanthana karanevAlI gopI mathAnekI rassIke eka chorako khIMcatI hai aura dUsare chorako DhIla detI hai| isaprakAra vaha rassIke AkarSaNa aura zithilIkaraNake dvArA dadhikA manthana kara iSTa tatva ghRtako prApta karatI hai| syAdvAdanIti bhI eka dharmake AkarSaNa aura zeSa dharmoM ke zithilIkaraNake dvArA anekAntAtmaka arthakI siddhi karatI hai| kahA bhI hai For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 : anekAnta aura syAdvAda ekenAkarSayantI ilathayantI vastutattvamitareNa / antena jayati jainI nItirmanthAnanetramiva gopI // - puruSArthasiddhi0 225 vizvake pratyeka tattvapara syAdvAdamudrA aMkita hai / dIpakase lekara AkAza paryantaM choTe-se-choTA aura bar3e-se-bar3A pratyeka padArthaM syAdvAdamudrAse mukta nahIM hai / kahA bhI hai AdIpamAvyoma samasvabhAvaM syAdvAdamudrAnatibhedi vastu / -syA0 ma0 5 samanvayakA mArga syAdvAda syAdvAda vibhinna dRSTikoNoM ( various points of views ) kA samanvaya hamAre sAmane upasthita karatA hai / vaha apane-apane dRSTikoNake anusAra vastuke svarUpako mAnakara parasparameM vivAda karanevAle logoMmeM samajhautA karAne meM samartha ( Compromising ) hai / Aja saMsAra meM sarvatra trAhi-trAhikI pukAra sunAI par3atI hai / azAntise trasta mAnava zAntikI abhilASA karate haiM lekina unako pUrNa zAnti nahIM milatI / zAntikA yathArtha upAya jAne binA unako zAnti mila bhI kaise sakatI hai / zAntikA upAya hai vibhinna dRSTikoNoM kA samanvaya yA ekIkaraNa / kisI bhI vastuko yadi pUrNarUpase samajhanA hai to isake lie vibhinna dRSTikoNoMse usakA nirIkSaNa karanA Avazyaka hai / kyoMki aisA kie binA vastukA pUrNarUpa samajha meM nahIM A sakatA kisI bhI bAtapara vibhinna dRSTikoNoMse vicAra karanekA nAma hI syAdvAda hai aura eka dRSTikoNa ( One point of view) se kisI viSaya para vicAra karanA ekAntavAda hai / ekAntavAdI apane dRSTikoNa se sthira kie hue satyako pUrNa satya mAnakara anya logoM ke dRSTikoNoMko mithyA batalAte haiM / matabhedoM tathA saMgharSoMkA kAraNa yahI - For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura syAdvAda : 25 ekAnta dRSTi hai / jainadarzanakA syAdvAdasiddhAnta bhinna-bhinna matabhedoM ( Diverse opinions ) ko dUra karane meM sarvathA samartha hai| vibhinna matAvalambI ekAntavAdake kAraNa apaneko saccA aura dUsaroMko jhUThA mAna rahe haiN| lekina yadi vividha dRSTikoNoMse bhinna-bhinna dharmoMke siddhAntoMko dekhanekI udAratA dikhalAyI jAya to kisI-na-kisI apekSAse saba Thoka nikleNge| saba dharmoM ke siddhAntoMkA samanvaya * karaneke lie syAdvAdasiddhAnta atyanta upayogI hai| isaprakAra syAdvAda hamAre sAmane samanvayakA mArga upasthita karatA hai| ' syAdvAdakA siddhAnta suvyavasthita, parimArjita evaM Avazyaka hai| yaha na anizcitavAda hai aura na sNdigdhvaad| pahale batalAyA jA cukA hai ki syAdvAda kisI nizcita apekSAse eka nizcita dharmakA pratipAdana karatA hai| usameM sandehake lie to raMcamAtra bhI avakAza nahIM hai| aneka dharmAtmaka vastukI Thoka-ThIka vyavasthA karaneke kAraNa syAdvAda suvyavasthita hai| suvyavasthita honeke sAthasAtha vaha vyAvahArika ( Practical ) bhI hai| syAdvAda nitya vyavahArakI vastu