Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ manakAnta Azvina, saMvat 2005 :: aktUbara, san 1948 viSaya-sUcI kiraNa 10 viSaya pradhAna sampAdaka jugalakizora mukhtAra saJcAlaka-vyavasthApaka bhAratIya jJAnapITha, kAzI 366 1-madIyA dravya-pUjA (kavitA) 365 2-samantabhadra-bhAratIke kucha namUne (yuktyanuzAsana) .... 366 3-mahAvIrakI mUrti aura laGgoTI 4-gA~dhIjIkI jaina-dharmako dena 5-bhAratIya itihAsameM ahiMsA 375 6-ahArakSetrake prAcIna mUrti-lekha 383 7-narsa (kahAnI) ... 361 8-apabhraMzakA eka zRGgAra-vIra kAvya 364 ha-citra kSullaka zrIgaNezaprasAdajI varNI 405 10-samAja-sevakoMke patra .... 406 saha sampAdaka muni kAntisAgara darabArIlAla nyAyAcArya ayodhyAprasAda goyalIya DAlamiyAnagara (vihAra) -000-000 saMsthApaka-pravartaka vIrasevAmandira, sarasAvA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntakA 'sanmati - siddhasenAGka' anekAntakI agalI (11vIM) kiraNa 'sanmati - siddhasenAGka' ke rUpa meM vizeSAGka hogI, jisameM anekAntake pradhAna sampAdaka mukhtAra zrI jugalakizorajIkA 'sanmati - sUtra aura siddhasena' nAmakA eka bar3A hI mahatvapUrNa evaM gaveSaNApUrNa khAsa lekha (nibandha) rahegA, jo hAla hI meM unakI mahInoMkI anamola sAdhanA aura tapasyAse siddha ho pAyA hai| lekhameM sanmatisUtrakA paricaya dene aura mahatva batalAne ke anantara 1 granthakAra siddhasena aura unakI dUsarI kRtiyA~, 2 siddhasenakA samayAdika, 3 siddhasenakA sampradAya aura guNakIrtana nAmake tIna vizeSa prakaraNa haiM, jinameM gaharI chAna-bIna aura khojake sAtha apane-apane viSayakA pradarzana evaM vizada vivecana kiyA gayA hai| aura usake dvArA yaha spaSTa karake batalAyA gayA hai ki sanmatisUtra, nyAyAvatAra aura upalabdha sabhI dvAtriMzikAoM ko jo eka hI siddhasenakI kRtiyA~ mAnA jAtA tathA pratipAdana kiyA jAtA hai vaha saba bhArI bhUla, bhrAnta dhAraNA athavA g2alata kalpanAdikA pariNAma hai aura usake kAraNa Ajataka siddhasenake jo bhI paricaya-lekha jaina tathA jainetara vidvAnoMke dvArA likhe gaye haiM ve saba prAyaH khicar3I bane hue haiM aura kitanI hI g2alataphahamiyoMko janma de rahe tathA pracArameM lA rahe haiN| ina saba pranthoM ke kartA prAyaH tIna siddhasena haiM, jinameM katipaya dvAtriMzikAoM ke kartA pahale, sanmatisUtrake kartA dUsare aura nyAyAvatArake kartA tIsare siddhasena haiM - tInoMkA samaya bhI eka dUsarese bhinna hai, jise lekhameM spaSTa kiyA gayA hai / zeSa dvAtriMzikAoM ke kartA inhIMmeM se koI ho sakate haiN| sAtha hI, yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai ki sanmati sUtrake kartA siddhasena digambara sampradAyake eka mahAna AcArya the - zvetAmbara sampradAyane unheM samantabhadrakI taraha apanAyA hai / aneka dvAtriMzikAe~ bhI digambara siddhasenakI kRtiyA~ haiN| mukhtAra sAhabakI isa eka naI khojase zatAbdiyoMkI bhUloMko dUra honekA avasara milegA aura kitanI hI yathArtha vastusthiti sabhIke sAmane AegI, isameM jarA bhI sandeha nahIM hai / lekha vistRta, gambhIra tathA vicArapUrNa honepara bhI par3hane meM bar3A rocaka hai--: ekabAra par3hanA prArambha karake chor3aneko mana nahIM hotA- aura usameM dUsarI bhI kita hI bAtoMpara nayA prakAza DAlA gayA hai / pAThaka isa vizeSAGkako dekhakara prasanna hoMge aura vidvajjana usase apane-apane jJAnameM kitanI hI vRddhi karane meM samartha ho sakeMge, aisI dRr3ha AzA hai / For Personal & Private Use Only paramAnanda jaina zAstrI . prakAzaka 'anekAnta '
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM aham tva vizvatattva-prakAzaka vArSika mUlya 5) eka kiraNakA mUlya // nItiviroSadhyasIlokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIja bhuvnaikgururjytynekaantH| varSa 6 / kiraNa 10 vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama ), sarasAvA, jilA sahAranapura Azvinazukla, vIranirvANa-saMvata 2474, vikrama saMvat 2005 4 ] aktUbara 1948 RECEIOMISEDIOMISRO BECOMISEOCERASIDOMARY madIyA dravya-pUjA (zArdUlavikrIDitam) ... (1) nIraM kacchapa-mIna-bheka-kalitaM, 'tajjanma-mRtyAkulam, niHsAraM pratibudhya ratnanivahaM, nAnAvidhaM bhUSaNam / vatsocchiSTamayaM payazca, kusumaM ghrAtaM sadA SaTpadaiH / hRdya kAntisamanvitaM ca vasanaM sarva tvayA zrIpate !" miSTAnna ca phalaM ca nA'tra ghaTitaM ynmkssikaa'sprshitm| saMtyakta pramudA virAgamatinA tattam tvadana'dhunA 6 tatkiM deva ! samarpayAmi iti maccitta tu dolAyate // yadyA''rAdhya ! samarpayAmi bhagavan ! tad dhRSTatA me'khilA (3) BROGRERWEBAGHESAR DESegr@MISRO-COMICRO etaccA''hRdi vartate prabhuvara ! kSutta D vinAzAcca te tasmAnnyasta-zirogra-hasta-yugalo bhUtvA vinamrastvahaM, na @ nArthaH ko'pi hi vidyate rasayutai-ranAdipAnaiH saha / bhaktyA tvAM praNamAmi nAthamasaka-lokaika-dIpaM param / 6 6 no vAMchA na vinodabhAvajananaM naSTazca rAgo'khilaH, zaktyA stotraparo bhavAmi ca mudA dattA'vadhAnaH sadA, evaM tvarpaNa-vyarthatA gatagade, sadbhaSajA''narthyavan // etanme tava dravya-pUjanamaho ! mohAri-saMhAraye // FaceGHSICOMGISTERWEGIASROGRE S S For Personal & Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ samantabhadra-bhAratIke kucha namUne yuktyanuzAsana vizeSa - sAmAnya - viSakta-bheda- mahAsamudrako tirA jAtA hai-sarvAntavAna hai-sAmAnyavidhi-vyavaccheda-vidhAyi-vAkyam / vizeSa, dravya-paryAya, vidhi-niSedha, eka-aneka, Adi azeSa dharmoko liye huye hai-aura gauNa tathA mukhyakI abheda-buddharaviziSTatA syAd kalpanAko sAthameM liye huye hai-eka dharma mukhya hai to vyAvRttibuddhazca viziSTatA te // 6 // 1 dUsarA gauNa hai, isIse suvyavasthita hai, usameM asaMga'vAkya (vastutaH) vizeSa (visadRza pariNAma) aura tatA athavA virodhake liye koI avakAza nahIM hai / sAmAnya (sadRza pariNAma) ko liye huye jo (dravya jo zAsana-vAkya dharmomeM pArasparika apekSAkA pratiparyAyakI athavA dravya-guNa-karmakI vyaktirUpa) bheda . pAdana nahIM karatA-unheM sarvathA nirapekSa batalAtA hai haiM unake vidhi aura pratiSedha donoMkA vidhAyaka hotA vaha sarva dharmoMse zUnya hai-usameM kisI bhI dharmakA hai| jaise ghaTa lAo' yaha vAkya jisa prakAra ghaTake astitva nahIM bana sakatA aura na usakedvArA padAthalAnerUpa vidhikA vidhAyaka ( pratipAdaka) haiusI vyavasthA hI ThIka baiTha sakatI hai| ataH ApakA hI prakAra aghaTake na lAnerUpa pratiSedhakA bhI vidhAyaka yaha zAsanatIrtha sarva duHkhoMkA anta karanevAlA hai, hai, anyathA usake vidhAnArtha vAkyAntarake prayoga yahI niranta hai-kisI bhI mithyAdarzanake dvArA kA prasaMga AtA hai aura usa vAkyAntarake bhI khaMDanIya nahIM hai aura yahI saba prANayoMke abhyudayatatpratiSedhavidhAyI na honepara phira dUsare vAkyake. kA kAraNa tathA AtmAke pUrNa abhyudaya (vikAsa) prayogakI jarUrata upasthita hotI hai aura isa taraha kA sAdhaka hai aisA sarvodayatItha hai| vAkyAntarake prayogako kahIM bhI samApti bana na sakanese bhAvArthaH-ApakA zAsana anekAntake prabhAvase anavasthA doSakA prasaMga AtA hai, jisase kabhI bhI ghaTa sakala durnayoM (parasparanirapekSa nayoM) athavA mithyAke lAnerUpa vidhikI pratipatti nahIM bana sakatI / / / darzanoMkA anta (nirasana) karanevAlA hai aura ye ataH jo vAkya pradhAnabhAvase vidhikA pratipAdaka durnaya athavA sarvathA ekAntavAdarUpa mithyAdarzana hI hai vaha gauNarUpase pratiSedhakA bhI pratipAdaka hai aura saMsArameM aneka zArIrika tathA mAnasika duHkharUpa jo mukhyarUpase pratiSedhakA pratipAdaka hai vaha gauNa ApadAoMke kAraNa hote haiM, isaliye ina durnayarUpa rUpase vidhikA bhI pratipAdaka hai, aisA pratipAdana sidhyAdarzanoMkA anta karanevAlA honese ApakA karanA cAhiye / ___ zAsana samasta ApadAoMkA anta karanevAlA hai, (he vIra jina!) Apake yahA~-Apake syAdvAda- arthAt jo loga Apake zAsanatIrthakA Azraya lete zAsanameM-(jisa prakAra) abhedabuddhise (dravyatvAdi haiM use pUrNatayA apanAte haiM-unake midhyAdarzanAdi vyaktikI) aviziSTatA (samAnatA) hotI hai ( usI . dUra hokara samasta duHkha miTa jAte haiN| aura ve apanA prakAra) vyAvRtti(bheda)buddhise viziSTatAkI prApti hotI hai|' pUrNa abhyudaya-utkaSa evaM vikAsa-siddha karanemeM sarvAntavattadguNa-mukhya-kalpaM samartha ho jAte haiN| sarvAntazUnyaM ca mitho'napekSam / kAmaM dviSannapyupapatticakSuH. sarvA''padAmantakaraM nirantaM samIkSyatAM te samadRSTiriSTam / sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // 61 // (he vIra bhagavan !) ApakA tIrtha-pravacanarUpa tvayi dhruvaM khaNDita-mAna-zRGgo zAsana-arthAt paramAgamavAkya jisake dvArA saMsAra .. bhavatyabhadro'pi samantabhadraH // 62 // For Personal & Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] samantabhadra-bhAratIke kucha namUne [367 - dirUpa karmazatrukI-senAko na rAgAnnaH stotraM bhavati bhava-pAzani (he vIra jina !) Apake iSTa-zAsanase yatheSTa' ke