Book Title: Anekant 1953 09
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Jugalkishor Mukhtar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/527318/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manakAnta sampAdaka-jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' QOGIG viSaya-sUcI 111 kAnta 1 jJAnIkA vicAra-[kavivara dyAnatarAya dazalAkSANika dharmasvarUpa-[kayivara raidhU ...108 'vItarAga-stavana' ke racayitA amara kavi-[zrI agaracanda nAhaTA 113 dazadharma aura unakA mAnava jIvanase sambandha [paM0 vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya... 5 uttama kSamA-[paM0 paramAnanda jaina zAstrI ... 6 dasa lakSaNa dharma-parva-[zrI daulatarAma 'mitra'... ... 122 7 uttama mArdava-[zrI 105 pUjya cullaka gaNezaprasAdajI varNI... 123 satya dharma-[ ... 126 zauca dharma-[le. paM0 darabArIlAla kIThiyA, nyAyAcAya 10 zrArjava-[ajitakumAra jaina ... 130 11 uttama tapa-[pI0 ena0 zAstrI 131 12 saMgrahakI vRtti aura tyAga dharma (le. zrI paM0 cainasukhadAsajI nyAyatIrtha 13 tatvAtha-sUtrakA mahatva paM7 vaMzIdharajI vyAkaraNAcA 132 14 saMyama dharma-- zrI rAjakRSNajI jaina 15 AkiMcanya dharma-[paramAnanda zAstrI 16 brahmacaya para zrIkAnajI svAmIke kucha vicAra ... 142 17 AtmA, cetanA yA jIvana-[bA0anantaprasAdajI B.Sc.Eng. 143 sitambara san 1953 3 ... 140 anekAntake grAhaka bananA aura banAnA pratyeka sAdharmI bhAIkA kartavya hai GRAM For Personal Prive Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtA aura putrakA duHmaha-viyoga !! anekAnta pAThakAkA yaha jAnakara duHkha tathA aphasosa hA binA nahIM rahegA ki unake cirapiricita evaM sevaka paM. paramAnandajI zAstrIko hAlameM do duHsaha viyogAMkA sAmanA karanA par3A hai ! unakI pUjya mAtAjI kA tA. 28 agamtako zAhagar3ha (sAgara) meM svargavAsa ho gayA aura usake tIna dina bAda (nA0 31 agastakI) unakA majhalA putra rAjakumArabhI cala basA !! donAkI mRtyuka samaya paMDitajI pahu~ca bhI nahIM paae| isa pAkammika viyogase paMDitajIko jo kaSTa pahu~cA hai usa kauna kaha sakatA hai ? unakI pannIka viyAMgako abhI do varSa hI ho pAe the ki itane meM ye do naye prAdhAta unako aura pahuMca gaya !! vidhiko gati bar3I vicitra hai, usa kAI bhI jAna nahIM paataa| eka samyagjAna athavA sadvivekake binA dusarA koI mA se kaTina avasaroM para apanA pahAyaka aura saMrakSaka nahIM hotaa| paMDitajIke isa duHkhameM vIrasevAmandira parivArakI pUrI mahAnata hai aura hAdika bhAvanA hai ki donoM prANiyoMko paralokama madargAtako prApti ho / mAdhahI paMDitajIkA vika pavizApa rUpase jAgRta hokara unheM pUrNa dhairya evaM dilAsA dilAne meM samartha ho / - zrIbAhubali-jinapUjA upakara tayyAra !! zrI gommaTezvara bAhubalijI kI jisa pUjAko uttamatAke mAtha chapAnekA vicAra gata maI mAmakI kiraNa meM prakaTa kiyA gayA thA vaha aba maMzodhanAdike sAtha uttama pArTa pepara para mATe ToipameM phoTo brAuna raGgIna myAhIse chapakara taiyAra ho gaI hai| sAthameM zrIbAhubalI jIkA phATo citra bho apUrva zobhA de rahA hai| pracAra kI dRSTi se mUlya lAgata se bhI kama rakhA gayA hai| jinheM apane , tathA pracAra ke liye AvazyakatA ho ve zIghra hI mNgaale| kyoM ki kApiyA~ thor3I hI chapA hai, ... kApI eka sAtha lene para 12) ru. meM mileNgii| do kApI taka eka AnA popTaMja lagatA hai| 10 se kama kimIko vI. pI. se nahIM bhejI jaaeNgii| mainejara-vIra sevAmandira dariyAgaMja dilI anekAntakI sahAyatAke sAta mArga (1) anekAntake 'saMrakSaka' tathA 'sahAyaka' bananA aura bnaanaa| (2) svayaM anekAntaka grAhaka bananA tathA dasarIko banAnA / (3) vivAha-zAdI Adi dAnake avasara para anekAntako acchI sahAyatA bhejanA tathA bhijvaanaa| (4) apanI ora se dasarAMko anekAnta bheTa-svara athavA phrI bhijavAnA; jaise vidyA saMsthAmA lAyariyA. sabhA-posAiTiyoM aura jaina-ajaina vidvaanoNkii| (2) vidyArthiyoM Adiko anekAnta ardha mUlyama dene ke liye 25),50) grAdikI sahAyatA bhjn|| ... kI sahAyatA 10 ko anekAnta abhRtyameM bhejA jA skegaa| (6) anekAntaka grAhakAMko acche grantha upahArameM denA tathA dilAnA / (7) lokahitakI mAdhanAmeM mahAyaka acche sundara lekha ligbakara bhejanA tathA ninAdi yA grIkI prakAzanArtha juttaanaa| noTa-dasa grAhaka banAnevAle pahAyakoMko pahAyanAdi bhejane tathA patravyavahArakA panA -- 'yanekAnta' eka varSa taka bheTa. / vIragavAmandira , : , dahalI For Personal & Private Use Only menejara anekAnta Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArSika mUlya 5) SAREESS REHEAR HO - BB BE CHES ------! ----- varSa 12 kiraNa 4 vizva tattva-prakAzaka sa OM ahama kA nItivirodhadhvaMsI lokavyavahAravartakaH samyak / | paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // sampAdaka -- jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' vIra sevAmandira, 1 dariyAgaMja, dehalI bhAdrapada vIrani0 saMvat 2476, vi0 saMvat 2010 jJAnI kA vicAra ( kavivara dyAnatarAya) jJAna aiso jJAna vicArai / rAja sampadA bhoga bhogake, baMdI khAnA dhAre // 1 // dhana yauvana parivAra ApataiM, procho aura nihArai dAnazIla tapabhAva Apa, U~ce mAhiM citArai // 2 // dukha Ae pai dhIra dharai mana, sukhavairAga samhArai | Atama-doSa dekha nita bhUre, guna lakhi garaba viDArai // 3 // Apa bar3AI parakI nindA, mukhataiM nAhi ucArai / Apa doSa paraguna mukha bhASai manataiM zalya nivAreM // 4 // paramAratha vidhi tIna yogasauM, hirade haraSa vithArai / aura kAma na kareM ju karai to, yoga eka do hAra // 5 // ga vastu ko socai nAhIM, Agama cintA jArai / vartamAna vartai vivekasauM, mamatA-buddhi visArai // 6 // bAlapane vidyA abhyAsa, jovana tapa vistArai / vRddhapane saMnyAsa leyake, Atama kAja sa~bhArai // 7 // chahoM dara nava tatva mAhi taiM, cetana sAra nihArai / 'dyAnata' magana sadA nija mAhIM. Apa tare para tArai // 8 // For Personal & Private Use Only vastu tattva-saMdyotaka :::::::::::::::::: :::::: :::::::: mikla eka kiraNa kA mUlya | ) sitambara 1653 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazalAkSaNika dharmasvarUpa (kavivara raidhU) [ terahavIM zatAbdIke vidvAna kavivara raidhUne jinakI saMjAdA aivisamA iya maNNiviNo khamA cattA // 10 banAI huI dazalakSaNa pUjAkI jamamAla dazalakSaNa parvameM jaiji parIsaha-saMgari-kasAya-suhaDeNa taaddmaannenn| prAyaH sarvatra par3hI aura vyAkhyAna kI jAtI hai, 'vRttasAra' jai khamaduggaM chaMDasi tA khayajAmIha kynnicch..11|| (cAritrasAra) nAmakA eka sundara grantha prAyaHprAkRta bhASAmeM micchAiTThI mUDho jai so pIDei tA ji Navi doso| gAthAbaddha racA hai. jisake racane meM hAlU sAha agravAlake putra jaMhauM viveya-jutto kohaM gacchemi taMpiNo nnaa||12|| zrAda sAha khAsa taurase preraka hue haiM aura isa laye jo jai duvvayaNaM jaMpivi majjha suhI hoi dujjaNo dosii| unhIMke nAmAGkita kiyA gayA hai| yaha grantha abhI taka tA mahu jIviyayavaM sahalaM bhavadIha loyammi / / 13 / / prakAzameM nahIM pAyA hai| isameM dazalakSaNa dharmake svarUpa- kammodae pavaraNe bhavvu viyArei ema piyacitte / varNana-viSayakA eka sarga (aMka) hI bhalaga hai, jo prakRta ehu vi No aNNAo kiyakammaM jaM phalaM dei // 14 // viSaya para acchA prakAza DAlatA hai aura kAphI sarala ja maI cirabhavi vihidaM suhAsuhaM kamma taji suhadukkhaM / tathA subodha hai / ataH isa zubha avasara para ise yahA~ uddhRta deiji NiyamAdo iha Nimittamatta puNo apaNo / / 1 / / kiyA jAtA hai| pUre granthako vIrasevAmandirase sAnuvAda mahu utamakhama Nisuvi vairiyaNA cheya-bheyaNAI hiN| prakAzanakA bhI vicAra cala rahA hai| taM pekkhu Natthi AyA khaNu vima chaMDehi sA dhIrA // 16 -sampAdaka ] hauM mahavaya-bhara-kusalo viveya-jutto vi pAvaNA sNto| uttama-kSamA Nimmamao viNiyakAe kohaM gacchaMtu lajjemi // 27 // jaha jaha kuvi uvasaggo karei savaNassa taha taha ceva / asamattheNa ji vihidaM uvasaggaM jai sahei su-smttho| tA hoi uttamA sA khamA ji saggANisseNi // 1 // uttamakhamA suvaNaNaM ahiyayaraM NimmalaM hoi // 18 / / cirakiyakammeM suhu-duhu lambhai ciktammi evmennto| jaM puNakAraNajAde khamAguNaM hoI taM ja ka ya saMsaM / No rajjadi No kuddhadi uttamakhama bhAvade NiccaM // 2 / NikkAraNeNa koI asthi khamA-vagjido logo // 1 NIyajaNahiM avagaNido uttamusAhUvi jhANa sAmatthaM / tava-saMjama-sIlANaM jaNaNI ko ggi-tAtra-maNa-viTThI No kuddhadi tamsovari sakamma-vilayaM viyANaMto / / 3 / / sivagai bahuhi sahillI uttamarUma pAvaNA kiccI tava-saMjama-ArAmaM cirakAleNAvi pAlidaM phldN| jo guruyaNANadAsaM lajjA-bhaya-gArava-vasAdo uu| taM kohaggiudiNNA pajjAlayadIha lIleva / 4 // . sahai Na sA uk.makhamA tIja khamA NAmamatta ya // 21 // hau kosidoNa NihadA NihadoviNa mArido ya dayacatta kohaMdhu Dahai paDhama appANaM etthu sNjmaadhaar| aNNassa Dahadi No vA idi maeiNavi taMNa kAyavvaM // 5 maraNe pattu vi tahavi hu Na kohayAmIdi me buddhA uktaMca-dasaNaNANacarittahiM aNaggharayahi pUriyaM sadadaM uttama-mAdava maNakAsa luTijjai kasAyacorehiM karyANacchaM // 6 // mANakasAeM chaDivi kijjai pariNAmu komalaM jattha / vihu la yassa viruddha duggai gamaNassa sahayara nniccN| savvahaM hiu ciMtijjai mahavaguNabhAsido tatttha // 23 // taM kohaM muNiNAhe uttama khamayAe jeyavbaM / / 7 / saMjama-vaya-tava-mulaM pasattha-dhammassa kAraNaM paDhamaM / jo uvasaggu viyaMbhivi kamma-gadaM majha pheDaI vivihN| cittavisuddhIhedo mahavaM aMgo ya kAyavvo // 24 // so NikkAraNamitto tassa rusaMto Na lajjemi // 8 // kAya vAiya taha puNu mANasiyaM hoi viNau tihbhee| maha kaya-kammaMNAsai appANa viNAsaedi paraloyaM / mahavajuttaNarANaM taMceva ji pAyarDa hodi 25 josaI duggai givaDai tahu rUsaMtA Na sAhei // 6 // ukta ca-kittI mittI mANassa bhaMjaNaM guruyaNe ya bahumANaM sivamaggi gammamANe majjha parikkhA kAraNe vigdhaa| titthayarANaM ANA guNa-gahaNaM mahavaM hoi / / 26 / / For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] dazalAkSaNika dharmasvarUpa 3 uttama-Arjava uttama-zauca ajjavaNAmeNa guNaM mAyAsallassa hoi nniennse| paravatthuloharahido citto bhavvassa hoi puNa jaayaa| maNa-pariNAma-visuddhI teNa viNA Neva saMbhavai // 27 / taiyA socaM NeyaM e/ titthajala-khAlaNe socaM // 4 // micchattamalavilitto visayakasAehiM mujjhido jiivo| jaM kiMciji NiyamANasi ciMtadi bhavvo ya taMji vayaNeNa ticthajaleNa viNhANe kiha soco hodi bho Ada // 25 loyahaM aggai akkhai tamajjavaM NAma dhammaMgaM // 28 // riju pariNAma ajjava suhagai-gamaNassa kAraNaM taM ji| paradhAparabahusaMge jaM jicchihA tAhi cAe taM dhammo / maNakUra pAvaM duggai-paha saMbalaM ta ci // 26 // ' pAvassa mUluloho tamhA loho Na kAyabvo // 46 // jiha sisu NiyagharavatthU pucchaMtANaM-NarANamahiyANaM / / jo puNu vaya-tava-suddho dehAiya davya-Nimmamo sNto| gharamammu saccu akkhai tiha ajjavadhammasaMjutto // 30 / so raya-maliNu vi dehe paramasuI Nimmalo siTTho // 4 // iha para loyahi ya mAyA-ca hi ajjavaM dhamma / deho bahumalakiNNo jalabhAre hAvido Na sujmei| taM pAlijjai bhavveM siva-paya-gamaNAureNeva // 31 // majjapaoriu kubho bAhirapakvAlidopi soasui // 48 ajjava dhammahu mUlaM sajmANasiddhIyaraM hi tvsaarN| kesa Naha-daMta AI ceyaNasaMgeNa tevi supavittA / tNa viNA guNavaMtu vi samAiu vuccade loe // 32 // kappUrAivi davyA bhavvavi mAliNAya dehassa // 46 // ceyaNarUvamakhaMDaM vigayaviyappaM shaavsNsiddh| uttama-sayama NANamau appANaM ajjavabhAveNa vipphuradi // 33 // tasa-thAvara-jIvANaM maNavayakAraNa rakkhaNaM jattha / pANAsaMjama NAma havai dhuo pAvaNo tatstha // 50 // uttama-satya paciMdiyamaNuchau saga saga-visaesa Nica dhaavNto| aliyAlA vayaNIha adaMturA mammacheyaNe nniccN| rudhivijahiM dhArijahi-idiyasaMjama hoi // 51 // loheNa kalusidA jA Na havadi jIhAya sA churiyA // 4 saMmAyiphacchedopasthApanAparihAravizuddhi jasu vayaNAdo vayaNaM aliyaM Niggamai taM jiNau vayaNaM sUkSmasAMparAyayathA'khyAtabhedena saMyama: paMcavidhobhavati vivarasamANaM NeyaM jIhA ahiNI NivAsatthe / / 35 sAvajjakiriyaviramaNalakkhaNapariNAmazuddhiyaraNaM hiN| hI ho aliyapabhAsI parasaMtAvIya nnidyaariiy| cAritta bhAradharaNa sAmAiya NAma taM NaiyaM // 52 // ji NAmaggahaNaM Na kAyavvaM // 36 // Appasaruvi sacito jaMThAvijjai khaNe khaNe khlido| jo puNu bhaNadi asaccaMNAsadi tasseva saMjamaM siilN| chedovaTTavaNayaM caraNaM taM cebaNAyavvaM // 53 / / paramaahiMsAdhamma havaiNa taM bhavva mottavvaM // 3 // paDi diNa gAo mattaM viharadi mohakkhaepa siildo| Nau bhAsijjai aliyaM bhAsA vijjaiNa aNNu NarumaMDi kAraNu kiMci laheppiNu tiThThaI chammAsa ekkapAeNa // 54 bhAsijjaM tu sacitte aNumaNaNaM Neva kAyavvaM // 38 // pariNAmasuddhihedo NivasaMto ayaNu mANu so svnno| jaha haha pattaviovo bhAmiNi ghara lacchi joja vihaDeDa pAvadi kevalaNANaM NahacAraNariddhivAsA hU // 5 // NiyapANavijaI gacchahi tahAvi No bhAsadesaccaM // 36 // idi parihAravizuddhI cariyaM suhamati saMparAyahi / sacceNa garo loyahi devasamANo vi marAbAde elthu| uvasamiyakasAyakhaeNa dudahame guNaThANituriyahi // 56 mANAjhayaNaM taM taM mataM suttaM pavipphurade // 40 // carittamohapayaDI khIyaMti muNIsarassa sajjhANe / paradosaM jo payaDaDa NiyagaNa aNahAMta loesthirte| jahi riddhi laddhi tatsthaji jahakhAyaM saMjamaM hodi // 27 // gidai saMjiiNayaraM taMpi asaccaM mahAdAsaM // 4 // chaThThama guNasu paDhamaM chaha saga vasu Navami vidiya puNutidiyaM jaM parasavaNahaM sulaM hiMsAmUlaM hi jaMji paavddddhN| dahamaguNaThANi turiyaM sesaThThANe jahAkhAyaM // 8 // paramammocceDaNaya saccamavIdaM asaccaM taM // 42 // uttama-tapa saccaM taM bollijjai uvaesijjeha taMji phuDu sccN| Narabhau pAvivi dulaha kulaM vizuddha lahevi vrbuddhii| AyaraNijjaM saccaM teNa judaM savvu sakiyattthaM // 4 // gharamohaM melleppiNu tavaM pavitaM hi kAyavva // 16 // For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110] bajmanbhatarabhee' tavaM tadaMtIha bhavva simmohA / appA jhAti ya lahUti Niru sAsayaM sukkhaM // 60 // varisAle tarumUle sisare cahuhaTTa gimhi girisihare / mANe ThaMtA bhavvA tavaM tavaMtIha sattIe // 61 // taveNa ji daMsaNu sohai gANaM sohei teNa suyasayalaM / jidda kAya kaDaya laggo raya aNagdho ya sAMi // 62 // anekAnta [ kiraNa 4 siMha kammadeha milido appA maliNo Na kaiyA vi // 73 // ceyaNa aceyaNaM guNu muNi vi uvAdeya heya jo bhavvo / bhAvadi gANasaruvaM tamakiMcaNa bhAsiyaM dhammaM // 74 // 1 uttama brahmacarya paramo baMbho jIvo sarIravisaehiM vajjido Nicca' / tassAra pugu pugu taM dhammaM baMbhacerakkhaM // 75 // juvaI saMgaM jattha ji maNavayakAeNa Nicca cayaNijjaM / tatttheva baMbhavajjaM bhAMti sUrI judA te // 76 // tava -Niyama saMjamANi ya kAlakile sAthi bhUribheyANi / bavaraNa viNA vIliyarANIha savvANi // 77 // siddhatasatthANiraNA maIyamaMdA havei kA missa / viNyAyArAdiya taha NAsaMti ababhacArissa // 78 // i bhavayassa kamavi siviNe mate vi ei aiyAro / pAyacchitte bhavvA tAvadu sohati appaNaM // 76 // je tava vaya-majjAyaM ullaMghi vi sevadIha tiya-sukkhaM / lAha' samANA amA yo aNNA asthi tilloe // 8 // maNasaMbhUdaM mayaNaM maNavikkheveNa tassa vitha / taM ThAvidaM saruve jaivara videhiM kema vayabhaMgo // 1 // jevisIkau citto mitto veraggu tacca zrabhbhAso / taha ciha baMbhavva kayAi viyalei yo lAe // 82 // maNavikkhevaNArI mahilA tahi saMgi kema vayasuddhI / vayabhaMgeNa varAo bhamadi bhave caugaI dugge // 83 // u'kta'ca-jUkAdhAmakacAH kapAlamajinAcchAdaM mukhaM yoSitA~ tacchidra nayane kucau palabharau bAhU tate kIkase / 84 tu mUtra malA disadmajaghanaM praspaMdivarco gRha' / pAdasthUNamidaM kimatra mahatAM rAgAya saMbhAvyate // 85 // rAyo jaNaNiya mahilAmuhalAlapAna asatto / caMdamuhI idi maNivi payAsae tAhi guNaruvaM // 86 // te kaI khosavaNA va buhA gAbhANadharANo / je pura sarAya bhAveM mahilA ruvaM pavaNaMti // 8 // sAhI- suhaM iMDivi para Asidasukkhe karai jo raao| picchayado / zramiyarasaM mellibi so pivadi visaM paannkhyyaaro||88|| uttama tyAga dhammatarussa ji bIyaM guNagaNadhAmaMjassassa vittharaNaM / cAyaM kAyavvaM iha bhabveNa ji jammabhIdeza || 2|| dullaiyare jigarabhavi sivi sabhAvi jIvidevite / jo Na vi karei cAe N so mUDho vaMcio vihiNA // 63 // jaM bhaTTa puttalattAi posa|tthe / jaM vittaM taM thakkai thiru pattayadA // 64 // asama kilesahiM jaMdhaNu samajjiyaM rakkhiyaM pijayoga tarasa phalaM muNicAeM hoi phuDaM teNa viNu vihalaM 65 || mokkharasa hedubhUdaM tavaM pavittaM sajhANaNANaMca | siphai kAe hA~ti tassa hiMdI aee do siThThA // 63 // hattha bhavva sAvaya pattatti bheesu cArivaradANaM / jacchaMti Nicca suhRdaM taM cAeM bhAsidaMsute ||6|| dhammasvANaM bhavvahaM sissAeM pAThaNaM ca uvaesaM / maggapaTTaNa karaNaM araNyArANaM hi taM cAeM // 68 // havA duTTha viyappaM utpajjaM tArA jaM ji paricAo / taM puNa paramaM cAeM kAyavvaM appasiddhIe // 66 // uttama AkiMcanya sayalANaM saMgANaM jattha mahAvo havei duvihANaM dive suvito kiMcaNu dhammu taM // 70 // sayala-viyara-virahido ataraNArA idhammasaMpuraNo / suddho cerUvo jIvo AIMcaraNo Da'No // 71 // davvANa payasthANaM taccANaM bheyalakkhaNaM yAo / ceyaNarUpaM girahRdi tamakiMcaNa dhammamavi siddha // 72 // jiha kiTTiyammi milido karAu asuddha ga hoi For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaktiyoga-rahasya jainadharmake anusAra, saba jIva dravyadRSTise avikasita, alpavikasita, bahuvikasita aura parNaathavA zuddhanizcayanayakI apekSA paraspara samAna haiM- / vikasita aise cAra bhAgoMmeM bhI unheM bAMTA jA sakatA koI bheda nahIM-sabakA vAstavika guNa-svabhAva eka hai hai| aura isalie jo adhikAdhika vikasita haiM ve hI hai| pratyeka jIva svabhAvase hI ananta darzana, anaMta svarUpase hI unake pUjya evaM ArAdhya haiM jo avikajJAna, ananta sukha aura ananta vIyodi ananta sita yA alpavikasita haiM; kyoMki AtmaguNoMkA zaktiyoMkA AdhAra hai-piNDa hai| parantu anAdi vikAsa sabake liye iSTa hai| kAlase jIvoM ke sAtha kamamala lagA huA hai, jisakI aisI sthiti hote hue yaha spaSTa hai ki saMsArI mUla prakRtiyAM ATha, uttara prakRtiyA~ ekasau ar3atAlIsa jIvoMkA hita isImeM hai ki ve apanI vibhAva pariNaaura uttarottara prakRtiyA~ asaMkhya haiM / isa karma-malake tiko chor3akara svabhAvameM sthira hone arthAt siddhiko kAraNa jIvoMkA asalI svabhAva AcchAdita hai, unakI prApta karane kA yatna kreN| isake lie Atna-guNoMkA ve zaktiyA~ Avakasita haiM aura ve paratantra hue nAnA paricaya cAhiye, guNameM varddhamAna anurAga cAhiye prakArakI paryAyeM dhAraNa karate hue najara Ate haiN| aura vikAsa-mArgakI dRDha zraddhA caahiye| vinA anuaneka avasthAoMko liye hue saMsArakA jitanA bhI gagake kisI bhI guNakI prApti nahIM hotI-ananurAgI prANivarga hai vaha saba usI karmamalakA pariNAma hai- athavA abhakta hRdaya guNagrahaNa kA pAtra hI nahIM, vinA usIke bhedase yaha saba jIva-jagata bhedarUpa hai. aura paricayake anurAga bar3hA nahIM jA sakatA aura vinA jIvakI isa avasthAko vibhAva-pariNati' kahate haiN| vikAsa-mArgako dRDha zraddhAke guNoM ke vikAsakI ora jaba taka kisI jIva kI yaha vibha va pariNati banI rahatA yatheSTa pravRtti hI nahIM bana sktii| aura isa liye hai, taba taka vaha 'saMsArI' kahalAtA hai aura tabhI taka apanA hita evaM vikAsa cAhanevAloMko una pUjya mahA use saMsArameM karmAnusAra nAnA prakArake rUpa dhAraNa puruSoM athavA siddhAtmAoMkI zaraNameM jAnA cAhiye. karake paribhramaNa karanA tathA duHkha uThAnA hotA hai; unakI upAsanA karanI cAhiye, unake guNoMmeM anurAga jaba yogya sAdhanoMke balapara yaha vibhAva-pariNati bar3hAnA cAhiye aura unheM apanA mArga-pradarzaka mAnamiTa jAtI hai-AtmAmeM karma-malakA sambandha nahIM kara unake nakze kadama para calanA cAhiye athavA rahatA aura usakA nija svabhAva sarvAiMgarUpase unakI zikSAoM para amala karanA cAhiye, jinameM athavA pUrNatayA vikasita ho jAtA hai, taba vaha AtmAke guNoMkA adhikAdhika rUpameM athavA jIvAtmA saMsAraparibhramaNase chUTakara muktiko prApta ho pUrNarUpase vikAsa huA ho; yahI unake liye kalyAjAtA hai aura mukta, siddha athavA paramAtmA kahalAtA hai, yakA sugama mArga hai / vAstavameM aise mahAn AtmAoM ke jisakI do avasthAe~ haiM--eka jIvanmukta aura dUsarI vikasita AtmasvarUpakA bhajana aura kIrtana hI hama videhamukta / isa prakAra paryAyadRSTise jIvoMke 'saMsArI' saMsArI jIvoMke lie AtmAkA anubhavana aura manana aura 'siddha' aise mukhya do bheda kahe jAte haiM, athavA hai, hama 'so'haM ' kI bhAvanAdvArA use apane jIvanameM For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] utAra sakate haiM aura unhoMke - athavA paramAtmasvarUpake - Adarzako sAmane rakhakara apane caritrakA gaThana karate hue apane AtmIya guNakA vikAsa siddha karake tadrUpa ho sakate haiM / isa saba anuSThAnameM unakI kucha bhI garaja nahIM hotI aura na isapara unakI koI prasannatA hI nirbhara hai - yaha saba sAdhanA apane hI utthAna ke lie kI jAtI hai / isIse siddhike sAdhanoMmeM 'bhakti-yoga' ko eka mukhya sthAna prApta hai, jise 'bhakti mArga' bhI kahate haiM / anekAnta siddhiko prApta hue zuddhAtmAoM kI bhaktidvArA AtmotkarSa sAdhane kA nAma hI 'bhakti yoga' athavA 'bhakti-mArga' hai aura 'bhakti' unake guNoMmeM anurAgako, tadanukUla vatrttenako athavA unake prati guNAnurAgapUrvaka Adara-satkArarUpa pravRttiko kahate haiM, jo ki zuddhAtmavRttikI utpatti evaM rakSAkA sAdhana hai / stuti, prArthanA, vandanA, upAsanA, pUjA, sevA, zraddhA aura ArAdhanA ye saba bhaktike hI rUpa athavA nAmAntara haiN| tuti-pUjA-vandanAdi rUpase isa bhaktikriyAko 'samyaktvavarddhinI kriyA' batalAyA hai, zubhopayoga cAritra' likhA hai aura sAtha hI 'kRtikarma bhI likhA hai jisakA abhiprAya hai pApakarma chedanakA anuSThAna ' / sadbhaktike dvArA auddhatya tathA ahaMkAra ke tyAga pUrvaka guNAnurAga bar3hanese prazasta adhyavasAyako kuzala pariNAmakI - upalabdhi hotI hai aura prazasta adhyavasAya athavA pariNAmoMkI vizuddhise saMcita karma usI taraha nAzako prApta hotA hai jisa taraha kASThake eka sire meM agnike laganese vaha sArA hI " [ kiraNa 4 kASTha bhasma ho jAtA hai / idhara saMcita karmoMke nAzase athavA unakI zaktike zamanase guNAvarodhaka karmoM kI nirjarA hotI yA unakA bala kSaya hotA hai to udhara una abhilaSita guNoMkA udaya hotA hai, jisase AtmAkA vikAsa sakatA hai / isIse svAmI samantabhadra jaise mahAn AcAryoMne paramAtmA kI stutirUpa meM isa bhaktiko kuzala pariNAmakI hetu batalAkara isake dvArA zreyomArgako zulabha aura svAdhIna batalAyA haiM aura apane tejasvI tathA sukRtI Adi honekA kAraNa bhI isIkA nirdiSTa kiyA hai aura isI liye stuti vandanAdike rUpa meM yaha bhakti aneka namittikaM kriyAoMmeM hI nahIM, kintu nityakI SaT Avazyaka kriyAoMmeM bhI zAmila kI gaI hai, jo ki saba AdhyAtmika kriyAe~ haiM aura antardRSTi puruSoM ( muniyoM tathA zrAvakoM ) ke dvArA AtmaguNoMke vikAsako lakSya meM rakhakara hI nitya kI jAtI haiM aura tabhI ve AtmotkarSa kI sAdhaka hotI haiM / anyathA, laukika