hai| isake binA loka-vyavahAra cala nahIM cala sktaa| jitanA bhI vyavahAra hotA hai vaha saba ApekSika hotA hai aura ApekSika vyavahArake kathanakA nAma hI syAdvAda hai| aneka virodhI tattvoMkA samanvaya kie binA laukika jIvanayAtrA bhI nahIM bana sktii| virodhI dharmoMke samanvayake abhAvameM arthAt ekAntake sadbhAvameM sadA saMgharSa aura vivAda hote raheMge aura vivAdakA anta tabhI hogA jaba syAdvAdase tattvoMkA yathArtha nirUpaNa hone para saba apane-apane dRSTikoNoMke sAtha anya dRSTikoNoMkA bhI samanvaya kreNge| syAdvAda jainadarzana evaM jaina tattvajJAnakI nIMva (Fouudation) For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 : anekAnta aura syAdvAda hai| syAdvAda vaijJAnika aura yuktiyukta-( Scientifio and rational ) hai / jainadarzanameMse syAdvAdako nikAla dIjie to usa darzanameM kucha bhI jAna nahIM raha jaaygii| bhagavAn mahAvIrane isI syAdvAdakA upadeza diyA thA / AcAryoMne syAdvAdake mUlyako samajhA hai aura use kevalajJAnake samAna batalAyA hai syAdvAdakevalajJAne sarvatattvaprakAzane / bhedaH sAkSAdasAkSAcca vastvanyatamaM bhavet // AptamImAMsA 105 kevalajJAna bhI sarvatattva prakAzaka hai aura syAdvAda-zrutajJAna bhI sarvatattvaprakAzaka hai| unameM bheda kevala itanA hai ki kevalajJAna sAkSAtrUpase saba tattvoMko jAnatA hai aura syAdvAda parokSarUpase saba tattvoMko jAnatA hai| syAdvAda anekAntAtmaka arthakA pratipAdana karaneke kAraNa pUrNadarzI hai / anekAnta aura pUrNatAmeM avinAbhAva sambandha hai| ataH jisaprakAra kevalajJAna pUrNa hai usI prakAra syAdvAda bhI pUrNa hai aura isa syAdvAdase vacanazuddhi hotI hai| saptabhaMgI syAdvAda ananta dharmomeMse eka samayameM eka dharmakA pratipAdana karatA hai| pratyeka dharmakA pratipAdana usake pratipakSI virodhI dharmakI apekSAse sAta prakArase kiyA jAtA hai| isI sAta prakArase pratyeka dharmake pratipAdana karanekI zailIkA nAma saptabhaMgI hai| vastumeM ananta dharmayugala haiM, isalie ananta dharmayugaloMkI apekSAse ananta saptabhaMgiyA~ banatI haiM / saptabhaMgIkA lakSaNa isaprakAra hai praznavazAdekasmin vastunyavirodhena vidhipratiSedhakalpanA sptbhNgii| --tattvArthavArtika 1-65 For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura syAdvAda : 27 eka vastumeM avirodhapUrvaka vidhi aura pratiSedhakI kalpanA karanA saptabhaMgI hai| astitva eka dharma hai aura nAstitva usakA pratipakSI dharma hai / apane pratipakSI sApekSa astitva dharmakI apekSAse saptabhaMgI isaprakAra bnegii| 1 syAdasti ghaTaH | ghaTa kathaMcit hai| 2 syAnnAsti ghaTaH ghaTa kathaMcit nahIM hai| 3 syAdasti nAsti ghaTa: ghaTa kathaMcit hai aura nahIM hai| 4 syAdavaktavyo ghaTa: ghaTa kathaMcit avaktavya hai| 5 syAdasti avaktavyazca ghaTaH | ghaTa kathaMcit hai aura ava ktavya hai| 6 syAnnAsti avaktavyazca ghaTa kathaMcit nahIM hai aura avaghaTaH ktavya hai| syAdasti nAsti avakta- | ghaTa kathaMcit hai, nahIM hai, aura vyazca ghaTaH / avaktavya hai| ghaTa apane dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSAse hai, paradravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSAse nahIM hai / yaha kathana pRthak-pRthakrUpase hai / aura