saMsArabandhanoMko tor3anA-hameM bhI iSTa hai aura isa athavA bharapeTa dveSa rakhanevAlA manuSya bhI, yadi sama- liye yaha prayojana bhI isa stotrakI utpattikA eka dRSTi (madhyasthavRtti) huA; upapatti-cakSuse-mAtsaryake hetu hai / isa taraha yaha stotra zraddhA aura guNajJatAkI . tyAgapUrvaka yuktisaGgata samAdhAnakI dRSTise-Apake abhivyakti ke sAtha loka-hitakI dRSTiko liye huye hai|' iSTakA-zAsanakA-avalokana aura parIkSaNa karatA iti stutyaH stutyetridaza-muni-mukhyaiHpraNihitaiH hai to avazya hI usakA mAnazRGga khaMDita hojAtA hai stutaH zaktayA zreyaHpadamadhigastvaM jina ! mayA / aura vaha abhadra athavA mithyAdRSTi hotA huA bhI mahAvIro vIro durita-para-senA'bhivijaye. saba orase bhadrarUpa evaM samyagdRSTi bana jAtA hai| vidheyA me bhaktiM pathi bhavata evaa'prtinidhau||64 athavA yoM kahiye ki Apake zAsnatIrthakA upAsaka aura anuyAyI ho jAtA hai|' . he vIra jinendra! Apa cU~ki duritaparakI-mohAna rAgAnaH stAtra bhavAta bhava-pAza-cchiAda munA karane meM vIra haiM-vIryAtizayako prApta haiM-niHzreyasa na cA'nyeSu dvssaadpgup-kthaa'bhyaas-khltaa| padako adhigata (svAdhIna) karanese mahAvIra haiM aura kimu nyAyA'nyAya-prakRta-guNadoSajJa-manasoM . devendroM tathA munIndroM (gaNadhara devAdikoM) jaise svayaM hitA'nveSopAyastava gunn-kthaa-sngg-gditH||63|| stutyoMke dvArA ekAgramanase stutya haiM, isIse mere he vIra bhagavana ! ) hamArA yaha stotra Apa jaise mujha parikSApradhAnIke dvArA-zaktike anarUpa nati bhava-pAza-chedaka munike prati rAgabhAvase nahIM hai, na kiye gaye haiM / ataH apane hI mArgameM apane dvArA ho sakatA hai;- kyoMki idhara to hama parIkSA-pradhAnI anuSThita evaM pratipAdita samyagdarzana-jJAna cAritra haiM aura udhara Apane bhava pAzako chedakara saMsArase rUpa mokSamAgameM, jo pratinidhirahita hai-anyayogaapanA sambandha hI alaga kara liyA hai; aisI hAlatameM vyavacchedarUpase nirNIta hai arthAt dUsarA koI bhI Apake vyaktitvake prati hamArA rAga-bhAva isa mArga jisake jor3akA athavA jisake sthAnapara pratistotrakI utpattikA koI kAraNa nahIM ho sktaa| SThita honeke yogya nahIM hai merI bhaktiko savizeSa dUsaroMke prati dveSabhAvase bhI isa stotrakA koI rUpase caritArtha karo-Apake mArgakI amoghatA . * sambandha nahIM hai; kyoMki ekAntavAdiyoMke sAtha aura usase abhimata phalakI siddhiko dekhakara merA arthAt unake vyaktitvake prati hamArA koI dveSa nahIM hai anurAga (bhaktibhAva) usake prati uttarottara bar3he, -hama to durguNoMkI kathAke abhyAsako 'khalatA' jisase maiM bhI usI mArgakI ArAdhanA-sAdhanA karatA samajhate hai aura usa prakArakA abhyAsa na honese huA karma zatruoMkI senAko jItanemeM samartha vaha 'khalatA hamameM aura imaliye dasaroMke prati hoU~ aura niHzreyasa (mokSa) padako prApta karake saphala dveSabhAva bhI isa stotrakI utpattikA kAraNa nahIM ho manoratha ho skuuN| kyoMki saccI saviveka-bhakti hI sktaa| taba phira isakA hetu athavA uddeza ? uddeza mAgakA anusaraNa karanemeM paramaM sahAyaka hotI hai yahI hai ki jo loga nyAya-anyAyako pahacAnanA aura jisakI stuti kI jAtI hai usake mArgakA anucAhate haiM aura prakRta padArthake guNa-doSoM ko jAnane- saraNa karanA athavA usake anUkUla calanA hI stutikI jinakI icchA hai unake liye yaha stotra ko sArthaka karatA hai, isIse stotrake antameM aisI 'hitAnveSaNake upAyasvarUpa' ApakI guNakathAke phalaprAptikI prArthanA athavA bhAvanA kI gaI sAtha kahA gayA hai| isake sivAya jisa bhava-pAzako iti yuktynushaasnm| . Apane cheda diyA hai use chedanA-apane aura dUsaroM jugalakizora mukhtAra For Personal & Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIrakI mUrti aura laGgoTI (lekhaka-zrI'lokapAla') eka dina maiM bAbU raghuvIrakizorajIke sAtha vRndA- lakSaNa hai| dekheM, bhArata kabataka mAnasika patanake vana gayA / vahA~ unhoMne rAstemeM bir3alAmandira khaDDese Upara uThatA hai| dikhalAyA aura mandirameM cAroM tarapha dekhate bhAlate tathA jabataka eka patalI-sI bhI laGgoTI kisIke lie idhara udhara ghUmate hue eka jagaha eka jainamUrti zrIvarddhamAna rakhanI Avazyaka rahegI tabataka vaha pUrNarUpase mahAvIra svAmIkI banI huI dikhlaayii| aura mesa nirvikAra ho hI nahIM sktaa| aura adhika kapar3oMkI dhyAna vizeSataurase eka bAtakI tarapha AkarSita kiyA kauna kahe kevala-mAtra eka laGgoTIkA bhI rakhanA hI yaha ki mUrti laGgoTI pahanI huI banAI gaI hai| mujhe duHkha sAbita karatA hai ki laGgoTI pahananevAlA vyakti huaa|khed hai ki ye loga digaMbaratvakA mahatva nahIM samajha pUrNarUpase nirvikAra nahIM hai| isake atirikta bhI sake aura yaha ina logoMkI mAnasika kamajorI tathA laGgoTI jabataka maujUda hai vaha nirvikAra yA ekadama vikArakA sUcaka hai jisane ulaTI bAteM sunate aura parama nizcinta ho hI kaise sakatA hai ? laGgoTI gandI vartate rahaneke kAraNa jar3a pakar3a lI hai| saccI bAta hogI mailI hogo-badabU karago-use sApha karanA jAnanekI koziza kauna kahe use sunanA bhI gavArA yA sApha rakhanA eka phikara yA cintA to yahI huii| karane yA baradAzta karaneko taiyAra nhiiN| aisA vAtA- phaTa jAya to dUsarIkA prabandha karanA-ityAdi / varaNa Aja bhAratameM paidA kara diyA gayA hai ki loga yaha to huI sAMsArika bAta jo hara AdamI yadi vAra soce-samajhe-vicAre hI yoM hI kisI bAtapara samajhanA cAhe to svayaM samajha sakatA hai yadi ThIka nire bevakUpha aura bhauMdU-sA ha~sa dene meM hI apanI yA mAnasika sthitimeM ho to| Age tatvataH dekhA jAya apane dharmakI bahAdurI samajhate haiN| ise hama ajJAna to jisane saMsArakA saba kucha jAna liyA usake lie na kaheM to aura kyA kaheM ? Aja kaoNlejoMmeM jAie- kyA chipA raha jAtA hai vaha to saba kucha ekadama jaina lar3ake adhikatara jainamandiroMmeM jAnemeM zarmAte haiM khulA huA yoM hI pratyakSa dekhatA yA jAnatA hai| jaba aura nahIM jAte haiM, kevala isa lie ki dasa AdamI kisIko samatA prApta ho jAya, sabameM vaha eka hI zuddha kisI lar3akeko yaha kahakara lajavA dete haiM ki vaha "naGge" AtmAkA darzana karane lage yA usako dekhane lage jo svayaM devatAoMkI pUjA karatA hai| dasa AdamI milakara usake zarIrake andara hai-yA vaha sabhIko apane kisI bhI bar3ese bar3e vidvAna yA vyaktiko ha~sakara samAna kevala AtmArUpa hI dekhane lage to phira vahA~ aura tAlI pITakara bevakUpha banA dete haiM yA banA sakate pardekI kyA jarUrata raha jAtI hai ? paramavItarAgI, haiN| yahI tarIkA abataka khAsataurase jaina-dharma yA * sarvajJa-sarvadarzI aura pUrNataH zakti-sampanna mahAtmA jainadharmAvalambiyoMke sAtha vartA jAtA rahA hai / jaba kisake liye laGgoTI lagAe ? use na apane liye tarka aura buddhise koI hAra jAtA hai taba inhIM oche jarUrata rahatI hai aura na dUsaroMkI khAtira / vAstavameM taura-tarIkoMko apanAtA hai / khaira, ye saba to purAnI saviveka digambaratvakA bar3A mahatva hai jo sAdhAraNataH bAteM ho giiN| aba to milane-milAnekA samaya hai sabhIke dimAgameM ghusanA sambhava nhiiN| jisa samaya isa aura sabhI eka dUsarese milanA yA eka dUsarekI viSayakI mahattA logoMko jJAta hojAya usI samaya samabAtoMko samajhanekI ceSTA karane lage haiN| yaha acchA jhanA cAhieki aba deza yA saMsArake utthAnameM dera nhiiN| Jain Education Interational For Personal & Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ gA~dhIjIkI jaina-dharmako dena (zrI paM0 sukhalAlajI) dharmake do rUpa hote haiM / sampradAya koI bhI ho usakA dharma bAharI aura bhItarI do rUpoM meM calatA rahatA hai| brAhma rUpako hama dharma kalevara' kaheM to bhItarI rUpa ko 'dharma cetanA' kahanA cAhiye / dharma kA prArambha, vikAsa aura pracAra manuSya jAti meM hI huA hai| manuSya khuda na kevala cetana hai aura na kevala deha / vaha jaise sacetana deharUpa hai vaise hI usakA dharmaM bhI cetanAyukta kalevara rUpa hotA hai / cetanA kI gati pragati aura avagati kalevara ke sahAre ke binA sambhava hai / dharma cetanA bhI bAharI AcAra rIti- rasma, rUr3hi - praNAlI Adi kalevarake dvArA hI gati, pragati aura avagati ko prApta hotI rahatI hai / dharma jitanA purAnA utane hI usake kalevara nAnA-. rUpase adhikAdhika badalate jAte haiN| agara koI dharma jIvita ho to usakA artha yaha bhI hai ki usake kaise bhI bhadde yA acche kalevarameM thor3A-bahuta cetanAkA aMza kisI na kisI rUpameM maujUda hai| niSprANa deha sar3a-gar3akara astitva ga~vA baiThatI hai / cetanAhIna sampradAya kalevara kI bhI vahI gati hotI hai / jaina paramparAkA prAcIna nAma rUpa kucha bhI kyoM na rahA ho; para usa samayase abhItaka jIvita hai jaba jaba usakA kalevara dikhAvaTI aura rogagrasta huA hai taba taba usakI dharma cetanAkA kisI vyaktimeM vizeSarUpase spandana prakaTa huA hai| pArzvanAthake bAda mahAvIrameM spandana tIvrarUpase prakaTa huA hai jisakA itihAsa