lAbha, pUjA-pratiSThA, yaza, bhaya, rUr3hi Adi ke vaza hokara karanase unake dvArA prazasta adhyavasAya nahIM bana sakatA aura na prazasta adhyavasAya ke vinA saMcita pApoM athavA karmoMkA nAza hokara AtmIya guNoMkA vikAsa hI siddha kiyA jA sakatA hai / ataH isa viSaya meM lakSvazuddhi eva bhAvazuddhi para dRSTi rakhanekI khAsa jarUrata hai, jisakA sambandha vivekase hai / vinA vivekake koI bhI kriyA yatheSTa phaladAyaka nahI hotI, aura na vinA vivekakI bhakti sadbhakti hI kaha lAtI hai / zrI paNDita jugalakizo (jI mukhtAra For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAga-stavana' ke racayitA amara kavi (zrI agaracanda nAhaTA) anekAnta varSa 12 kiraNa 3 ke prathama pRSTa para amara- kavi amaracandrakA samakAlIna granthakAroMmeM sabase kavi-racita 'vItarAga-stavanam'prakAzita huA hai| mahAvIra- pahalA ullekha saM. 1134 meM racita prabhAcandrasUrike jI atizaya kSetrake zAstra-bhaMDArakI saM0 1827 kI likhita prabhAvakacaritra meM pAyA jAtA hai / isa granthake jIvadevasUripratise nakala karake ise prakAzita kiyA gayA hai / sampAda- prabandhake antameM kahA gayA hai "jinake vaMzameM Aja bhI kIya noTameM isake racayivAke sambandhameM likhA hai ki- amara jaise tejasvI prabhAvaka haiM" zloka isa prakAra hai"isake kartA amarakavi, jinake liye puSpikAmeM 'veNI "adyApi tatprabhAveNa tasya vaMze kalAnidhiH bhave prabhAvakakRpANa' vizeSaNa lagAyA gayA hai, kaba hue hai aura unakI sUriramarAbha svatesA ||200||'is ullekhase muni kalyAdUsarI racanAyeM kauna-kauna haiM yaha abhI ajJAta hai| grantha NavijayajIne AtmAnanda jainasabhA bhAvanagarase prakAzita prati saM0 1827 kI likhI huI hai ataH yaha stavana isake isa granthakI gujarAtI anuvAdake paryAlocanameM yaha sUcita pUrvakI racanA hai itanA to spaSTa hI hai, parantu kitane kiyA hai ki saM0 1334 taka jabaki yaha prabhAvakacaritra pUrvakI hai yaha anveSaNIya hai|" banA, kavi amaracanda vidyamAna the| isIliye 'adyApi' isa sampAdakIya TippaNIko par3hate hI 'veNIkRpANa' zabda vyavahRta humA hai| isa ullekhase isa kavikIvizeSaNa vAle zvetAmbara bAyar3agacchIya jinadattasUrike ziSya prasiddhi va mahatvakA bhalI bhAMti patA laga jAtA hai| samakavi cakravartI amaracandakA smaraNa ho aayaa| yaha strotra kAlIna vidvAna usa vaMzake mahatvako batalAneke liye usa bhI sambhava hai kisI zvetAmbara jainastotrasaMgrahameM prakAzita vaMzake tejasvI nakSatrake rUpameM kavi amaracandrakA nAmollekha ho cukA ho isa vicArase 'jainastotrasaMdoha' prathama bhAgake karatA hai yaha unake liye kama gauravakI bAta nhiiN| aMtameM prakAzita jainastotroMkI sUcI chapI hai use dekhane saM0 1405 meM racita prabandhakoza' aparanAma 'catupara vidita huyA ki yaha stotra bhrAtRcandra granthamAlA viMzatiprabandha' meM to isa kavikA paricAyaka svataMtra prabaMdha ahamadAbAdase prakAzita jinendranamaskArAdi saMgraha meM prakA- (13) hI pAyA jAtA hai / usa prabandhake anusAra vAyar3azita hone ke sAtha-sAtha prastuta jainastotrasaMdoha prathama bhAga- gacchake parakAyapraveza vidyAsampanna jIvadevasUri (jinakA meM bhI chapA hai| ina donoM granthoM meM yaha 'sarvajinastava' ke prabandha bhI isI graMthameM hai) ke satAMnIya jinadattasUrike nAmase ajJAta racayitA (nirmANakAra) ke ullekhasaha chapA buddhimAnoMmeM cUr3AmaNi Apa suziSya the / kavirAja arisiMhahai / parantu isa jainastotrasaMdoha granthameM prakAzita stotroMkI se inheM 'siddhasArasvata' maMtra milA, jisakI ArAdhanA 21 anukramaNikAko dekhane para vahA~ racayitAkA nAma 'amara- dina taka AcAmla tapake sAtha nidrAjaya, Asanajaya, kaSAyacandrasUri' likhA huA milaa| isase vidita hotA hai ki jaya karate hue ekAgra cittase kI thii| svagacchake mahAisa granthake pR026 meM jaba isa stotrakA mudraNa huzrA taba bhakta vivekake bhaMDAra rUpa koSTAgArika padmazrAvakake bhavanaisake racayitAkA nAma jJAta na ho sakA thA, parantu isake ke ekAnta bhAgameM sAdhanA karate hue zrApa para sarasvatIdevI sampAdaka catu vijayajIko isa granthakI anukramaNikA prasanna huI aura 21veM dina pratyakSa pragaTa hokara apane taiyAra honeke samaya isake racayitAke nAmakA AdhAra mila kamaMDalukA jala pilAte hue inheM varadAna diyA ki 'tU gayA / isIliye prastAvanAmeM stotrakAroMkA paricaya dete hue siddha kavi aura rAjamAnya hogaa|' huA bhI vaisA hii| amaracandrasUrikA paricaya bhI diyA gayA hai| anekAntake Apane kAvyakalpalatA (kavizikSA), chaMdoratnAvalI, sampAdaka aura pAThakoMkI jAnakArIke liye isa stotrake sUktAvalI, kalAkalApa evaM bAlabhArata nAmaka granthoMkI racayitA amaracandra kavikA saMkSipta paricaya yahA~ prakAzita racanA kI / bAlabhAratake sarga 11 zloka 6 meM prabhAta kara rahA huuN| vizeSa jAnaneke liye Apake jo tIna grantha samayakA varNana karate hue Apane isa bhAvako darzAyA hai prakAzita ho cuke haiM unakI prastAvanA dekhanA caahiye| mahAdevakI tapaHsAdhanAse kAmadeva hataprabhAva ho cukA For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] thA, para dahI vilotI huI striyoMkI veNIkAM idhara udhara ghUmatI huI dekhakara mAlUma hotA hai ki madana punaH apanA prabhAva vistAra karatA huA mAno talavAra calA rahA hai / beNI kRpANake iSTAnta rUpa anokhI sUjhako dekhakara kaviyoM ne inakA viruda 'veNIkRpAya' ke nAmase prasiddha kara diyaa| anekAnta mahArASTra meM Apa rAjAoMse pUjita hue aura mahAkavirUpameM khyAti prApta kI, jise sunakara vidyApremI gurjarezvara vIsaladevane apane pradhAna jalAyeM bhejakara apanI rAjadhAnI dhavalaka meM bulAyA / jisa dina Apa sabhAmeM upasthita hue rAjakaviyoMne vividha vicitra samasyAyeM dekara ApakI kavipratimAkI parIkSA lI / prabaMdhakoSa meM kahA gayA hai ki isa vidyAvinodameM rAjasabhA ke loga itanA kAvya- rasAnubhava karane lage ki sabhAsadoM aura rAjAne usadinakA bhojana bhI nahIM kiyaa| kavi amarake kAvyarasake zrAsvAdase mAnoM unakA udara labAlaba bhara gayA / 108 samasyAoMkI pUrti karake Apane maMDalI aura rAjAko camakRta kara diyaa| phira to rAjasabhAmeM ApakA bar3hA sammAna hone lagA aura inake vizeSa prabhAva evaM samAgama se bIsaladeva jainadharmakA premI bana gyaa| prabandha koza ke anusAra nRpati jaina maMdiroMmeM nitya pUjA karane lagA thaa| eka bAra rAjA ne Apase inake kalAguNa ke sambandha meM pUchA to Apane arisiMha kA nAma liyaa| nRpatine use bar3e sarakAra ke sAtha bulAyA aura usakI kAvyapratibhA se prasanna hokara grAma Adi bheMTa kiye| bIsadevakA samaya saM0 1300 se 1320 taka kA hai| kaI prabaMdhoM meM saM0 1234 se 318 taka kA bhI likhA hai| isaliye kavi amaracandakA samaya bhI yahI siddha hotA hai / jisa padmaAya ke yahA~ rahakara apane 'sisArasvata' maMtrI ArAdhanAkI usake kathanase Apane 'padmAnaMda mahAkAvya ' banAyA / upadezataraMgiNIke anusAra mahAmaMtrI vastupAlako 'asminnasAre saMsAra sAraM sAraM galocanA / yatkuti / prabhavA ete vastupAlA bhvaadRshH|' isa zlokako sunAkara camaskRta karane vAle kavi amaracanda hI ye pATavake gar3iyAvAr3A ke jaina maMdira meM ApakI mUrti aba bhI vidyamAna hai| jisakA lekha isa prakAra hai - "saMvat 1346 caitra vadI 6 zanI vAyaTIya gacche zrI jinadattasUri ziSya paNDita | kiraNa 4 zrI amaracandramUrtiH paNDitamahendra ziSya-madana candrAkhyena kAritA zivamastu " (prAcIna jaina lekha saMgraha dvitIya vibhAge lekhAMka 523) prastuta mUrti ApakA svargavAsa saM0 1247 ke pUrva hI ho cukA, siddha hotA hai| Apake racita granthoMmeMse 'bAlabhArata' prasiddha grantha hai, jise nirNayasAgara presa se prakAzita kAvyamAlA meM prakAzita kiyA jA cukA hai| padmAnaMda kAvya ApakI kavipratimA kA anupama paricaya detA hai| yaha kAvya gAyakavAr3a pIriyanTala sirIjase prakAzita ho cukA hai| 'kAvyakalpalatA' nAmaka kAvyazikSAkA mahatvapUrNa pramba caukhambA sirIja, banArasase prakAzita ho cukA hai| inake atirikta 'svAdizabdasamuccaya' nAmaka cauthe aMthako paMDita bAla canda bhagavAnadAsa gAMdha ne bahuta varSapUrva prakAzita kiyA hai| ApakA 'iMdoranAvalI pramba kaI zvetAmbara jJAnabhaMDAroMmeM prApta hai, parantu abhItaka prakAzita nahIM huA hai| prabaMdhakopameM uklekhita Apake kalAkalApa aura suktAvalI graMthoMkI pratikA abhI kisI jJAnabhaMDAroMmeM patA nahIM calA / ataH anveSaNIya hai| sUktAvalI nAmaka graMthoMkI kaI prati jJAna bhaMDAroMse prApta hotI hai| saMbhava hai, bhalI bhAMti jAMca karane para unameM se koI prati Apake racita sUktAvalI kI bhI mila jAya pravandhakozameM ApakI kI huI 108 sama syAoMkI pUrtikA nirdeza karate hue eka do samasyApUrti vAle zloka uddhRta kiye haiN| rAjasabhA meM vidyAvinoda karate hue samaya-samaya para Apane aise prAsAMgika phuTakara zloka aura bhI race hoMge jo prApta hone para ApakI kavi pratibhA kA acchA paricaya upasthita kara sakate haiM / sUktAvalI meM sambhava hai ki Apake samasyA pUrti aura zlokoMkA saMgraha huA ho isaliye isa granthakA mahasva aura bhI bar3ha jAtA hai / vidvAnoMkA dhyAna kavi amaracandake ina donoM anupalabdha graMthoMkI zodhake liye AkRSTa kiyA jAtA hai / 1 phuTakara isa prakAra 'vItarAga stavanam' ke racayitA 'veNIkRpANa ' vizeSaNa vibhUSita mahAkavi amaracandrasUrikA saMkSipta paricaya yahA~ upasthita kiyA gayA hai / kavikA 'padmAnaMda 'kAvya' isa samaya mere sammukha nahIM hai| saMbhava hai usakI prastAvanAse aura bhI kucha vizeSa jJAtavyakA patA cale / For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazadharma aura unakA mAnava jIvanase sambandha ( paM0 vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya ) dharmakI sAmAnya paribhASA dharmake vAremeM yaha batalAyA gayA hai ki vaha jIvoM ko sukhI banAne kA acUka sAdhana hai aura yaha bAta ThIka bhI hai ataH dharma aura sukhake bIca meM avinAbhAvI sambandha sthApita hotA hai arthAt jo jIva dharmAtmA hogA, vaha sukhI avazya hogA aura yadi koI jIva sukhI nahIM hai yA duHkhI hai to isakA sIdhA matalaba yahI hai ki vaha dharmAtmA nahIM hai| bahuta se logoMko yaha kahate sunA jAtA hai ki 'amuka vyakti bar3A dharmAtmA hai phira bhI vaha duHkhI hai' isa viSayameM do hI vikalpa ho sakate haiM ki yadi vaha vyakti vAstavameM dharmAtmA hai to bhale hI use hama dukhI samajha rahe hoM parantu vaha vAstava meM dukhI nahIM hogA aura yadi vaha vAstavameM duHkhI ho rahA hai to bhale hI vaha apaneko dharmAsmA mAna rahA ho yA dUsare loga use dharmAtmA samajha rahe hoM, parantu vAstava meM vaha dharmAtmA nahIM hai / isa sacAIko dhyAna meM rakhakara yadi dharmakA lakSaNa sthira kiyA jAya, to yahI hogA ki jIvakI una bhAvanAthoM aura una pravRttiyoMkA nAma dharma hai jinase vaha sukhI ho sakatA hai zeSa jIvakI ve saba bhAvanAyeM aura pravRttiyAM adharma mAnI jAyagIM, jinase vaha dukhI ho rahA hai / dazadharmo ke nAma aura unake lakSaNa jIvakI dhArmika bhAvanAoM evaM pravRttiyoM ko jaina saMskRti ke anusAra nimnalikhita daza bhedoMmeM saMkalita kara diyA gayA hai samA, mArdava, Arjava, satya, zauca, saMyama, tapa, tyAga kiJcanya aura brahmacaryaM / (1) mA kisI bhI avasthAmeM kisI bhI jIvako kaSTa pahu~cAne kI durbhAvanA manameM nahIM lAnA / (2) mArdava - kisI bhI jIvako kabhI bhI apamAnita karanekI durbhAvanA manameM nahIM lAnA / (3) Arjava - kabhI bhI kisI jIvako dhokhA denekI durbhAvanA manameM nahIM lAnA / (4) satya -- kisI ke sAtha kabhI aprAmANika aura ahitakara vartAva nahIM karanA / (1) zauca bhogasaMgraha aura bhogavilAsakI lAlasAnakA vazavartI nahIM honA / (6) saMyama - jIvana nirvAha ke aririkta bhogasAmagrIkA saMgraha aura upabhoga nahIM karanA / (7) tapa - jIvana nirvAhakI zrAvazyakatAoMko kama karane ke lie AtmAko svAvalambana zaktiko vikasita karanekA prayatna karanA / (8) tyAga - AtmAkI svAvalambana zaktike anurUpa jIvana nirvAhakI AvazyakatAoMko kama karake jIvana nirvAhake lie upayogameM Ane vAlI bhoga sAmagrI ke saMgraha aura upabhogameM kamI karanA / (1) akiJcanya - AtmAkI svAvalambana zaktikA adhika vikAsa ho jAne para jIvana nirvAhake liye upayogameM Ane vAlI bhoga sAmagrI ke saMgrahako samApta karake tRyA mAtrakA bhI parigraha apane pAsa na rakhate hue nagna digambara mudrAko dhAraNa karanA aura avma kalyANake uddezya se kevala zrayAcita bhojanake dvArA hI zarIrakI rakSA karanekA prayatna karanA tathA vidhipUrvaka bhojana na milane para zarIra - kA utsarga karaneke liye bhI utsAhapUrvaka taiyAra rahanA / ( 10 brahmacarya - AtmA kI pUrNa svAlambana zaktikA vikAsa ho jAne para apane ko pUrNa Atmanirbhara banA lenA, jahA~ para bhUkha pyAsa AdikI bAdhAoMkA sarvathA nAza ho jAne ke kAraNa zarIra rakSA ke liye bhojana / dikI Avazya katA hI nahIM raha jAtI hai / kSamA yadi chaha dharma aura mAnava jIvana ina daza dharmoM meM se Adike kSamA, mArdava, Arjava, satya, zauca aura saMyama ina chaH dharmokI mAnava jIvanake liye nivArya AvazyakatA hai isakA kAraNa yaha hai ki vizva meM jIvoMkI saMkhyA itanI pracura mAtrAmeM hai ki unakI gaNanA nahIM kI jA sakatI hai isaliye jaina saMskRtike anusAra jIvoMkI saMkhyA anantAnanta batalA dI gaI hai / For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ] anekAnta kiraNa 3 ye saba jIva eka dUsare jIvake yathAyogya upakArI mAne gaye anivArya AvazyakatA hai / prAmANika vartAvakA artha yaha haiM / yahI kAraNa hai ki jaina-granthoM meM sabase pahale hameM hai ki hama kabhI bhI kisIko dhokhemeM na DAleM aura hita "satveSu maitrIm" arthAt vizvake samasta jIvoMke prati kArI vartAvakA artha yaha hai ki hama kabhI bhI kisIka mitratA rakhanekA upadeza milatA hai / vAstavameM jo jIva kaSTa na pahu~cAveM aura na kisI prakArase kabhI use apa hamArA upakAraka hai usakI rakSA karanA hamArA parama kartavya mAnita hI kareM / isa prAmANika aura hitakArI vartAva kara ho jAtA hai| yadi hama usakI rakSA nahIM karate haiM to kA nAma hI satyadharma batalAyA gayA hai| hama dUsaroMke sAtha isase hamAre hI ahita honekI saMbhAvanA bar3ha jAtI hai aisA vartAva tabhI kara sakate haiM jabaki hamArA antaHkaraNa isaliye yadi hama apanA hI ahita nahIM karanA cAhate haiM pavitra ho arthAt hamArA antaHkaraNa sarvadA dUsaroMko dhokhA to hamArA yaha kartavya ho jAtA hai ki hama apane upa- dene, kaSTa pahu~cAne aura apamAnita karanekI durbhAvanAnaM kAraka dUsare jIvoMkI rakSAkA pUrA pUrA dhyAna rakkheM, unheM se alipta rahe aura hama pahale batalA pAye haiM ki apane apanA mitra smmeN| antaHkaraNa meM dUsaroMko kaSTa pahu~cAnekI durbhAvanA utpanna thor3I derake lie hama ekendriya, dvIndriya, trIndriya, na hone denekA nAma samA dharma, kisI bhI prakArase apacaturindriya aura paJcandriya pazu prAdikI bAta chor3a bhI mAnita karane kI durbhAvanA utpanna na hone denekA bhAma deM kevala manuSyoMko hI leM, to bhI yaha mAnI haI bAta hai mAdava dharma tathA kisI bhI prakArase dhokhemeM na DAlanekI ki sAmAnya taura para kisI bhI manuSya kA jIvana dUsare durbhAvanA utpanna na hone denekA nAma mArjava dharma hai| manupyakI sahAyatAke binA nibha nahIM sakatA hai / prAyaH ina cAroM kSamA, mAdava, Arjava aura satya dharmoM ke sabhI vidvAna yaha kahate Aye haiM ki manuSya eka sAmAjika abhAvameM hama purAtana kAlase cale A rahe kuTumba, grAma prANI hai arthAt saMgaThita samAja hI manuSyake sukhapUrvaka Adi saMgaThanoMko surakSita nahIM rakha pA rahe haiM isaliye na jindA rahanekA uttama sAdhana hai ataH sukhapUrvaka jindA to hamAre jIvana meM sukha hI najara A rahA hai aura na hama nanA hI hogA kirita apaneko sabhya nAgarika kahalAneke hI adhikArI ho samAja kaise kAyama raha sakatA hai? sakate haiN| itanA hI nahIM, aisA kahanA bhI anucita nahIM hamAre pUrvaja bahuta anubhavI the, unhoMne kuTumbake rUpameM, hogA, ki jisameM ukta cAroM bAteM nahIM pAyI jAto haiM, grAmake rUpa meM, dezake rUpameM aura nAnA dezoMmeM sandhi Adi vaha manuSya apaneko manuSya kahalAnekA bhI adhikArI nahIM mAnA jA sakatA hai| ataH kahanA cAhiye ki dUsaroMke ke rUpa meM, mAnava jAtike saMgaThana kAyama kiye, jo aba taka prati kSita bhAvanA aura dUSita vartAva na karake hama apanI cale A rahe haiM parantu hamAre antaHkaraNameM saMgaThanakI manupyatAkI hI rakSA karate haiN| bhAvanA nahIM raha jAne aura eka manuSyakA dUsare manuSyake pratyeka manuSyako apanA jIvana dIrghAyu, svastha aura prati aprAmANika aura ahitakara vyavahAra cAlU ho jAne . sukhI banAneke liye yaha bhI socanA hai ki vaha antaHkaraNake kAraNa ye saba saMgaThana mRtaprAya ho cuke haiM isaliye meM utpanna agaNita lAlasAoMke vazIbhUta hokara nAnA pratyeka manuSyako yadi asamayameM hI jIvana samApta ho jAne prakArake prakRti viruddha asomita bhogopabhogoMkA jo saMgraha kA bhaya banA rahe yA jindA rahate hue bhI usakA jIvana aura upabhoga kiyA karatA hai isameM se pahale to vaha duHkhI banA rahe to isameM zrAzcaryakI bAta hI kyA hai| bhogopabhogoMke lie hI kAphI parezAna hotA hai aura bAdakSamA, mArdava, Arjava aura satya ye cAra dharma hameM ina meM unakA anargala upabhoga karake apane zarIrako hI rugNa saMgaThanoMko kAyama rakhane meM madada pahuMcAte haiM arthAt jindA banA letA hai jisake kAraNa yA to usakA jIvana alparahane aura apane jIvanako sukhI banAneke liye hameM dUsare kAla meM hI samApta ho jAtA hai athavA auSadhiyoMke cakkaramanuSyoMke sAtha prAmANika aura hitakArI vartAva karanekI meM par3hakara kaSTapUrNa jindagI vyatIta karaneke lie use 1-parasparopagraho jIvAnAm / (tatvArtha sUtra a.5 bAdhya ho jAnA par3atA hai ataH jIvanase ina burAiyoMko sU0 21) dUra karane aura use dIrghAyu, svastha aura sukhI banAneke For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] lie pratyeka manuSyakA yaha zrAvazyaka karttavya hai ki anargala upabhoga meM kAraNabhUta antaHkaraNa meM vidyamAna bhogopabhoga sambandhI lAlasAoMko samUla naSTa kara de aura aise bhogopabhogakA saMgraha aura upabhoga jarUrata ke mAphika karane laga jAya jo bhogopabhoga jitanI mAtrA meM usakI prakRtike viruddha na hokara usake jIvanako dIrghAyu, svastha aura sukhI banAne meM samartha hoM / dazadharma aura unakA mAnava jIvanase sambandha hama yaha bhI pahale kaha Aye hai ki upayukta khAnasAthako samUla naSTa kara denekA nAma zaucadharma aura jaruratake mAphika prakRtike anukUla bhoga sAmagrIkA saMgraha aura upabhoga karane kA nAma saMyama dharma hai| isa prakAra jo manuSyaM pUrvoka cAra dharmoke sAtha sAtha zauca aura saMyama ina donoM dharmoM ko apane jIvanakA aMga banA letA hai vaha jaina saMskRtike anusAra samyagdRSTi arthAt vivekI kahA jAne lagatA hai / samyagdRSTi manuSyakA sarvadA yahI khayAla rahatA hai ki kauna vastu kahA~ taka usake jIvana ke lie upayogI haiM aura kevala isa khayAlake AdhAra para hI vaha apane jIvana nirvAhake sAdhanoM ko juTAtA evaM unakA upabhoga kiyA karatA hai / vaha jAnatA hai ki bhojana, vastra, makAna Adi padArthoMkI usake jIvana ke liye kyA upayogitA haiM ? kahane kA matalaba yaha hai ki samyagdRSTi manuSya ke antaHkaraNameM bhoga vilAsakI bhAvanA samApta ho jAtI hai kevala jIvana nirvAhakI ora hI usakA lakSya raha jAtA hai / tapa Adi dharmacatuSka aura mukti 4 isa prakAra sambandaSTi manuSya umA, mArdava, satya zoca aura saMyama dvArA apane jIvanako dIrghAyu, svastha aura sukhI banAtA huA jaba yaha socatA hai ki usake jIvanakA uddezya AmAko parAdhInatAse chur3Akara nirvikAra aura zuddha banAnA hI hai to vaha isake jiye sAdhanabhUta tapa, tyAga, akiJcanya aura brahmacarya ina cAra dharmokI ora apanA dhyAna daur3AtA hai vaha jAnatA hai ki AtmA parAcInavAse chuTakArA tabhI pA sakatA hai jabaki usakI svAvalambana zaktikA pUrNa vikAsa ho jAve, ataH vaha isake liye apane jIvana nirvAhakI AvazyakatA ko kramazaH kama karanekA prayatna karane lagatA hai usake isa prayatnakA mAhI upadharma hai tathA apane usa prayatnameM saphalatA prApta [ 117 karane para jaise jaise usakI svAvalambana zaktikA dhIredhIre vikAsa hotA jAtA hai vaise vaise hI vaha apane jIvana nirvAhake sAdhanoMmeM bhI kamI karatA jAtA hai jise tyAga dharma batalAyA gayA hai / isa taraha vaha samyagdRSTi manuSya apane jIvana nirvAhakI AvazyakatAoMko kama karake AtmAkI svAvalambana zaktikA adhikAdhika vikAsa karatA huA aura usIke anusAra jIvana nirvAhakI sAmagrIkA tyAga karatA huA antameM aisI avasthAko prApta kara letA hai jisa avasthAmeM usake tRNamAtra bhI parigraha nahIM raha jAtA hai tathA barasAta meM, zardI meM aura garmI meM sarvadA apanI namna digambara muhameM hI vaha binA kisI Thaura ke sarvatra vicaraNa karatA rahatA hai| samyagdRSTi manuSyakA isa sthiti taka pahu~ca jAnekA nAma hI akiJcanya dharma hai / samyagdRSTi manuSyako pUrvokta prakArase tapa aura tyAga dharmo aMgIkAra kara lene para jaina saMskRtike anusAra loga zrAvaka, dezavirata yA aNuvatI kahane lagate haiM aura prayatna karate karate antameM ukta prakArakA zrAkiJcanya dharma svIkAra kara lene para use sAdhu, muni, RSi yA mahAvratI kahane lagate haiN| dhanya dharmakA ur3Ake sAtha pAlana karane vAlA vahI samyagdRSTi manuSya vividha prakAra ke ghora tapazcaraNoM dvArA apanI svAvalambana zaktikA vikAsa karate hue usa sthiti taka pahuMca jAtA hai jahA~ use na kabhI bhUkha lagatI hai ? aura na pyAsa lagane kI hI jahA~ para guMjAiza hai| vaha pUrNa rUpase Atma-nirbhara ho jAtA hai| manuSya dvArA isa prakArakI sthitiko prApta kara lenekA nAma hI brahmacayadharma hai| brahmacarya zabdakA artha pUrNa rUpase Atma nirbhara ho jAnA hai aura jo manuSya pUrNataH Atma nirbhara ho jAtA hai use jaina saMskRti ke anusAra, 'zrarhanta' yA 'jina' kahA jAtA hai aura ise hI puruSottama arthAt saMpUrNa manuSyoM zreSTha mAnA gayA hai kAraNa ki manuSyakA sarvotkRSTa jIvana yahI hai ki bhojanAdi para vastuoM ke avalambanake binA hI vaha jindA rahane jaga jAya jaina Agama granthoMmeM yaha bhI batalAyA gayA hai ki jo manuSya pUrNarUpa se Atma-nirbhara hokara grarhanta aura puruSottama bana jAtA hai vaha pUrNa vItarAgI aura sarvajJa hotA hai aura yahI kAraNa hai ki usameM vizva kalyANamArga ke sahI upadeza denekI sAmarthya udita ho jAtI hai| isa prakAra vizvako kalyANa mArgakA upadeza / For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115] dete hue antameM jaba vaha apanA zarIra chor3atA hai to vaha punaH zarIra dhAraNa nahIM karatA hai, kevala ekAkI AtmarUpa hokara sarvadAke lie ajara aura amara ho jAtA hai aise zrAtmAko hI jaina mAnyatA ke anusAra mukta, vidayA paramabrahma kahA jAtA hai / manuSyakA kartavya ye daza dharma kisI sampradAya vizeSakI bapautI nahIM hai| dharmakA rUpa hI aisA hotA hai ki vaha sambada vizeSake damdhanase alipta rahatA hai jIvanako sukhI banAnekI abhilASA rakhane vAle tathA grAmakalyAyake icchuka pratyeka manuSyakA yaha adhikAra hai ki vaha apanI zakti aura sAdhanoMke anusAra ukta prakArase dharma pAlanameM agrasara ho / isa prakAra mA mA cArja aura satya ye cAra dharma yadi hamAre jIvana meM utara jAMya to hama sabhya nAgarika rUpameM camaka sakate haiM aura ina