eka kathanake bAda dUsare kathanameM kucha kAlake antarAlakI apekSA bhI hai| ghaTameM astitvake kathanake bAda hI yadi nAstitvakA kathana kiyA jAya to ghaTa ubhayarUpa ( asti aura nAsti rUpa ) hogaa| yadi astitva aura nAstitva donoM dharmoko eka samayameM hI kahanekA koI sAhasa kare to usakA aisA karanA duHsAhasa hI hogA, kyoMki zabda eka samayameM eka hI dharmakA kathana kara sakate haiN| aisI sthitimeM ghaTako avaktavya kahaneke sivAya anya koI upAya nahIM rhtaa| yahA~ yadyapi ghaTako avaktavya kahA gayA hai para vaha sarvathA avaktavya nahIM hai kintu kathaMcit For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 : anekAnta aura syAdvAda avaktavya hai| isalie ghaTako avaktavya zabdakA vAcya honemeM koI virodha nahIM AtA hai| ghaTameM pahale svarUpAdicatuSTayakI apekSA honese aura isake bAda hI svarUpAdicatuSTaya aura pararUpAdicatuSTaya kI yugapat apekSA honese ghaTa syAdasti avaktavya hotA hai| pahale pararUpAdicatuSTayakI apekSA honese aura isake bAda hI svarUpAdicatuSTaya aura pararUpAdicatuSTayakI yugapat apekSA honese ghaTa syAnnAsti avaktavya hotA hai| pahale kramazaH svarUpAdicatuSTaya aura pararUpAdicatuSTayako pRthak-pRthak apekSA honese aura isake bAda hI donoMkI yugapat apekSA honese ghaTa syAdasti nAsti avaktavya hotA hai| ukta prakArase nAstitva dharma sApekSa astitvadharmakI apekSAse saptabhaMgI banatI hai| isIprakAra ekatva-anekatva, nityatvaanityatva, bhinnatva-abhinnatva Adi yugala dharmoMkI apekSAse bhI saptabhaMgI banA lenA caahie| . ukta sAta bhaMgoMmeM pahalA, dUsarA aura cauthA ye tIna mUla bhaMga haiM aura zeSa cAra bhaMga saMyogajanya haiN| ve mUla bhaMgoMke saMyogase banate haiN| yahA~ prazna ho sakatA hai ki bhaMga sAta hI kyoM hote haiM ? isa praznakA uttara do prakArase diyA jA sakatA hai / eka-gaNitake niyamake anusAra aura dUsare praznoMkI saMkhyAke anusAra -gaNitake niyamAnusAra tIna bhUla bhaMgoMke apunarukta bhaMga sAta hI ho sakate haiM, adhika nahIM / mUla tIna bhaMga haiM-1 asti, 2 nAsti aura 3 avaktavya / inake dvisaMyogI tIna-4 asti-nAsti, 5 asti-avaktavya, aura 6 nAsti-avaktavya aura trisaMyogI eka-7 asti-nAsti-avaktavya bhaMga haiN| __ praznoMkI saMkhyAke anusAra sAta bhaMgoMke niyamakA uttara isa prakAra hai| cUMki praznakartA prazna hI sAta karatA hai ? sAta prazna karanekA kAraNa usakI sAta prakArako jijJAsAe~ haiM / sAta prakArakI For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura syAdvAda : 29 jijJAsAoMkA kAraNa usake sAta saMzaya haiN| aura sAta saMzayoMkA bhI kAraNa unake viSayabhUta vastuniSTha sAta dharma haiN| isa prakAra uttaradAtA praznoMke anusAra sAta uttara detA hai| ye sAta uttara hI 'saptabhaMgI' kahe gaye haiN| vastumeM virodhI-avirodhI dharmayugala ananta haiN| ataH pratyeka dharmayugalakI apekSAse vastumeM ananta sAta-sAta bhaMga hote haiN| athavA ananta saptabhaMgiyA~ banatI haiM / arthAt sattvaasattva, ekatva-anekatva, nityatva-anityatva Adi yugaloMse ananta saptabhaMgiyAM siddha hotI haiN| jaisA ki AcArya vidyAnandake nimna kathanase spaSTa haiM : 'anantAnAmapi saptabhaMgInAmiSTatvAt / tatraikatvAnekatvAdikalpanayApi