sAkSI hai / dharmacetanAke mukhya do lakSaNa haiM jo sabhI dharmasampradAyoMmeM vyakta hote haiN| bhale hI usa AvirbhAvameM tAratamya ho / pahalA lakSaNa hai, 'anyakA bhalA karanA' aura dUsarA lakSaNa hai 'anyakA burA na karanA' / ye vidhi - niSedharUpa yA hakAra nakArarUpa sAtha hI sAtha calate haiM / ekake sivAya dUsarekA sambhava nahIM / jaise-jaise dharmacetanAkA vizeSa aura utkaTa spandana vaise-vaise ye donoM vidhi-niSedharUpa bhI adhikAdhika sakriya hote haiM / jaina- paramparAkI aitihAsika bhUmikA ko hama dekhate haiM to mAlUma par3atA hai ki usake itihAsa kAlase hI dharmacetanAke ukta donoM lakSaNa sAdhAraNarUpameM na pAye jAkara asAdharaNa aura vyApakarUpameM hI pAye jAte haiM / jaina - paramparAkA aitihAsika purAvA kahatA hai ki sabakA arthAt prANImAtrakA, jisameM manuSya, pazu-pakSI ke alAvA sUkSma kITa jantu takakA samAveza ho jAtA hai - saba tarahase bhalA kro| isI taraha prANImAtrako kisI bhI prakArase takalIpha na do / yaha purAvA kahatA hai ki jaina paramparAgata dharmacetanAkI vaha bhUmikA prAthamika nahIM hai / manuSyajAtike dvArA dharmacetanAkA jo kramika vikAsa huA hai usakA paripakka vicArakA znaya aitihAsika dRSTise bhagavAn mahAvIrako to avazya hai hI / koI bhI satpuruSArthI aura sUkSmadarzI dharmapuruSa apane jIvanameM dharmacetanAkA kitanA hI spaMdana kyoM na kare para vaha prakaTa hotA hai sAmayika aura dezakA - lika AvazyakatAoM kI pUrtike dvaaraa| hama itihAsa 'jAnate haiM ki mahAvIrane sabakA bhalA karanA aura kisIko takalIpha na denA ina do dharmacetanAke rUpoM ko apane jIvanameM ThIka-ThIka prakaTa kiyaa| prakaTIkaraNa sAmayika jarUratoMke anusAra maryAdita rahA / manuSyajAtikI usa samaya aura usa dezakI nirbalatA, jAtibhedameM, chUAchUtameM, strI kI lAcArImeM For Personal & Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 ] anekAnta [ varSa aura yajJIyahiMsAmeM thii| mahAvIrane inhIM nirbalatAoM mAlUma hote rahe; para aparigrahakA prANa unameM kamase kA sAmanA kiyaa| kyoMki unakI dharmacetanA apane kama rhaa| isIliye sabhI phirakoMke tyAgI apariAsapAsa pravRtta anyAyako saha na sakatI thii| graha vrata kI duhAI dekara naMge pA~vase calate dekhe jAte isI karuNAvRttine unheM aparigrahI banAyA / apari- haiM lU~cana rUpase bAla taka hAthase khIMca DAlate haiM, praha bhI aisA ki jisameM na ghara-bAra aura na vastra- nirvasana bhAva bhI dhAraNa karate dekhe jAte haiM. sUkSmapAtra / isI karuNAvRttine unheM dalita-patitakA uddhAra jantu kI rakSAke nimitta muMhapara kapar3A taka rakha lete karaneko prerita kiyaa| yaha to huA mahAvIra kI haiM, para ve aparigrahake pAlanake liye anivArya rUpase dharmacetanAkA spNdn| Avazyaka aisA svAvalambI jIvana karIba-karIba ga~vA para unake bAda yaha spaMdana jarUra manda huA aura bahA aura baiThe haiN| unheM aparigrahakA pAlana gRhasthoM kI madada dharmacetanAkA poSaka dharma kalevara bahuta bar3hane lagA, ke sivAya sambhava nahIM dIkhatA / phalataH ve adhikAbar3hate-bar3hate usa kalevarakA kada aura vajana itanA - dhika para-parizramAvalambI hogaye haiN| bar3hA ki kalevara kI puSTI aura bRddhike sAtha hI cetanA ___ bezaka, pichale DhAI hajAra varSoMmeM dezake vibhinna kA spaMdana manda hone lgaa| jaise pAnI sUkhate hI yA bhAgoMmeM aise ine-gine anAgAra tyAgI aura sAgAra kama hote hI nIce kI miTTImeM darAreM par3atI haiM aura gRhastha avazya hue haiM jinhoMne jaina paramparA kI miTrI eka rUpa na raha kara vibhakta ho jAtI hai vaise hI mUrchita-sI dharmacetanAmeM spaMdanake prANa phUMke / para eka jaina paramparAkA dharmakalevara bhI aneka Tukar3oMmeM to vaha spaMdana sAmpradAyika DhaGgakA thA jaisA ki vibhakta huA aura ve Tukar3e cetanAspaMdanake mithyA anya sabhI sampradAyoMmeM huA hai, aura dUsare vaha abhimAnase prerita hokara ApasameM hI lar3ane-jhagar3ane spaMdana aisI koI dRr3ha nIMvapara na thA jisase cirakAla lge| jo dharmacetanAke spaMdanakA mukhya kAma thA vaha taka Tika ske| isaliye bIca-bIcameM prakaTa hue gauNa hogayA aura dharmacetanA kI rakSAke nAmapara ve dharmacetanAke spaMdana arthAt prabhAvanAkArya satata cAlU mukhyatayA gujArA karane lge| raha na ske| ____dharma-kalevarake phirakoMmeM dharmacetanA kama hote hI pichalI zatAbdImeM to jaina samAjake tyAgI AsapAsake virodhI baloMne unake Upara burA asara aura gRhastha donoMkI manodazA vilakSaNa-sI hogaI DAlA / sabhI phirake mukhya uddezyake bAremeM itane thI ve paramparAprApta satya, ahiMsA aura aparigrahake nirbala sAbita hue ki koI apane pUjya puruSa mahAvIra Adarza saMskAra kI mahimAko chor3a bhI na sake the aura kI pravRttiko yogya rUpameM Age na bar3hA ske| strI- jIvanaparyantameM ve hiMsA, asatya aura parigrahake saMskAroM uddhAra kI bAta karate hue bhI ve strIke abalApanake kA hI samarthana karate jAte the| aisA mAnA jAne lagA poSaka hI rhe| ucca-nIca bhAva aura chUAchUtake thA ki kuTumba, samAja, grAma, rASTra Adise sanbandha dUra karane kI bAta karate hue bhI ve jAtivAdI brAhmaNa rakhane vAlI pravRttiyA~ sAMsArika haiM, duniyAvI haiM, paramparAke prabhAvase baca na sake aura vyavahAra tathA avyavahArika haiN| isaliye aisI Arthika audyogika dharmakSetrameM ucca-nIca bhAva aura chUAchUtapaneke aura rAjakIya pravRttiyoMmeM na to satya sAtha de zikAra bana gye| yajJIyahiMsAke prabhAvase ve jarUra. sakatA hai. na ahiMsA kAma kara sakatI hai aura na baca gaye aura pazu-pakSI kI rakSAmeM unhoMne hAtha ThIka aparigrahavrata hI kAryasAdhaka bana sakatA hai / ye dharma ThIka baTAyA; para ve aparigrahake prANa mUrkhAtyAgako siddhAnta sacce haiM sahI, para inakA zuddha pAlana duniyA ga~vA baiThe / dekhanemeM to sabhI phirake aparigrahI ke bIca saMbhava nhiiN| isake liye to ekAnta banavAsa Jain Education Interational For Personal & Private Use Only www.lainelibrary.org
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ karaNa 10 ] gA~dhIjIkI jaina dharmako dena [371 aura saMsAra tyAga hI caahiye| isa vicArane ana- jaina samAjake apane nijI bhI prazna the| jo ulajhanoMse gAra tyAgiyoMke manapara bhI aisA prabhAva jamAyA pUrNa the| ApasameM phirakAbandI, dharmake nimitta adharma thA ki ve rAta dina satya, ahiMsA aura aparigrahakA poSaka jhagar3e, nivRttike nAmapara niSkiyatA zrI upadeza karate hue bhI duniyAvI-jIvanameM una upadezoM aidIpana kI bAr3ha, naI pIr3hImeM purAnI cetanAkA virodha ke sacce pAlanakA koI rAstA dikhA na sakate the| ve aura naI cetanAkA avarodha, satya, ahiMsA aura thaka kara yahI kahate the ki agara saccA dharma pAlana aparigraha jaise zAzvata mUlya vAle siddhAntoMke prati karanA ho to tuma loga ghara chor3o, kuTumba samAja aura sabakI dekhAdekhI bar3hatI huI azraddhA ye jaina samAjakI rASTrakI jabAbadehI chor3o, aisI javAbadehI aura satya- samasyAe~ thiiN| ahiMsA aparigrahakA zuddha pAlana donoM eka sAtha .. sambhava nhiiN| aisI manodazAke kAraNa tyAgI gaNa ___ isa andhakAra pradhAna rAtrimeM aphrikAse eka karmavIrakI halacalane logoMkI A~kheM kholii| vahI dekhanemeM avazya anagAra thA, para usakA jIvana karmavIra phira apanI janma-bhUmi bhArata bhUmimeM pIche tattvadRSTise kisI bhI prakAra agArI gRhasthoM kI lauTA / Ate hI satya, ahiMsA aura apariprahakI ra apekSA vizeSa unnata yA vizeSa zuddha banane na pAyA nirbhaya aura gaganabhedI vANI zAnta-svarase aura thaa| isaliye jaina samAja kI sthiti aisI hogaI thI jIvana-vyavahArase sunAne lagA / pahale to jaina ki hajAroMkI saMkhyA sAdhu-sAdhviyoMke satata hote hAta samAja apanI saMskAra-cyutike kAraNa cauMkA / use rahanepara bhI samAjake utthAnakA koI saccA kAma bhaya mAlUma huA ki duniyAkI pravRtti yA sAMsArika hone na pAtA thA aura anuyAyI gRhasthavarga to sAdhu rAjakIya pravRttike sAtha satya, ahiMsA aura aparigraha sAdhviyoMke bharose rahanekA itanA Adi ho gayA . kA mela kaise baiTha sakatA hai ? aisA ho to phira tyAga thA ki vaha haraeka bAtameM nikammI prathAkA tyAga mArga anagAra dharma jo hajAroM varSase calA AtA hai sudhAra, parivartana vagairaha karanemeM apanI buddhi aura vaha naSTa hI ho jaaygaa| para jaise-jaise kamavIra gA~dhI sAhasa hI ga~vA baiThA thaa| tyAgIvarga kahatA thA ki ekake bAda eka naye-naye sAmAjika aura rAjakIya hama kyA kareM ? yaha kAma to gRhasthoMkA hai| gRhastha kahate the ki hamAre siramaura guru haiN| ve mahAvIrake kSetrako sara karate gaye aura dezake uccase ucca mastiSka pratinidhi haiM. zAstrajJa haiM, ve hamase adhika jAna sakate. . bhI unake sAmane jhukane lge| kavIndra ravIndra, lAlA haiM, unake sujhAva aura unakI sammatike binA hama kara lAjapatarAya, dezabandhudAsa, motIlAla neharU Adi hI kyA sakate haiM ? gRhasthoMkA asara hI kyA par3egA? mukhya rASTrIya puruSoMne