cAroM dharmoMke sAtha sAtha zauca evaM saMyama dharmaM bhI hamAre jIvanameM yadi zrA jAte haiN| to hamArA jIvana anAyAsa hI dIrghAyu, svagya aura mukhI bana sakatA hai| navIna navIna aura jaTila rogoMkI vRddhi jo Ajakala dekhanemeM A rahI hai usakA kAraNa hamArI anagaMja aura hAnikara zAhAra-vihAra-sambandhI pravRttiyA~ hI to haiM saba duSpravRtiyoMke zikAra hote hue bhI hama / apaneko sabhya nAgarika tathA vivekI aura samyagdaSTi mAnate hai vaha AtmavaMcanA nahIM hai to phira kyA hai ? hamAre zAstra hameM batalAte haiM ki Ajakala manuSya itanA kSINa zakti ho gayA hai ki usakA mukti kA yA pUrNa Atmanirbhara banane kA svapna pUrA nahIM ho sakatA hai parantu Avaka aura sAdhu banane ke liye bhI tapa, tyAga aura AkiJcanya Anya dharma sambandhI jo maryAdAyeM nizcita kI kaI haiM unake dAyaremeM raha kara hI hama ApakoM aura sAdhugroMkI zreNImeM pahu~ca sakate haiM / vastrakA tyAga karake nagna digaparadezakA dhAraka sAdhu ThaMDa Adi vacatake liye yadi pAna AdikA upayoga karatA hai to usameM sAdhutA kahA~ raha jAtI hai ataH sAdhukA veza hameM tabhI svIkAra karanA cAhiye jabaki vastrAdike abhAva meM zItAdikI bAdhA sahana karanekI sAmarthya hamAre andara udita ho jAye isI taraha zrAvaka bhI hameM tabhI bananA cAhie jabaki hamAre andara anekAnta [ phiraNa ! apane jIvana nirvAhake sAdhanoMko kama karanekI zakti pragaTa ho jAye apanI zakti ko na taula kara aura apanI kamajoriyoMko chupA kara jo bhI vyakti Avaka yA sAdhu banane kA prayatna karatA hai vaha apaneko parAnake meM hI girAtA hai| isaliye zrAvaka aura sAdhu bananekA prazna hamAre liye mahatvakA nahIM hai hamAre lie sabase adhika mahatvakA yadi koI prazna hai to yaha sambaSTi (vivekI) banane kA hI hai jisase ki hama apanI jIvana yAvazya katAoMko ThIka ThIka tarahase samajha sakeM aura unakI pUrti sahI tarIkese kara skeN| kAraNa ki hamAre jIvana nirvAha kI jitanI samasyAyeM haiM unako hI yadi hamane apanI da se kara diyA to phira hamArA jIvana hI khatare meM par3a sakatA hai isaliye bhale hI hama apanI jIvana nirvAhakI AvazyakatAoM ko kama na kara sakeM, to cintAkI bAta nahIM hai parantu asImita ke vazIbhUta hokara hama anagaMja rUpase anAvazyaka pravRttiyA~ karate raheM, to yaha avazya hI cintanIya samasyA mAnI jAyagI / Ajakala pratyeka manuSya jaba cAroM ora vaibhavake camatkAroMko dekhatA hai to unakI cakAcauMdha meM usakA mana DAvAMDola ho jAtA hai aura taba vaha unake AkarSaNa baca nahIM sakatA hai aura usakI lAlasAyeM vaibhavake una camakAroMkA upabhoga karane ke lie umar3a par3atI hai aura taba yaha socatA hai ki jIvanakA saba kucha aAnanda inhIMke upabhogameM samAyA huA hai / Ajakala pratyeka vyakti cAhatA hai ki usake pAsa aisA AlIzAna makAna ho jisameM vaibhavakI sabhI kakSAyeM Tika rahI ho, usakA bhojana aura usake vastra azruta pUrva aura abhUtapUrva, dar3hiyAse bar3hiyA moTarakAra ho, reDiyo ho aura na mAluma kyA kyA ho, vizvameM dAvI huI viSamatAye manuSyakI jAlasAoMko ubhArane meM kitanI adhika sahAyatA kI hai yaha bAta jAna kAra logoMse chipI huI nahIM hai| jinake pAsa ye saba sAdhana maujUda hai ve to unake bhoga meM hI ajamasta haiM lekina jinake pAsa ina saba sAdhanoM kI kamI hai yA bilkula nahIM hai ve bhI kevala IrSA aura DAhakI ho jindagI vyatIta kara rahe haiM ve bhI nahIM soca pAte ki bhalA ina vaibhavake camatkAroMse hamAre jIvana nirvAhakA kyA sambandha hai ? hama mAnate haiM ki jinake pAsa samayakI kamI hai aura kAma adhika hai unheM moTarakI jarUrata hai parantu saira sapATe For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] vaMgIya jaina purAvRtta [ 116 ke liye usa moTarakA kyA upayoga ho sakatA hai ? yaha taraha loga rupayA paisAke dAnako tathA AtmAkI svAvabhI hama mAnate haiM ki deza aura videzoMkI paristhitiyoMkI __ lambana zaktike vikAsako avahelanA karake akrama aura jAnakArI ke liye reDiyokA upayoga Avazyaka hai parantu avyavasthita DhaMgase kiye gaye bhogAdike tyAgako tyAga anupayogI aura azlIla gAnoM dvArA kAnoMkA tarpaNa dharmameM garmita kara lete haiN| parantu ve yaha nahIM socate ki aura manoraMjanake lie usakA kyA upayoga ho sakatA rupayA paisAkA dAna Adike cAra dhoMmeM hI yathA yogya hai ? yahI bAta vaibhavakI cakAcauMdhase paripUrNa mahaloM, cama- garbhita hotA hai aura jisameM prAramazaktike vikAsako kIle bhar3akIle vastroM aura duSpAcya gariSTha bhojanoMke bAremeM avahelanA kI gayI hai aise akrama aura avyavasthita Tagase bhI samajhanA caahiye| kiyA gayA tyAga to dharmakI maryAdAmeM hI nahIM pA sakatA antima nivedana hai ataH pratyeka manuSya aura kamase kama vicAraka vidvAnoMkA aise andhakArapUrNa vAtAvaraNameM ukta daza dharmokA to yaha kartavya hai ki ve daza dharmoM ke svarUpa aura unake arthaprakAza hI mAnavako sadbuddhi pradAna kara sakatA hai paranta pUrNa kramako samajhanekA prayatna kareM tathA svayaM usI DhaMgase ina dhoke svarUpa aura maryAdAoMke viSayameM bhI loga unake pAlana karanekA prayatna kareM aura sAdhAraNa janako anabhijJa ho rahe haiN| prAyaH logoMkA yaha khayAla hai ki bhI samajhAnakA prayatna kara tAki manuSyamAtrama mAnavatAkA vIyakI rakSA karanA hI brahmacarya hai parantu vIrya rakSAkI saMcAra ho aura samastajana apane jIvanako sukhI banAnekA maryAdA saMyama aura tyAga dham meM hI pUrNa ho jAtI hai isI mArga prApta kara sake / tA. 17-8-15 uttama kSamA (paramAnanda jaina zAstrI) yena kenApi duSTena pIr3itenApi kutracit / cittako azAnta nahIM hone detA, una vibhAva bhAvoMko kSamA tyAjyAna bhavyena svrgmokssaabhilaassinnaa|| anAtmabhAva athavA AtmaguNoMkA ghAtaka samajhakara unheM - jisa kisI duSTa vyaktike dvArA pIr3ita hone para bhI pacA detA hai-unake ubharanekI sAmarthyako akrodha guNakI svarga aura mokSakI abhilASA vAle vyaktiko kSamA nahIM nirmala agnimeM jalA detA hai aura apaneko vaha nirmala chor3anA caahiye| kyoMki kSamA zrAtmAkA dharma hai, svabhAva guNoMkI usa vimala saritAmeM sarAbora rakhatA hai jahAM tathA guNa hai, vaha AtmAmeM hI rahatA hai| bAhya vikRtike asAdhupanakI usa durbhAvanAkA pahu~canA bhI saMbhava nahIM kAraNa AtmAkA vaha guNa bhale hI tirohita yA pAcchA hotA / moha kSobhase hone vAle rAgadveSa rUpa vikArAtmaka dita ho jAya, athavA prAtmA usa vikArake 'kAraNa apane pariNAma jahAM Thahara hI nahIM sakate; kintu zrAtmAkI sthiti svabhAvase cyuta hokara rAma-dveSAdi rUpa vibhAvabhAvoM meM zAnta aura samatA rasase zrota-prota rahatI hai| kaMcana, pariNata ho jAya, parantu usake kSamA guNarUpa nija svabhAvakA kAMca nindA stuti-pUjA, anAdara, maNi-boSTa sukha dukha, prabhAva nahIM ho sktaa| anyathA vaha AtmAkA svabhAva jIbana maraNa, saMpat vipat Adi kAryoM meM samatA banI nahIM bana sktaa| 'kSamA vIrasya bhUSaNam' vAkyake anusAra rahatI hai, vahI vyakti vIra tathA dhIra aura Atma samAko vIra vyaktikA zrAbhUSaNa mAnA gayA hai| vAstavameM svAtaMtryatAkA adhikArI hotA hai| use hI svAtmopalabdhi camA usa vIra vyaktimeM hI hotI hai jo pratikArakI sAmarthya apanA svAmI banAtI hai| rakhatA huA bhI kisI asamartha vyakti dvArA hone vAle apa- kintu jo vyakti sadRSTi nahIM, kAyara aura ajJAnI hai rAdhako kSamA kara detA hai-use daNDa nahIM detA, aura na vastutattvako ThIka rUpase nahIM samajhatA, vaha jarAse usake prati kisI bhI prakArakA asaMtoSa athavA badalA nimitta milane para krodhakI zrAgameM jalane lagatA haiM, lenekI bhAvanAko hRdayameM sthAna hI detA hai| kintu mana pratIkArakI sAmarthya ke prabhAvameM bhI AI huI zrApadAkA sthitike vikRta honeke kAraNa samupasthita hone para bhI pratikAra karanA cAhatA hai kintu usakA pratIkAra na For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120] anekAnta [kiraNa honese kheda khinna rahatA hai| dUsaroMko burA bhalA vacana bolanA, gAlI denA, kisIkI sampattikA apaharaNa kahatA hai| apane svArthakI lipsAmeM dUsareke hita karanA, kisIko mAnasika pIr3A pahu~cAnA athavA aisA ahita honekI paravAha nahIM karatA, aura na khuda upAya karanA jisase dUsareko nukasAna uThAnA par3e, tathA apanA hI hita sAdhana kara sakatA hai, aise vyakti- lokameM nindA vA apayazakA pAtra bananA par3e, Adi meM kSamA rUpa prAtmaguNakA vikAsa nahIM ho pAtA, aura koI manuSya kisI manuSyako apazabda kahatA hai gAlI na usakI mahattAkA use AbhAsa hI ho pAtA hai| detA hai jisase dUsarA manuSya utpIr3ita hotA hai apane krodhAgni jisa vyaktimeM udita hotI hai vaha sabase pahale ahaMkArakI bhAvanA para AghAta hA anubhava karatA hai, usa vyaktike dhairyAdi guNoMkA vinAza karatI hai unheM apane apamAnako mahasUsa karatA huaA krodhAgnise uddIpita jalAtI hai-aura use prANa rahita nizceSTa banA detI hai| ho jAtA hai. aura usase apane apamAnakA badalA leneke krodhI vyakti pahale apanA apakAra karatA hai, bAda meM liye utArU ho jAtA hai| una donoMmeM paraspara itanA adhika dUsarekA apakAra ho yA nahIM, yaha usake bhavitavyakI jhagar3A bar3ha jAtA hai ki donoMko eka dUsareke jIvanapse bAta hai| jaise !kasI vyaktine krodha vaza aparAdhIko bhI hAtha dhonA par3atA hai, krodhase hone vAlI yaha saba sajA deneke liye bhAgakA aMgArA uThAkara phaiMkane kI kriyAe~ kitanA anartha karatI haiM yaha ajJAnI nahIM samajhatA koziza kI / bhAgakA aMgArA uThAte hI usa vyaktikA aura na kArya akAryakA kucha vicAra hI karatA hai| hAtha pahale svayaM jala jAtA hai| bAdameM jisa vyaktiko parantu jJAnI (sahiSTa) krodha aura usase hone vAle aMvaaparAdhI samajhakara use jalAne ke liye agni pheMkI gaI hai zyambhAvI vinAza pariNAmase paricita hai. vaha 'krodho mUlavaha usase jale yA na jale yaha usake bhavitavyake zrAdhIna manAnAM' kI uktise bhI anabhijJa nahIM hai| vaha socatA hai| parantu bhAga phaiMkane vAlA vyakti to pahale svayaM jala hai ki jisa gAlI yA apazabdake uccAraNase krodhakA yaha hI jAtA hai| isI taraha krodhI pahale apanA apakAra tANDava nRtya ho rahA hai yA huA hai, vaha saba ajJAnakA karatA hai, bAdameM dUsareke apakArameM nimitta bane athavA hI pariNAma hai| jJAnI vicAratA hai ki 'gAlI' zabda na baneM isakA koI niyama nahIM hai| paudagalika hai,-pudgala ( Matter) se niSpanna huA krodha AtmAkA svAbhAvika pariNAma nahIM, vaha parake hai, vaha mere zrAtmaguNoMko hAnI nahIM pahuMcA sakatA / nimittase hone vAlA vibhAva hai| usake hone para viveka gAlI dene vAlene yadi tujhe gAlI.dI hai-apazabda kahA calA jAtA hai aura aviveka apanA prabhAva jamAne lagatA hai, to tujhe usakA uttara gAlImeM nahIM denA cAhiye, hai| isIse usakA vinAza hotA hai| krodha utpanna hote hI kintu cupa ho jAnA caahiye| kyoMkiusa vyaktikI zArIrika prAkRtimeM vikRti zrA jAtI hai, 'gAlI Avata eka hai jAvata hota aneka / aAMkheM lAla ho jAtI haiM, zarIra kAMpane lagatA hai, mukhakI jo gAlIke phere nahIM to rahe ekakI eka // prAkRti vigar3a jAtI hai, muMhase yadvA tadvA zabda kadAcit yadi gAlIkA jabAba gAlI meM diyA jAtA nikalane lagate haiM, jisa kAryako pahale burA samajhatA haiM to jhagar3A aura bhI bar3ha jAtA hai-usase zAnti nahIM thA krodha Ane para use hI vaha acchA samajhane lagatA milatI aura na aisA karanA buddhimattA hI hai| hai| usa samaya krodhI puruSakI dazA pizAcase abhibhUta vyaktike samAna hotI hai-jisa taraha pizAca manuSyake kisI kavi ne kahA haiM :zarIrameM praveza karane para vaha vyakti prApese bAhara hokara dadatu dadatu gAloM gAlimanto bhavanto, akAryoM ko karatA hai kabhI ucita kriyA bhI kara detA hai, vayamApa tadabhAvAt gAlidAne'samarthAH / para vaha usa avasthAmeM apanA thor3A sA bhI hita sAdhana nahIM jagad vidita metad dIyate vidyamAnaM, kara sktaa| isI taraha krodhI manuSya bhI apanA ahita nahi zazaka viSANaM ko'pi kasmai dadAti // sAdhana karatA huyA lokameM nindAkA pAtra hotA hai| krodho- dUsare yadi gAlI dene vAleke pAsa aneka gAliyAM tpattike aneka nimitta hai, jhUTha bolanA, corI karanA, kaTuka hai, to vaha gAliyAM degA hI, kyoMki yaha loka meM vidita Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] uttama kSamA [121 hai ki jisake pAsa jo cIja hotI hai vaha vahI cIja use svArthasiddhi kiyA karatA thA, parantu vivekake jAgRta hote hI detA hai| mere pAsa gAliyAM nahIM haiM ata. maiM unheM nahIM de vaha merI mithyA dRSTi vilIna ho gaI aura mujhe apanI usa sakatA, lokameM kharagozake sIMga nahIM hote to unheM koI g2alatIkA bhAna ho gayA hai| aba merA da nizcaya hai ki kisIko detA bhI nahIM hai| para padArtha merA kucha bhI bigAr3a-sudhAra nahIM kara sktaa| phira bhI jJAnI socatA hai ki gAlI dene vAlene jo bigAr3a-sudhAra svayaM mere paraNAmoM para hI nirbhara hai| merI gAliyAM dI haiM usakA koI na koI kAraNa avazya honA antarbAhya pariNatihI mere kAryakI sAdhaka-bAdhaka hai / ataH caahiye| yadi mere kisI bhI vyavahArase use kaha pahu~cA mujhe aAtma-zodhana dvArA apanI pariNatiko hI sudhAranekA ho athavA dukha huA ho to usane usakA badalA gAlI yatna karanA caahiye| jJAnI aura ajJAnIkI vicAra-dhArAmeM dekara diyA hai, so ThIka hai, merA asad vyavahAra hI bar3A bhArI bheda hai| jahAM jJAnI vastutatvakA marmajJa aura vivekI hotA hai vahAM ajJAnI avivekI aura hitAhitake usa gAlIkA kAraNa hai| phira vicAratA hai, ki yadi maiMne isake sAtha koI jAnabUjha kara burA vyavahAra nahIM kiyA, vicArase zUnya hotA hai| usane galatIse hI aisA kiyA haiN| to usane asad yadi vastutattvakA gaharA vicAra kiyA jAya, aura usase samutpanna viveka para dRSTi dI jAya to yaha spaSTa ho jAtA vyavahAra karake merA upakAra hI kiyA hai, merI parIkSA hai ki krodhAdika pariNAma vibhAva haiM paranimittase hone ho gaI, merA AsmA vibhAvarUpa nahIM pariNamA, yahI mere liye hitakara hai| aura usa becAre vyaktine vAle audayika pariNAma haiN| yahI mere jIvanake zatra haiM, to apanA apakAra hI kiyA hai, vaha becArA dIna inako mujhe akrodhabhAvase jItanA cAhiye aura ahaMkAra mamakArake kAraNa hone vAle aniSTa pariNAmase sadA bacane hai; mere dvArA kSamAkA pAtra hI hai / usane mujhe gAlI kA yatna karanA cAhiye / manuSyakA pAtmA jitamA nirbala dekara jo mere azubha karmakI nirjarA karAI hai ataH hogA, hita ahitake vicArakI zakti utanI hI manda hogI vaha merA bandhu hI hai, zatru nahIM / kyoM ki zatrutAkA aura vaha krodhAdi vibhAvoMke prabhAva meM Akara apane svarUpase vyavahAra apakAra karane vAleke prati hotA hai, so vaha to merA upakArI hI hai, ata: vaha merA zatru nahIM ho sktaa| cyuta ho jAtA hai, usakI buddhi acche kAryoM meM na jAkara burAIkI ora hI jAtI hai, vaha aAtmanirIkSaNa karane meM merA zatru to mere meM udita hone vAlA krodhAdirUpa vibhAva bhI asamartha hotA hai, isIse use apanI nirbalatAkA pariNAma hai jo merI zrAtma nidhike vikAsameM bAdhaka hai| bhAna nahIM ho pAtA, yahI usake puruSArthakI kamI hai jisase ataH mujhe usa krodharUpI vairIkA vinAza karanA cAhiye vaha prAtmahitase baMcita rahatA hai| mahApuruSoMne ajJAnIkI jisase merI zrAtma-nidhikA saMrakSaNa ho ske| isa puruSArtha kamIko dUra karanekA upadeza diyA hai jisase merA krodha usa aparAdhI para hI hai,jo merA zanna hai, yadi vaha apanI nirbalatAko dUra karake apanI zaktikA yathArtha aisA hai to AtmAkA aparAdhI to krodha hai; kyoMki vodhane anubhava kara sake aura krodhAdi zavoMpara vijaya prApta hI merA aparAdha kiyA hai-mere prAtma-guNoMko naSTa karanekA karanekA upakrama kara sake, tathA kSamA nAmaka guNakI mahattAprayatna kiyA hai, isaliye krodhahI merA zatra hai| ataeva se bhI paricita.ho ske| kAyaratA aura manobalakI kamamujhe usI para krodha karanA caahiye| anya vyaktiyoM para jorI dUra hote hI usameM sahanazIlatA pAne lagatI hai aura krodha karanese kyA lAbha; dUsare vyakti to apane apane phira usameM vacana sahiSNutA bhI udita hone lagatI hai; upArjita karmoM ke AdhIna haiN| ve merA koI vigAr3a-sudhAra usakI vRddhi hone para vaha vacana sambandhi asahiSNutAke nahIM kara sakate, kintu bigAr3a sudhAra hone para ve nimitta pariNAmase baca jAtA hai| avazya bana jAte haiN| ataH maiM apaneko karma bandhanameM eka sAtha kahIM jaMgala meM se gujara rahA thA, acAnaka bAlakara dUsaroMke upakAra apakArameM nimitta kyoM bnuuN| DAkU pA gae unameM se eka DhAkUne sAdhUko eka cAMTA mArA - maiM mohavaza ajJAnase parako kartA mAne hue thaa| isI aura usakA kamaMDalu chIna liyA, sAdhu vivekI aura kAraNa dUsaremeM zatru mitrakI kalpanA kara apanI aihika sahiSNu thA, usane DAkUse kahA ki Apake isa hAthameM coTa For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122] jaga gaI hai lAiye maiM ise dabA dU~ jisase usakI pIr3A kama ho jAya / yaha kaha kara sAdhu DAkUke hAthako davAne khgaa| DAkU sAdhuke zAnta svabhAva aura usake sahanazIla vyavahArako dekhakara usake caraNoM meM gira par3A aura bolA mahArAja ! maiMne ApakA bar3A aparAdha kiyA hai, jo maiMne binA kucha kahe Apako cAMTA mArA aura kamaMDalu chInA / Apa merA aparAdha kSamA kIjiye aura apanA yaha kamaMDalu lIjiye itanA kaha kara DAkU vahAMse cale gae kintu una para sAdhukI usa sahiSNutAkA amiTa prabhAva par3A / anekAnta yadi kSamAko AtmAkA svabhAva yA dharma na mAnA jAya to jo krodhI vyakti hai usakA krodha sadA banA rahanA caahiye| para aisA nahIM hotA, krodha udita hotA aura calA jAtA hai, isase yaha spaSTa samajha meM A jAtA hai ki krodha AtmAkA svabhAva nahIM hai pudgalakarmake nimitta hone vAlA zradayika pariNAma hai| krodhIkA saMsArameM koI mitra nahIM banatA aura kSamAzIla vyaktikA koI zatru nahIM banatA kyoMki yaha svapna meM bhI kisIkA burA cintayana nahIM karatA aura na kisIkA burA karanekI ceSTA dI karatA hai| usakA so saMsArake samasta jIvase maitrI bhAva rahatA hai| mAdharmake do svAmI hai gRhastha aura sAdhu ye donoM hI prANI apane 2 padAnusAra kaSAyoMke upazama, kSaya aura kSayopazamake anusAra kSamA guNake adhikArI hote haiM 1 saMvara nirjarA kAraka AtmAkI bItarAga paraNatiko dharma kahate hai, jo ki muktikA mArga hai| uttama kSamAdi dasa lakSaNa dharma, ratnamaya dharma samyaka darzana jJAna cAritra) se bhinna nahIM hai, kintu eka hai ? uttama kSamA, mArdava Arjava, zauca, satya ye pAMca lakSya samyak darzana jJAna svarUpa hai, tathA saMyama, tapa, tyAga AkiMcana brahmacarya ye pA~ca lakSaNa samyak cAritra svarUpa hai / eka mithyAtva aura cAra anantAnubandhI kaSAya inake anudaya se pUrvArdha pA~ca lakSaNa ( athavA sa0 darzana jJAna) paidA hote haiM, tathA zeSa kaSAyaka anudayase uttarArdhaka pA~ca vacaya athavA samyak cAritra) paidA hote hai| mithyAtva (= viSayeSu sukha bhrAnti aura lakSaNa kaSAya [ kiraNa 3 gRhastha apanI maryAdAke anusAra kSamAkA apane jIvana meM AcaraNa kara lokameM sukhI ho sakatA hai-jo saraSTI puruSa, vivekI aura kartavyaniSTha hai vaha saMsArake kisI bhI prANIkA burA na cAhate hue apane dayAlu svabhAvase AtmarakSA karatA huA dUsareko prayatna pUrvaka kahana pahu~cA kara sAMsArika vyavahAra karate hue bhI samAkA pAtra bana sakatA hai / dasa lakSaNa dharma - parva ( zrI daulatarAma 'mitra' ) sAdhu cU~ ki Atma-sAdhanA meM niSTha hai sAMsArika saMgharSa se dUra rahatA hai kyoMki vaha saMgharSake kAraNa parigrahakA moha cho cukA hai| yahAM taka ki vaha apane zararase bhI nispRha chor3a ho cukA | ataeva vaha dUsaroMko pIr3A dene yA pahu~cAne kI bhAvanAse kosoM dUra hai, ataH usakA kisIse vaira-virodha bhI nahIM hai, vaha sadRSTi aura vivekI tapasvI hai / zrataeva vaha uttama kSamAkA dhAraka hai| usake yadi pUrva karmakRta azubhakA udaya A jAtA hai aura manuSya tiryacAdike dvArA koI upasarga parISaha bhI sahanA par3e to unheM khuzIse saha letA hai yaha kabhI dilagIra nahIM hotA aura zarIrake vinaSTa ho jAnepara bhI vikRtiko koI sthAna nahIM detA / vaha tapasvI kSamAkA pUrNa adhikArI hai| kSamA zIlahI zrahiMsaka hai, jo krodhI hai vaha hiMsaka hai| ataH hameM krodharUpa vibhAvabhAvakA parityAga karane, use dabAne yA kSaya kara kSamAzIla bananekA prayatna karanA cAhiye / zrIhita ( zrAzrava bandha) kAraka sarAga parayati hai / ataeva sadA sAvadhAna rahakara isase bacate rahanA hai / sva0 paM0 daulatarAmajIne yahI bAta kyA hI acche zabdoMmeM kahI hai "Atama ke ahita viSaya kaSAya / inameM merI paraNati na jAya / / " parantu Azcarya hai ki Ajakala hama logoMne viSaya kaSAya zoSaka dasa lakSaNa dharma parvako adhikAMza meM viSaya kapAya poSaka tyauhAra sarIkhA banA rakhA hai| isameM saMzo dhana honA Avazyaka hai, anyathA hama mukti mArga se haTa jAyeMge kisIne saca kahA hai 1 "parva ( pora) khAne ( bhoganekI ) vastu nahIM, kiMtu bone (tyAgane kI ) vastu hai " For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttama mArdava ( zrI 105 pUjya tullaka gaNezaprasAdajI varNI ) Aja mArdava dharma hai, kSamAdharma vidA ho rahA hai, vidA to hotA hI hai usakA eka dRSTAMta AApako sunAtA huuN| maiM nadiyAmeM dulArakAke pAsa nyAya par3hatA thA, ve nyAya zAstrake bar3e bhArI vidvAna the| unhoMne apane jIvana 22 varSa nyAya hI nyAya par3hA thA / ve vyAkaraNa prAyaH nahIM jAnate the, eka dina unhoMne kisI prakaraNa meM apane gurUjIse kahA ki jaisA "bAkI" hotA hai vaisA "vrIti" kyoM nahIM hotA? unake gurU unakI mUrkhatA para bahuta kruddha hue aura bole tu baila hai| bhAga jA yahA~ se dulAjhAko bahuta burA lagA usakA eka sAthI thA, jo vyAkaraNa acchA jAnatA thA aura nyAya par3atA thA / dulArakAne kahA ki yahA~ kyA par3hate hI calI ghara para hama tumheM nyAya bar3hiyA se bar3hiyA par3hA deMge, sAthI inake sAtha gA~vako calA gayAvahA~ unhoMne usase eka sAlameM tamAma vyAkaraNa par3ha DAlA aura eka sAla bAda apane gurUke pAsa jAkara krodha se kahA ki tumhAre bApako dhUla dI. pUcha le vyAkaraNa, kahA~ pUchatA hai| gurUne ha~sakara kahA Ao beTA meM yahI to cAhatA ki tuma isI taraha nirbhIka bano / maiM tumhArI nirbhI katAse bahuta santuSTa huA para merI eka bAta yAda rakkhoaparAdhini cetkrodhaH krodhe krodhaH kathaM nahi / dharmArtha-kAma-mokSANAM caturNAM paripanthini // dulArA apane gurukI mAko dekhakara natamastaka raha gaye / kSamAse kyA nahIM hotA / acche acche manuSyoM kA mAna naSTa ho jAtA hai / thA mAyakA nAma komalatA hai, komalatAmeM aneka pu vRddhi pAte haiN| yadi kaThora jamInameM bIja DAlA jAya to vyartha calA jAyegA / pAnIkI bArizameM jo jamIna komala * ho jAtI hai usImeM bIja jamatA hai / bacceko prArambha meM par3hAyA jAtA hai "vidyA dadAti vinayaM vinayAdyAti pAtratAm / pAsyAdanamApnoti dhanAda tataH sukham // " vidyA vinayako detI hai, vinayase pAtratA dhAtI hai| pAtratA dhana milatA hai dhana dharma aura dharmase sukha prApta hotA hai| jisane apane hRdayameM vinaya dhAraNa nahIM kiyA dharmakA adhikArI kaise ho sakatA hai ? vinayI chAtra para 1 gurukA itanA zrAkarSaNa rahatA hai ki vaha use eka sAtha saba kucha batalAneko taiyAra rahatA hai| eka sthAna para eka paNDitajI rahate the pahale guruoMke ghara para sneha adhika thaa| paNDitAnI unako bAra 2 kahatIM ki sabhI lar3ake to ApakI vijaya karate haiM Apako mAnate