saptAnAmeva bhNgaanaamupptteH| pratipAdyapraznAnAM tAvatAmeva saMbhavAt / praznavazAdeva saptabhaMgIti niyamavacanAt / saptavidha eva tatra praznaH kuta iti cet saptavidhajijJAsAghaTanAt / sApi saptavidhA kuta iti cet sptdhaasNshyotptteH| saptadhaiva saMzayaH kathamiti cet tadviSayavastudharmasaptavidhatvAt / ' ___ aSTasahasrI pR0 125-126 AkSepa aura parihAra kucha loga jainadarzanake syAdvAda siddhAntako lekara AkSepa karate haiM ki jainadarzanakA apanA koI mata nahIM hai| usane eka bAta isa matase lI, eka bAta usa matase lI, aura kaha diyA ki vastu aisI bhI hai vaisI bhI hai| vastu anitya hai yaha bauddhamatakA siddhAnta hai / vastu nitya hai yaha sAMkhyamatakA siddhAnta hai| jainadarzanane donoMko milA kara kaha diyA ki vastu nitya bhI hai aura anitya bhI hai| isaprakArake syAdvAdase vastuke svarUpakA nirNaya honA to dUra rahA ulTA usake viSaya meM saMzaya hone lagatA hai| isaprakArakA AkSepa For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 : anekAnta aura syAdvAda karanevAloMse nivedana hai ki ve zAnta mastiSka hokara vastuke viSayameM thor3A vicAra kreN| jainadarzanakA apanA kucha nahIM hai aura usane saba kucha anya darzanoMse udhAra liyA hai isakA uttara yaha bhI ho sakatA hai ki anya darzanoMkA apanA kucha nahIM hai aura jainadarzana kI aneka bAMtoMmeMse eka-eka bAtako lekara anya darzanoMkI sattA hai| arthAt jainadarzana jahA~ sampUrNa satyako prakaTa karatA hai anyadarzana vahA~ satyake eka-eka aMzako prakaTa karate haiM / ve satyake eka aMza ko pragaTa karate haiM, isameM to koI burAI nahIM hai lekina burAI isameM hai ki ve satyake eka-eka aMzako sampUrNa satya mAna baiThe haiM / syAdvAda siddhAnta kalpita nahIM hai aura na kahIMse udhAra liyA gayA hai| vaha to vastuke yathArtha svarUpakA pratipAdaka honese vaijJAnika hai, svataH pratiSThita hai aura suvyavasthita hai / upasaMhAra isa pustakameM jainadarzanake anekAnta aura syAdvAda siddhAntapara saMkSepameM vicAra kiyA gayA hai| sAdhAraNa janoMkI bAta to chor3a dIjiye, bar3e-bar3e diggaja vidvAnoMne bhI syAdvAdako nahIM samajha pAyA hai / isa viSayameM apanI ajJatAvaza unhoMne jo manameM AyA so likha diyA hai| aise vidvAnoMko bhrAnta dhAraNAoMkA parihAra isa laghu pustakameM nahIM kiyA gayA hai, kyoMki isakA uddezya sarvasAdhAraNako thor3emeM aura sarala bhASAmeM anekAnta aura syAdvAdake viSayameM kucha jJAna karAnA hai| vaise anekAnta aura syAdvAda itanA gaMbhIra, vistRta evaM gUr3ha siddhAnta hai ki usake Upara eka bar3A grantha likhA jAne yogya hai| anekAnta aura syAdvAda kyA hai tathA dUsare logoMne use kisa rUpameM samajhA hai, isa viSayameM kucha ajaina vidvAnoMke vicAra dekhie: For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmahopAdhyAya DAkTara gaMgAnAtha jhAne likhA hai "jabase maiMne zaMkarAcAryaM dvArA jainasiddhAntakA khaNDana par3hA hai| tabase mujhe vizvAsa huA hai ki isa siddhAnta meM bahuta kucha hai jise vedAnta ke AcAryoMne nahIM smjhaa| aura jo kucha maiM abataka jainadharma ko jAna sakA hU~ usase merA yaha dRr3ha vizvAsa huA hai ki yadi ve jainadharmako usake mUla granthoMse