gA~dhIjIkA netRtva mAna liyaa| sAdhuoMke kathanako saba loga mAna sakate haiM .. vaise-vaise jaina samAjakI bhI suSupta aura mucchitasI ityAdi / isa taraha anya dharma samAjoM kI taraha jaina / dhamacetanAmeM spandana zurU huaa| spandanakI yaha lahara samAjakI naiyA bhI hara eka kSetrameM ulajhanoMkI kramazaH aisI bar3hatI aura phailatI gaI ki jisane bha~varameM phaMsI thii| 35 varSake pahalekI jaina samAjakI kAyA hI palaTa dii| jisane 35 varSake pahalekI jaina samAjakI bAharI aura ____ sAre rASTrapara pichalI sahasrAbdIne jo AfateM bhItarI dazA A~khoM dekhI hai aura jisane pichale 35 DhAI thIM aura pazcimake samparkake bAda videzI rAjya- varSoMmeM gA~dhIjIke kAraNa jaina samAjameM satvara prakaTa ne pichalI do zatAbdiyoMmeM gulAmI, zoSaNa aura hone vAle sAtvika dharmaspandanoMko dekhA hai vaha yaha ApasI phUTakI jo Aphata bar3hAI thI usakA zikAra vinA kahe nahIM raha sakatA ki jaina samAjakI dharmato jaina samAja zata pratizata thA hI, para usake alAvA cetanA-jo gA~dhIjIkI dena hai-vaha itihAsa kAlameM For Personal & Private Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 ] anekAnta [ varSa abhUtapUrva hai / aba hama saMkSepameM yaha dekheM ki gA~dhIjI jAdUse strI zakti itanI adhika prakaTa huI ki aba to kI yaha dena kisa rUpameM hai| ... . puruSa use abalA kahanemeM sakucAne lgaa| jaina striyoM jaina samAjameM jo satya aura ahiMsAkI sArvatrika ke dilameM bhI aisA kucha camatkArika parivartana huA kAryakSamatAke bAremeM avizvAsakI jar3a jamI thI, ki ve aba apaneko zaktizAlI samajhakara jabAbadehI gA~dhIjIne dezameM Ate hI sabase prathama usapara kuThArA- ke choTe moTe aneka kAma karane lagI aura AmatauraghAta kiyaa| jaina logoMke dilameM satya aura ahiMsAke se jainasamAjameM yaha mAnA jAne lagA ki jo strI prati janmasiddha Adara to thA hii| ve sirpha prayoga aihika bandhanoMse mukti pAnemeM asamartha hai vaha sAdhvI karanA jAnate na the aura na koI unheM prayogake dvArA banakara bhI pAralaukika mukti pA nahIM sktii| isa una siddhAntoMkI zakti dikhAne vAlA thaa| gA~dhIjIke mAnyAse jaina bahanoMke sUkhe aura pIle ceharepara surthI ahiMsA aura satyake saphala prayogoMne aura kisI A gaI aura vaha dezake kone konemeM javAbadehIke samAjakI apane sabase pahale jaina samAjakA dhyAna aneka kAma saphalatApUrvaka karane lgiiN| aba unheM khiiNcaa| aneka bUr3he taruNa aura sabhya zurUmeM kutUhala- tyaktApana, vidhavApana yA lAcAra kumArIpanakA koI vaza aura pIche laganIse gA~dhIjIke AsapAsa ikaTThe duHkha nahIM staataa| yaha strIzaktikA kAyApalaTa hai| hone lge| jaise jaise gA~dhIjIke ahiMsA aura satya- yoM to jaina loga siddhAntarUpase jAti bheda aura chuAke prayoga adhikAdhika samAja aura rASTravyApI hote. chUtako bilkula mAnate na the aura isImeM apanI gaye vaise vaise jaina samAjako virAsatameM milI ahiMsA- paramparAkA gaurava bhI samajhate the; para isa siddhAntako vRttipara adhikAdhika bharosA hone lagA aura phira to vyApakataurase ve amalameM lAnemeM asamartha the| gA~dhI vaha unnata mastaka aura prasannavadanase kahane lagA ki jIkI prAyogika aMjanazalAkAne jaina samajhadAroMke 'ahiMsA paramo dharmaH' yaha jo jaina paramparAkA mudrA- netra khola diye aura unameM sAhasa bhara diyA phira to lekha hai usIkI yaha vijaya hai| jaina paramparA strokI ve harijana yA anya dalitavargako samAna bhAvase samAnatA aura muktikA dAvA' to karatI hI ArahI apanAne lge| aneka bUr3he aura yuvaka strI-puruSoMkA thI; para vyavahArameM use usake abalApanake sivAya khAsa ekavarga dezabharake jaina samAjameM aisA taiyAra kucha najara AtA na thaa| usane mAna liyA thA ki ho gayA hai ki vaha aba rUr3hicusta mAnasakI bilkula tyaktA, vidhavA aura lAcAra kumArIke liye ekamAtra maravAha binA kiye harijana aura dalitavargakI sevAmeM balaprada muktimArga sAdhvI bananekA hai| para gA~dhIjIke yA to par3a gayA hai, yA usake liye adhikAdhika jAdane yaha sAbita kara diyA ki agara strI kisI sahAnubhUti pUrvaka sahAyatA karatA hai| apekSAse abalA hai to puruSa bhI abala hI hai| agara jainasamAjameM mahimA ekamAtra tyAgakI rahI. para puruSako sabala mAna liyA jAya to strIke abalA koI tyAgI nivRtti aura pravRttikA sumela sAdha na rahate vaha sabala bana nahIM sktaa| kaI aMzoMmeM to sakatA thaa| yaha pravRttimAtrako nivRtti virodhI samajha puruSakI apekSA svIkA bala bahuta hai| yaha bAta gA~dhI kara anivAryarUpase Avazyaka aisI pravRttikA bojha jIne kevala dalIloMse samajhAI na thI, para unake bhI dasaroMke kandhe DAlakara nivRttikA santoSa anubhava karatA thaa| gA~dhIjIke jIvanane diyA ki nivRtti aura 1 yaha zvetAmbara paramparAkI dRSTise hai| pravRtti vastutaH paraspara viruddha nahIM hai| jarUrata hai to digambara-paramparA strI-mukti nahIM maantii| donoMke rahasya pAnekI / samaya pravRttikI mA~ga kara rahA -sampAdaka thA aura nivRttikI bhii| mumelake binA donoM nirarthaka For Personal & Private Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] gA~dhIjIkI jaina dharmako dena [373 hI nahIM balki samAja aura rASTraghAtaka siddha ho rahe vijaya kaise pAyA jA sakatA hai ? anekAntavAdake the| gA~dhIjIke jIvanameM nivRtti aura pravRttikA aisA himAyatI kyA gRhastha kyA tyAgI sabhI phirakebandI sumela jainasamAjane dekhA jaisA gulAbake phUla aura aura gaccha-gaNake aikAntika kadAgraha aura jhagar3emeM suvaasmeN| phira to mAtra gRhasthoMkI hI nahIM, balki 'phaMse the| unheM yaha patA hI na thA ki anekAntakA tyAgI anagAroM takakI A~kheM khula gii| unheM aba yathArtha prayoga samAja aura rASTa kI saba pravRttiyoMmeM jaina zAstroMkA asalI marma dikhAI diyA yA ve zAstroM- kaise saphalatApUrvaka kiyA jA sakatA hai ? gA~dhIjI ko naye arthameM naye sirese dekhane lge| kaI tyAgI takhtepara Aye aura kuTumba, samAja, rASTrakI saba apanA bhikSuveSa rakhakara bhI yA chor3akara bhI nivRtti- pravRttiyoMmeM anekAntadRSTikA aisA sajIva aura pravRttike gaGgA-yamunA saMgamameM snAna karane Aye aura saphala prayoga karane lage ki jisase AkRSTa hokara ve aba bhinna-bhinna sevAkSetrAme par3akara apanA ana- samajhadAra jainavarga yaha antaHkaraNase mahasasa karane gArapanA sacce arthameM sAbita kara rahe haiM / jaina gRhastha- lagA ki bhaGgajAla aura vAdavijayameM to anekAntakA kI manodazAmeM bhI niSkriya nivRttikA jo ghuna lagA kalevara hI hai| usakI jAna nahIM / jAna to vyavahArake thA vaha haTA aura aneka bUr3he javAna nivRtti priya jaina saba kSetroMmeM anekAntadRSTikA prayoga karake virodhI strI-puruSa niSkAma pravRttikA kSetra pasanda kara apanI dikhAI dene vAle baloMkA saMgharSa miTAnemeM hI hai| nivRtti-priyatAko saphala kara rahe haiN| pahale bhikSubhikSuNiyoMke liye eka hI rAstA thA ki yA to ve veSa ma jana paramparAma vijaya seTha aura vijayA seThAnI jaina paramparAmeM vijaya seTha aura vijayA seThAnI dhAraNa karaneke bAda niSkriya banakara dUsarokI sevA isa dampatI yugalake brahmacaryakI bAta hai / jisameM donoM lete rahe, yA dUsaroMkI sevA karanA cAheM to ve veSa kA sAhacarya aura sahajIvana hote hue bhI zuddha brahmacarya choDakara apraSThita banakara samAjabAhya ho jaayeN| pAlanakA bhAva hai / isI taraha sthUlibhadra munike brahmagA~dhIjIke naye jIvanake naye arthane niSprANase tyAgI carya kI bhI kahAnI hai jisameM eka munine apanI pUrva vargameM bhI dharmacetanAkA prANa spandana kiyaa| aba use paricita vezyAke sahavAsameM raha kara bhI vizuddha brahmana to jarUrata hI rahI bhikSuveSa pheMka denekI aura na Dara carya pAlana kiyA hai| abhI taka aisI kahAniyA~ rahA apratiSThitarUpase samAMjabAhya honekA / aba lokottara samajhI jAtI rhiiN| sAmAnya janatA yahI niSkAma sevApriya jaina bhikSugaNake lie gA~dhIjIke samajhatI rahI ki koI dampatI yA strI-puruSa sAtha raha jIvanane aisA vizAla kArya-pradeza cuna diyA hai, kara vizuddha brahmacarya pAlana kare to vaha daivI camatkAra jisameM koI bhI tyAgI nirdambha bhAvase tyAgakA jaisA hai| para gA~dhIjIke brahmacaryavAsane isa ati AsvAda letA huA samAja aura rASTrake lie Adarza kaThina aura lokottara samajhI jAne vAlI bAtako bana sakatA hai| prayatna sAdhya para itanI lokagamya sAbita kara diyA __jainaparamparAko apane tatvajJAnake anekAnta ki Aja aneka dampatI aura strI-puruSa sAtha raha kara siddhAntakA bahuta bar3A garva thA / vaha samajhatI thI ki vizuddha brahmacarya pAlana karanekA nirdambha prayatna karate aisA siddhAnta anya 'kisI dharma paramparAko nasIba haiN| jaina samAjameM bhI aise aneka yugala maujUda haiN| nahIM hai; para khuda jaina paramparA usa siddhAntakA sarva aba unheM koI sthUlibhadra kI koTimeM nahIM ginatA / loka hitakAraka rUpase prayoga karanA to dUra rahA, hAlA~ki unakA brahmacarya-puruSArtha vaisA hI