haiM phira Apa isI eka kI kyoM prazaMsA karate haiM ? paNDitajIne kahA ki isa jaisA koI mujhe nahIM cAhatA / yadi tuma isakI parIkSA hI karanI cAhatI ho to mere pAsa baiTha jAo AmakAM sIz2ana thA, gurUne apane hAtha para eka paTTIke bhItara Ama bA~dha jiyA aura duHkhI jaisI sUrata banAkara karAhane lge| tamAma chAtra gurUjIke pAsa daur3e Aye, gurUne kahA durbhA gyavaza bhArI phor3A ho gayA hai / chAtroMne kahA maiM abhI vaidya jAtA hU~ ThIka ho jAyagA gurUne kahA beTo ! yaha vaidyase acchA nahIM hotA- eka bAra pahale bhI mujhe hunA thA taba mere pitAne ise cUsakara acchA kiyA thA yaha cUsanese hI acchA ho sakatA hai / mavAdase bharA phor3A kauna cUse ? saba ThiThakakara raha gaye / itanemeM vaha chAtra A gayA jisakI ki gurU bahuta prazaMsA kiyA karate the / Akara bolA guru kyA kaSTa hai ? beTA phor3A hai, cUsane se acchA hogA / gurU ke kahanekI dera thI ki usa chAtrane use apane mu~ha meM le liyA / phor3A to thA hI nahIM Ama thA paNDi tAnIko apane patike vacanoM para vizvAsa huA / kyA kaheM AjakI bAta Ata to vinaya raha hI nahIM gyaa| sabhI apane Apako bar3e se bar3A anubhava karate haiN| merA mana nahIM calA jAya isakI phikara meM saba par3e haiM para isa taraha kisakA mAna rahA hai| Apa kisIko hAtha jor3a kara yA sira jhukAkara usakA upakAra nahIM karate balki apane hRdayase mAnarUpI zatruko haTAkara apane ApakA upakAra karate haiN| kisIne kisIkI bAta mAnalI, use hAtha jor3a liye sira jhukA diyA, itanese hI vaha khuza ho jAtA hai aura kahatA hai isane hamArA mAna rakha liyA mAna rakha kyA liyA, mAna kho diyA apane hRdaya meM jo ahaM kAra thA usane use Apake zarIrakI kriyAse dUra kara diyaa| kala Apane samyagdarzanakA prakaraNa sunA thA jisa prakAra anya logoke yahA~ Izvara yA khudAkA mahAtmya hai vaisA hI ! For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] jainadharma meM samgdarzanakA mAhAtmya hai, samyagdarzanakA arthaAtma-labdhi hai, AtmAke svarUpakA ThIka ThIka bodha ho jAnA zrAtmalabdhi kahalAtI hai / zrAtmalabdhike sAmane saba sukha dhUla haiM / samyagdarzanase AtmAkA mahAnaguNa jAgRta hotA hai, vivekazakti jAgRta hotI hai zrAja kala loga hara eka bAtameM kyoM ? kyoM ? karane lagate haiM, isakA abhiprAya yahI hai ki unameM zraddhA nahIM hai / zraddhAke na honese hara eka bAta meM kutarka uThA karate haiM / anekAnta eka AdamIko kyoMkA roga ho gayA, usase becArA bar3hA parezAna huA, pUchane para salAha dI ki tU ise kisIko beca DAla, bhale hI sau pacAsa laga jAMya / bImAra AdamI isa vicAra meM par3A ki yaha roga kise becA jAya, kisIne salAha dI skUla ke lar3ake bar3e cAlAka hote haiN| 50) rupaye dekara kisI lar3akeko beca de, usane aisA hI kiyA - eka lar3akene 50) lekara usakA vaha roga le liyA saba lar3akoMne milakara 50) kI miThAI khAI, jaba lar3akA mAsTara ke sAmane gayA aura mAsTarane pUchA ki kalakA sabaka dikhalAo, lar3akA bolA kyoM ? mAsTarane kAna pakar3a kara lar3ake ko bAhara nikAla diyA / lar3akA samajhA ki kyoMkA roga to bar3A kharAba hai - vaha usako vApisa kara AyA / abakI bAra usane socA calo aspatAlake kisI marIjako beca diyA jAya to acchA hai, ye loga to palaMga para par3e par3e zrAnanda karate hI haiM / aisA hI kiyA, eka marIjako beca AyA dUsare dina DAkTara zrAye pUchA tumhArA kyA hAla hai ? marIjane kahA kyoM ? DAkTara ne use aspa tAlase bAhara kara diyaa| usane bhI samajhA daraasala meM yaha roga to bar3A kharAba hai, vaha bhI vApasa kara thAyA, abakI bAra usane socA adAlatI AdamI bar3e TaMca hote haiM unhIMko becA jAya, nidAna usane eka AdamI ko beca diyA, vaha majisTreTa ke sAmane gayA majisTreTane kahA tumhArI nAlizakA ThIka ThIka matalaba kyA hai, zrAdamIneM kahA kyoM ? majisTreTane mukadamA khArijakara kahA ki gharakI rAha lo, vicArakara dekhA jAya to ina hara eka bAtoM meM kutarka se kAma nahIM calatA / yukti ke balase sabhI bAtoMkA nirNaya nahIM kiyA jA sktaa| yadi Apako dharmameM zraddhA na hotI to yahA~ hajAroMkI saMkhyA meM kyoM zrAte ? yaha kAMtilAla jI jo eka mAhakA upavAsa kiye huye haiM kyoM karate ? zrApakA yahA~ AnA aura inakA upavAsa karanA yaha saba [ kiraNa 4 samyagdarzanake zraddhAna guNakA phala hai / zrAcAryoMne sabase pahale yahI kahA hai - / "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH " samyagdarzana, samyajJAna aura samyak cAritra mokSakA mArga hai| zrAcAryakI karuNA buddhiko to dekho - mokSa taba ho jabaki pahale bandha ho yahA~ pahale bandhakA mArga batalAnA thA phira mokSakA parantu unhoMne mokSamArgakA pahale varNana isaliye kiyA hai ki ye prANI anAdikAla se bandhajanita duHkhakA anubhava karate karate ghabar3A gaye haiM, zrataH pahale inheM mocakA mArga batalAnA caahie| jaise koI kArAgAra meM par3akara dukhI hotA hai vaha yaha nahIM jAnanA cAhatA ki maiM kArAgArameM kyoM par3A ? vaha to yaha jAnanA cAhatA hai ki maiM isa kArAgAra se chUTTU kaise yahI socakara zrAcAryane pahale mokSakA mArga batalAyA hai / samyagdarzana ke rahanese viveka zakti sadA jAgRta rahatI hai vaha vipatti meM par3ane para bhI kabhI anyAyako nyAya nahIM samajhatA / rAmacandrajI sItAko chur3Ane ke lie laMkA gaye the, laMkAke cAroM ora unakA kaTaka par3A thA, hanumAna Adine rAmacandrajIko khabara dI ki rAvaNa jina maMdirameM bahurUpiNI vidyA siddha kara rahA hai yadi use yaha vidyA siddha ho gaI to phira vaha ajeya ho jAyagA / zrAjJA dIjiye jisase ki hama loga isakI vidyAsiddhameM vighna kareM, rAmacandrajIne kahA ki hama kSatriya haiM koI dharma kare aura hama usameM vighna DAleM yaha hamArA kartavya nahIM hai / sItA phira durlabha ho jAyagIM hanumAnane kahA | rAmacandrajIne joradAra zabdoM meM uttara diyA, ho jAya eka sItA nahIM dazoM sItAe~ durlabha ho jAveM para maiM anyAya karane kI AjJA nahIM de sakatA / rAmacandrajI meM itanA viveka thA usakA kAraNa kyA thA ? kAraNa thA unakA vizuddha kSAyaka samyagdarzana / sItAko tIrthayAtrA ke bahAne kRtAMtavakra senApati jaMgala meM chor3ane gayA - usakA hRdaya vaisA karanA cAhatA thA kyA ? vaha svAmIkI paratantratAse gayA thA / usa vakta kRtAMtavakrako apanI parAdhInatA kAfI khalI thii| jaba vaha nirdoSa sItAko jaMgala meM chor3a apane aparAdhakI kSamA mAMgakara vApisa Ane lagatA hai taba sItA usase kahatI haisenApati ! merA eka saMdeza unase kaha denA, vaha yaha ki jisa prakAra lokApavAdake bhayase Apane mujhe tyAgA isa For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] prakAra lokApavAdake bhavase jinadharmako nahIM chor3a denA / usa nirAzrita apamAnita strIko itanA viveka banA rahA / isakA kAraNa kyA thA ? usakA samyagdarzana / Aja kalakI strI hotI to pacAsa gAliyA~ sunAtI aura apane samAnatAke adhikAra btlaatii| itanA hI nahIM sItA jaba nArada jIke zrAyojana dvArA lava-kuza ke sAtha ayodhyA vApisa zrAtI AtI haiM eka vIratApUrNa yuddha ke bAda pitA putrakA milApa hotA hai, sItAjI lajjAse bharI huI rAjadarabAra meM pahu~catI haiM tU use dekhakara rAmacandra kaha uThate haiM-'duSTA ! binA zapatha dive-vinA parIkSA diye yahA~ kahA~ ? tujhe lajjA nahIM aaii|' sItAne viveka aura dhairyake sAtha uttara diyA ki maiM samajho bhI ApakA hRdaya komala hai, para kyA kahU~ ? Apa merI jisa prakAra cAheM zapatha leN| rAmacandrajI ne uttejanAtmaka zabdoMmeM kaha diyA ki zragnimeM kUdakara apanI saccAIkI parIkSA do bar3e bhArI jalate hue agnikuNDa meM sItA kUdaneko taiyAra huii| rAmacandrajI lakSmaNase kahate haiM ki sItA jala na jAya / lakSmaNane kucha roSapUrNa zabdoM meM uttara diyA, vaha AjJA dete samaya nahIM socaa| vaha satI hai, nirdoSa hai, zrAja Apa usake zrakhaNDazIlakI mahimA dekhiye usI samaya do deva kevalIkI vandanAse loTa rahe the, unakA dhyAna sItAke upasarga dUra karane kI ora gayA, sItA agnikuNDa meM kUda par3I aura kUdate hI sAtha jo atizaya huA so saba jAnate ho / sItAke cittameM rAmacandrajIke kaThora vacana sunakara saMsArase vairAgya ho cukA thaa| para "niHzalyo pratI" pratIko niHzalya honA cAhie, yadi binA parIkSA die maiM mata letI hU~ to yaha rAjya nirantara banI rahegI, isaliye usane dIkSA lenese pahile parIkSA denA Avazyaka samajhA thA / parIkSA meM vaha pAsa ho gaI, rAmacandrajI usase kahate hai devI ! ghara calo aba taka hamArA sneha hRdayameM thA para lokalAjake kAraNa zrAMkhoM meM zrAgayA hai / ' sItAne nIrasa svarameM kahA"kaddi sItA suna rAmacandra, saMsAra mahAduHkha vRkSa kaMda" tuma jAnata para kachu karata nAhiM **** | rAmacandrajI ! yaha aMsAra duHkharUpI vRkSa kI jar3a hai aba maiM isameM na rhuuNgii| saccA sukha isake syAgameM hI hai| rAmacandrajIne bahuta kucha kahA, yadi maiM aparAdhI hU~ vo [ 125 lakSmaNakI ora dekho, yadi vaha bhI aparAdhI ho to apane baccoM lava-kuzakI ora dekho aura eka bAra punaH gharameM praveza karo, para sItA apanI dRr3hatAse cyuta nahIM huI, usane usI vakta keza ukhAr3akara rAmacandrajIke sAmane pheMka diye aura usameM jAkara AryA ho gii| yaha saba kAma samyadarzakA hai| yadi use apane karma para bhAgya para vizvAsa na hotA to vaha kyA yaha saba kArya kara sakatI thii| uttama mArdava aba rAmacandrajIkA viveka dekhiye, jo rAmacandra sItAke pIche pAgala ho rahe the vRddhoMse pUchate the ki kyA tumane merI sItA dekhI hai ? vahI jaba tapazcaryA meM lIna the sIvAke jIva pratIndrane kitane upasarga kiye para vaha apane dhyAnase vicalita nahIM hue / zukladhyAna dhAraNakara kevali - avasthAko prApta hue| samyagdarzanase AtmAmeM prazama saMvega anukampA aura zrAstikya guNa pragaTa hote haiM jo samyagdarzana ke zravinAbhAvI haiN| yadi ApameM yaha guNa prakaTa hue haiM to samajha lo ki hama samyagdaSTi hai| koI kyA batalAyegA ki tuma samba dRSTi ho yA midhyAdRSTi anantAnubandhIkI kAya duH mAhase jyAdA nahIM calatI, yadi ApakI kisIse lar3AI hone para chaH mAha taka badalA lenekI bhAvanA rahatI hai to samajha lo zrabhI hama mithyAvAdI haiM / kaSAyake zrasaMkhyAta lokapramANa sthAna hai unameM manakA svarUpa yoM hI zithila ho jAnA prazamaguNa hai midhyAdRSTi avasthAke samaya isa / jIvakI viSaya kaSAyameM jaisI svachanda pravRtti hotI hai vaisI samyagdarzana hone para nahIM hotI hai| yaha dUsarI bAta hai ki cAritramohake udayase yaha use chor3a nahIM sakatA ho, para pravRtti meM zaivizya avazyU AjAtA hai| zamakA eka artha yaha bhI hai jo pUrvakI apekSA adhika prAya haiyaH kRtAparAdhI jIvoM para bhI roSa utpanna nahIM honA prathama kahalAtA hai| bahurUpiNI vidyA siddha karate samaya rAmacandrajIne rAvaNa para jo roSa nahIM kiyA thA vaha isakA uttama udAharaNa hai / prazamaguNa taba taka nahIM ho sakatA jaba taka anantAnubandhI sambandhI krodha vidyamAna hai, usake chUTate hI prazamaguNa pragaTa ho jAtA hai| krodha hI kyoM anantAnubandhI sambandhI mAna mAyA lobha sabhI kaSAya prazama guNake ghAtaka haiM / ( sAgara bhAdrapada 6 ) For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya dhama gaNezaprasAdajI varNI ) vaha cauthe prakArakA asatya hai | jugalakhorI tathA hAsyase mizrita jo kaThora vacana hai vaha garhita kahalAte haiN| bAje bAz2e AdamI apanI pizuna vRttise saMsAra meM kalaha utpanna karA dete haiN| kaho, mUlameM bAta kucha bhI na ho parantu cugalakhora idhara udharakI lagAkara bAtako itanA bar3hA dete haiM ki kucha kahA nahIM jA sktaa| paM0 bajadevadAsaja eka bar3I acchI bAta thI / vaha Apa sabako bhI mAnya hogii| unake samaya koI jAkara yadi kahatA ki amuka zrAdamI ApakI isa taraha nindA karatA thA. ve phaurana Toka dete the bhAI vaha burAI karatA ho isakA to vizvAsa nahIM, para Apa hamAre hI mu~ha para burAI kara rahe hoMgAliyA~ de rahe hoN| mujhe sunaneke liye avakAza nahIM maiM to taba mAnUMgA jaba vaha svayaM Akara hamAre sAmane aisI bAta karegA aura tabhI dekhA sunA jaayegaa| yadi aisA abhiprAya saba boga karakheM to tamAma duniyAke TaTe TUTa jaay| ye cugala jisa prakAra ApakI burAI sunAne Ate haiM vaisI ApakI prazaMsA nahIM sunAte / dUsare ke marmako chedane vAle ho jAte hai are, aisI haMsI / kyA kAmakI jisameM tumhArA ko vinoda ho aura dUsarA mAtaka pIr3A pAve / koI koI loga itane kaThora vacana bolate haiM--itanA rUkhApana dikhalAte haiM jisase ki samabhAvIkA dhairya bho TUTane laga jAtA hai kitane hI asambaddha zraura anAvazyaka bolate haiN| unakA yaha caturtha prakArakA asatya hai | ye cAroM hI asatya prANImAtrake duHkhake kAraNa haiM / yadi satya bolA jAya to usase apanI hAni hI kaunasI hotI hai so samajhameM nahIM zrAtA / tya vacanase dUsaroMke prANoMkI rakSA hotI haiM, apane Apako sukhakA anubhava hotA hai| hamAre gA~vakI bAta hai| maMDAvare meM maiM rahatA thA merA eka mitra thA harisiha / hama donoM sAthapar3ate the bar3I mitratA thii| isake pitAkA nAma maujIkhAla thA aura kAkAkA mAma kuMjIlAla donoMmeM nvArapana huA to kuMjIlAlako kucha kama hissA milA jisase yaha nirantara lar3atA rahatA thaa| eka dina bhaujI lAjane maujIlAlane kuMjIlAlako khUba mArA aura anta meM apanA aMgUThA apane hI dA~toM se kATa kara pulisa meM riporTa kara dI, ulTA kujIbAla para mukadamA cachA diya hamArA mitra harisiMha hamase bolA ki tuma adAlata meM kaha denA ki maiM luharrA gA~va meM apane cAcAke yahA~ jA rahA thA bIcame maiMne dekhA ki kuMjavAla aura maujIlAla meM khUba bagar3A ho rahA thA tathA kuMjIkhAla mojolAlakA aMgUThA dA~toMse dabAe hue thA / maiMne bahuta manA kiyA para vaha na mAnA / mitrakA Agraha dekhakara mujhe adAlata meM jAnA par3A, jaba merA nambara zrAyA aura adAlata ne mujhase pUchA ki kyA jAnate ho maiMne kaha diyA ki maiM apane cAcAke yahA~ luharrA jA rahA thA rAstemeM inakA ghara par3atA thA maiMne dekhA ki kuMjIlAla aura maujIlAlameM khUba lar3AI ho rahI thI aura kujIlAla maujIlAlakA aMgUThA dA~toMse dabAye hue thaa| adAlata ne pUchA aura kyA jAnate ho ? maine kahA aura yaha jAnatA hU~ ki harisiMhane kahA thA ki aisA kaha denA / adAlatako bAta jama gaI ki yaha maujIlAla ne jhUThA mAmalA khar3A kiyA hai isaliye usI vakta khArija kara kitane hI AdamI ha~sI meM aise zabda kada dete haiM jo diyA aura maujIjAjako jo dinA usane jyAdA rakha (zrI 101 pUjya pRSTha Aja satyadharma hai satyase AtmAkA kalyANa hotA hai| isakA svarUpa amRtacandrAcAryane isa prakAra kahA hai kiyadi pramAdayogAsamadhAnaM vidhIyate kimapi / tadenRtamapi vijJeyaM tad-bhedAH santi catvAraH // 11 pramAdake vaza jo kucha zranyathA kahA jAtA hai use asatya jAnanA cAhiye / usake cAra bheda haiM yahA~ zrAcAryane pramAdayoga vizeSaNa diyA hai, prasAdakA artha hotA hai kaSAyakA tIvra udaya, kaSAyase jo jhUTha bolA jAtA hai vaha atyanta burA hai / asatyakA pahalA bheda 'sadapalApa' hai jo vastu apane dravyase, kSetrase, kAlase aura bhAva se vidyamAna hai use kaha denA ki nahIM hai, jaise zrAtmA hai para koI kada de ki AtmA nahIM hai vaha 'sadapalApa' kahalAtA hai| dUsarA bheda 'asadudbhAvana' hai jisakA artha hotA hai asad-avidyamAna padArthakA sadbhAva batalAnA / jaise ghaTa na hone para bhI kaha denA ki yahA~ ghaTa hai| tIsarA bheda vaha hai jahA~ vastuko dUsare rUpa kaha diyA jAtA hai jaise gAyako ghor3A kaha denA / gahita pApasaMyukta aura apraya jo vacana For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4 ] satya dharma [ 127 liyA thA vaha bhI denA par3A / yadi maiM vahA~ satya na bolatA eka gA~va meM eka seTha seThAnI rahate the unake pAsa eka to vyartha hI niraparAdhI kuMjIlAlako kaSTa hotA / aba AdamI kAmakI talAzameM pahu~cA seThane pUchA, kyA kyA eka asatya bolanekA udAraraNa suno-maiM to apano bItI kara sakate hoN| usane kahA jo bhI Apa batalAyo saba bAta hI adhikatara sunAtA hU~ kara sakatA huuN| vetana kyA loge / kucha nahIM sirpha sAlameM maiM mathurAmeM par3hatA thA, merA mana kucha ucATa huA so eka bAra Apase aura eka bAra seThAnIse jhUTha boluugaa| socA ki bAIjIke pAsa ho pAU~ / vidyAlayake mantrI seThane socA aisA bevakUpha kaba phaMsegA, muphtakA naukara paM. gopAladAsajI baraiyA the| maiMne eka jhUThA kArDa likhA milatA hai lagA lenA acchA hai, yaha soca kara unhoMne use ki bhaiyA ! merI tabIyata kharAba hai tuma 15 dinakI chuTTI rakha liyaa| sAla bhara kAma kara cukaneke bAda jaba vaha lekara cale pAyo / nIce dastakhata banA diye bAIjIke jAne lagA taba bolA seThajI aba maiM jAU~gA kala jhUTha aura mathurAka hI leTara baksameM chor3a diyaa| jaba vaha bolgA , seThane kucha dhyAna nahIM diyaa| zAmake vakta hamAre pAsa AyA taba maiMne karor3IlAla munImako chuTTIkI nAkara seThajI se bolA ki mujhe ApakA ghara acchA lagA arjI likhI aura sAthameM vaha kArDa bhI natthI kara diyaa| para kyA batAU~ ApakI seThAnI yadi badacalana na hotI munImane vaha donoM paM0 gopAladAsajIke pAsa AgarA bheje to duniyA meM ApakA ghara eka hI hotaa| Aja vaha apane dive / paM0 jIne likha diyA ki chuTTI de do aura usase jArake kahanese rAtako ApakA kAma tamAla karegI isalie kaha do jaba vApisa zrAveM taba hamase milatA jAya / maiM Apa satarka rheN| maukarane yaha bAta isa DhaMgase kahI ki bAI jIke pAsa gayA aura 15 dina bAda lauTa kara pAyA seThako bilakula saca jama gii| aba vaha seThAnIke pAsa to paNDitajIke likhe anusAra unase milaneke liye gyaa| pahu~cA aura bolA ki tumhArIsI devI to duniyAmeM nahIM unhoMne pUchA ki kaho bAIjIkI tabIyata ThIka ho hai yadi seThajI vaizyAoMke yahA~ na jAte to tumhAre kyA gaI ? maiMna kahA 'hA~', unhoMne bhojana karAyA jaba mathurAko santAna na hotI / seThAnIko bAta jama gaI, usane upAya jAne lagA taba bole yaha zloka yAda kara lo pUchA taba kahane lagA Aja rAtako jaba seThajI so jAya upAdhyAye naTe dhUrte kuTTinyAM ca tathaiva c| taba ustarAse unake eka taraphakI dAr3hI mUka banA DAlanA mAyA tatra na kartavyA mAyA taireva nirmitaa| jisase unakI sarata zakala kharAba dikhane lagegI aura zloka to bilkula sIdhA sAdhA thA yAda ho gyaa| taba vezyAyeM unheM apane pAsa nahIM Ane deNgii| seThAnIne merA vicAra huA ki maiMne jo patra bAIjIke nAmase likhA aisA hI kiyaa| meThajI Aja nau bajese hI kRtrima khurATe thA-vaha mathurA meM hI to chor3A thA usa para muMhara mathurA lene lage. seThAnIne dekhA ki seThajI gAdI nidrAmeM masta kI hI thI TIkamagar3ha kI nahIM thI, saMbhava hai paNDitajIko haiM. aba inakI dAr3hI mUcha banAnA ThIka hogaa| ustarA yahI hamArI galata cAlAkI pakar3ameM AgaI hai| maiMne sApha nikAlA use sillI para ghisa kara khUba painA kiyA. bAloM kaha diyA paNDitajI ! maiM bahuta asatya bolA bAIjIkI para pAnI lagAyA aura banAneko taiyAra huI ki seThajI tabIyata kharAba nahIM thI maiMne vaise hI jhU mUTha ciTTI uTha khar3e hue aura bole duSTe ! yadi Aja vaha naukara mujhe likha dI thii| unhoMne kahA basa ho gayA, kucha bAta nahIM saceta na kara detA to tU jAna hI le letii| vaha bhI bolI aura munImako ciTThI likha dI ki yaha kucha kamajora hai bilakula ThIka hai tuma Aja taka vezyAoMke yahA~ jA jA ataH ise 3) tIna rupayA mAha dUdhake liye de diyA kro| kara hamako duHkhI karate rahe usane ThIka kahA thA mujhase / mujhe apanI prasatyatA para bahuta zarmindA honA pdd'aa| donoMmeM khUba jhar3I, itane meM naukara pAyA aura bolA seThajI para yaha bhI lagA ki maiMne antameM unase saca saca bAta mAna karo aba maiM jAtA hU~, jo maiMne kahA thA ki eka eka kaha dI isIliye hI ve prasanna hue haiN| bAra maiM jhUTha bolUgA so bola liyA / khAsI dillagI jIvana bhara satya bolo aura eka bAra asatya to rhii| are! jarA soco to eka bArakI mUThane kitanA tamAma jIvana kI pratiSThA para pAnI phira jAtA hai| upadrava macA diyA para jo jiMdagI bhara jhUTha bolate haiM eka bArakA.mUTha bhI logoMko bar3e saMkaTa meM DAla detA hai| unakA ThikAnA hI kyA / yaha pAMcavA~ satyadharma hai| For Personal Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128] anekAnta [kiraNa 4 ___ yadi isakI rakSA cAhate ho to krodha, lobha, bhaya paNDitajI dharmake prabhAvakA anubhava karate hue cale aura aura hAsyako chodd'o| yahI jhUTha bolaneke kAraNa haiN| ina una coroMne inake una sAthiyoMko jo Age cale gaye the para vijaya prApta karo aura sAthameM isa bAtakA bhI khayAla burI taraha pITA tathA saba sAmAna chur3A liyA / samatA rakho ki kabhI mere muMhase utsUtra-bhAgamake viruddha vacana na pariNAma kabhI vyartha nahIM jAte / tatvArtha japa, tapa aura nikleN| apane vacanoMkI kImata apane Apa banAI jA usake phalameM vizvAsa honA prAstikya kahalAtA hai yadi sakatI hai| ina kAryoM meM vizvAsa na ho to phokaTameM kaSTa sahana kauna aba yaha 'paMcAdhyAyI' hai isameM samyagarzanakA prakaraNa kareM? dAna karanese puNya hotA hai| AgAmI paryAyameM usakA cala rahA hai / vAstavameM pUcho to samyagdarzana hI saMsArakI acchA phala milatA hai| isI vizvAsa para hI dAna karate jar3a kATanevAlA hai, jisane samyagdarzana prApta kara liyA hoM nahIM to 5) dAna kara dene para 100) ke 15) to abhI usakA saMsAra naSTa huaA hI samajho Aja samyagdarmanake hI raha jAte haiN| dAna Adise hI prabhAvanA hotI hai| anukampA aura Astikya guNakA varNana hai / para duHkha abhRtacandra svAmIne likhA hai kiprahANecchAko (dUsaroMke duHkha nAza karanekI abhilASAko) AtmA prabhAvanIyo ratnatrayatejasA sttmev| anukampA kahate haiN| samyagdRSTi apane sAmane kisIko - dAnatapAjanapUjAvidyAtizayaizca jindhrmH|| .. duHkhI nahIM dekha sktaa| usake hRdayameM saccI samatA A ina dinoMmeM samyagdarzanAdi aApake hRdayameM utpanna hue jAtI hai, kaMcana aura kA~cameM unakI samatA ho jAtI hai, samatAkA artha yaha nahIM ki use ina donoMkA jJAna nahIM hI hoMge, tapa kara ho rahe hoM, pUjA khUba karate hoM, yadi kucha dAna karane lagI to usase jainadharmakI kyA prabhAvanA nahIM rahatA yadi jJAna na rahe to hama logoMse bhI adhika ajJAnI hogii| Apa caturdazIke dina upavAsa karoge yadi usa ho jAya, para jJAna rahate hue bhI vaha harSa-viSAdakA kAraNa dinakA bacA huA anna garIboMko khilA doge to tumhArI nahIM hotA / saccI samatA jise prApta ho gaI use koI kyA hAni ho jaayegii| saba tumhArA yaza gAyeMge aura kaSTa nahIM de sktaa| pa0 devIdAsajIke jIvanakI eka kaheMge ki jainiyoMke vrata lage hue haiM inameM yaha garIboMkA ghaTanA hai| unake sAmAyikakA niyama thA ye rAstA cala bhI dhyAna rakhate haiN| Apa loga cupa raha gaye isase mAlUma rahe hoM jaMgala ho cAhe pahAr3a, yadi sAmAyikakA samaya ho hotA hai ki pApako hamArI bAta iSTa hai| jAya to ve vahIM baiTha jAte the| eka bAra ve kucha sAthiyoMke sAtha ghor3Apara sAmAna lAde hue jA rahe the bhayaMkara jaMgala eka bAra eka rAjAne apanI sabhAke logoMse kahA thA, zAmakA samaya ho gayA, ve vahIM Thahara gaye saba gaTharI ki do zabdoM meM mokSakA mArga. batalAyo, nahIM to kaThora utArakara rakha dI aura ghor3eko pAsa hI chor3a diyaa| daNDa pAvoge / saba cupa raha gaye kisIke mukhase eka bhI nAkA bAremA cala. zabda nahIM nikala sakA / eka vRddha bolA, mahArAja Apake kara rukeMge para yaha nahIM mAne / inhoMne sApha kaha diyA cora / praznakA uttara ho