dekhanekA kaSTa uThAte to unheM jainadharmakA virodha karanekI koI bAta nahIM milatI / " anekAnta aura syAdvAda : 31 hindUvizvavidyAlaya kAzIke darzanazAstra ( philosophy ) ke bhUtapUrva pradhAnAdhyApaka zrI phaNibhUSaNa adhikArIne spaSTa zabdoM meM likhA hai "jainadharmake syAdvAda siddhAntako jitanA galata samajhA gayA hai utanA kisI anya siddhAntako nahIM / yahA~ taka ki zaMkarAcArya bhI isa doSa se mukta nahIM haiM / unhoMne bhI isa siddhAnta ke prati anyAya kiyA hai / yaha bAta alpajJa puruSoMke lie kSamya ho sakatI thI / kintu yadi mujhe kahanekA adhikAra hai to maiM bhArata ke isa mahAn vidvAn ke lie to akSamya hI kahU~gA ! yadyapi maiM isa maharSiko atIva AdarakI dRSTise dekhatA huuN| aisA jAna par3atA hai ki unhoMne isa dharmake darzana - zAstra ke mUla granthoM ke adhyayana karanekI paravAha nahIM kI / " paM0 rAmamizrajI zAstrI " syAdvAda jainadharmakA eka abhedya kilA hai jisake andara pravAdiyoMke mAyAmaya gole praveza nahIM kara sakate / " - jaikobI ( eka jarmana vidvAna ) - " jainadharmake siddhAnta prAcIna bhAratIya tatvajJAna aura dhArmika For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 : anekAnta aura syAdvAda paddhatike abhyAsiyoMke lie bahuta mahattvapUrNa haiN| isake syAdvAdase sarva satya vicAroMkA dvAra khula jAtA hai|" DA0 thAmasa "nyAyazAstrameM jaina nyAyakA sthAna bahuta U~cA hai / syAdvAdakA sthAna bar3A gambhIra hai| vaha vastuoMkI bhinna-bhinna paristhitiyoM para acchA prakAza DAlatA hai|" mahAvIraprasAdajI dvivedI__ "prAcIna Dharreke hindU dharmAvalambI bar3e-bar3e zAstrI abhI taka yaha nahIM jAnate ki jainiyoMkA syAdvAda kisa ciDiyAkA nAma hai|" mahAtmA gAndhI____ "jisaprakAra syAdvAdako maiM jAnatA hU~ usIprakAra mAnatA huuN| mujhe yaha anekAnta bar3A priya hai|" syAdvAdaH satyalAJchanaH / jainaM jayatu zAsanam / ... jainendraM dharmacakra prabhavatu satataM sarvasaukhyapradAyi // For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhi-patra zuddha pRSTha 1 paMkti 19 azuddha kisI kisI meM karanA se vicAra karanA dratyeka pratyeka batalAye haiM 10 21 batalAye die haiM aura jisaprakAra paTa rUpeNa bhI asat ho aura jisaprakAra ghaTa paTarUpeNa asat hai usIprakAra ghaTarUpeNa bhI asat ho virodhI virodhI For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. zrI gaNezaprasAda varNI granthamAlAke prakAzana 1. merI jIvana-gAthA bhAga 1 8-00 bhAga 2 4-25 3. varNI-vANI bhAga 1 6-00 4. " bhAga 2 4-00 5. " bhAga 3 6-00 6. " " bhAga 4 3-50 7. jaina sAhityakA itihAsa ( pUrva pIThikA) 10-00 8. jaina-darzana 10-00 *9. paMcAdhyAyI 9-00 *10. zrAvakadharma-pradIpa 4-00 11. tattvArtha sUtra 5-00 12. dravyasaMgraha bhASA-vacanikA 13. apabhraMza prakAza 3-00 14. mandira-vedIpratiSThA kalazArohaNa vidhi (nayA saMskaraNa) 2-00 15. sAmAyika pATha ( sAnuvAda ) 0-60 16. satyakI ora 1-25 17. adhyAtma-patrAvalI 1-00 18. AdipurAName praServing JinShasano 12-00 19. samayasAra-pravaca 12-00 20. tattvArthasAra 6-00 21. satprarUpaNAsUtra 021424 5-00 0-25 23. anekAnta aura syAdvAda (nayA saMskaraNa) 0-60 4-00 ko gyanmandir@kobatirth.org * aprApya / punaH prakAzanakI yojanA hai|