hai| rAtripara apane hitameM bhI usakA prayoga karanA jAnatI na bhojanatyAga aura upabhoga-paribhoga parimANa tathA thii| vaha jAnatI thI itanA hI ki usa vAdake nAma upavAsa, AyaMbila jaise vrata-niyama naye yugameM kevala para bhaGgajAla kaise kiyA jA sakatA hai aura vivAdameM upahAsakI dRSTi se dekhe jAne lage the aura zraddhAlu loga For Personal & Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 ] anekAnta [ varSa ha ina vratoMkA AcaraNa karate hue bhI koI tejasvitA kAraNa hI aba jaina samAja ahiMsA, strI-samAnatA prakaTa na kara sakate the| una logoMkA vrata-pAlana varga-samAnatA, nivRtti aura anekAntadRSTi ityAdi kevala rUr3hidharma-sA dIkhatA thaa| mAnoM unameM bhAvaprANa apane virAsatagata purAne siddhAntoMko kriyAzIla rahA hI na ho| gA~dhIjIne inhIM vratoMmeM aisA prANa aura sArthaka sAbita kara sakatA hai| phUMkA ki Aja koI inake makhaulakA sAhasa nahIM jaina paramparAmeM "brahmA vA viSNurvA haro jino vA kara sktaa| gA~dhIjIke upavAsake prati duniyA-bhara namastasmai" jaise sarvadharmasamanvayakArI aneka udgAra kA Adara hai| unake rAtribhojanatyAga aura ine-gine maujUda the| para Ama taurase usakI dharmavidhi aura khAdya peyake niyamako Arogya aura subhIte kI dRSTi prArthanA bilkula sAmpradAyika bana gaI thii| usakA se bhI loga upAdeya samajhate haiN| hama isa taraha kI caukA itanA choTA bana gayA thA ki usameM ukta aneka bAteM dekha sakate haiM jo paramparAse jaina samAja udgArake anurUpa saba sampradAyoMkA samAveza duHsaMbhava meM cirakAlase calI AtI rahanepara bhI tejohIna-sI hogayA thaa| para gA~dhIjI kI dharmacetanA aisI jAga- . dIkhatI thIM; para aba gA~dhIjIke jIvanane unheM zrAda- rita huI ki dharmoko bAr3AbandIkA sthAna rahA hI nhiiN| rAspada banA diyA hai| gA~dhIjIkI prArthanA jisa jainane dekhI sunI ho vaha jainaparamparAke eka nahIM aneka susaMskAra jo. ra kRtajJatA pUrvaka binA kabUla kiye raha nahIM sakatA ki _ 'brahmA vA viSNurvA' kI udAtta bhAvanA yA 'rAma kaho sapta yA mUrchita par3e the unako gA~dhIjI kI dharmacetanAne rahimAna kaho kI abheda bhAvanA jo jaina paramparAmeM spaMdita kiyA, gatizIla kiyA aura vikasita bhI mAtra sAhityika vastu bana gaI thii| use gA~dhIjIne kiyaa| yahI kAraNa hai ki apekSAkRta isa choTese aura vikasita rUpameM sajIva aura zAzvata kiyaa| samAjane bhI anya samAjoM kI apekSA adhika ___hama gA~dhIjIkI denako eka-eka karake na to ginA saMkhyaka sevA-bhAvI strI-puruSoMko rASTrake caraNoMpara arpita kiyA hai, jisameM bUr3he, javAna, strI-puruSa hona sakate haiM aura na aisA bhI kara sakate haiM ki gA~dhIjI kI amuka dena to mAtra jaina-samAjake prati hI hai hAra taruNa-taruNI aura tyAgI bhikSu vargakA bhI / aura anya samAjake prati nahIM / varSA hotI hai taba samAveza hotA hai| kSetrabheda nahIM dekhtii| sUrya candra prakAza pheMkate haiM taba ___ mAnavatAke vizAla arthameM to jaina samAja anya bhI sthAna yA vyaktikA bheda nahIM karate / to bhI samAjoMse alaga nahIM / phira bhI usake paramparAgata jisake ghar3emeM pAnI AyA aura jisane prakAzakA saMskAra amaka aMzameM itara samAjoMse jade bhI haiN| sakha anabhava kiyA. vaha to laukika bhASAmeM yahI ye saMskAra mAtra dharma kalevara bana dharmacetanAkI kahegA ki varSA yA candra sUryane merepara itanA upabhUmikAko chor3a baiThe the / yoM to gA~dhIjIne vizvabharake kAre kiyaa| isI nyAyase isa jagaha gA~dhIjIkI dena samasta sampradAyoM kI dharmacetanAko utprANita kiyA kA ullekha hai, na ki usa denako mryaadaakaa| hai; para sAmpradAyika dRSTise dekheM to jaina samAjako gA~dhIjIke prati apane RNako aMzase bhI tabhI mAnanA cAhiye ki unake prati gA~dhIjIkI bahuta bar3I adA kara sakate haiM jaba hama unake nirdiSTa mArgapara aura anekavidha dena hai| kyoMki gA~dhIjIkI denake calanekA dRr3ha saMkalpa kareM aura cleN| For Personal & Private Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya itihAsameM ahiMsA (lekhaka-zrIdevendrakumAra) sRSTi aura manuSyakA vikAsa kaise huA, yaha prazna vikAsa nahIM samajha skte| abhI bhI vivAda-grasta hai / dhArmika kalpanA aura 'veda-vAGgamaya' bhAratakA hI nahIM vizvakA prAcIna vaijJAnika anusandhAna bhI isa viSayameM hamArI adhika vAGgamaya hai / usakA tathA dUsarI sabhyatAoMke vikAsa sahAyatA nahIM karate / itihAsakAroMne sRSTi vikAsake kA adhyayana karanese eka bAta vizeSarUpase hamArA jo siddhAnta sthira kiye haiM unake anusAra mAnava dhyAna AkarSita karatI hai aura vaha yaha ki sabhI jAtikA itihAsa kucha hI hajAra varSoMkA hai / agreja sabhya mAnava jAtiyA~ ArambhameM zikAra aura khetIitihAsakAra, ema0 jI0 velsane vizva itihAsakI bAr3Ise apanA kArya calAtI rahIM / isa prathAke sAtha rUparekhA khIMcate hue, I0 pU0 chaThavIM sadIko mAna- 'pazubali' anivArya rUpase jur3I huI thii| kahIM-kahIM vIya sabhyatAkI vibhAjaka rekhA svIkAra kiyA hai| manuSyoMkI bhI bali dI jAtI thI, vedoMmeM manuSyabaliApake anusAra yaha sadI hI vaha samaya hai jaba kA ullekha nahIM milatA parantu pazubalikA spaSTa mAnavajAtine darzana aura cintanake naye yugameM kadama, vidhAna hai| yajJa vaidika AryoMkA pradhAna sAmAjika rakkhA / aura tabhIse Adhunika vicAradhArAMkI nIMva utsava thaa| usameM sabhI jAtike loga bhAga lete / pdd'ii| eca0 jI0 velsakA yaha bhI kahanA hai ki yajJoMkA mukhya lakSya aihika sukha-samRddhi thA, dhana prArambhika yugoMmeM manuSya nirA asabhya thaa| bahuta dhAnyakI bar3hanI aura zatruoMkA saMhAra hI prArambhika yugoMke vikAsake bAda usameM vicArapUrvaka socanekI AryoMkI dhAmikatAkA uddezya thA / para jyoM-jyoM unameM cetanA AI aura usane raktima balidAna, purohitI vicAra cetanA bar3hI tyoM-tyoM pazubalike viruddha bhISaNa tathA ADambarake viruddha naI krAnti kI, yaha krAnti pratikriyA jora pakar3atI gii| isa pratikriyAkA spaSTa bhArata, bevolIna, cIna aura ephesasameM eka sAtha AbhAsa hameM uttara vaidikakAlameM hone lagatA hai| huii| isa kAlameM kaI samAja netA aura sudhAraka Age calakara 'solahamahAjanapada' yugameM vaha AbhAsa, utpanna hae, jinhoMne purAne garuDamakA virodhakara naye korA AbhAsa hI nahIM raha jAtA kintu ahiMsA AdarzoMkI pratiSThA kii| unake matase sarala jIvana bhAratIya saMskRti kI rIDha' bana jAtI hai / mahAvIra aura AtmasaMyama hI jIvana sukhI banAnekA saccA aura buddhake yugasandezoMke liye pRSThabhUmi bahuta upAya thA / jahA~ taka vizva itihAsakI dRSTise pahilese bananA zurU hogaI thI, aura eka prakArase vicAra karanekA prazna hai, ukta lekhakakA kathana prAyaH unake samaya bhAratIya rAjanIti, samAjasaMsthAna aura ThIka hai / parantu bhAratIya itihAsameM yaha 'sAmAjika dArzanika vicAra spaSTarUpase apanA AkAra-prakAra krAnti' I0pU0 chaTavIM sadIke kaI sau varSa pahile ho grahaNa kara cuke the, unhoMne usameM kevala 'ahiMsA aura cukI thI; bhagavAna mahAvIra aura buddhane jisa vicAra manuSyatA' kA dArzanika evaM AdhyAtmika saundarya dhArApara jora diyA vaha bahuta prAcInakAlase bhAratIya pratiSThita kara use naI dizAmeM modd'aa| jIvanameM pravAhita hotI calI ArahI thI, usakA Upara kahA jA cukA hai ki mahAvIra aura buddhaThIka Akalana kiye binA hama ahiMsAkA sahI ke pahale hI 'hiMsA aura ahiMsA' kA saMgharSa zurU For Personal & Private Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 ] ho cukA thA / 'yaha saMgharSa' dhArmika hiMsA ke anaucitya* se prArambha huaa| parantu dhIre-dhIre vaha mAnava-samAja ke sabhI meM phailatA gayA / isakA kramika vikAsa samajhane ke liye do eka ghaTanAoMkA aGkana kara denA jarUrI hai| vaidika vAGgamaya meM aisI bahuta-sI kahAniyoM kA ullekha milatA hai jisase itanA aitihAsika tathya spaSTa nikala AtA hai ki 'vasu' caicomayara ke samaya dhArmika sudhArakI eka lahara calI jo yajJoMmeM pazuke bajAya nako Ahuti deneke pakSameM thI / tathA jo karmaers aura tapakI jagaha bhakti aura sadAcArapara bala detI thii| Age calakara yahI vidhi sAtvatavidhi khlaaii| isake sAtha vAsudeva kRSNa saMkarSaNa pradyumna evaM anuruddhakA nAma jur3A huA hai / yaha sAtvata vidhi pUNarUpase ahiMsaka thI / para isameM ahiMsAkA bhAva ekAeka nahIM AyA, vizva meM koI bhI ghaTanA binA kAraNa nahIM ghaTatI / sAtvata pUjA vidhike viSaya meM bhI yahI samajhanA cAhiye / jaina purANoM meM yadukumAra 'neminAtha' ke vairAgyakI ghaTanA isa bAtakA spaSTa pramANa hai kisa taraha AryoMke jIvana aura saMskRtimeM paropakArake liye kucha loga apane vyaktigata sukhako lAta mArakara sAdhanAmaya jIvana svIkAra kara rahe the / neminAtha rathapara baiThe, rAjulako vyAhane jA rahe the, rAste meM unhoMne dekhA bahutase pazupakSI eka ber3e meM ghire chaTapaTA rahe haiN| unhoMne pUchA kyoM ? uttara milA, sAthI kSatriya kumAroMko bhojana ke liye inakA zikAra hogA ? yuvakakA hRdaya