cukA / rAjAne kahA koI bolA hai hI saba kucha le jAyeM. para sAmAyikakA vakhta nahIM TAla nahIM uttara kaise ho gayA ? buDhane kahA zrApa prazna karanA sakate / ye sAmAyika nizcala hogaye, cora Aye aura jAnate haiM para uttara samajhanA nahIM jAnate / dekho. saba inakI gaThariyA~ le gye| ve apanI sAmAyika meM hI masta zAnta haiM aura zAnti hI mokSakA mArga hai| yaha saba loga raheM / kucha dUra jAne para coroMke manameM pAyA ki hamane apanI ceSTAse batA rahe haiN| usakI corI vyartha kI, vaha bar3A zAMta aAdamI haiM usane isI prakAra Apa loga bhI cupa baiThe haiM mAlUma hotA eka zabda bhI nahIM khaa| saba lauTe aura unakI gaThariyA~ hai zrApa avazya isa bAta kA khayAla rakkheMge / yahA~ pA~ca vApisa de gaye, aba taka inakA sAmAyika pUrA ho cukA sau sAta sau ghara jainiyoM ke haiM yadi pratidina prAdhA zrAdhA thA. coroMne kahA ki ApakI zAMtavRtti dekhakara hama loga kI sera anna hara ekake gharase nikale to eka hajAra prAdamiyoMhimmata ApakI gaThariyA~ le jAnekI nahIM huI / zrApa kA pAlana anAyAsa hojAya / para usa ora dhyAna nAya khuzIse jAbo kahakara unhoMne unakA ghor3A lAda. diyaa| taba na / eka-eka aurata apane pAsa pacAsoM kapar3e anA For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4 ] vazyaka roke hue haiM yadi ye apanI AvazyakatAke kapar3e bacAkara dUsaroMko de deM to vastrakA akAla zrAja hI dUra ho jAya / zrare tuma do sau kI sAr3I pahanakara nikalo aura dUsare ke pAsa sAdhAraNasA vastra bhI na ho taba dekhakara unheM DAha na ho to kyA ho ? zauca-dharma zaucakA sAmAnya aura sIdhA artha pavitratA hai / yaha pavitratA AtmAmeM lobha- kaSAyake abhAva meM prakaTa hotI hai / yoM to AtmAkI pavitratAke rodhaka sabhI kaSAya aura kama haiM, kintu lobha- kaSAya AtmA kI usa pavitratAko rokatI hai jo AtmAko muktitaka pahu~cAtI hai aura mukti meM ananta kAla taka vidyamAna rahatI hai / yahI kAraNa hai ki yathAkhyAtacAritra bhI, jo prAyaH ukta pavitratArUpa hI hai, lobhake abhAva meM hI AtribhUta hai / isa pavitratAvizeSako zaucadharma kahanA ucita hI hai / bAta yaha hai ki lobha AtmAke anya tamAma guNoM para apanA duSprabhAva DAla kara unheM malina banA detA hai / saba pApoM aura durguNoM kA bhI vaha janaka hai / lobhase mana, vANI tathA kAya tInoM dUSita ho jAte haiM aura una tInoM kA sambandha AtmAke sAtha hone se AtmA bhI dUSita bana jAtA hai / ataH mana vANI aura kAyako dUSita na hone dene ke liye yaha Avazyaka hai ki lobha kaSAyase bacA jAya / arthAt zauca-dharma kA pAlana kiyA jAya / zauca dharma eka svAbhAvika guNa hai jo prakaTa hote hI AtmA ke anya guNoM para bhI apanA camatkArapUrNa asara DAlatA hai / mana, vANI aura zarIra tInoM usake sadbhAva meM zuddha ho jAte haiN| kitanA hI jJAna aura kitanA hI cAritra kyoM na ho, isa guNake abhAva maiM ve malina bane rahate haiM / zauca-dharma (le0 paM0 darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya ) pAThakoMko usa brAhmaNa vidvAnakI kahAnI jJAta hogI, jisane lobhameM Akara apanA patana kiyA thA / usane apane jAti-kulakA khyAla rakhA thA aura na [ 126 loga kahate haiM jiyo aura jIne do, para jainadharma kahatA hai ki na jiyo aura na jIne do / saMsArameM na svayaM janma dhAraNa karo aura na dUsareko karane do / donoM ko mokSa ho jAya aisI icchA karo / ( sAgara cAturmAsa meM diye hue pravacana se ) apane vizAla pANDityakA bhI vicAra kiyA thaa| vezyAke lobha meM pha~sakara apanA sarvanAza kiyA thaa| eka pAt sAdhu sAdhu hokara bhI lobha-pizAcake vazIbhUta hokara jIvanakI tapomaya sAdhanAko bhI kho baiThA thA / ataH AtmAko zauca dharmake pAlana dvArA hI U~ce uThAyA jA sakatA hai 1 Aja saMsArake vyaktiyoM meM santoSa A jAya, lobhakI mAtrA kama ho jAya, nyUnAdhikarUpameM yaha zauca - guNa samA jAya to saMsAra tRSNAkI bhaTTImeM jalanese baca sakatA hai aura sukha zAMtiko prApta kara sakatA hai / haiM parantu logoM kI icchAe~ asImita haiN| yadi padArthoMvicArane kI bAta hai ki lokameM padArtha to sImita kA baTavArA kiyA jAya to sabako unakI icchAnusAra milanA sambhava nahIM hai| isaliye santoSa athavA zauca hI eka aisa vastu hai jo AtmAko sukha va zAMti pradAna kara sakatI hai| isI Azayase eka vidvAnane kahA hai AzAgarttaH pratiprANi yasmin vizvamaNUpamam / kasya kiM kiyadAyAti vRthaiva vo viSayaiSitA // arthAt pratyeka prANI kI icchAoM kA gaDDA itanA hai ki usameM samagra vizva paramANuke barAbara hai| aisI sthiti meM kisako kyA aura kitanA mila sakatA hai ? ataH viSayoMkI icchA karanA vyartha hai / jIvanako sthira aura svastha rakhane ke liye jitanI mAvazyakatA ho utanI vastuoM ko rakho / zeSako dUsaroM For Personal & Private Use Only . Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130] anekAnta. [kiraNa 4 ke upabhogake liye chor3a do| isa manovRttise na jana santoSa banAma zauca guNako apanA leM to bhraSTAkevala manuSya sukhI hI hogA, apitu yazasvI bhI banegA cAra, asantoSa, vastuoMkI dulabhatA Adi doSa, jo zaucaguNake abhivyakta karane meM bhI vaha agrasara hogaa| Aja dekhane meM A rahe haiM, dezameM nahIM raheMge aura dhIre-dhIre aisI sthiti bhI prApta ho sakatI hai, jaba janatA musIbatoM, kaSToM, parezAniyoM aura duHkhoMmeM antara aura bAhya donoM prakAra ke pariprahako chor3anemeM nahIM phNsegii| samartha ho sakatA hai aura 'parameko muniH sukhI' isa nirlobhavRttise jo acche AcAra tathA vicAroMkA avasthAko prAptakara sakatA hai| aAeva isa zauca dharma- aMkura ugegA vaha samayapara itane pracara phaloM evaM kA pAlana gRhastha aura muni donoM hI apane 2pariNAmoM vipala chAkhAse sampanna vRkSa hogA, jisake nIce baiTha evaM paristhitiyoM ke anusAra kara sakate haiN| kara pratyeka mAnava-jana Ananda aura parama zAstikA janadharmameM zaucadharmako bahuta U~cA sthAna diyA anubhava kara sakatA hai| gayA hai| gaMgA yamunA Adi nadiyoM yA samudrAdima snAna karanese yaha dharma prApta nahIM hotaa| yaha to zrI samantabhadravidyAlaya, dehalI nirlobha vRttise prApta hotA hai| yadi hamAre bhAratIya 26 agasta, 1653 prArjava [ajitakumAra jaina] hRdayake vicAroM ke anusAra vANI aura zArIrika kokilakaNThI vANIsa anya vyaktiko apane paMje meM vyApArako yadi eka zabda-dvArA kahanA ho to vaha zabda phaMsAkara vaha nara-bher3iyA apane usa hRdayameM bhare viSa"Arjava" hai. RjutA yA saralatA bhI usI ke apara- kI bauchAra karake usa vyaktikA aceta-kriyAzUnya kara nAma haiN| detA hai| apane svArtha-sAdhanake liye vaha anya vyaktikA " caritrabalase hIna vyakti jisa taraha apanI niba- sarvanAza karate bhI nahIM cuuktaa| prAvaraNa DAlane ke liye hiMsA, asatya-bhASaNa, apane kapaTAcArase vaha apane Apako mulammese vyabhicAra Adi pApAcaraNa ko apanAtA hai usI taraha bhI adhika camakIlA banAtA hai, jisase janasAdhAraNa vaha Atma-nibalatAke kAraNa hI chala, phareba, dhokhA. use kharA sonA samajhakara sonekA mUlya use de DAlatA dhaDIko kAmameM letA hai / kapaTAcAra manuSya ko banA. hai, kintu usako usa mUlyakI hArdika vastu usa kapaTIvaTI rUpameM badala detA hai| vaha janatAke liye bhayAnaka se nahIM mila pAtI, isa taraha vaha janatAko bahuta kSati vanya pazuse bhI adhika bhayAnaka bana jAtA hai| pahu~cAtA hai| usa kapaTIkI Adata yahA~ taka bigar3a bher3iyA yadi bAhara se bher3iyA hai to antaragase bhI jAtI hai ki sA~pa yadi bAhara Ter3hA calatA hai to kama bheDiyA hI hai| usako dekhakara pratyeka antu usake se kama apane bila meM ghusate samaya to sIdhA hI calatA bhayAnaka AkramaNase surakSita rahanekA yatna kara sakatA hai| apane parivArake vyaktiyoMko bhI dhokhA dete hue hai, parantu kapaTI manuSya aisA bhayAnaka bher3iyA hai ki vaha nahIM cktaa| usake AkramaNase koI bhI jantu apane Apako nahIM kintu mulammA apanI camaka Akhira kaba taka bacA sktaa| sthira rakha sakatA hai, sAdhAraNasA vAtAvaraNa hA vaha dokhane meM bahuta sAdhu najara AtA hai, vANI usakI camakako kAlA kara datA hai, usa dazAmeM samasta usakI mizrose bhI adhika mIThI hoto he parantu hRdaya jagata usakA jaghanya mUlya turanta AMka letA hai aura bhayAnaka viSase bharA hazrA ghar3A hotA hai| apanI phira usakI ora A~kha uThAkara bhI nahIM dekhtaa| For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4 uttama tapa / 131 Thaka aisA hI hAla kapaTI manuSyakA hotA hai, kapaTI madase unheM ghRNA hotI hai, ve kisIko prasanna karaneke manuSyakA kRtrima mAyAjAla jaba chinna bhinna ho jAtA liye kucha kArya nahIM karate balki Atma-saMtoSake lie hai taba usakA bhayAnaka naMgA rUpa janatAke sAmane Ate hI saba kucha karate haiN| . hue dera nahIM lgtii| usa samaya janatAkI dRSTise bhaya to unake hRdayameM kabhI utpanna hI nahIM vaha eka dama gira jAtA hai aura usakI pratiSThA tathA hotA / unheM apane bacana para pUrNa vizvAsa aura acala vizvAsa sadAke liye samApta ho jAte haiM / gharameM to dRr3hatA rahatI hai, saMsAra usake vacanako prAmANika usa para kisIkA vizvAsa rahatA hI nahIM / samajhatA hai / dhArmika AcaraNase unakA saundarya nahIM jisa manuSyakA vizvAsa saMsArase uTha gayA, eka bar3hatA balki unake kAraNa usa dhamocaraNakA svacchatarahase vaha manuSya hI saMsArase uTha gayA / kyoMki rUpa ho jAtA hai| janatAmeM usakA sammAna svayaM bar3hatA vizvAsapAtratA hI jIvanakA pradhAna cinha hai| calA jAtA hai| ___ kapaTIkA hRdaya to nirbhIka ho hI nahIM sakatA, nizchala vyakti saMsArako nirbhayatA aura mUlabhUta kyoMki sadA usako apanI banAvaTa-kalaI khula jAnekA bhaya banA rahatA hai| " dhArmikatAkA pATha par3hAtA hai / usakA pratyeka zabda usakA dharmAcaraNa bhI niHsAra, nisteja evaM upa- usake hRdayase nikalatA hai ataH dUsare vyaktike hRdayahAsajanaka hotA hai janatA usake dhArmika AcaraNa- ko turanta prabhAvita karatA hai, isI kAraNa usakA ko 'bagalAbhakti' kA rUpa dekara anya dhArmika vyaktiyoM vacana tejasvI, prabhAvazAlI hotA hai / usakI karanI ke liye bhI apanI vaisI hI dhAraNA banA letI hai| anya sajjana vyaktiyoM ke laye anukaraNIya bana isa prakAra chalI-kapaTI manuSya dhArmika jagatameM mahAna jAtI hai| tabhI to kahA gayA haipApAcArI mAnA gayA hai| manasyanyad vacasyanyata karmaNyanyaddhi pApinAma / jo manuSya kapaTAcAra se dUra rahate haiM apane mano- manasyekaM vacasyekaM karmaNyekaM mahAtmanAm // vicAroMke anusAra hI bolate haiM tathA karate haiM, ve arthAt-kapaTI manuSya pApI hote haiM aura saralavyakti sadA banAvaTase dUra rahate haiM, cApalUsI, khuzA- citta vyakti mahAtmA hAte haiN| uttama tapa (pI0 ena0 zAtrI) icchAoMkA rokanA tapa hai | tapa jIvana-zuddhike yaha mAnava anAdi kAlase mohI honeke kAraNa amita liye atyanta Avazyaka hai| binA kisI tapazcaraNake icchAoMkA kendra bana rahA hai| eka abhilASA athavA prAtma-zuddhikA honA nitAnta kaThina hI nahIM kintu asa- icchA pUrI nahIM ho pAtI, taba taka dUsarI pA dhamakatI hai| mbhava hai| jisa taraha khAnase nikalane vAle suvarNa pASANa- isa taraha jIvanake sAtha inakA pratisamaya tAMtA lagA se prApta soneko zuddha banAneke liye agnisaMtApanAdi rahatA hai| eka samayako bhI inase chuTTI nahIM ho paatii| prayogoM dvArA suvarNakAra use zuddha banAtA hai| ukta prakriyAke icchAe~ ananta haiM aura mAnava jIvana sImita avasthAko vinA sonekA vaha zuddha rUpa prApta nahIM ho sakatA, jise liye hue hai ataH una ananta icchAoMkI pUrti kaise ho 'kaMcana' yA sauTaMcakA sonA kahA jAtA hai| ThIka usI sakatI hai? yadi kadAcit kisI abhilaSita icchAkI prakAra anAdi kAlase mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya pUrti bhI ho jAya to tatkAla anya aneka icchAe~ utpanna aura yoga rUpa pariNatise honevAle karmabandhanase prAtmA ho jAtI haiM, aisI sthitimeM icchAoMkI apUrti sadA banI malina ho rahA hai-usakI azuddhatAko dUra karaneke lie hI rahatI hai, icchAkA nAma hI duHkha hai| jisakI jitanI tapazcaraNa karanA atyanta jarUrI hai| binA usa prayatnake icchAeM pUrI ho jAtI haiM vaha utanA hI adhika lokameM bhArama-zuddhi karanA sambhava nahIM jaMcatA sukhI mAnA jAtA hai| para vAstavameM icchA pUrtise sukha 'icchAMnirodhastapaH'-tattvArthasUtre gRpicchaacaaryH| nahIM milatA, vaha korA sukhAbhAsa hai-jhUThA sukha hai; For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ] kyoMki icchA hI duHkha hai, icchA hI parigraha hai, moha aura zrajJAnakA pariNAma hai| jisake jitanI adhika icchAe~ haiM vaha utanA hI adhika parigrahI athavA mohI hai, aura ananta dukhoMkA pAtra hai / yaha zrajJa prANI bAhya icchApUrti mAtrako sukha samajhatA hai isIse rAtadina unhIM kI pUrti meM lagA rahatA hai, aura usake lie aneka prayatna karatA hai / corI, dagAbAjI, vizvAsaghAta, aura chala-kapaTa Adi aneka dUSita vRttiyoMke dvArA icchAkI pUrti ke liye daur3a dhUpa karatA rahatA hai / usIke liye samudroM aura parvata tathA kandarAoM kI saira karatA hai, aneka kaSTa bhogatA hai aura kArya siddhike abhAva meM vikala huA mAnasika santApase utpIr3ita rahatA hai hajArapati se lekara lakhapati yA karor3a pati athavA arabapati bana jAne para bhI sukhI nahIM dekhA jAtA vaha duHkhI hI pAyA jAtA hai| AcArya guNabhadrane kahA hai ki-- AzAgartaH pratitrANi yasminvizvamaNUkSmam / kiM kadA kiyadAyAti vRthA yA viSayaiSitA / 'isa jIvakA zrAzArUpI khAr3A itanA gaharA hai ki usameM vizvakI samasta sampadA zraNuke samAna hai| tatra kisake hisse meM kitanI zrAvegI ? zrataH isa viSayeSaNAko dhikkAra hai / " jisa taraha sahastroM nadiyoMke jalase samudrakI tRpti nahIM hotI usI taraha paMcendriyoMke viSayoMkA anAdikAla se sevana karate bhI jIvakI tRpti nahIM hotI / bhoga upahue bhogakI AkAMkSAe~ saMsAravRddhikI kAraNa haiM unase tApakI zAnti nahIM ho sktii| unase ulTI tRSNAkI abhivRddhi hI hotI hai / zrataeva hameM cAhiye ki karmodaya se prApta bhoga upabhogakI sAmagrI meM santoSa rakhate hue apanI icchAoM kI pravRttiko sImita banAnekA yatna kareM / yama aura niyamakA sAvadhAnI se pAlana kareM, kyoMki ye donoM hI guNa icchA nirodhameM kAraNa haiN| jIvana meM yama aura niyama rUpa pravRttise saMyamakA vaha chipA huA rUpa sAmane tA hai, aura phira lokameM azAntikI vaha bhISaNa bAdhA bhI dUra hone lagatI hai / Upara batalAyA gayA hai ki icchAoMkA nirodha tapase hotA hai / vaha tapa do prakArakA hai / bAhya aura antaraMga | donoM hI tapa apane chaha chaha bhedoMko liye hue haiM - isa taraha tapake kula bAraha bheda haiM, anazana, Unodara, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, vivikta zayyAsana aura kAya anekAnta [ kiraNa 4 kleza, prAyazcita, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsagaM aura dhyAna / inameMse Adike chaha tapa bAhya haiM, inakA AvaraNa bAhya jIvanameM dikhatA hai isIse inheM bAhya koTi meM rakhA gayA hai| inakA sAdhana zrantastapakI vRddhi ke liye kiyA jAtA hai / parantu antastapa zrAtmAsAdhanA meM vizeSa upayogI haiN| unhIMse karmazRMkhalAkA jAla kaTatA hai / ina antaraMga tapoMmeM svAdhyAya aura dhyAna ye donoM hI tapa mumukSu yogI ke liye vizeSa mahatvake haiN| yogIko dhyAna evaM svAdhyAya se usa AtmabalakI prApti hotI hai jo karmakI kSapaNA athavA kSaya karanekI sAmarthya ko liye hue hai / yahI kAraNa hai ki jaba yogI zrAtma-samAdhimeM sthita ho jAtA hai taba usake bAhma aura zrAbhyantara icchAoMkA pUrNatayA nirodha ho jAtA hai / icchAoM ke nirodha honese tajjanya saMkalpa - vikalpoMkA bhI abhAva ho jAtA hai / aura AtmA apane samyagdarzanajJAnacaritrAdi guNoMmeM ekaniSTha hote hI mohakarmakI usa sudRr3ha sAMkalako khaMDita kara detA hai jisake TUTate hI karmoMke sabhI bandhana zakta bana jAte haiM - phaladAna kI sAmarthya se rikta ho jAte haiM / aura zrAtmA kSaNamAtrameM unake bhArase mukta hokara apanI akSaya sampadA kA svAmI bana jAtA hai / tapakI 'apUrva sAmarthya hai jo jIvako duHkhaparamparAse chur3Akara trailokya ke jIvoMke dvArA abhivaMdya evaM upAsya banA detI hai / " zrataH hama sabakA karttavya hai ki hama bhI apane jIvanako saMyata banAne kA yatna kreN| apanI icchAoM ko sImita kara svastha, sukhI baneM aura Atmabalako unnata kareM, tathA duHkhAMse chUTanekA prayatna kreN| zrAja hama loga asImita ikchAoMke kAraNa arthasaMcaya aura vividha bhogoMke upabhogakI lAlasA meM lage hue haiN| apanI svArthaparatA se eka dUsarekA burA socate haiM, dUsaroMkI sampatti aura unake bhogoMko pravRttile asantoSa evaM DAha karate haiN| svayaM parigrahakA saMcaya karate haiM, zrasatya bolate haiM, dUsarekI cugalI karate haiM, aura apane asahiSNu vyavahAra se apanI zrAtmavaMcanA karate hue jagatako Thagane athavA dhokhA denekA yatna karate haiM, yaha kitanI ajJAnatA hai| ataH hameM cAhie ki hama bhI apanI icchAoM para niyantraNa kara tapakI mahattAkA mUlyAMkana karate hue santoSI, sukhI baneM, tathA eka deza tapasvI bana kara apanA hita sAdhana kareM / For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMgrahakI vRtti aura tyAga dharma (le0 zrI paM0 cainasukhadAsajI, nyAyatIrtha ) dharma prAtmAkI usa vRtti athavA pravRttikA nAma hai liye vaha ucita anucita saba prakArake prayatna karatA hai| jo manuSyake prAdhyAtmika evaM vauyaktika abhyudayakA kAraNa nyAya aura anyAyakA bheda vaha usa samaya bhUla jAtA hai ho / dharmakA yaha lakSaNa manuSya-paraka hai / sAre saMsArake jaba dhana saMgrahakA avasara hotA hai / tyAgake prakaraNameM prANiyoM meM manuSyoM kI saMkhyA bahuta kama hai| pazu-pakSI aura saMgrahakA artha yadyapi kevala dhanasaMgraha hI nahIM hai, kintu - deva-nArakoMmeM bhI dharmavRtti jAgRta hotI hai aura ve bhI saMsArake sAre saMgraha dhanase kharIde jA sakate haiM isaliye apane AdhyAsmika utthAnakI ora pravRtta ho sakate haiM- saMgraha zabdase mukhyataH dhanasaMgraha hI liyA jAtA hai| isalie dharmakA lakSaNa aisA bhI hai jo manuSyAtirikta- duniyAMke pratizata ninyAnaveM pApoMkA kAraNa saMgraha hI hai| prANiyoM meM bhI mila ske| jo AmAko duHkhoMse unmukta jaba se manuSyameM saMgrahakI bhAvanA utpanna huI hai tabhIse kare vahI dharma hai, aura baha dharma saccI zraddhA, saccA jJAna mAnava samAjameM duHkhoM aura pApoMkI sRSTi bhI dekhI jAtI aura sacce caritrake rUpameM prasphuTita hotA hai| isake hai| saMgraha pApa aura duHkha ina sabakI eka paramparA hai| viparIta jo kucha hai vaha adharma hai| yaha dharmakA sAmAnya saMgrahase pApa paidA hote haiM aura ve hI dukA kAraNa haiN| lakSaNa hai| jainazAstroMkI bhogabhUmimeM koI manuSya duHkhI nahIM thA, isakA kAraNa kevala yahI thA ki usa samaya ke manuSyameM caritrake rUpa meM jo dharma prasphuTita hotA hai usakI nAnA saMgrahakI pravRtti nahIM thii| taba manuSyakI icchAe~ bhI kama 'zAkhAe~ haiM / tyAga bhI usakA eka rUpa hai| tyAga dharma bhI thIM / Aja to manuSyakI aparimita icchAe~ haiM aura inakA manuSya-paraka hai, kyoMki manuSyake atirikta dUsare prANiyoM meM saMgrahakI pravRtti nahIM dekhI jAtI / manuSya-saMsArakA sArA uttaradAyitva saMgraha para hai| kavine ThIka hI kahA hai ki-'manuSyakI tRSNAkA gar3A itanA gaharA ho gayA hai sarvazreSTha prANI hai, isalie koI bhI vivecana usIkI ki use bharaneke lie yaha samUcA vizva bhI eka aNuke mukhyatAse kiyA jAtA hai / saMgraha aura tyAga, pAtra aura samAna hai|' taba eka eka manuSyake itane gahare gaDDheko kaise apAtra, saMsAra aura mukti, puNya aura pApake sAre vivecana bharA jAya ! yaha eka bhayaMkara samasyA hai, aura yaha samasyA manuSyako lakSya karake kiye gaye haiN| sambhava hai kisI kisI kevala vaiyaktika nahIM apitu rASTroMmeM bhI yaha roga pazu athavA.pakSI meM bhI saMgrahakI bhAvamA ho, para aise apa phaila gayA hai| sAre choTe aura bar3e yuddha, AkramaNa, vAda nagaNya samajhe jAte haiM manuSya meM to saMgrahakI pravRtti atyAcAra aura AtatAyipana isI samasyAke bhayaMkara janmajAta hai| baccA bhI aura nahIM to apane kheloMkA saMgraha to karane hI lagatA hai / jyoM-jyoM manuSya bar3A hotA pariNAma haiN| isa saMgrahatRSNAkI samasyAkA eka mAtra hala tyAga jAtA hai usake saMgrahakI bhAvanAmeM vRddhi hotI jAtI hai| dharma hI hai / jabase duniyAmeM saMgrahakA pApa AyA tabhIse vaha jIvanake anta taka bhI isa saMgrahake abhyAsase virakta tyAga dharmakI bhI utpatti huI / andhakAra aura prakAza, honA nahIM cAhatA / dukha kI bAta to yaha hai ki isa saMgraha bandhana aura mukti, jJAna aura ajJAnakI taraha dharma aura kI pravRttimeM jo jitanA adhika saphala hotA hai isa saMsAra meM vaha utanA hI AdaraNIya satkRta aura puraskRta mAnA pApa sAtha sAtha janmate haiM / saMgrahake pApake sAtha agara tyAgadharma na pAtA to duniyAkI jo avasthA hotI jAtA hai| rAjAoM, samrAToM aura dhanikoMke sAre yazogAnakA usakI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI / tyAgadharma kAraNa unakA apAra saMgraha hI hai| saMgrahake pApako dho DAlatA hai| phira bhI hameM yaha samajaba manuSya dekhatA hai ki saMgrahazIla arthAt dhanasaMca. manA hai ki pratyeka tyAga dharma nahIM hotaa| syAgako yakAriyoMkA hara jagaha sammAna hotA hai to vaha bhI unakA dharma banAneke lie hameM vivekakI jarUrata hotI hai| anukaraNa karatA hai aura apane isa manorathameM saphala honeke nisa tyAgameM ahaMkAra ho, lokaSaNakI bhAvanA ho yA For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] anya koI vyaktigata svArtha ho, deza-kAlakA vicAra na ho vaha tyAga dharmakI koTimeM nahIM zrAtA / hamArA pratyeka tyAga dharma kI koTimeM samAviSTa ho isake lie hameM apane pUre viveka kA upayoga karanA caahie| tyAnadharma jainAcAra athavA sadAcArakI eka bar3I zAkhA hai / vyAga kA artha chor3anA hai / chor3aneke bhI do rUpa haiM / koI cIja kisI ko dekara bhI chor3I jA sakatI hai aura binA diye bhI, kisIko koI cIja deneke lie jaba hama chor3ate haiM to vaha tyAga dAna kahalAtA hai jaise AhAradAna, auSadhadAna aadi| kintu dAna zabdakA prayoga jJAna aura jIvanake sAtha bhI hotA hai jJAnadAna jIvanadAna / koI kisIko jJAna detA hai to isakA yaha artha nahIM hai ki vaha jJAna ko isa taraha chor3a detA hai jaise AhAradAnake samaya AhArako chor3a diyA jAtA hai| jJAnako to kisI bhI taraha chor3anA sambhava nahIM hai| jaise eka dIpakase dUsarA dIpaka jalA diyA jAtA hai isI taraha eka AtmAke jJAnase dUsare AtmAmeM jJAna utpanna kiyA jAtA hai| abhaya dAnameM to apane pAsase sacamuca kucha bhI nahIM diyA jaataa| usameM to kevala prAthiratAkA prayatna hI kiyA jAtA hai usa prayatnakI saphalatA hI abhayadAna hai / . / jo cIja kisIko kisI rUpameM binA diye dI jAtI hai vaha bhI tyAgakA eka rUpa hai / jaba manuSya kaSAya athavA bAsanAoMkA parityAga karatA hai to vaha utkRSTa koTikA tyAgI kahalAtA hai| isa tyAgakA dAnake prakaraNa se koI sambandha nahIM hai| sampUrNa bAhya parigrahako chor3akara jaba koI saMsAra- virakta hotA hai taba usakA vaha bAhya parigraha-syAga kisIko dene ke lie nahIM hotA, vaha to use heya samajhakara chor3atA hai| isa sAre vivecanakA yaha artha hai ki vyAga zabdakA prayoga dAnArthameM bhI hotA hai aura isase bhinna arthameM bhI / anekAnta [ kiraNa 4 ke rUpa meM parivartita karaneke lie dAna-saMsthAkA janma huA hai aura yaha sanna hai ki isa saMsthAne dAnArthI aura dAnI sabakA samAna rUpase upakAra kiyA hai| aba taka dAna dhanika samAjake lie varadAna svarUpa siddha huA hai| dAnArthiyoM meM taba taka utpAtakI bhAvanA paidA nahIM hotI jaba taka dhaniyoMke dvArA diye gaye dAnase kisI na kisI rUpameM unakI zrAvazyakatAe~ pUrI hotI jAtI haiM / dAnI ko apane manameM kabhI yaha ahaMkAra lAne kI jarUrata nahIM hai ki maiM dAna dekara dukhI, daridra aura garIboMkA bhalA karatA hU~ balki usako yaha socanA cAhie ki inako dAna denA hI merI rakSAkA kavaca hai / saMgraha se doSa paidA hote haiM isalie sabase acchI bAta yaha haiM ki saMgraha na kiyA jAya; para manuSyakI yaha pravRtti yoM hI chUTanevAlI nahIM hai isalie viveka pUrvaka saMgrahake vitarakI vyavasthA karanA manuSyakA anivArya kartabya hai isa kaMrttavyakA jo pAlana nahIM karatA vaha mAnava-samAjameM azAnti utpanna karaneke dopakA hissedAra hai| atisaMgraha se jo viSamatA AtI hai usa viSamatAko AMzika samatA vizva prakRti svayaM saMgraha athavA atisaMgrahake viruddha samudra, meSa, vRkSa aura svayaM pRthvI saMgrahake viruddha krAnti paidA kara dete haiM aura dAnakI mahattA ko prakaTa kara te haiM / dAnake viSaya meM eka kavine kitanA acchA kahA hai hai / Rtu vayanta jAcaka bhayo epa diye tuma pAta 2 tAmeM nava pallava bhaye, diyo dUra nahIM bAta || vasanta Rtu AI, usane Akara vRkSoM se kahA- maiM tumhArI yAcaka hU~. mujhe dAna do, vRkSa yaha sunakara bar3e khuza hue aura apane sAre patte Rtuko dAna svarUpa de diye / vRkSoMkA yaha dAna niSphala nahIM gayA; kyoMki tatkAla hI una pattAMke sthAna meM naye patte zrA gae / yaha saca hai ki diyA huA kabhI vyartha nahIM hotA / kintu yaha bAta bhI bhUlane kI nahIM hai ki koI bhI manuSya kucha na kucha to dAna dene ko kSamatA rakhatA hI hai| eka karor3a rupayekA dAna aura eka paisekA dAna donoM hI dAnakI koTi meM Ate haiM aura kSamatAkI dRSTise donoM kA barAbara maya hai| yadi bhAvoMmeM viSamatA na ho to donoM kA samAnaphala bhI ho sakatA hai| jaba yaha bAta hai taba spaSTa hai ki dAnI kevala dhanI hI nahIM bana sakatA nirdhana bhI bana sakatA hai| isalie paniyoMkI taraha nirdhana bhI apanI zaktikA vinA chipAye aura zaktikA atikramaNa kiye binA syAga dharmakI aura acchI taraha pravRta ho sakate haiN| jaba manuSya ke mana meM ThIka arthasahAnubhUtike bhAva utpanna hote haiM taba usameM dayAkI vRtti jAgRta hotI hai aura tabhI vaha dene ko prareNA bhI pAtA hai| mahAn vicAraka zrI vinobA bhAve ke zabdoMmeM denekI prareNAko hI dayA For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa tatvAce sUtrakA mahatva aura karanekI preraNAko hI karuNA kahate haiN| agara hRdayameM tyAga dharma hamAre prAsmAko pavitra banAtA hai| vaha hamArI 'dene aura karanekI vAstavika praraNA na ho taba to dayA jIvana zuddhikA kAraNa hai / jo jitanA tyAgI hai vaha utanA athavA karuNAkA pAkhaNDa hI samajhiye / hI mahAna aura vandanIya hai| mahAsaMgrahazIla cakravartI __tyAga dharma athavA koI bhI dharma kevala vyAkhyAkI samrATa mahAtyAgI tIrthakarakI gharaNarajako pAkara apane vastu nahIM hai| hameM svataH siddha tattvako utanA samajhAne kI prApako dhanya samajhatA hai| sacamuca jIvanakI saphalatA jarUrata nahIM hai jitanI jIvana meM utAranakI hai| sacamaca tyAgase hI hai| tatvArtha-sUtrakA mahatva (paM0 vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya ) mahatva aura usakA kAraNa sahI uttara yahI hai ki isa sUtra granthake andara samUcI isameM saMdeha nahIM, ki tatvArthasUtrake mahattvako zvetAmvara jainasaMskRtikA atyanta kuzalatAke sAtha samAveza kara aura digambara donoM sampradAyoMne samAnarUpase svIkAra diyA gayA hai| kiyA hai, yahI sababa hai ki donoM sampradAyoMke vidvAna prAcAryoMne isa para TIkAyeM likhakara apaneko saubhAgyazAlI saMskRti nirmANakA uddezya loka-jIvanako sukhI mAnA hai / sarvasAdhAraNake mana para bho tatvArthasUtrake banAnA to sabhI saMskRti nirmAtAoMme mAnA hai| kAraNa ki mahatvakI amiTa chApa jamI huI hai| uddezyake vinA kisI bhI saMskRtike nirmANakA kucha bhI dazA-yAye paricchinne tatva rthe paThite sati / mahatva nahIM raha jAtA hai parantu bahuta sI saMskRtiyA~ isase , phalaM syAdupacAsasya bhASitaM muni bhI Aye apanA kucha uddezya rakhatI haiM aura unakA vaha isa padyane sarvasAdhAraNakI hameM isakA mahatva bar3hAne- uddezya prAtmakalyANakA lAbha mAnA gayA hai| jaisaMskRti meM madada dI hai| yahI kAraNa hai ki kamase kama digambara aisI saMskRtiyAmeM se eka hai / tAtparya yaha hai ki jaina samAjakI apar3a mahilAyeM bhI dUsaroke dvArA sUtra pATha suna saMskRtikA nirmANa lokajIvanako sukhI banAmeke sAtha-sAtha kara apaneko dhanya samajhane lagatI haiN| digambara samAjameM prAtmakalyANakI prApti (mukti) ko dhyAnameM rakhakarake hI yaha prathA pracalita hai ki papUSaNaparvake dinoMmeM tatvArtha- kiyA jAtA hai| sUtrako khAsataurase sAmUhika pUjA kI jAtI hai aura strI evaM puruSa donoM varga bar3I bhaktipUrvaka isakA pATha kiyA yA sunA karate haiN| nityapUjAmeM bhI tatvArthasUtrake nAmase pUjA karane vAle loga prati dina argha car3hAyA karate haiM aura vizvakI sabhI saMskRtiyoMko AdhyAtmika saMskRtiyA~ vartamAna meM jabase digambara samAjameM vidvAna dRSTigocara hone mAnane meM kisIko bhI vivAda nahIM honA cAhie, kyoMki bage, tabase papUSaNaparva meM isake arthakA pravacana bhI hone Akhira pratyeka saMskRtikA uddezya lokajIvanameM sukhavyalagA hai / arthapravacanake lie to vividha sthAnoMkI di. jaina vasthApana to hai hI, bhale hI koI saMskRti prAtmatatvako janatA pASaNa parvameM bAharase bhI vidvAnoMko bulAnekA svIkAra karatI ho yA nahIM karatI ho / jaise cArvAkakI prabandha kiyA karatI hai| tatvArthasUtrakI mahattAke kAraNa hI saMskRti meM Atmatatvako nahIM svIkAra kiyA gayA hai phira zvetAmbara aura digambara donoM sampradAyoMke bIca kartA-viSa- bhI lokajIvanako sukhI banAneke lie "mahAjano yena gataH yakaM matabheda paidA huA jAna par3atA hai| sa panthA" isa vAkyake dvArA usane lokake liye sukhakI ' yahA~ para prazna yaha paidA hotA hai ki tatvArthasUtrakA sAdhanAbhUta eka jIvana vyavasthAkA nirdeza to kiyA hI itanA mahatva kyoM hai? mere vicArase isakA sIdhA evaM hai| sukhakA vyavasthApana aura duHkhakA vimocana hI For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] saMskRtiko zrAdhyAtmika mAnaneke liye zrAdhAra hai / yahA~ taka ki jitanA bhI bhautika vikAsa hai usake andara bhI vikAsakartAkA uddezya lokajIvanako lAbha pahu~cAnA hI rahatA hai athavA rahanA cAhiye ataH samasta bhautika vikAsa bhI AdhyAtmikatA ke dAyarese pRthaka nahIM hai lekina aisI sthiti meM zrApyAtmikatA aura bhautikatAke bhedako samakanekA eka hI AdhAra ho sakatA hai ki jisa kAryake andara AtmAke lokake lAbhakI dRSTi apanAyI jAtI hai vaha kArya AdhyAtmika aura jisa kArya meM isa tarahake lAbhakI dRSTi nahIM apanAyI jAtI hai, yA jo kArya niruddiSTa kiyA jAtA hai vaha bhautika mAnA jAyagA / anekAnta [ kiraNa. 4 hai jisameM AtmA yA lokake lAbhAlAbhakA kucha bhI dhyAna nahIM rakhakara kevala vastusthiti para hI dhyAna rkhaa| jAtA hai| isa vikalpameM jahA~ taka vastusthitikA tAluka hai usameM vijJAnakA sahArA to apekSaNIya hai hI. parantu vijJAna kevala vastusthiti para to prakAza DAlatA hai usakA zrAtmA yA lokake lAbhAlAbhase koI sambandha nahIM rahatA hai tAtparya yaha hai ki vijJAna kevala vastuke svarUpa aura vikAza para hI najara rakhatA hai, bhale hI usase AtmAko yadyapi yaha saMbhava hai ki AtmA yA lokake lAbhakI dRSTi rahate hue bhI kartA jJAnakI kamI ke kAraNa usake dvArA kiyA gayA kArya unheM alAbhakara bhI ho sakatA hai parantu isa tarahase usakI lAbha sambandhI dRSTimeM koI aMtara nahIM honeke kAraNa usake usa kAryakI prAdhyAtmikatA turaNa banI rahatI hai ataH Atmatatvako nahIM svIkAra karane vAlI cArvAka jaisI saMskRtiyoMko zrAdhyAtmika saMskRtiyA~ mAnanA zrayukta nahIM hai / yaha kathana to maiMne eka dRSTise kiyA hai, isa viSaya dUsarI dRSTi yaha hai ki kucha loga AdhyAtmikatA aura bhautikatA ina donoMke antarakA isa taraha pratipAdana karate hai ki jo saMskRti Atmatatvako svIkAra karake usake kalyANakA mArga batalAtI hai vaha AdhyAtmika saMskRti hai aura jisa saMskRti meM Atmatatvako hI nahIM svIkAra kiyA gayA hai vaha bhautika saMskRti hai; isa taraha zrAtmatatvako mAnakara usake kalyANa kA mArga batalAne vAlI jitanI saMskRtiyAM hai ve saba AdhyAtmika aura Atmavasyako nahIM mAnane vAlI jitanI saMskRtiyA~ haiM ve saba bhautika saM kR tiyA~ ThaharatI hai| isa vicAradhArAle bhI merA koI matabheda nahIM hai, kAraNa ki yaha kathana kevala dRSTibhedakA hI sUcaka hai AdhyAtmikatA aura bhautikatA ke mUla AdhArameM isase koI farka nahIM par3atA hai / zradhyAtmikatA aura bhautikatA ke antarako batalAne vAlA eka tIsarA vikalpa isa prakAra hai-eka hI saMskRti - ke AdhyAtmika aura bhautika donoM pahalu ho sakate haiM saMskRtikA AdhyAtmika pahalU vaha hai jo zrAtmA yA lokake lAbhAlAbhase sambandha rakhatA hai aura bhautika pahalU vaha + yA lokako lAbha pahu~ce yA hAni pahu~ce / lekina Arama kalyANa yA lokakalyANakI dRSTise kiyA gayA pratipAdana yA kArya vAstavika hI hogA, yaha niyama nahIM hai vaha kadAcit zravAstavika bhI ho sakatA hai, kAraNa ki zravAstavika pratipAdana bhI kadAcita kisI kisIke liye lAbhakara bhI ho sakatA hai| jaise sinemA ke citraNa, upanyAsa yA galpa vagairaha avAstavika hote hue bhI logoMkI cittavRtti para asara to DAlate hI haiN| tAtparya yaha hai ki citraNa Adi vAstavika na hote hue yadi unase acchA zikSaNa prApta kiyA jA sakatA hai to phira unakI avAstavikatA kA koI mahatva nahIM raha jAtA hai| jaina saMskRtike stutigranthoMmeM jo kahIM kahIM IzvarakartRsvakI jhalaka dikhAI detI hai| vaha isI dRSTikA pariNAma hai jabaki vijJAnakI kasoTI para kharA na utara sakane ke kAraNa IzvarakatR vivAdakA jaima dArzanika granthoMmeM joradAra khaNDana milatA hai aura isI dRSTise hI jaina saMskRti meM ajJAnI aura alpajJAnI rahate hue bhI samyagfSTako jJAnI mAnA gayA hai; jabaki vAsta vikatAke nAte jIva bArahaveM guNasthAna taka ajJAnI yA alpajJAnI banA rahatA hai / isa vikalpa ke AdhAra para jaina saMskRtiko do bhAgoMmeM vibhakta kiyA jA sakatA hai| eka AdhyAtmika aura dUsarA bhautika / / jaina saMskRtike ukta prakArase AAdhya tmika aura bhautika ye do bhAga to hai hI parantu sabhI saMskRtiyoMke samAna isakA eka tIsarA bhAga AAcAra yA karttavya sambandhI bhI haiM isa taraha samUcI jaina saMskRtiko yadi vibhakta karanA cAheM to vaha ukta tIna bhAgoM meM vibhakta kI jA sakatI hai / inameM se AdhyAtmika viSayakA pratipAdaka karaNAnuyoga. bhautika viSayakA pratipAdaka dravyAnuyoga aura AcAra yA karttavya viSayakA pratipAdaka caraNAnuyoga isa taraha tInoM For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 3] tatvAthasUmrakA mahatva [137 bhAgoMkA alaga alaga pratipAdana karanevAle tIna anuyogA- aura kAla ina chaH dravyoM ke rUpa meM hamArI jAnakArImeM meM jaina Agamako bhI vibhakta kara diyA gayA hai| zrAyagA aura jaba hama AdhyAtmika dRSTise arthAt prAramatattvArthasatra makhyataH AdhyAtmika viSayakA pratipAdana kalyANakI bhAvanAse vastatatvakI jAnakArI prApta karanA karane vAlA grantha hai, kAraNa ki isameM jo kucha likhA gayA cAheMge to usa samaya vastu tatva jIva, ajIva, zrAzrava, hai vaha saba prAtmakalyANakI dRSTise hI likhA gayA haiM vandha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sAta tatvoMke rUpameM athavA vahI likhA gayA hai jo prAtmakalyANakI dRSTi se hamArI jAnakArI meM aaaygaa| arthAt jaba hama "vizva kyA prayojana bhUta hai, phira bhI yadi vibhAjita karanA cAhe to hai ?' isa praznakA samAdhAna karanA cAheMge to usa samaya kahA jA sakatA hai ki isa granthake pahile, dUsare, tIsare, hama isa niSkarSapara pahu~ceMge ki jIva, pudgala, dharma, adharma cauthe, chaThe, AThaveM aura dazaveM adhyAyoMmeM mukhyataH zrAdhyA- AkAza aura kAla ina.chaH dravyoMkA samudAya hI vizva hai sika dRSTi hI apanAyI gayI hai, isI taraha pAMcaveM adhyAya aura jaba hama apane kalyANa arthAt muktikI ora agrasara meM mautika dRSTikA upayoga kiyA gayA hai aura sAtaveM honA cAheMge to usa samaya hamAre sAmane ye sAta prazna khar3e tathA navama adhyAyoMmeM vizeSakara AcAra yA kartabya sambandhI ho jAveMge-(1) maiM kauna hU~?. (2) kyA maiM baddha hai? upadeza diyA gayA hai| (3) yadi ddha hU~ to kisase baddha hU~ ?, (4) kina kAraNoMse ___tatvArthasUtra AdhyAtmika dRSTise hI likhA gayA hai yA maiM usase baddha ho rahA hU~?, (1) bandhake ve kAraNa kaise usameM prAdhyAtmika viSayakA hI pratipAdana kiyA gayA hai dUra kiye jA sakate haiM ? (1) vartamAna bandhanako kaise dUra yaha niSkarSa isa granthakI lekhanapadatise jAnA jA sakatA kiyA jA sakatA hai ? aura (7) mukti kyA hai ? aura taba hai| isa granthakA 'sabhyagdarzanamAnacAritrANi mokSamArga: ina praznoMke samAdhAnake rUpameM jIva. jisase jIva baMdhA yaha pahalA sUtra hai, isameM samyagdarzana sabhyAjJAna aura huA hai aisA karma nokarmarUpa pudgala, jIvakA ukta donoM samyakcaritrako mokSakA mArga batalAyA gayA hai / tadanantara natA prakArake pudgalake sAtha saMyogarUpabandha, isa bandhake 'tatvArtha-zraddhAnaM samyagdarzanam' isa sUtradvArA tattvArthoke kAraNIbhUta mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga zraddhAnako samyakadarzanakA svarUpa batalAte hue 'jIvAjIvA rUpa Azrava, ina mithyAtva bhAdikI samAptirUpa saMvara zravabandhasaMvaranirjarAmokSAstatvam'isa sUtradvArA jIva,ajIva, tapazcaraNAdike dvArA vartamAna bandhanako DhIlA karanerUpa aAzrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa rUpase una tatvArthoM nirjarA aura ukta karma nokarmarUpa pudgalake sAtha sarvathA kI sAta saMkhyA nirdhArita karadI gayI hai aura phira dvitIya sambandha viccheda karalene rUpa mukti ye sAptatatva hamAre tRtIya-caturtha-adhyAyoMmeM jIvatatvakA, paJcama adhyAyameM niSkarSameM paayeNge| ajIvatatvakA chaThe aura sAtaveM adhyAyoM meM zrAzrava tatva kA, bhautika dRSTise vastutatva dravyarUpa meM grahIta hotA hai pAThaveM adhyAyameM bandhatatvakA navama adhyAyameM saMvara aura aura AdhyAtmika dRSTi se vaha tatvarUpameM grahIta hotA hai| mirjarA ina donoM tatvoMkA aura dazatre adhyAya meM mokSatatva- isakA kAraNa yaha hai ki bhautika dRSTi vastuke astitva, kA isa taraha kramazaH vivecana karake granthako samApta kara svarUpa aura bhedaprabhedake kathanase sambandha rakhatI hai aura diyA gayA hai| AdhyAtmika dRSTi AtmAke patana aura usake kAsNoMkA jaina AgamameM vastuvivecana ke prakAra . pratipAdana karate hue usake utthAna aura utthAnake kAraNoM kA hI pratipAdana karatI hai| tAtparya yaha hai ki jaba hama jaina zrAgamameM vastutatvakA vivecana hameM do prakArase - dekhaneko milatA hai-kahIM to hanyoMke rUpa meM aura kahIM ..ajIvakAvA dharmAdharmAkAzapudgalAH,dagyANi, jIvAzca. tatvoMke ruupmeN| vastu-tatva vivecanake ina do prakAroMkA kAlazca / (tattvArtha sUtra adhyAya 5 sUtra naMbara. Azaya yaha hai ki jaba hama bhautika dRSTise arthAt sirpha vastu kramazaH 1, 2. 3 36 / sthitike rUpa meM vastutatvakI jAnakArI prApta karanA cAheMge 2. jIvAjIvAzravabandhasaMvaranirjarAmokSAstatvam / to usa samaya vastutatva jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza (tatvArthasUtraadhyAya 1, sUtra 4) For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138] anekAnta [kiraNa 4 vastuke astitvakI ora dRSTi DAlate haiM to usakA vaha karaNAnuyoga aura bhautikavAdako dravyAnuyoga nAmoMse astitva kisI na kisI prAkRtike rUpa meM hI hameM dekhaneko pukAga gayA hai| milatA hai / jaina saMskRtimeM vastukI yaha prAkRti hI dravya- isa prakAra samUcA tatvArthasUtra AdhyAtmika dRSTise pada-vAcya hai isa tarahase vizvameM jitanI alaga alaga likhA jAneke kAraNa AdhyAtmika yA karaNAnuyogakA nya prAkRtiyAM haiM utane hI dravya samajhanA cAhiye, jaina hote hue bhI usake bhinna bhinna adhyAya yA prakaraNa saMskRtike anusAra vizvameM anantAnanta prAkRtiyAM vidyamAna mautika arthAt dravyAnuyoga aura cAritrika arthAt caraNA vya bhI anantAnanta hI siddha ho jAte haiM parantu nuyogakI chApa apane Upara lagAye hue haiM, jaise pAMcave ina sabhI dravyoMko apanI apanI prakRtiyoM arthAt guNoM adhyAya para dravyAnuyogakI aura sAtaveM tayA navama aura pariNamanoM arthAt paryAyoMkI samAnatA aura adhyAyoM para caraNAnuyoga kI chApa lagI huI hai| viSamatAke AdhAra para chaha vargoM meM saMkalita kara diyA gayA hai arthAt cetanAguNaviziSTa anantAnanta zrAkRtiyoM ___tattvArthasUtrake pratipAdya viSaya ko jIvanAmaka vargameM, rUpa, rasa, gandha aura sparza guNa "tatvArtha sUtra meM jina mahatvapUrNa viSayoM para prakAza viziSTa aNu aura skandhake bhedarUpa anantAnanta prAkR- DAlA gayA hai ve nimnalikhita ho sakate haiM - tiyoMko pudgala-nAmaka vargameM, vartanA lakSaNa viziSTa 'samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra tathA asaMkhyAta prAkRtiyoM ko kAla-nAmaka vargameM, jIvoM aura inakI mokSa mArgatA, tatvoMkA svarUpa, ve jIvAdi sAta pudgaloMkI kriyAmeM sahAyaka hone vAlI eka prAkRtiko dharma hI kyoM ? pramANa aura naya tathA inake bheda, nAma, nAmaka varga meM, unhIM jIvoM aura pudgaloMke Thaharane meM sahAyaka sthApanA, davya aura bhAva tathA dravya, kSetra, kAla aura hoge vAlI eka prAkRti ko adharma-nAmaka vargameM tathA bhAva, jIvakI svAdhIna aura parAdhIna avasthAyeM, vizvake samasta dravyoMke avagAhanameM sahAyaka hone vAlI eka samasta padArthoMkA chaha dravyoMmeM samAveza, dravyoMkI saMkhyA zrAkRti ko prAkAza-nAmaka vargameM saMkalita kiyA gayA hai| chaha hI kyoM ! pratyeka dravyakA vaijJAnika svarUpa, dharma yahI sababa hai ki dravyoMkI saMkhyA jaina saMskRtimeM chaha aura adharma dravyoMkI mAnyatA, dharma aura adharma ye donoM hI nirdhArina karadI gaI hai| dravya eka eka kyoM ? tathA lokAzake barAbara inakA isI prakAra prAtmakalyANake liye hameM umhIM bAtoM vistAra kyoM ? zrAkAza dravyakA ekatva aura vyApakatva, kI ora dhyAna denekI AvazyakatA haiM jo ki isameM kAla dravya kI aNurUpatA aura nAmArUpatA, jIvakI prayojanabhUta ho sakatI haiN| jaina saMskRti meM isI prayojana- parAdhIna aura svAdhIna avasthAoMke kAraNa, karma aura bhUta vAtako hI tatva nAmase pukArA gayA hai, ye tatva bhI nokarma, mokSa prAdi / ' pUrvokta prakArase sAta hI hote haiN| ina saba viSayoM para yadi isa lekhameM prakAza DAlA isa kathanase eka niSkarSa yaha bhI nikala pAtA hai jAya to yaha lekha eka mahAna granthakA zrAkAra dhAraNa kara ki jo loga zrAtmatatvake vivecana ko adhyAtmabAda aura legA aura taba vaha anya tatvArthasUtrake mahattvakA pratipAdaka zrAtmAse bhinna dUsare anya tatvoMke vivecana ko bhautika- na hokara jaina saMskRtike hI mahattvakA pratipAdaka ho jAyagA, vAda mAna lete haiM unakI yaha mAnyatA galata hai kyoMki isalie tattvArthasUtra meM nirdiSTa ukta viSayoM tathA sAdhAraNa ukta prakArase, jahAM para prAtmAke kevala astitva, svarUpa dUsare viSayoM para isa lekha meM prakAza nahIM DAlate hue itanA yA bheda prabhedoM kA hI vivecana kiyA jAtA hai vahAM para se hI kahanA praryApta hai ki isa sUtra granthameM sampUrNa jaina bhI mautikavAdameM hI garbhita karanA cAhiye aura jahAM para saMskRtiko sUtroMke rUpameM bahuta hI vyavasthita DhaMgase gUtha anAtmatatvoMkA bhI vivecana prAtmakalyANakI dRSTise diyA gayA hai| sUtra grantha likhanekA kAma bar3A hI kaThina kiyA jAtA hai vahAM para use bhI adhyAtmabAdakI koTi meM hai,kyoMki usameM eka to saMkSepase sabhI viSayoMkA vyavasthita hI samajhanA cAhiye / yaha bAta to hama pahile DaMgase samAveza ho jAnA cAhie. dUsare usameM punaruktikA hI likha pAye hai ki jaina saMskRti meM adhyAtmavAda ko choTese choTA doSa nahIM honA cAhiye / granthakAra tatvArthasUtra For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] ko isI DhaMgase likhane meM saphala hue hai, yaha bAta nirvivAda kahI jA sakatI hai| saMyama dharma upasaMhAra bar3e bar3e vidvAnoMke sAmane vizva svayaM eka pahelI bana kara khar3A huA hai / saMsArakI duHkhapUrNa ajIba ajIba ghaTanA - udvigna manISu logoMke sAmane zrAtmakalyANakI bhI eka samasyA hai / isake atirikta mAnavamAtrakI jIvana-samasyA to, jisakA hala honA pahale aura saMyama dharma ( zrI rAjakRSNa jaina ) daza dharmomeM saMyamakA chaThA sthAna hai / isalie jaba manuSya uttamakSamA, mAdava, Arjava, zauca aura satya guNoM se vibhUSita hotA hai, taba vaha ThIka artha meM saMyama grahaNa karanekA pAtra hotA haiM | saM- samyak prakAra se yama ( jIvana paryaMta cAritra) grahaNa karaneko saMyama kahate haiN| isase kore ase cAritrakA nirAkaraNa ho jAtA hai / pUjyapAdAcAryane 'samitiSu pravartamAnasya prANendriya parihAraH' yaha saMyamakA lakSaNa batalAyA hai / yahI bAta padmananda zrAcArya ke nimna zlokase vidita hai:jantu kRpAdita manasaH samitaSu sAdhoH pUrvartamAnasya / prANendriparihAraH saMyamamAhu mahAmunayaH // isameM pUrNa hiMsAkA tyAga hai, kyoMki pUrNa dayAlutA vItarAga dazAmeM 7 veM apramatta guNasthAnameM hI hotI hai / kintu jaba sampUrNa vItarAgatA na ho taba rAgakI vRttike lie pAMca vratoMkA dhAraNa karanA, pAMca samitiyoMkA pAjana karanA, krodhAdi kaSAyoMkA nigraha karanA, manavacana-kAyarUpa tIna daNDoMkA tyAga karanA aura pAMca indriyoMke viSayoMko jItanA saMyama hai / yeha do prakArakA hai prANasaMyama aura indriya saMyama / sAdhu ( muni ) donoM prakArake saMyamako pUrNa pAlatA hai, vaha apane AcaraNa meM prayatna karatA hai ki pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspatikAya jaise sthAvara jIvoMkI bhI rakSA ho / gRhastha, prANa saMyama meM, trasa jIvoMke vighAtako svAgatA hai aura sthAvara jIvoMkI bhI yathAsAdhya rakSA 136 atyanta Avazyaka hai, bar3hA vikarAla rUpa dhAraNa kiye hue hai| ina saba samasyAoMko sulajhAnemeM jaina saMskRti pUrNarUpase sakSama hai / tatvArthasUtra-jaise mahAna granthoMkA yoga saubhAgyase hameM milA huA hai aura ina granthoMkA paThanapAThana bhI hama loga satata kiyA karate haiM; parantu hamArI jJAnavRddhi aura hamArA jIvanavikAsa nahIM ho rahA hai yaha bAta hamAre liye gambhIratA pUrvaka socanekI hai| yadi hamAre vidvAnoMkA dhyAna isa ghora jAve to ina saba samasyAoMkA hala ho jAnA asambhava bAta nahIM deM karatA hai| gRhastha ke liye devapUjA, guruupAsanA, svAdhyAya saMyama, tapa aura dAna ye chaH zrAvazyaka batalAye hai, inameM saMyamako isalie garbhita kiyA gayA hai ki saMyama arthAt indriyanigrahake binA usakA jIvana vyavasthita yA Controlled life nahIM hotI / yahIM se vaha apane samyak zraddhA aura jJAnako aAcaraNake rUpameM upayoga karatA hai aura yahIMse vaha dazA prArambha hotI hai jo saMsArakI nivRtti arthAt mokSa ke lie Avazyaka hai / tatvArtha sUtra meM 'pramatta