karuNA aura samAnAnubhUti se bhara AyA, unhoMne 'maura' utAra kara dIkSA le lI / jaba rAjulane yaha sunA to vaha sAdhvI bhI umaGgoMkI citA jalAkara giranAra parvata para tapasyA karane lagI / unake isa sAdhanA aura tyAgamaya jIvanakA jo asara gujarAta aura AsapAsakI lokasaMskRtipara par3A vaha Aja bhI amiTa hai / usake bAda dUsarA udAharaNa pArzvanAthakA hai, ki unhoMne kisa prakAra sahiSNutA aura dhairyase vyaktigata virodhakA badalA cukAyA / eka nahIM kitane hI janmoM taka ve virodhI hiMsAkA ahiMsaka sAmanA karate rahe anekAnta [ varSa parantu kabhI bhI unake bhAvoMmeM vikRti nahIM AI / ina do udAharaNoMse isa bAta meM sandeha nahIM raha jAtA ki bhAratIya itihAsa meM ahiMsAkI pratiSThA vyaktisAdhanA aura tyAgake balapara hI huI / nemikumAra aura pArzvanAtha kisI sampradAya ke nahIM the, kyoMki sampradAya usa samaya nahIM the| ye loga cAhe jisa vargake rahe hoM, parantu ve una vicArakoM meM nahIM the jo yajJameM pazuvali Adi ke samarthaka the / maiM samajhatA hU~ hiMsA aura ahiMsAkA yaha vicAra tabhI se manuSya ke sAtha calA A rahA hai jabase usameM socane aura samajhanakI buddhi AI / upaniSada aura solaha mahAjana - pada-yugameM yaha pratikriyA adhika spaSTarUpase dikhAI dene lagatI hai / Arya aba 'jana' se janapada aura janapadase mahAjana pada saMskRtimeM pahu~ca cuke the / sAtha hI unameM mahAjanapada se 'sAmrAjyanirmANa' kI pratikriyA cala rahI thI / hiMsA aura ahiMsAkA ThIka vyaktitva isa samaya hamAre sAmane AyA / yaha do rUpameM vyakta huA eka ora to ve loga the jo pichalI dArzanika paramparAko chor3aneke liye prastuta na the aura usameM unakI pUrI AtmA thI, parantu usake vyAvahArika rUpameM unhoMne ahiMsAko svIkAra kara liyA / isa prakAra pahale pahala upaniSadoMmeM sunAI diyA "savA ete pradRr3hA yajJarUpA" ye yajJa phUTI nAvakI taraha haiM, sRSTi ke andara eka cetana zakti hai jo usakA saMcAlana karatI hai, prAyaH usa zaktiko brahma kahate haiM, isa prakAra indra, varuNa Adi purAne vaidika devatAoMkI gaddIpara upaniSadoM ke vicArakoMne brahmakI sthApanA kara dI ! aura yajJavAlI pUjAvidhike vajAya, eka naye AcaraNa mArgakA upadeza diyaa| yaha AcaraNa-mArga thA duzcaritase virAma, indriyoM kA vazIkaraNa, manakI zucitA aura pavitratA / kaTha- upaniSada meM manuSyakI jIvanakI yAtrAkA carama lakSya viSNupadakI prApti kahA gayA hai / ina vicAroMse spaSTa hai ki 'Atmatattva' kI aura AyakI ciMtAkA vikAsa horahA thA, parantu isake sivA eka aura varga thA jo Atmatattvako For Personal & Private Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] , bhAratIya itihAsameM ahiMsA [ 377 mAnate hue bhI anIzvaravAdI thA, bhagavAna buddha saMbha- ahiMsAkA prazna uThA thA, parantu isakA zrAzaya yaha vataH isI vargake the unhoMne dekhA ki manuSya 'ajJAta nahIM hai ki usakA prabhAva samAjake sAmUhika aura Izvara' aura Atmatattvake mohameM par3a kara vividha vyaktigata jIvana para nahIM pdd'aa| . andhavizvAsoM evaM saMgrahazIla pravRttiyoMmeM ulajhA hai, dArzanika jAgaraNake sAtha sAtha hiMsA kI pariphalataH Izvara aura AtmAkA niSedha karate hue unhoMne bhASAmeM bhI bahutasA heraphera huA eka samaya nArA thA vartamAna aura dRzyamAna dukha-samUhake virodhakA upAya - vaidikI hiMsA hiMsA na bhavati"-isakA sIdhA batAyA / bhagavAna buddha pUrvataH ahiMsAvAdI the, artha thA ki ahiMsA acchI vastu hai parantu vaidikI mahAvIra aura buddhameM tAttvika antara yaha thA ki hiMsA bhI hiMsA nahIM apitu ahiMsA hI hai / para yaha mahAvIra AtmAkI sattA svIkAra karate hue bhI use taka adhika dina nahIM tthhraa| Arya jIvanake dhArmika Izvara honeke yogya samajhate haiM, upaniSada meM eka hI kSetroMmeM raktapAta to nahIM haA kintu bhoga vilAsa brahmako samUcI cetanAkA pratinidhi svIkAra kiyA aura sAmAjika utsavameM abhI bhI krUra hiMsA hotI thii| gayA hai| isa taraha ye tInoM vicAra dhArAe~ apane DhaGga azokakI dharmanIti evaM sAmAjika sudhAroMse ina bAtoM se bhAratIya saMskRtimeM ahiMsaka bhAvanA DhAla rahI thIM para acchA prabhAva par3atA hai| manuSyameM apane vizvAsa ahiMsAkI dArzanika pRSTabhUmimeM Age calakara ina aura vicAroMke prati bahuta hI kaTTara mamatA hotI hai, vicAroMkA bahuta gaharA asara dikhAI degaa| sabase eka bAra jo vicAra usake manameM jama jAtA hai use bar3I bAta yaha hai ki dArzanika ciMtanameM bheda hote hue zIghra haTAnA bahuta kaThina hai| pichalI dhArmika krAnti bhI 'ahiMsA' kI upAsanAmeM bhAratIya vicArakoMkI meM hiMsA avazya kama huI thI parantu punaH loga usakI samAna-AsthA bddh'ii| mahAvIra aura buddhakI dharmadezanA aura AkRSTa horahe the| buddha aura mahAvIrake prayatnoM kA to aisA prabhAva par3A ki yajJoMkI prathA bhAratIya se dhArmika ahiMsAkA prasAra to huA parantu sAmA-. sAmAjika jIvanase eka dama uTha gaI aura usake jika jIvanameM vaha abhI pUre taurapara pratiSThita nahIM sthAnapara sAtvika jIvana, mita AhAra-vihAra evaM huI thii| itane vizAla dezameM sahasA yugoMke saMskAroM Atma-cintanakI pravRtti bar3I yajJakI jagaha bhakti, ko badalanA bhI AsAna bAta nahIM thii| azoka jaba bhAratIya loka-jIvanameM sphurita huI / vaidikoMkI zAsanArUDa huA to usane bhIratIya itihAsameM eka 'Azrama-praNAlI meM ahiMsAkA bhAva hI sarvopari sarvathA naI aura udAtta nItikA pravartana kiyaa| yaha dIkha par3atA hai brahmacarya, gRhastha, vAnaprastha aura nIti kaliGga yuddhako lekara zurU huI / yA turanta rAjya sanyAsI ina cAroM AzramoMke kramika adhyayanase yaha sthApanAkA kArya jArI karate hue usane kaliGga bhalI bhA~ti spaSTa hojAtA hai ki vaidika sAdhakakI (ur3IsA) para hamalA bolA / kahate haiM usameM 2 // lAkha jIvana-sAdhanA kisa prakAra Ageke AzramoMmeM ahiMsaka kaliGga vAsiyoMne apanI svAdhInatAke liye prANAhuti ekAnta akiMcana aura Atma-nirbhara hotI calI gaI de dI / isa bhayaGkara raktapAtane vijetA azokake hai| uccakoTike sanyAsIko paramahaMsa' kI saMjJA dI vicAroMpara gaharI chApa ddaalii| usane talavArakI . gaI hai. isakA artha hai 'AtmA' / parama arthAt utkRSTa apekSA dharmavijaya dvArA apane rAjyakA vistAra kiyA AtmavikAsakA yaha utkRSTa rUpa balidAna aura bAhya usa samaya sAmAjika utsava tathA khAnapAnameM bahuta ADambarase kathamapi prApya nahIM, vaha Atmacintana hI bhoMDI hiMsA hotI thI, azokane use 'vihiMsA' aura sAdhanA dvArA hI sambhava hai| Upara isa bAtakA kahA hai| 'samAja' aura 'vihAra-yAtrA' jisameM ki saMketa hocukA hai ki bhAratIya saMskRtimeM 'pazubali' akAraNa pazuoMkA vadha hotA thA usane banda karavA ke aucitya aura anaucityake silasilemeM hiMsA aura dI aura usake sthAnapara dharmayAtrAkI nIMva ddaalii| For Personal & Private Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378) anekAnta / [ varSa 6 Adhunika 'rathayAtrA' usIkA vikasita rUpa hai / milatA hai. yaha I0 pU0 kA jainagrantha hai / usameM azokakI ahiMsA nItikA uddezya akAraNa hiMsA ahiMsAkA yaha lakSaNa kiyA hai| evaM bhoMDI krUratAko rokanA thA prAyaH vaha sabake prati 'maradu va jiyadu va jIvo ayadAcArassa NicchidA hiMsA / samacaryAkA pakSapAtI thA, usake sAre kArya aura nIti payadassa patthi baMdho hiMsAmittaNa samidassa // ' isI bhAvanAse anuprANita the. eka rAjAke nAte vaha jIva mare yA na mare, kintu jo ayatnapUrvaka pravRtti jisa prakArakI ahiMsA binA kisI sAmpradAyika karatA hai vaha hiMsaka hai para jo prayatnazIla hai hiMsoM Agrahake prasArita kara sakatA thA usameM azokane koI ho jAnepara bhI vaha nirdoSa hai|' kora-kasara nahIM rakhI, kucha aitihAsikoMne maurya AcAryoMne isIliye mUrchA' aura 'pramAda' ko sAmrAjyake patanameM usakI 'dharmavijaya' kI nItiko hiMsA kahA hai| isI siddhAnnako tattvArthasUtrameM isa doSI ThaharAyA hai, para jinhoMne itihAsakA bArIkIse prakAra prathita kiyA gayA hai-'pramattayogA-prANavyaparomanana kiyA hai. unase yaha bAta chipI nahIM ki azoka paNaM hiMsA'-artha hai ki pramAdake yogase prANoMkA kI nItike kAraNa hI bhArata mahattara banA aura vaha viyojana karanA, ye prANa parake bhI ho sakate haiM aura apanI saMskRti eziyA tathA anya rASTroMmeM phailA sakA apane bhii| jaina ahiMsAkI maulika aura dArzanika yadi maurya sAmrAjyake patanakA kAraNa azokakI nIti mImAMsA isase bar3ha kara dUsarI nahIM ho sakatI ? ko mAnA jAya. to zuGga aura gupta sAmrAjyake patanakA manuSya buddhi jo pare hai aura jabase usameM yaha cetanA kAraNa kyA thA ? astu ! yahA~ itihAsakI chAnabIna jAgrata huI vaha kisI bhI tattva' ko binA darzanake karanA hamArA lakSya nahIM hai| azokake bAda jina svIkAra nahIM krtaa| vedayumakA kriyAkAMDa bhale hI logoMne ahiMsA aura zAntikI nItiko Age bar3hAyA jijJAsA aura bhayamUlaka rahA ho. parantu Age Arya unameM sampratikA nAma sarvaprathama liyA jaaygaa| vicArakoMne sRSTi, Izvara, loka, paraloka