yogAtprANavyaropaNaM' yaha hiMsAkA lakSaNa batalAyA hai / jaba manuSya pAMca indriya, cAra kaSAya cAra vikathA, rAga-dveSa aura nidrA, 15 prakArake pramAda ina para niyaMtraNa karake pravRtti karatA hai, taba vaha hiMsAkA tyAgI hotA hai| prasAdakI upasthitimeM sarvaprathama bhAvahiMsA ke dvArA apane AtmapariNAmoMkA ghAta karatA hai aura apane samatva (Equilibrium) ko kho baiThatA hai| isameM yaha Avazyaka nahIM ki anya prANI mareM yA jIveM, vaha hiMsaka kahalAyegA / puruSArthasiddhayupAyake nimna do zloka isa viSaya meM bar3e mahatva ke haiM: vyutthAnAvasthAyAM rAgAdInAM vazapravRttAyAM / mriyatAM jIvo mAravA dhAvatya dhruva hiMsA // yasmAtkaSAyaH san hantyAtmA prathamamAtmanAtmAnaM / pazcAt jAyeta na vA hiMsA prANyantarANAMtu // hiMsaka aura ahiMsakakI vyAkhyA nimna udAharaNase spaSTa ho jAtI hai / kabhI kabhI dekhA jAtA hai ki mArane For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140] anekAnta [kiraNa 4 kI bhAvanAse diyA gayA viSa bhI kisI manuSyako amRtakA vacanakI zuddhatA bhASAsamiti hai, bhojanakI zuddhatA kAma karatA hai aura DAkTara kisI manuSyakI jAna bacAneke eSaNAsamiti hai, dekhakara uThAne aura dharanekI zuddhatA liye Aparezana karatA hai aura manuSya mara jAtA hai| cAhe AdAna-nikSepaNAsamiti hai, svaccha nirjantu sthAna para mRtyu ho yA na ho mAranekI bhAvanAse viSa dene vAlA malamUtra visarjana karanA pratiSThApanAsamiti hai| hiMsaka hai aura Aparezana karanevAlA DAkTara ahiMsaka / saMyamakI mahattA para zrIpadmanandiprAcAryakA nimna mana, tvacA, jihvA nAsikA, netra aura kAna ina para kaMTrola karanA yahI indriya-saMyama hai| kauna nahIM jAnatA ki zloka mahatvapUrNa haiindriyoMse utpanna hue sukha sukhAbhAsa hai, vinAzaka hai mAnuSyaM kila durlabhaM bhavabhRtastatrApi jAtyAdayaH, aura karmoke zrAdhIna hai / sparzana indriyakA viSaya kAmAMdha teSvevAptavacaH zratiH sthitiratastasyAzca dRgbodhane / hAthIko phaMsA detA hai, jihvA indriyake kAraNa machalI kAMTe prApte te api nirmale api paraM syAtAM na yenojjhite, meM phaMsakara apane prANa ga~vA detI hai / nAsikA indriyake kAraNa kamalake parAgameM usakI sugandha sUMghatA sUMghatA svarmokSa kaphalapradaH sa ca kathaM na zlAdhyate saMyamaH // bhaMvarA apanI jAna detA hai| netra indriyake vazIbhUta isameM batalAyA hai ki saMsArarUpI gahana banameM hokara pataMga dIpaka yA bijalIkI laumeM svAhA ho bhramaNa karate hue jIvako manuSyajanma mahAdurlabha' hai| jAtA hai| karNendriya ke vazIbhUta capala mRga bhI rAga manuSya paryAyameM bhI uttama jAtikA milanA kaThina sunaneke kAraNa zikArIke dvArA dAruNa kaSTako bhogatA hai| hai| yadi uttama jAti bhI mile to bhagavAnake vacana jaba eka eka indriyake viSayake kAraNa jIva nAnAprakArake sunanekA suyoga durlabha hai / yadi bhagavad-vacana bhI duHkhoMko bhogatA hai to manuSya pAMcoM indriyake viSayameM sunA to una vacanoMmeM zraddhA lAnA aura jJAnase usakA phaMsakara kyA kyA kaSTa sahana nahIM karatA ? indriyoMkI nirNaya karanA kaThina hai| yadi ye saba bAteM hoM to bhI la pravattiko rokanA hI saMyama hai| gRhasthake saMyamake binA na svarga mila sakatA hai aura na mokSa / lie bhI yathAsAdhya samitiyoMkA pAlana nityake vyavahArake yaha jAnakara manuSyako yathAzakti saMyama avazya dhAraNa lie Avazyaka hai| gamanakI zuddhatA IryA samiti hai, karanA cAhie / prAcinya dharma (paramAnanda zAstrI) . mamedamityupAtteSu zarIrAdiSu keSucit / bhAvanAse zrota prota hai, yadi usameM se dhanakI mamatAkA abhisandhinivRttiryA tadAkiMcanyamucyate / / sarvathA abhAva ho jAtA hai taba use bhI prAkicanya dharmakA dhArI mAnA jA sakatA hai anyathA nhiiN| prAkiM- saMsArameM aihika padArthoM meM aura apane zarIrAdikameM bhI canya dharmakA dhArI dhanI, nirdhanI, dukhI, sukhI Adi mamatAkA abhAva honA prAkiMcanya hai| akiMcanyakA sabhI vyaktiyoM para samAnabhAva rahatA hai / vaha lokameM artha hotA hai ngntaa| kevala bAhya nagnatA AkiMcanya kisoko bhI dukhI nahIM dekhanA cAhatA mahIM hai, kintu aMtarbAhya parigrahase mamatvakA abhAva honA AkiMcamya hai, lokameM jisake pAsa kucha bhI nahIM hai, Aja lokameM parigrahakI Asakti, arthasaMcayakI lolujisakA tana naMgA hai aura mana bhI naMgA hai, jise patA aura vividhi bhogoMke bhoganekI lAlasAne mAnavaapane zarIrakA bhI lezamAtra moha nahIM hai, vahI vAstavameM jIvanake naitika starako bhI nIce girA diyA hai| parigrahaakiMcana hai| kevala nidhana honA akiMcana nahIM kahA kI anantatRSNA mAnavatAke rahasyako khokhalA kara rahI jA sakatA, kyoMki dhanAbhAva, dhanAgamakI AkAMkSArUpa hai| loya parigrahako hI Aja saba kucha apanA mAne baiThe For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4 ] AkiMcanya dharma 1 1 hai| usIkI bhIr3a meM apane ko sukhI anubhava karate haiM usake sacayase hI apanI mAna pratiSThAko UMcA uThA huA samajha rahe haiM jo jitanA adhika parigrahI hai vaha lokameM utanA hI adhika pratiSThita mAnA jAtA hai aura paiseke kAraNa loga usakI ijjata karate haiN| mAno dhanAgama usakI mAnapratiSThAkA Aja kendrasA banA huA I jo nirdhana hai, garIba hai, becArA khAneke liye muhatAja rahatA hai, tana Dhakaneko bhI jisake pAsa vastra nahIM hai, bharapeTa asakA bhI pravandha nahIM hai, mAMgakara udarapUrti karanA jise saMtApakA kAraNa hai, jo mAMgakara khAnese bhUkhoM mara jAnA kahIM acchA samajha rahA hai, aise vyaktikA lokameM koI Adara nahIM hai| jise saMsArakA vaibhava duHkhada pratIta hotA hai, jo bAsa phusakI eka choTIsI jhopar3I meM sukhapUrvaka raha rahA hai, para daridratA usake liye abhizApa bana rahI hai jo apane pUrvakRta kamakA phala bhogatA huA bhI kabhI dilagIra nahIM hotA, mAnavatAkA ubhAra jisake roma romameM bhida rahA hai, jo apane se bhI asahAya evaM duHkhI prANiyoMke duHkhameM sahAnubhUti rakhatA hai, unheM sAnvanA aura yakSa pradAna karatA haibhale hI yaha nirdhana ho, bar3e bar3e mahaloMmeM na rahakara phUlakI bar3e bar3e jhopar3I meM rahatA ho, to bhI chor3a bar3A honeke yogya hai| lokameM kyoMki usakI AmA nirmala hai, vicAroMmeM upacatA hai. vaha kartavya patha para bhArUda hai, isIse vAstava meM yaha mAnava hai / isa AkiMcanya dharmake do adhikArI hote haiM, eka parigrahakI bhIr3ameM rahane vAlA vivekI gRhastha, aura dUsarA AtmasAdhanA karane vAlA tapasvI sAdhu / jo gRhasya sAMsArika kAryoMneM laga rahA hai. nyAya aura nItile dhanArjana karatA huA mAnavatAke naitika starase nahIM girA hai, jo sadA isa bAtakA dhyAna rakhatA hai ki maiM mAnava hU~ aura dUsare bhI joka meM mAnava haiM ye bhI mere hI samAna haiM, mujhe unake prati ghRNA athavA tiraskArakI dRSTi rakhanA prayukta hai| hA~, yadi unameM kucha kamI hai athavA puruSArthakI kamajorI hai, to ve use dUra karanekA yatna kareM / parantu dhanAdikake madameM apane ko na bhulAyeM, vivekale kAma leM / viveka hI mAnava jIvanako UMcA uThAne vAlA hai sAhasa aura dhairya usake sahAyaka hai| vaha saddRSTi haivastutayameM aDola bhaddhA rakhatA hai, hRdayameM komalatA aura [ 141 1 saralatA hai, vahI sacyA mAnava hai ko parigraha saMcayameM khAlasA nahIM rakhatA, ghora na yahA tadvA pravRttise use bar3hAnA hI cAhatA hai jise bhogoMkI anubdhimeM cintA nahIM hotI, aura na dUsarekI vRddhimeM bAha hI hotI hai| jisakI parameM AtmakalpanAkA abhAva hai vaha sadA saMtoSI aura apane dayAlu svabhAvase ahaMkAra kI usa caTTAnase kabhI nahIM TakarAtA jo mAnava jIvanake patanameM kAraNa hai| jisakI canAdi vaibhavameM mamatA nahIM use apanA nahIM mAnatA, kintu karmodayakA phala samajhakara usameM harSa aura viSAda nahIM karatA, sAtA pariNatimeM sukhI aura asAvA meM duHkhI athavA dilagIra nahIM hotA kintu vivekI aura mAdhyastha bhAvanA tatpara rahatA hai| vaha AkiMcanya dharmakA eka deza adhikArI hai| / sAdhu hai bhrAtma-sAdhanA ke durgama mArga meM vicaraNa kara rahA hai, jisane sAdhuvRti aMgIkAra karanese pahale hI saMsArake vaibhavase hone vAlI viSamatAkA manana kiyA hai aura apane viveka balase usameM hone vAlI prAMtarika mamatA zrathavA mohakA sarvathA tyAga kiyA hai| jisane bhogoMko nissAra samajha kara chor3A hai aura apane svarUpameM niSTha hone kA prayatna kiyA hai jo bAhara bhItara eka sA nagna hai, / jisake pAsa saMyama aura jJAnArjanake upakaravAke sivAya koI anya paramANumAtra bhI padArtha nahIM hai, jo paramANumAtrako bhI apanA nahIM mAnatA vaha vAstavameM sAdhu hai aura AkiMcanya dharmakA sarvathA adhikArI hai| 1 kyoMki para padArthakI cAkAMcAhI rAga hai, parigraha hai| jahA~ padArthakA saMgraha nahIM hai aura na lAkhoM karor3oMkI sampadA hI hai kintu eka mamatA hai, unameM apanepana kI bhAvanA hai, vahA~ kiyanyadharmakA abhAva hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki para padArtha cAhe rahe yA na rahe usameM mamatA athavA rAgakA abhAva hue vinA zrAkiMcanyakA sadbhAva nahIM ho sakatA, kyoMki usameM nispRhatA jo nahIM hai / ataeva jo sAdhu ratnatrayakA sAdhana karatA hai, deha bhogoM se sarvadhA nispRha hai, saMyama aura jJAnake upakaraNa pIchI, kamaNDalu, zAstrAdimeM bhI mamatA nahIM hai- jo zrAtma svAtantryakA zrabhilASI hai-- karmabandhanake chur3Ane meM utsuka hai, vAstavameM vahI AkiMcanya dharmakA svAmI hai| uttama AkiMcana guNa jAno, parimArcitA dukhahI mAno phA~sa tanikasI tanameM sAla, cAha laMgoTIkI dukha bhAla / / For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142] anekAnta , [kiraNa 4 AkiMcanya AtmAkA dharma hai, guNa hai, usakI sabase ' samatArasase sarAbora usa munimudrAko dhAraNa karanA bar3I mahattA duHkhakA abhAva hai| duHkhase chUTaneke liye hameM Avazyaka hai jisameM prAzA, tRSNAko koI sthAna hI usa AkiMcanya dharmakI zaraNameM jAnA par3atA hai / vinA nahIM hai / kisI kavine ThIka kahA haiusakI zaraNa liye vAstavika sukha milanA nitAnta kaThin bhAle na samatA-sukha kabhI nara, vinA munimudrA dhre| hai kyoMki jisa taraha zarIrameM jarAsI phAMsa laga jAtI hai dhana nagana para tana nagana ThAr3e, sura asura pAyani pre| - to vaha bar3A duHkha detI hai, manuSya usase becaina ho jAtA ataH hamArA kartavya hai ki hama vastutattvakA yathArtha hai| usI taraha dhana, sampadA, mahala, aura vividha bhogoMke svarUpa sammanekA prayatna kareM aura apane prAtmakartabyako saMgrahakI bAta jAne dIjiye yadi eka laMgoTIkI cAha hai, na bhale. sajaga aura vivekI bane raheM. gharameM rahate hue gharajaba taka vaha nahIM mila jAtI hai taba taka tadviSayaka ke kAmase unmukta rahanekA yatna kareM, sAMsArika bhogoMkI AkulatA banI hI rahatI hai| usakI cAhameM vaha mAnava abhilASAko kama kareM / aura isa lAlasAkA bhI parityAga * ananta duHkhoMkA pAtra hotA hai / tattvadRSTise vicAra kiyA cAra kiyA kareM ki bahuta dhana saMcaya karake hama use paropakArameM lagA jAya to laMgoTI koI mahatvapUrNa padArtha nahIM hai aura na deNge| aisA karanese prAsmA apane karttavyase cyuta ho jAtA vaha kisIko dukha hI karatI hai| vaha sukhaHdukhakI janaka hai aura usase vaha apane tathA parake upakArase bhI vaMcita bhI nahIM hai| kintu usa laMgoTImeM jo mamatA hai, rAga hai, raha jAtA hai| kyoMki lobhase lobhakI vRddhi hotI hai| baha rAga hI jIvako becaina kara rahA hai dukhI aura saMsArI antatogatvA prAtmA apAra tRSNAkI kIcar3ameM phaMsa jAtA banAye hue hai| ataH usase chUTaneke liye usa laMgoTIse hai| dUsare, dhanasaMcayase apanA aura dUsarekA upakAra ho bhI moha chor3anA par3atA hai, binA laMgoTIse moha chor3e hI nahIM sktaa| upakAra apakAra to apanI bhAvanA aura vAstavika nagnatA nahIM pA sktii| laMgoTI chor3a kara kartanyase ho sakatA hai| ataH pahale saduddaSTi bana kara eka sAdhu bana jAne para bhI yadi usase mamatA nahIM chUTatI hai deza pAkiMcanya dharmakA adhikArI bananA caahiye| aura to baha nagnatA bhI arthasAdhaka nahIM ho sktii| ataH gharameM rahate hue tRSNAko ghaTAne tathA deha-bhogoMse aruci laMgoTIse bhI mamatA chor3anA atyanta Avazyaka hai aura bar3hAnekA yatna karanA hI zreyaskara hai| brahmacarya para zrIkAnajI svAmIke kucha vicAra "brahmakA artha hai AtmAkA svabhAva; usameM vicaranA, buddhi hai usake vAstavameM viSayoMkI ruci dUra nahIM huii| pariNamana karanA, lIna honA so brahmacarya hai / vikAra aura zubha athavA azubha vikAra pariNAmoM meM ekatA buddhi hI parake saMgase rahita AtmasvabhAva kaisA hai-vaha jAne binA abrahmapariNati hai, aura vikAra-rahita zuraAtmAmeM pariuttama brahmacarya nahIM hotaa| laukika brahmacarya zubha rAga hai, NAmakI ekatA hI brahma pariNati hai| yahI paramArtha dharma nahIM hai aura uttama brahmacarya dharma hai rAga nahIM hai| brahmacarya dharma hai|" zuddhamAtmasvabhAvakI rucike binA viSayoMkI ruci dUra nahIM "Atma svabhAvakI pratItike binA strIko chor3a kara hotii| merI sukhadazA mere hI svabhAvameMse pragaTa hotI haiM, yadi brahmacarya pAle to vaha puNyakA kAraNa hai, kintu, vaha usake pragaTa hone meM mujhe kisIkI apekSA nahIM hai-aisI uttama brahmacarya dharma nahIM hai, aura usase kalyANa nahIM parase bhinna svabhAvakI dRSTi hue binA viSayoMkI ruci nahIM hotaa| viSayoMmeM sukhabuddhi athavA nimittakI apekSAkA chaTatI / bAhyameM viSayoMkA tyAga karade, kintu aMtaraMgase utsAha saMsArakA kAraNa hai| yahA~ para jisa prakAra viSayoMkI ruci dUra na kare to vaha brahmacarya nahIM hai| strI, puruSake lie strIko saMsArakA kAraNa rUpa kahA hai, gharavAra chor3a kara tyAgI ho jAye, azubha bhAva chor3a kara usI prakAra striyoMko bhI puruSakI ruci so saMsArakA zubha kare, kintu usa zubha bhAvameM jise ruci evaM dharma- kAraNa hai|" For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA, cetanA yA jIvana ( le0 anantaprasAdajI B. Sc. Eng. 'lolapAla' ) ( gava kara se Age ) kucha pazcimIya vidvAna yaha mAnate haiM ki mAnava yA jIvadhAriyoMkI cetanA aura jIvanIkA AdhAra 'AtmA' jaisI koI vastu nahIM hai, ye to yoM hI svAbhAvika rUpase janma lete aura mara jAte haiN| marane para kucha nahIM rahatA saba kucha khatama ho jAtA hai| jaisA prAcInakAla meM cArvAka ne bhI kahA thA / kucha loga kucha khAsa taurakA Spirit mAnate haiM / kucha Izvara kI sRSTimeM vizvAsa karate haiM ki Izvara aisA banAtA bigAr3atA hai ityAdi / isa viSaya para bar3e prAcInakAla se vAda-vivAda aura khaNDana- maNDana hote cale A rahe haiM jo hara dharmoke zAstroMmeM bhare par3e haiM, mujhe ' unako yahA~ duharAnA nahIM hai / cetanAmaya vastuoM (jIvadhAriyoM) kA janma eka khAsa prakAra se hI hotA hai / prAyaH nara-mAdAke saMyogase bIja hokara janma hotA hai aura jisakA bIja hotA hai usI rUpAkArameM usa bIjase janma lene vAlekA rUpAkAra hotA hai / kucha samaya taka jIvana rahane ke bAda * jIvana jaba lupta ho jAtA hai taba kevala bAhya zarIra mAtra jyoM kA tyoM raha jAtA hai / yaha bAta sabhI jIvadhAriyoMke sAtha hai cAhe ve mAnava hoM, pazu pakSI hoM, magaramaccha hoM, kITa pataMge hoM yA per3a paudhe hoN| aisI bAta nirjIva vastunoMmeM nahIM pAI jaatii| isase bhI siddha hotA hai ki nirjIva vastuoM kI tulanA meM aura sajIvoMmeM koI khAsa 'vizeSatA' hai / kucha pazcimI vidvAnoMne kahA hai ki sajIvatA yA sacetanatA kevala mastiSkake kAraNa hai| para aise bhI jIva haiM jinake mastiSka hotA hI nahIM / jaise-miTTI ke barsAtI kIr3e ( keMcuA Earth wo ms ) phira bhI unameM jIvana hotA hai aura thor3I cetanA bhI hotI hai| cetanAkA pradhAna lakSaNa pIr3AkA anubhava kahA jA sakatA hai| jaba ina barsAtI reMgane vAle lambe patale kIr3oM- keMcuoM ko kisI cIja se khodA yA bedhA jAtA hai to unheM pIr3A hotI jise hama pratyakSa dekhate haiN| vahA~ hotI hai jahA~ vaha AtmAkI koI rUparekhA nirdhArita na karake zrarUpI aura pudgala-rahita ( Matterlless ) batalAtA hai / bauddhoMne isIliye 'zUnya' kaha diyA hai / aisI bAtoM yA vicAroMkI dhAraNA banAnA manuSyake lie kaThina ho jAtA hai aura yahIM se zaGkA, virodha, zramAnyatA vagairaha utpanna hotI aura bar3hatI haiN| para sacamuca tarkadvArA AtmAkA guNake anurUpa koI pudgala rUpI zarIra sambhava hI nahIM hotA / kucha logoMne zrAtmA ke rUpa aura AkArako nirdhArita karanekI ceSTA kI hai para tarkase unakA pUrNarUpeNa khaNDana ho jAtA haiN| mAtA-pitAke raja-vIryase utpanna 'bIja' to bar3A choTA yA sUkSma hotA hai, vahI bar3hate baDhate mAnavAkRti ho jAtA hai / zrAtmA zrArambhase hI bIja meM rahatA hai| vIrya aura rajakA saMyoga hokara jo 'bIjANu' ( Spermetazoon ) banatA hai usImeM AtmA yA jIvakA saMcAra hotA hai| jIvakA saMcAra honeke bAda hI usa 'bIjANu' kI vRddhi honA Arambha hotI hai zranyathA jo 'bIjANu' sajIva nahIM ho pAte ve naSTa ho jAte haiM / sajIva 'bIjANu' bhI mRtyukA prApta hote haiM para donoM meM bheda hai| jaina darzanane AtmAko zrAkAza ke samAna rUpI mAnate hue use usI AkArakA honA svIkAra kiyA hai jisa kArake zarIra meM vaha ho / zarIrakI vRddhi ke sAtha usa AkAra yA phailAvako bhI vRddhi svayaM hotI jAtI hai| keMcuveke mastiSka nahIM hotA para yadi usake zarIra ke kisI bhAga meM bhI chedana bhedana ho to usakA sorA kA sArA zarIra pIr3Ase aiMThane lagatA hai sparza-cetanA usake sAre zarIrameM hai / zrAtmA yadi eka jagaha rahatA to yaha cetanA sAre zarIrameM nahIM hotI / zrAtmA sAre zarIra meM vyApaka hai aura cetanA bhI sAre zarIra meM hai, kisI eka jagaha sImita nahIM / isa viSayakI jaina zAstroMmeM vizada vivecanAtmaka samIkSAe~ mileMgI / zrAtmA sAMsArika avasthA meM pudgala matter) yA jar3avastu ke sAtha hI saMyukta rUpase pAyA jAtA sAMsArika dRSTise jaina darzanakI sabase bar3I kamajorI hai aura taba taka usakA sAtha rahatA hai jaba taka AtmA For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144] anekAnta [kiraNa 4 pUrNa jJAna prApta karake pudgala yA jaDa zarIrase ekadama apanI jAtikI vizeSatAke anusAra binA sikhalAe apane chuTakArA yA mukti (moca)na pA jAya / eka bAra Apa apane karma karane lagatA hai| yaha bAta kevala kArmANa paramavizuddha rUpa prApta kara lene para AtmA kA sambandha zarIrakI avasthiti-dvArA hI sambhava hai / isa viSayakI yA sAtha punaH jaDake sAtha nahIM ho sktaa| ajJAna vizada byAkhyA jaina zAstroMmeM milegI / jIvadhAriyoMke jar3atAke kAraNa hai aura jar3akA saMyoga ajJAnake kAraNa hai| apane Apa apanA karma karanekI vicitratAko samajhAneke jJAnakI vRddhi pudgalake bandhana yA cApako DhIlA banAtI lie auroMne bhI apane sujhAva die haiM-para ve jarA bhI hai| jJAnakI kamI yA ajJAnakI vRddhi jaDatAko dRr3ha karatI santoSajanaka nhiiN| pAsmAse yukta kArmANa zarIra-jaisA hai yA pudgalake saMyogako adhika sudRDha banAtI hai| jJAna jaina zAstroMmeM pratipAdita hai vaisA hI svIkAra karanese prAsmAkA apanA guNa hai| jaba bhAramA pUrNapane apane guNa isa samasyAkA samAdhAna ThIka ThIka hotA hai| ko vikasita kara letA hai to usakA sambandha pudgalase isa viSayameM maiM eka lekha anekAntake gata aMkameM apane Apa chUTa jAtA hai| para jaba taka yaha pUrNatA nahIM "kokA rasAyanika sammizraNa" zIrSakase, likha cukA hotI AtmA to kisI na kisI zarIrake sAtha hI raha haiN| mere "jIvana aura vizvake parivartanoMkA rahasya" tathA sakatA hai taba taka bagaira zarIrake akelA ho hI nahIM "zarIrakA rUpa aura karma" nAmaka do lekhoMmeM bhI ina makatA / mana aura buddhi-yukta mAnava zarIrake dvArA hI viSayoM para bahata kucha prakAza DAlA gayA hai-unheM par3hanese / prAsmAkA pUrNa jJAna vikasita ho sakatA hai, anyathA to eka vaijJAnika dRSTikoNa aura kAphI jAnakArI prApta ho yaha sambhava hI nahIM hai| isIlie mAnava janmakI itanI sakatI hai| bar3I mahattA mAnI gaI hai| isa zarIrake bhI kaI bhAga hai prAsmAkI cetanA rahaneke hI kAraNa jIvanI zakti bhI rahatI : jinameM kArmANa zarIra aura tejasa zarIra bo sarvadA prAtmA hai aura jIvanI zakti dvArA zarIrake AdhArase hI karma hote ke sAtha rahate haiM aura hAimAMsamaya dRzya audArika zarIra haiM aura phalasvarUpa dukha sukha ityAdi bhI cetanA dvArA hI AM mRtyuke bAda yahIM raha jAtA hai, jabaki kArmANa aura tejasa anubhUta kiye jAte haiM isIlie AtmAko kartA aura bhoktA zarIra mRtyu ke bAda prAtmAke sAtha sAtha dUsare zarIroM meM bhI kahA gayA hai| zarIra ko to karmoMkA AdhAra mAnA prAsmAko le jAte haiN| yaha karmANa zarIra hI kisI bhI hai| anubhUti yA anubhava karane vAlA to prAtmA hai| mana jIvadhArIke janma, jIvana aura maraNakA AdhAra yA kAraNa mastiSka aura hRdaya ityAdi bhI zarIrake hI bhaa| haiM aura hai| daza prANoM ke dvArA yaha zarIrameM sthira rahatA hai| jaba pudgalakRta (Made of Matter) haiM tathA anubhUtiyoMina prANoMkA ghAta yA kSaya hotA hai to karmANa zarIra AtmA ko adhika sApha aura unakA vidhivat vyorevAra vizeSa ke sAtha nikala jAtA hai, jise mRtyu kahA jAtA hai| jJAna karAne meM sahAyaka kAraNa hai / ye mastiSka vagairaha bhI bAharI zarIrameM bhI aura kArmANa zarIrameM bhI sarvadA AtmA yA prAsmAkI cetanAkI maujUdagImeM hI kAryazIla parivartana hA karatA hai| yaha parivartana hI jIvanako cAlU rahate haiM-anyathA nahIM / bIjANu (Spermetazoon) rakhatA hai yA yoM bhI kaha sakate haiM ki jIvana jaba taka meM pahale jIva (AtmA) kA Agamana hotA hai phira dhore 2 rahatA hai parivartana hotA rahatA hai / parivartana hote rahanA zarIra, mastiSka. mana ityAdikA nirmANa hotA hai / isase hI jIvana hai| jabataka bAharI zarIra aura kArmANa zarIroM yaha nizcita hai ki jIvadhArIkI cetanA yA jJAnake mUla kA parivartana saha-samAna eka dUsareke anukUla aura sAtha kAraNa yA srota mastiSka, mana ityAdi nahIM haiM-ye kevala sAtha hotA hai jIvana rahatA hai / jaba donoMmeM bheda hotA hai prAdhAra yA sahAyaka mAtra haiN| bahutase jIvoMko mana aura to bImArI aura mRtyu ho jAtI hai| hamAre karmoM aura mastiSka ityAdi hote hI nahIM, phira bhI unameM jIvana aura bhAvanAoMke anusAra hI hamAre kArmANa zarIrameM tabadI cetanA rahatI hai| jIvana aura cetanA prAtmAke hI lakSaNa liyA~ hotI rahatI haiN| karmANa zarIra hI hamAre karmoko haiM aura ho sakate haiN| karAne aura bhAgyako nizcita karane vAlA hai| hama pAte haiM prAsmAkA honA kevala tarka-dvArA hI siddha hotA hai, ki hara pazu pakSI, kIr3A makor3A janma homeke bAda hI kyoMki ise hama dekha nahIM sakate na indriyoM dvArA anubhava For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNa 3] AtmA, cetanA yA jIvana [145 hI kara sakate haiN| AtmAko kevala AtmA-dvArA hI kI ekAgratA jisa viSayakI bhI ho usa viSayameM kSamatAko anubhUta kiyA jA sakatA hai| prArambhameM manakI ekAgratA bar3hAtI hai| yadi dhyAnakA viSaya zuddha pAramA hI svayaM isameM sahAyaka hotI hai| manako prAtmAke zuddha nirmala ho taba to pUchanA hI kyA / dhvAnake tarIkoMkA aura svarUpake dhyAnameM lagAnese sAdhanA aura dhyAnakI zuddhatAke abhyAsa bar3hAneke DhaMgoMkA vizada-varNana jaina zAstrose prAkSa anusAra dhIre dhIre dhyAna svayaM adhikAdhika gaMbhIra hogaa| jaisA hama dhyAna kareMge vaisA hI hama ho jAyaMgeaura zuddha hotA jAtA hai| zAstroMke mananase jJAnakI yaha bilakala sahI bAta hai / tIrthakara bhagavAnakI zuddha vRddhi aura zuddhi hotI