Adi para sampratine jainadharmake prasArake liye aneka jatana kiye khUba cintana kiyA binA dArzanika samAdhAnake unhoMne parantu yahA~ jainadharma yA bauddhadharmakA saMkucita artha nahIM kisI bAtako svIkAra nahIM kiyaa| lenA caahiye| manuSya 'ahiMsA' ko kyoM apanAe ? hiMsA kyA maurya sAmrAjyake patanake bAdase I0 prathama sadI hai ? ityAdi praznoMkA uttara khojanepara cetana' 'tattva' taka hama do vicAroMkA sAtha-sAtha vikAsa dekhate haiM, kI anubhUti huI; isa cetana yA jIva tattvakI sattA puSyamitra zuGgane na kevala zugarAjya sthApita kiyA apitu prathak hai yaha vaha jar3ase utpanna hai ? vaha svatantra eka 'azvamedha-punaruddhAra' aura dhArmika rUr3hiyoMko punaH ikAI hai, yA paramArthasattAkA eka aMza hai. ina praznoMsthApita kiyA usakI ghoSaNA thI-'yo me zramaNazipe kA bahuta samaya vicAra hotA rahA aura taraha tarahake dAsyati tasyAhaM dInAraM-zataM dAsyAmi"-pichale yugoM mata khar3e hue ? unameM jo loga 'Izvara'ko kartArUpa meM bhAratIya saMskRtise jo dhArmika hiMsA uThatI jArahI mAnate the unake vicAroMkA anta vedAnta' vicAra thI, isa yugameM vaha punaH jIvita ho uThI ThIka dhArAmeM huA. para jo 'jIva'kA svatantra astitva isI samaya 'ahiMsAkA vaijJAnika vivecana likhitarUpa samajhate the, yA jinhoMne AtmavAda'ke gahare mohakA meM hameM dekhaneko milatA hai| aisA jAna par3atA hai ki nirasana karaneke lie-anAtmavAda aura anIzvarazuGga zAsakoMkI pratikriyA adhika nahIM Tika skii| vAdakA samarthana kiyA-unakI vicArAdhArA zramaNa Arya vicArakoMke sAmane prazna AyA ki ahiMsAkA kahalAI : isa prakAra-zrAtmAnubhUti dvArA 'cetana'kI dArzanika AdhAra kyA ho ? isakA prathama vizleSaNa sattA ho jAnepara-bhAratIya vicArakoMkI dRSTi, bAhya jahA~ taka isa lekhakakA anumAna hai, 'oghaniyukti' meM se haTakara antarakI ora unmukha huI ! unhoMne hiMsA For Personal & Private Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] bhAratIya itihAsameM ahiMsA . [379 yA balidvArA nahIM. apita dhyAna. dhAraNA evaM samAdhi- hI vaiSNava bhI karate haiN| isake pIche. unakI dArzanika ko apanI sAdhanAmeM jagaha dI ! zaGkarake vedAntameM vicAradhArA avazya kucha bhinna hai ? 'Izvara'kA cAhe jo rUpa ho. parantu yaha spaSTa hai ki . ahiMsAke viSayameM jainadharmakA dRSTikoNa vastutaH usameM hiMsAko lezamAtra bhI sthAna nahIM hai ? isI maulika hai, yaha maulikatA isameM hai ki jainavicArakoMne prakAra vAnaprastha aura sanyAsa AzramameM bhI sAdhakoMkI ahiMsAkI vyAkhyAkA vicAravindu AtmAko mAnA jo caryA batalAI gaI hai usameM aparigraha aura ahiMsA- hai| ise dUsare zabdoMmeM AdhyAtmika bhI kahA jA kA sUkSma vicAra hai ? 'adhiniyukti'kArake ahiMsAkA sakatA hai; 'ahiMsA' yA hiMsA-pahale 'sva' meM hotI lakSaNa, aura bhAratIya sAdhanAmeM ahiMsAkA praveza, hai| bAhara to usakI pratikriyA hI dekhane meM AtI hai| ekAeka nahIM ho gayA. vaha sadiyoMkI cintanA aura ahiMsAkA vicAra karate hue nhoMne cAra bAtoMkA sAdhanAkA pariNAma hai / vibhinna dharmoke zAstroMkA vicAra kiyA hai / hiMsya, hiMsaka, hiMsA aura hiMsAkA adhyayana karanese yaha spaSTa AbhAsa ho jAyagA ki phala / sUkSmadRSTise vicAranepara yaha svataH anubhavameM kisa prakAra bhAratIya vicAraka eka dUsarese prabhAvita AtA hai ki vyakti kaSAya karake pahale svayaM apane hote rahe ? sAmpradAyikatA bhAratameM 7vIM 8vIM sadIke bhAvoMkA hanana karatA hai. isa lie vaha svayaM hiMsra bAda AI ! isake pahale khulakara vicAroMkA AdAna- aura hiMsaka hai| yaha bahuta hI sUkSma vivecana hai ? pradAna hotA thaa| vAstavameM dekhA jAya to AtmA na to hiMsya hai aura na vedAnta' kI pRSThabhUmi bhAgavatadharma aura bauddha- hiMsaka / gItAkArane kahA hai:darzanake kucha vicAra haiM ? zuGgakAlameM bhAgavata-dharmako 'ya enaM vetti hantAraM yazcainaM manyate hatam / janma, usa vicAradhArAne diyA thA jo vedayugase hI ubhau tau na vijAnItau nA'yaM hanti na hanyate // ' hiMsAke virodhameM uThI thii| cirakAlake saMgharSake bAda aisI sthitimeM hiMsA aura ahiMsAkA prazna hI usa samaya isa vicAradhArAkI itanI prabalatA thI-- nahIM uThatA ? yaha vivecana vastu-svabhAvako dekhanekI ki hiMsA pUjA vidhAnake prati janatA ghRNA karane lagI dikhAnekI dRSTise hai / yadi vyavahAra-jagatameM use thii| isaliye bhAgavatadharma aura usake uttarakAlInarUpa lagAyA jAya to hamArI sArI vyavasthA chinna-bhinna vaiSNavadharmameM 'ahiMsA' ko pradhAna sthAna diyA gayA ? ho jAya ? isalie 'ahiMsA'kA vyavahArika pakSa guptakAlameM punaH hindUdharmakA uddhAra huA, parantu bhI hai| prakRta vizvameM 'sukhadukha' bhaya aura AzaGkA itihAsakI dhArA sadaiva Age bar3hatI hai. use pIche nahIM kA anubhava sabhIko hotA hai| pratyeka prANImeM jInekA DhakelA jA sakatA ? yaha kahA jA cukA hai ki AryoMne moha hai. cAhe vaha kaisI paristhitimeM kyoM na ho; ataH dhArmika upAsanA prakRtise grahaNa kI thii| unhoMne prakRti yathAzakti unameM prANoMkI virAdhanAse bacanA hI meM do tattva dekhe, bhadra aura bhayaGkara / inhIMke AdhAra- vyavahArika ahiMsA hai, jo sAdhaka Alasya rahita para ziva aura rudraM ina do zaktiyoMkI kalpanA kI gaI; hokara, apane laukika jIvanakA nirvAha karatA hai aura usIke anurUpa usakI upAsanA pracalita huii| vaha ahiMsaka hai ? para aura adhyAtmika sAdhanAmeM bhAgavaddharmameM use brahma' kahA gayA aura usake viSNu lagA huA pramAdI manuSya hiMsaka hai ? isa taraha Adi avatAra svIkAra kie gae--para ina avatAroM- ahiMsAkA sArA tattvajJAna AtmAkI jAgarukatApara kI upAsanApaddhati pUrNa ahiMsaka rahI ? AcArya hI nirbhara rahatA hai ? ... zaGkarane saMguNakI jagaha brahmako nirguNa mAnA / parantu 'ahiMsA' anubhUtigamya hai ? vaha tarka siddha nhiiN| ahiMsA vahA~ bhI Avazyaka mAnI gii| ahiMsAkA hai ? isaliye ahiMsAkA jitanA bhI tattvajJAna hai, vyavahArameM jitanA sUkSmapAlana jaina karate haiM-utanA vaha 'AtmAnubhUti' para avalambita hai ? manuSyane For Personal & Private Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 ] anekAnta [varSa ha jaba apanemeM sthita caitanyakA anubhava kiyA hogA tabhI jAtA ? virodhI aura Arambha-sambandhI hiMmA isausake manameM dUsare prANiyoMke prati mamatAkA bhAva liye anivArya hai; kyoMki gRhasthako sAMsArika uttarajamA hogA ? kintu mAnava jAtike itihAsameM anu- dAyitvake liye vaha Avazyaka hai ? ahiMsAkA yaha bhUti bhI buddhikA viSaya banatI rahI hai ? bhagavAn saMtulitarUpa hI eka ora yuddha meM hatyAkA vidhAna buddhake sAmane jaba dArzanika prazna Ae to unhoMne karatA hai aura dUsarI ora jalagAlana kA upadeza mauna rahanA hI zreSTha samajhA / unhoMne vizvamaitrI, samatA karatA hai / vaidIyayugameM jaina-gRhasthake AcAra-vicArameM aura sadAcArakA jo bhI upadeza kiyA vaha anubhUtise jo ahiMsaka bArIkiyA~ dIkha par3atI haiM, ve Aja bhI hI udbhUta thA, parantu Age calakara-usa anubhUtikI jyoMkI tyoM haiN| unake isa AcAra-vicArako dekhakara, jo chAnabIna huI-usane unake dharmako darzanakI sahasroM loga jaina-dharmakI ahiMsAko avyavahArya aneka dhArAoM meM bA~Ta diyaa| 'ahiMsA' kI bhI yahI samajhane lagate haiM ? isameM sandeha nahIM ki zAstroMke gata huI / paM0 AzAdhara' (13vIM sadI)ke samaya 'mA~sa rUr3hivAdI adhyayanase gRhasthoMmeM bahuta-sA munidharma bhakSaNa' karanA cAhie yA nahIM, Adi tArkika prazna praveza pA gayA hai ! vyaktikI dRSTise cAhe yaha kitanI pUche jAte the / unhoMne apane prasiddha grantha sAgAra hI uccakoTikI sAdhanA ho, parantu samAjakI dRSTise dharmAmRtameM aise hI praznoMkA bahuta hI kaTu uttara diyA vaha kisI kAmakI nhiiN| isameM vyartha ahaGkArakI puSTi hai| kisIne tarka upasthita kiyA ki prANIkA aGga hotI, para vyaktikI AlocanA siddhAntakI Alo honese mA~sa bhI bhakSaNIya hai; jaise gehU~ Adi ! isapara canA nahIM hai| *AzAdharajIne uttara diyA hai-prANIkA aGga honese sarvabhUta dayAkA bhAva sabhI dharmoM meM acchA kahA hI pratyeka cIz2a bhakSaNIya nahIM hojAtI ! kyoMki strItva gayA hai / isaliye ve hiMsA, jhUTha, corI, duHzIla aura rahanepara bhI patnI hI bhogya hai na ki mAtA ? to phira parigrahase bacanekA upadeza karate haiM, yA isa upadezameM isakA nirNaya kaise ho; sApha hai ki viveka-buddhi ? bhI ahiMsAkA bhAva diyA huA hai aura isakI saGgAta hamesvayaM sAcanAhAgA kivyavahArama kasA AcaraNa- tabhI ThIka baiTha sakatI hai jaba ahisAkA sambandha ahiMsA ho sakatA hai ? sambhavataH isIke vivecanake AtmAse mAnA jAya / jhUTha bolanA, corI karanA aura liye aura vyavahArameM ahiMsAko khar3A karaneke liye parastrIgamana karanA kyoM burA hai ? jabaki dekhA gayA hai usameM bheda kalpita hue ! Akhira khaNDarUpameM hI koI ki usase manuSyako eka prakArakA sukha-santoSa siddhAnta janatAke jIvanataka pahu~ca sakatA hai ? milatA hai / isa sukha-santoSase AtmAko vaJcita ___ ahiMsAkA