hai| ina donoMkI madadase svayaM dhyAnastha-mUrtikA darzana aura dhyAna karanese hamAre andara tarka aura buddhikA upayoga karake prAramAke zarIrasthita bhI vaisI hI bhAvanAeM utpanna aura sudRDha hotI haiN| bhayaMkara svarUpakI dhAraNA aura usake guNoMkA vizuddha jJAna matiyoMke yA rUpoMke darzana aura dhyAnase hamArI bhAvanAeM prApta hotA hai| yahI jJAna aura dhAraNA sudRDha ho bhI tadanarUpa hI ho jAtI haiM / zuddha, prakAzamaya jAne para dhyAnakI gaharAI svayaM AramAko pAtmAmeM zAramAkA dhyAna hameM uttarottara unnata aura zaddha banAtA lIna karane lagatI hai aura taba kabhI na kabhI svayaM prAtmAkI UvaM gati isI prakAra saMbhava hai| pAramaprakAza udaya ho jAtA hai| yahI vaha avasthA hai jahA~ pUrNajJAnakI upalabdhi hAMkara prAramA nirAbAdha, nirvikalpa saMsArameM bhI hama pAte haiM ki jo AtmAmeM vizvAsa nidvanda, nirbandha ho jAtA hai aura taba pudgalase chUTakara karate haiM ve adhika gaMbhIra aura AcaraNake pakke hote haiN| apanI paramazuddha pUrNajJAnamaya avasthAmeM sthira ho jAtA jo zrAmmAmeM vizvAsa nahIM karate ve jaldI hI vibhinna hai| ise hI mokSa kahate haiN| vyasanoMke zikAra hokara antameM apanA saba kucha gaMvA kara nirAza aura duHkhI hI hote haiN| jaba ki zrAtmAmeM vizvAsa mokSa jJAnakI vRddhi dvArA hI saMbhava hai| jJAna bhI zuddha, karane vAlA dukhameM bhI dhIra gaMbhIra rahatA hai aura ThIka, sahI jJAna honA cAhie / galata jJAnakI vRddhise usakA dukha bhI sukhameM pariNata hojAtA hai| AsmAmeM mokSa nahIM ho sakatA hai ulaTA jada-pudgala (Matter) vizvAsa karanese manuSyako apane jIvanake sthAyitva meM kA sambandha yA bandhana aura adhika kar3A hogaa| AtmA vizvAsa hotA hai| vaha isa janmameM jo kucha karatA hai ko pudgalase sarvathA bhinna samajhanA aura jJAna cetanAmaya usakA acchA phala use agale janmameM acche vAtAvaraNa zuddha dekhanA hI saccA jJAna hai / prAtmAke guNa alaga haiM aura paristhitiyoM meM le jAtA aura rakhatA hai yA paiMdA aura pudgalake guNa alaga / donoMkA jaba taka saMyoga karatA haiN| rahatA hai donoMke guNoMke sammilanake phalasvarUpa hama jIvadhAriyoM meM vibhinna guNoMko pAte haiN| zarIrakA halana calana AtmAmeM to anaMtaguNa, zakti aura zrAnanda haiN| inakA vikAza karaneke lie zuddha-jJAna-pUrvaka, dhyAna, pudgalakA guNa hai aura cetanA zrAsmAke kAraNa hai| cetanA hI cetanAke vikAzakA kAraNa, AdhAra aura jariyA hai| abhyAsa, adhyavasAya aura ceSTAkA satata honA Avazyaka haiN| aise dRDha lagana yukta pAna dArA bhI yadi saphalatA jaDa to cetanAko kama hI karane vAlA hai| jitanA jitanA * na mile to usameM kahIM doSa yA kabhokA homA hI kAraNa cetanA (jJAna) kA vikAza hotA jAtA hai use hI sAMsArika ho sakatA hai| doSa yA kamIko Ida kara use dUra karanA 'bhASAmeM AtmavikAza kahate haiN| AtmavikAzake liye caahie| bAra bAra lagAtAra koziza aura abhyAsa karaneacchA svastha zarIra upayukta vAtAvaraNa meM janma, samucita se hI kucha ucita phalakI upalabdhi ho sakatI haiN| paristhitiyoMkA honA aura Avazyaka zikSA saMskRti zArIrika avasthAmeM yA gArhasthyameM mana hI dhyAnakA jarUrI hai| dhyAnake lie bhI inakI jarUrata hai / jJAna zuddha prAdhAra haiN| mana bar3A hI caMcala hai| isakA sthira honA hone se hI dhyeya bhI zuddha ho sakatA hai| dhyeya jaba taka zuddha na ho to dhyAna bhI bekAra hI hai| 7 dekho, merA lekha "zarIra kA rUpa aura karma, jo ... sAdhAraNa gRhastha mAnava bhI zuddha AtmAkA dhyAna akhila vizva jaina mizanase TrekTarUpameM amUlya prApta karake apane guNoM aura samatAoMko bar3hA sakatA hai / dhyAna ho sakatA hai| For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 ] anekAnta [kiraNa 4 - yA karanA AsAna kAma nhiiN| yadi prArambhameM saphalatA na anusAra hI ho sakatI haiN| zArIrika zaktiyoMkA vikAza mile to usase nirAza honekI jarUrata nhiiN| ceSTA abhyAsa aura upayukta AcAra-vyavahArAdise bar3hatA hai| satata jArI rakhanA hI bAMchanIya hai| yahI sArI saphalatAoM- roga zaktiyoMkA hAsa bhI karatA hai| japa, tapa, dhyAna, kI kuMjI haiM / brahmacarya zrAdi guNa bhI sAdhanA kI pUrNatA dharma jJAnakI vRddhi ityAdi sabhI kucha zarIra dvArA hI hote aura pUrNa saphalatAke lie Avazyaka haiN| vartamAna kAlameM haiM / bagera upayukta aura suyogya zarIrake kucha bhI brahmacarya aura saMyama Adi kI bar3I kamI hai isa kAraNa sambhava nahIM hai| Atma-sAdhana bhI zarIrake mAdhyamase naba loga saphala nahIM hote to apanA doSa na dekhate hue hI sambhava hai, isalie zarIrako svastha aura sAdhanake aura usa kamIko dUra na karate hue prAtmA aura prAtma- yogya banAe rakhanA hamArA kartavya hai / zarIrako naSTa zaktiyoMmeM hI avizvAsa karane lagate hai| yaha galatI haiN| karane yA kamajora karane yA aMga-bhaMga karanese sivA isakA sudhAra Avazyaka hai| prAtmA kI zaktiyoMmeM hAnike lAbha nahIM hai| vizvAsa honese hI vyaki apanemeM vizvAsa rakhatA hai jaise taraha tarahake bijanIke yantra aura mazIna taraha aura dRDhatAse kArya karate hue saphala aura unnata bhI ho tarahake kArya kevala banAvaToM kI vibhinnatAke kAraNa hI sakatA hai| karate haiM-yadyapi vidya tazakti unameM eka hI yA eka eka vyakti jo apaneko kisI parvatakI U~cI coTI samAna hI hotI hai| usI taraha prAramA sabhI zarIroMmeM para car3ha sakane yogya nahIM samajhatA vaha car3hanekI ceharA hI samAna guNa vAlA hotA huA bhI vibhinna zarIroM yA zarIra . nahIM karegA, car3hanA to dUra hI rhaa| dUsarA jo apaneko dhAriyoMke karma yA kArya una zarIroMkI banAvaToMke anusAra isa yogya samajhatA hai prayatna karegA aura car3ha jaaygaa|X hI hote haiN| para ye kArya bhI jaba taka AtmA una zarIroMisI taraha AtmA kI anaMta zaktiyoMmeM vizvAsa karane sa karane meM (bijalIke yantroMmeM bijalIkI zaktike samAna) vartamAna vAlA apanI zaktiyoMko uttarottara bar3hAne meM prayatnazIla zAna rahatA hai tabhI taka hote haiM-AtmAke nikalate hI sAre bhI hogA aura bar3hA bhI skegaa| bhAsmA ko paramazuda kArya banda ho jAte haiN| kisI jIvadhArIke zarIrameM aura samajhakara hI pUrNa vizvAsake sAtha upayukta ceSTA aura kisI vidya ta yantrameM yaha bheda hai ki yantra jaDa hai aura kozizase paramazuddhatA bhI prApta ho sakatI hai| jisa jIvadhArI cetanAmaya hai, vidyu ta zakti bhI svayaM pudgala vyaktikA dhyeya dasamIla taka hI jAnekA hogA vaha Age ( Matter yA jaDa) nirmita hai jaba ki prAramazakti nahIM jAyagA para jisakA dhyeya sau mIla jAnekA hogA jJAna-cetanA-maya hai| yantroMmeM bijalI yantroMkA nirmANa vaha dasamIla to jAyagA hI aura Age bhI jaaygaa| ucca hone para bAharase pravAha kI jAtI hai jaba ki zarIradhAriyoM dhyeya rakhanA hI uccatAko pahu~cA sakatA hai| hAM, AtmA kA zarIra AtmAke sAtha hI utpanna hotA aura bar3hatA haikI ananta zaktiyAM zarIrakI sImita zaktiyoMke kAraNa isIse bijalIko hama dekhate aura mAnate haiM para AtmAhI sImita haiM isase pUrNatA ekAeka nahIM prApta ho ko nahIM dekha pAte-kevala jJAna-cetanA honese hI aisA sakatI / kevala yahI samajhakara ki pAramA ananta zakti mAnate hai ki AtmA hai| bijalIkA pravAha yantroMmeM vidyamAna hai, isIlie yaha samajhanA aura mAna lenA ki manuSya mAna rahane para jaise yantra apane Apa kArya karate haiM para bhI ananta zakti vAlA hai aura vaisA vyavahAra karane kahA jAtA hai ki vidya ta-zakti sAre kAma kara rahI hai laganA mUrkhatA, bhrama aura pAgalapana kahA jAyagA / manuSya usI taraha prAtmAke zarIrameM vidyamAna rahane para AramAko kI zaktiyoM ( yA kisI bhI jIvadhArI zarIra-dhArIkI kartA kahate haiN| para vijalIkI mazIna hI kAya' karatI haiM, zaktiyAM) usake zarIrako banAvaTa, gaThana aura yogyatAke / bagaira yantroMke bijalIse svayaM koI kArya honA saMbhava hAlameM hI saMsArakI sabase UMcI parvata coTI iva- nahIM thA-usI taraha jIvadhAriyoMke zarIra hI kArya karate resTa para car3hane vAloMke vivaraNa akhavArImeM nikala rahe haiM bagaira zarIrake AtmAse bhI kucha honA saMbhava nahIM hai-apane ko usa kAryake yogya samajhakara ceSTA karanese hI thaa| mAnavakA zarIra mAnavocita karma karatA hai, gha.dekA ye khoga antameM saphala due haiN| zarIra ghor3eke karma, kisI pakSIkA zarIra usa palIke For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 4] AtmA, cetanA yA jIvana [147 karma yA kisI kIr3ekA zarIra usa kIr3eke karma karatA yA indriyoM kI banAvaToM aura yogyatAoM para nirbhara hai / ityAdi / karatI hai| ___ karmoMke anusAra kArmANa zarIrameM parivartana hotA rahatA saba kucha hote hae aura pudgala zarIrake sAtha rahakara hai| anAdikAlase abataka parivartana hote hote hI kisI anAdi kAlase kama karate hue bhI AtmA aAtmA hI jovadhArIkA kArmANa zarIra usa vizeSa prAtmAko lie rahatA hai aura jaDa jaDa hI rahanA hai, evaM prAsmAke guNa hue usa jIvadhArIke usa zarIrake vizeSa rUpameM saMgaTheta jJAna-cetanA AtmAmeM hI rahate haiM aura jyoMke syoM rahate haiM aura nirmita hue rahanekA mUla kAraNa hai / vibhinna tathA pudgalake guNa-jaDatva athavA halana-calana ityAdikI vyaktiyoMkI vibhinna pravRttiyoM aura yogyatAoMkI vibhi yogyatA pudgala meM hI rahate haiM aura jyoMke tyoM rahate haiM / na nnatAoMkA bhI yahI mUla kAraNa hai| anAdikAlase aba zrAtmAke guNa pudgala meM jAte haiM na pudgalake guNa zrAtmAmeM / taka saMgaThita na jAne kisa karmapujake prabhAva meM koI vyakti zrAtmA sarvadA zuddha jJAna cetanA-maya hI rahatA hai| koI karma karatA hai| vibhinna karma purjIkA sammi lata saMgaThita zarIra hI kArmANa zarIra hai| kArmANa zarIra bhI yadi aAtmA pudgalake sAtha anAdikAlase nahIM rahatA pudgala-nirmita hI hai / (kArmANa zarIrakI banAvaTa aura to use alaga karane yA honekI jarUrata nahIM hotii| usa meM parivartanAdikI jAnakArIke liye jaina zAstroMkA donoMke guNa aura svabhAva bhinna bhinna haiM isase donoM alaga manana kareM aura merA lekha 'karmoM kA rAsAyanika sammizraNa alaga ho sakate haiM aura hote haiN| zrAtmAkA pudgalase dekheM jo 'anekArata" kI gata kiraNameM prakAzita ho chuTakArA yA mukti yA mokSa ho jAnA hI yA pA jAnA hI chuTakArA yA mukti yA mAkSa cukA hai|) .. prAsmAkA 'sva-bhAva' aura kisI jIvadhArIkA parama lakSya kahanekA tAtparya yaha hai ki karma jo bhI hote haiM ve yA eka mAtra antima dheya hai| mokSa pA jAne para prAtmApudgala-dvArA hI hote haiN| prAtmA svayaM karma nahIM krtaa| kI kyA dazA hotI hai yA vaha kyA anubhava karatA hai isa pAsmAkA guNa karma karanA nahIM hai| AmAkA gue to para zAstroMmeM bahuta kucha kahA gayA hai yahA~ use duharAnA 'jJAna' hai| jJAnakA artha hai jAnanA / AtmAkA yaha guNa isa choTe lekha meM sambhava nahIM hai| AtmA pudgalase chuTa. sarvadA AtmAmeM hI rahatA hai aura isI kAraNa hI jIva kArA pAkara hI apane zuddha sva-bhAvameM sthira hotA hai; yahI dhAriyoMmeM jJAna yA cetanA rahatI yA hotI hai / jaDavastu vaha avasthA hai jise pUrNajJAnamaya-nirvikAra-paramAnanda 'jaDa' hai aura yaha jaDatva jJAna zUnyatA, yA cetanA avasthA kahate haiM / yahA~ kucha bhI dukha klezAdi rUpa sAMsAhitatA guNa sarvadA jaDa yA pudgala ( Matter) rika anubhava nahIM raha jAte / prAramA svayaM apane meM lIna svAmeM hI rahatA hai| halana calana yA karmokA AdhAra bhI jaDa dhIna sva sukhakA zAzvata anubhava karatA hai / yaha vaha pUrNatA hI hai / saMjJAna karma yA saMjJAna halana calana yA sacetana hai jahA~ koI kamI, koI bAdhA, koI icchA, koI cintA, kriyAkalApa prAsmA aura jaDake saMyukta honeke kAraNa hI koI saMzaya, koI zaMkA, koI bhaya, koI bandhanAdi ekadama hote haiN| anyathA kevala mAtra jaDa bastuoMke karma yA nahIM raha jAte / mAramA pUrNa nirvikalpa sata-cit Ananda paramAtmA ho jAtA hai| halana-calana ityAdi cetana sA-rahita hI ho sakate haiM yA hote haiN| TelIphona yA reDiyo yantrase zabda nikalate haiM prAsmAko pudgalase chuTakArA dilA kara isI paramAtmA para ve svayaM kucha samajha nahIM sakate-unameM yaha zakti yA padakI prAptike lie hI vizva yA saMsArakI sArI sRSTi hai guNa hI nahIM hai| isI taraha phoTo ilekTrika sela yA aura isa sRSTikA saba kucha hotA yA calatA rahatA hai| TelI vijana taraha tarahakI rUpAkRtiyoMkA sAkSAta dRzya sRSTikA eka mAtra dhyeya hI yahI hai, anyathA sRSTikA koI upasthita karate haiM para svayaM kucha bhI nahIM jAna, samajha artha hI nahIM hotA / sRSTi yA vizva yA vizva meM vidyamAna dekha, yA anubhava kara sakate / anubhava to vahI kara sakatA saba kuchakA honA satya, zAzvata aura sAdhAra hai aura isI hai jisameM cetanA ho| anubhava yA jJAnakI kamI vezI lie sArthaka hai| ise asatya, kSaNabhaMgura yA korA nATaka cetanA karAne vAle prAdhAroM yA mAdhyama svarUpa zarIroM samajhanA galatI. mithyA, aura bhrama hai| For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 ] zrAtmA AtmA aura pudgala svayaMbhU svayaM avasthita haiN| na inheM kisIne utpanna kiyA na koI unheM naSTa kara sakatA hai / ye sarvadAse haiM aura sarvadA raheMge / na kabhI inakI saMkhyA meM kamI hogI na bar3hatI / zrAtmA-pudgala ke anAdisambandhase jaba chuTakArA pAtA hai to apane sva-svabhAva meM sthira hotA hai, anyathA zrAtmA sarvadA pudgala ke sAtha hI rahatA hai | AtmAkA-pudgalase chuTakArA kevala 'pUrNatA' hone para hI ho sakatA hai / jJAnakI pUrNatA hI vaha pUrNatA hai jahAM kucha jAnaneko bAkI nahIM raha jaataa| hama saMsAra meM raha kara sArI sRSTikI madada se hI samyaka darzana, samyak jJAna aura samba caritra ke dvArA pUrNatAko prApta kara sakate haiM aura vaha pUrNatA hI mokSa hai / yahI mAnava janma yene yA pAnekA bhI ekamAtra Adarza dhveva aura carama lakSya hai| jo vyakti isa dhyeyako yA lakSyako / sammukha rakha kara saMsAra meM 'saMcaraNa' karatA hai vahI satata prayatna-dvArA uttarottara Upara uThatA uThatA eka dina isa 'pUrNatA' ko prApta kara mokSa pA jAtA hai| / saMsArakI sArI viDambanAeM, duHkha zoka, ragar3e kagar3e ugahAI, yuddha, rakSapAta, disAdi kevala isI kAraNa hote haiM ki manuSya aba taka 'AtmA' kI mahattA yA mahAnatAko ThIka ThIka nahIM jAna yA samajha sakA Adhunika vijJAnane / itanI bar3I unnati ko para vaijJAnika svayaM nahIM bar3I jAnate ki kyA hai? kauna hai? unake jIvanakA ve antima lakSya kyA hai ? ityAdi vibhinna dharmoM aura darzana-paddhatiyoMne eka dUsareke virodhI vicAra saMsAra meM pracArita karake bar3hA hI golamAla aura gadagada phailA bar3A rakhA hai| ina vibhedoMke kAraNa loga eka sIdhA saccA mArga nirdiSTa nahIM kara pAte aura bhrama meM bhaTakate hI raha jAte haiN| aba AvazyakatA hai ki vicAraka loga - nika vijJAna ke AviSkAroM aura prApta phaloMkI sahAyatA vahI jaina zAsanazAsana' ke prati saMcepameM yahI 'jaina zAsana' hai kA dhyeya, yA sArAMza hai aura yahI 'jaina pAdana yA pravartanakA artha hai / anekAnta [ kiraNa 4 se buddhipUrNa sutarka dvArA 'AtmA' ke astitva aura usakI mahAnatAkA pratipAdana kareM aura logoM meM isa dhAraNAkA pUrA vizvAsa baiThAyeM ki hara eka vyakti ananta zaktiyAMkA dhArI pUrNa jJAna yAlA zuddha AmA antarhita hai / vyaktiyoMke bheda yA bhinnatAeM kevala zarIroMkI vibhinnatAzroMke hI kAraNa haiN| sabameM samAna cetanA hai / sabake dukhasukha samAna haiM ityAdi / evaM sabhI isa akhila vizva ke prANI aura eka hI pRthvI para paidA hone tathA rahaneke kAraNa eka dUsare se ghaniSTa rUpase sambandhita eka hI bar3e kuTumbake sadasya haiN| sabakA hita sabake hita meM sannihita hai / AtmAeM to alaga alaga hai para pula zarIrI yA pulakA sambandha paramANu rUpameM bhI aura saMgha rUpameM bhI sAre saMsAra aura sAre vizvase anurAga aTUTa aura avicala saMsAra meM sthAyI zAnti, sarva sAdhAraNa kI samRddhi aura / sacce sukhakI sthApanA sArvabhaumarUpameM hI ho sakatI hai paktigata yA alaga alaga deza bhautika (Mate rial ) unnati bhale hI karane para vaha na saccI unnati haina unakA sukha hI saccA sukha hai saccA sukha saccI unnati aura saccI evaM sthAyI zAnti to tabhI hogI jaba sabhI mAnavoMneM samAna AtmAkI avasthiti samajha kara sabako ucita evaM samAna suvidhAeM dI jAyeM aura sAmAjika, rAjanaitika tathA Arthika samAnatAeM adhika se adhika sabhI jagaha sabhI dezoM meM sabhI bhedabhAva ke vicAra dUra karake saMsthApita, pravartita aura prabaMdhita kI jaayeN| yahI mAnava dharma hai, yahI jaina dharma hai, yahI vaiSNava dharma hai, yahI hiMdU dharma hai, vahI IsAI dharma hai yaha saccA hai, cAhe ise jisa nAmase sambodhita kiyA jAye yA pukArA jaay| hai guruoM aura saMsArake vidvAnoMkA yaha kartavya haiM ki aba isa vijJAna sapa- buddhi aura tarkake yugameM rUr3igata galata mAnyatAoM ko chor3akara ApasI virodhoM ko haTAyeM aura mAnava mAtrako sacce hitakArI avirodhI dhAramadharmakI zikSA dekara saMsArako Age bar3hAyeM aura akhila mAnavatAkA sacamuca saccA kalyANa kareM / For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrasevAmandirake surucipUrNa prakAzana rAtana-jainavAkya-sUcI-prAkRtake prAcIna 64 mUla-granthoMkI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigranthoMmeM dita dUsare padyoMkI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara'25353 padya-vAkyoMkI sUcI / saMyojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajI kI gaveSaNApUrNa mahattvakI 170 pRSThakI prastAvanAse alaMkRta, DA0 kAlIdAsa nAga ema. e., DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhyAya ema. e. DI. liTa kI bhUmikA (Introduction) se bhUSita hai, zodha-khojake vidvAnoM ke liye atIva upayogI, bar3A sAija, jilda ( jisakI prastAvanAdikA mUlya alagase pAMca rupaye hai) Apta-parIkSA-zrIvidyAnandAcAryakI svopajJa saTIka apUrvakRti,prAptAMkI parIkSA dvArA Izvara-viSayake sundara . sarasa aura sajIva vivecanako lie hue, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI ke hindI anuvAda tathA prastAvanAdise . yukta, sjild| . ... 8) (3) nyAyadIpikA-nyAya-vidyAkI sundara pothI, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajIke saMskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pariziSToMse alaMkRta, sjild| ... (4) svayambhUstotra-samantabhadrabhAratIkA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorajIke viziSTa hindI anuvAda chandapari caya, samantabhadra-paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI huI mahatvakI gaveSaNApUrNa 106 pRSThakI prastAvanAse suzobhita / ... (5) stutividyA-svAmI samantabhadrakI anokhI kRti, pApoMke jItanekI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrIjugalakizora mukhtArakI mahatvakI prastAvanAdise alaMkRta sundara jilda-sahita / . .." " // ) (6) adhyAtmakamalamArtaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamallakI sundara AdhyAtmika racanA, hindIanuvAda-sahita ... aura mukhtAra zrIjugalakizorakI khojapUrNa 78 pRSThakI vistRta prastAvanAse bhuussit| // ) (7) yuktyanuzAsana-tattvajJAnase paripUrNa samantabhadrakI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM ___huA thA / mukhtArazrIke viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdise alaMkRta, sjild| " ) (5) zrIpurapAzvanAthastotra-prAcArya vidyAnandaracita, mahatvakI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / ... // ) (E- zAsanacatustrizikA-(tIrthaparicaya)-muni madanakIrtikI 13 vIM zatAbdIkI sundara racanA, hindI ____anuvAdAdi-sahita / ... " // ) (10 satsAdhu-smaraNa-maMgalapATha-zrIvIra varddhamAna aura unake bAda ke 21 mahAn AcAryoM ke 137 puNya-smaraNoMkA mahatvapUrNa saMgraha, mukhtArazrIke hindI anuvAdAdi-sahita / (11) vivAha-samuddezya - mukhtArazrIkA likhA huA vivAhakA sapramANa mArmika aura tAtvika vivecana ... ) (12) anekAnta-rasa-laharI-anekAnta jaise gUr3ha gambhIra viSayako atIva saralatAse samajhane-samajhAnekI krujI, / mukhtAra zrIjugalakizora-likhita / 23) anityabhAvanA-prA. padmanandI kI mahatvakI racanA, mukhtArazrIke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita ) (1.) tattvArthasUtra-(prabhAcandrIya )-mukhtArazrIke hindI anuvAda tathA vyAkhyAse yukt| ... ) (15, zravaNabelgola aura dakSiNake anya jainatIrtha kSetra-lA0 rAjakRSNa jainakI sundara sacitra racanA bhAratIya purAtatva vibhAgake DipTI DAyarekTara janarala DAlTI0ena0 rAmacandranakI mahatva pUrNa prastAvanAse alaMkRta / noTa-the saba grantha ekasAtha lenevAloMko 38 // ) kI jagaha 30) meM mileNge| vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dehalI For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148] Regd. No. D. 211 anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 1500) bA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 101) bA0 badrIprasAdajI sarAvagI, 251) bA0 choTelAlajI jaina sarAvagI, 101) bA0 kAzInAthajI, 251) bA0 sohanalAlajI jaina lamecU, 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 251) lA0 gulajArImala RSabhadAsajI " 101) bA0 dhanaMjayakumArajI 251) bA0 RSabhacanda (B.R.C. jaina , 101) bA jItamalajI jaina 251) bA0 dInAnAthajI sarAvagI 101) bA0ciraMjIlAlajI sarAvagI 251) vA0 ratanalAlajI jhAMjharI 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, rA~cI 251) bA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI , 101) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 251) seTha gajarAjajI gaMgavAla 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 251) seTha suAlAlajI jaina 101) zrI phatehapura jaina samAja, kalakattA 251) bA0 mizrIlAla dharmacandajI 10.) guptasahAyaka, sadara bAjAra, meTha 251) seTha mAMgIlAlajI 101) zrI zIlamAlAdevI patnI DA0 zrIcandrajI, eTA 251) seTha zAntiprasAdajI jaina 101) lA0 makkhanalAla motIlAlajI ThekedAra, dehalI 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puraliyA 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina, kalamattA 5251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jaina, kalakattA 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalI 101) bA0 vaMzIdhara jugalakizorajI jaina, kalakattA 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 101) bA0 badrIdAsa AtmArAmajI sarAvago, paTanA 251) bA0 manoharalAla nanheMmalajI, dehalI 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 251) lA0 trilokacandajI, sahAranapura 101) bA0 mahAvIraprasAdajI eDavokeTa, hipAra 251) seTha chadAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda 101) lA0 balavantasiMhajo, hAMsI ji0hisAra P251) lA0 raghuvIrasiMhajI, jainAvAca kampanI, dehalI 101) kuvara yazavantasihajI, hAMsI ji. hisAra 251) rAyabahAdura seTha harakhacandajI jaina, rAMcI 101) seTha jokhArAma baijanAtha sarAvagI, kalakattA 251) seTha vaghI candajI gaMgavAla, jayapura sahAyaka 101) bA0 rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI 101) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI, dehalI 101) bA0 lAlacandajI bI0 seThI, ujjaina 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira' 101) bA0 lAlacandajI jaina sarAvagI , sarasAvA, ji. sahAranapura 4141 % 83 % 8 prakAzaka-paramAnandajI jaina zAstrI 1, dariyAgaMja dehlii| mudraka-rUpa-vANI priTiMga riyAgaMja, dehatI For Personal & Private Use Only