sampUrNa AcaraNa gRhasthoMke liye karanA use dukha pahu~cAnA hai; aura yaha hiMsA hI hai ?. asambhava hai, isaliye unheM saMkalpI-hiMsAse bacanekA yadi hama AtmAko pakar3akara caleM to sahajameM isa prazna prayatna karanA cAhie ! isakA Azaya yaha hai ki vaha kA uttara mila jaaygaa| hama svayaM anubhava karate haiM saMkalpa karake dUsaroMko hAni pahuMcAnekI ceSTA na ki jhUTha, corIse jo sukha milatA hai vaha kSaNika hai| karegA, parantu sAthameM usakA jIvana itanA sarala aura kSaNika hI nahIM, dUsare kSaNameM dukhadAyI bhI hai| kyoM ? zrADambara-zUnya honA cAhie ki jisase apratyakSarUpa vaha AtmAke vyaktitvakA hanana karatA hai / vaha sukha se bhI vaha, apane liye dUsaroMke hita na chIne ! yadi nahIM. sukhAbhAsa hai / AtmA svayaM acche-bure kAryoMkA vaha apane bhoga-vilAsakA adhika vistAra karatA hai nirNAyaka hai, aura yahIM vaha Atma-nyAya hai jisase to nizcita hai ki usake liye adhika virodhI aura pApI vyakti, kAnUna aura samAjase bacakara bhI ArambhI-hiMsA karanA par3egI ? aura aise vyaktike AtmaglAnimeM galatA rahatA hai| jaina-vAGgamayameM pA~ca liye-saMkalpI ahiMsAkA koI mUlya nahIM raha pApoMke mUla meM hiMsA ko hI batAyA gayA hai, isaliye For Personal & Private Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] bhAratIya itihAsameM ahiMsA [ 381 pA~ca mahAvratoMke mUlameM ahiMsA hI nihita samajhanA hatyA para ghRNAke gIta likhe jA rahe the aura dUsarI caahie| ora-jIvanameM gaharI aura viSAkta Asakti bar3ha 'ahiMsA' se na kevala bhAratIyoMkA jIvana hI rahI thii| jisa taraha rAjapUtoMkI vIratA-prema evaM saMskRta huA apitu-usake sthApatya, lalitakalA bhoga-vilAsameM nikhara rahI thI usI taraha-ahiM aura vAGgamayapara bhI usakI amiTa chApa pdd'ii| maurya- sakoMkI ahiMsA jIvatantuoMko bacAtI huIkAlase gA~dhIyuga taka jitanA jo bhI vikAsa, kalAdikA manuSyakA zoSaNa kara rahI thii| aMgrejoMkI zAsanahuA usameM bhAratIyoMkI sahaz2a sukumAra vRttiyoM aura chAyAmeM donoMke lie chUTa thii| eka ora-kAlIke bhAvoMkI hI abhivyakti huI hai| kucha sthala aura mandiroMmeM balikI svatantratA thI aura dUsarI ora devasthAna avazya aise haiM jahA~ abhI bhI dhArmika jainiyoMke ahiMsA caraNameM kisI prakArakI bAdhA na hatyAe~ hotI haiM. para nagaNyarUpameM / bhAratameM vastutaH Ae isakA bhI suprabandha thaa| jainI caturdazIko harA Aja ahiMsAkA bhAva itanA ugra hai ki kaTTarase kaTTara zAka nahIM khA sakatA parantu paroMkI TopI aura videzI sanAtanI bhI azvamedhakI bAta bhI nahIM kara sakatA ? camar3eke jUte pahana sakatA hai ? phira bhI vahaanuvratI hai ? kyoM, kAraNa spaSTa hai ? vizvazAntike nAmapara jo kucha eka mAravAr3I vaiSNava, eka ora piMjarApola kholakara yajJa abhI hAlameM hue unakA 'zAkalya ekadama apanI dayAkA pradarzana karatA hai aura dUsarI orasAtvika thA / ArambhameM bhAratIya jIvana kitanA kalakattA, bambaI evaM ahamadAbAdameM zoSitoMko haDDiyoM'asaMskRta thA, isako kalpanA bhI isa yugameM nahIM kI para bar3I 2 habeliyA~ khar3I karatA hai ? prazna uThatA hai jA sakIM; koI bhI samAja dhIre 2 saMskRta hotA hai| ki jIvanameM yaha asaGgati-kyoM ? jisa dezameM manuSyoMAja go-hatyA bahuta bar3A pApa hai, parantu purAne- kI itanI durdazA ho; vahA~ 'ahiMsA ke isa pradarzanakA samayameM vaha Ama rivAja thaa| 'uttararAmacarita' meM kyA mUlya ? kyA bhAratIya ahiMsA manuSyake prati prema jaba "vizvAmitra' AzramameM pahuMce to unake svAgatameM karanA nahIM sikhAtI ? jisa dezake pUrvajoMne cIna aura eka bachiyAkA vadha kiyA gyaa| 'bhavabhUti' ne isa jApAnakI krUra hiMsaka jAtiyoMko bhI ahiMsAkA pATha kriyAke lie-miDamiDAyatA' zabdakA prayoga kiyA diyA, jisa mahAdezane buddha jaise ahiMsAke pujArIko hai| kalakattekI kAlI yA isa prakArako anya prAkRta utpanna kiyA jo Aja Adhese adhika vizvakA pUjya deviyoMko chor3akara, zeSa hindU devatA aba ahiMsaka hai; jinhoMne ahiMsAke tattvajJAnako muktike caramaviMdu upAsanAse hI santuSTa hote haiM ? hindU santoM, taka pahuMcAyA, usa dezake manuSya duniyAmeM sabase vedAntiyoM aura vaiSNavoMne isa bAremeM akathanIya prayatna adhika daridra dIna aura pIr3ita hoM, yaha bAta sahasA kie| vibhinna vicAradhArAoMke rahate hue bhI ahiMsA- samajhameM nahIM AtI ? ahiMsA aura hiMsAkA jo ke prati sabhI dharmokI AsthA hai| saMgharSa vaidikayugameM zurU huA thA. isameM saMdeha nahIM _' isa prakAra itihAsakI gatike sAtha jahA~ ahiMsA usameM ahiMsAkI vijaya huI ? parantu aba hiMsA bhAratIya jIvanadhArAmeM spandita ho rahI thI, vahA~ dUsare rUpameM apanA prabhAva bar3hA rahI hai ? usameM kucha rUr3hiyA~ bhI A cliiN| siddhAnta jaba taka gA~dhIjIne usa prabhAvako samajha liyA thA aura gatizIla rahate haiM tabhI taka ve hamAre jIvanako usake upacArakA bhI unhoMne jatana kiyA thaa| apane susaMskRta aura svastha banA sakate haiM, para jaba usameM jIvanameM unhoMne jo kAma kiyA vaha yaha ki ahiMsA jar3atA A jAtI hai to sahasA caTTAnakI taraha hamAre ko rUr3hiyoMse muktakara jIvanameM pratiSThita kiyA; vikAsako roka dete haiN| madhyayugameM ahiMsAmeM isa gA~dhIjIkI ahiMsAkI jitanI AlocanA huI, utanI prakArakI sthiratA AI ! eka ora 'bhAkhA' meM 'jIva- zAyada hI vizva-itihAsameM kisI siddhAntakI huI ho| For Personal & Private Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 ] hiMsA meM AsthA rakhane vAloMne to unakI AlocanA kI hI, kintu ahiMsAvAdiyoMne bhI koI kora-kasara uThA nahIM rakhI, para ve vicalita nahIM hue / Ajase kucha sau varSa pahale yadi gA~dhI utpanna hue hote to zAyada hI AjakI duniyA yaha vizvAsa karatI ki dharatIpara aisA bhI vyakti ho sakatA hai / pratyeka ahiMsAvAdI ke sAmane - yaha prazna sAkAra ho uThatA hai ki kyA usameM vahI AtmA hai jisake balapara gA~dhIjI isa ghora hiMsaka aura vijJAnavAdI yugameM zraddhA aura ahiMsApara jIte rahe / jie hI nahIM, unhoMne bhautika zaktiyoMpara vijaya prApta kI ! aura eka dina duniyAne dukha aura Azcarya se sunA ki unakI vijayI AtmA, eka vikSipta vyaktikI golIkA zikAre hogayI / hama jIkara jIte haiM, para gA~dhIjI marakara bhI jie| ahiMsA vyApaka tattva hai, use kisI zAstrIya maryAdA meM nahIM bA~dhA jA sakatA; usapara bhI gA~dhIjI aise samayameM janme the jaba unheM vicitra samasyAoM kA sAmanA karanA par3A unhoMne ahiMsAkA abhyAsa zAstrase nahIM jIvanase kiyA thA / apanA yaha jIvana gujarAtakI lokasaMskRtise bahuta anuprANita hai, vahU ThIka usa pradezake the jahA~ Ajase kaI hajAra varSa pahale eka 'rAjakumAra' pazuoM ke ArtanAdase virakta hokara vanameM tapasyA karane calA gayA thA; usakA nAma nemikumAra thA, zurUmeM isakI carcA AcukI hai| aisA lagatA hai ki unake tapasvI jIvanakA prabhAva aba bhI gujarAta ke vAyumaNDalameM vyApta hai / mahApuruSa jIvanakAlameM janatAko prabhAvita karate haiM para maranepara unake saMskAra--kaNakaNameM bhara jAte haiM ? aura hajAroM sadiyoM bAda, ve punaH naye dazakI preraNA dete haiM ? nemikumArake samaya kSatriya-vagake Amoda-pramodake lie--pazuoMkI hatyA hotI thI parantu gA~dhIyuga meM manuSyakI dazA pazuoMse bhI adhika dayanIya ho uThI thI ? briTiza saGgInoMne samUce dezake caitanyako kucala rakkhA thA ? usase uddhAra pAnA AsAna nahIM thaa| maiM samajhatA hUM bhAratIya itihAsameM jitanA kAma gA~dhIke sirapara AyA, utanA kisI dUsare vyaktipara nahIM / anekAnta [ varSa gA~dhIjI ahiMsaka paramparAkI hI eka kar3I the ? isI dRSTise unakI ahiMsAkI parakha karanI cAhie ? unakI mRtyu ke bAda punaH hiMsA aura ahiMsAkA prazna hamAre sAmane haiN| gA~dhIvAdiyoMkI asaphalatAne isa praznako aura bhI umra banA diyA hai ? svatantra honeke bAda dezake sAmane aneka samasyAe~ haiM aura yadi unakA hala nahIM huA to nizcaya hai ki dezameM punaH naI vyavasthAoM ko jArI karaneke lie krAntiyA~ hoMgI ? gA~dhIjI yA ahiMsAke nAmapara una - krAntiyoM ko rokA nahIM jA sakatA ? dhIre dhIre ye zaktiyA~ jora pakar3a rahI haiM / zakti pAneke bAda jo zithilatA aura kuNThita vicArakatA AtI hai, vartamAna zAsana usase vazcita nahIM hai ? dhArmika - ahiMsAvAdiyoMko ahiMsA, muktiparaka - sI ho gaI hai ? vartamAna jIvanakI samasyAoMse unakA sambandha hI dikhAI nahIM detA; kyoMki unakI sArI ceSTAe~ aise praznoMke sulajhAne meM lagI huI haiM-- jo isa lokase pare hai ? navayuvakoM ke jIvanameM videzI vicAradhArA ghara karatI jA rahI hai; eka bAra phira yaha prazna hamAre sAmane hai ki kyA bhAratoya saMskRti - apanI sAmAjika vyavasthA ke lie kisI videzI kAkoMko apanAegI ? vyApAra kSetraisa dezake pU~jIpatiyoMne sadaiva pazcimakA anugamana kiyA hai| usake virodha meM gA~dhIjIne meM mahAprayANake bAda hI vidA ho lIM ? aura aba grAmya sudhArakI bAteM rakkhI thIM para ve mAno unake Arthika nirmANa evaM janatA ke vikAsakA prazna sAmane haiM ? yadi kisI videzI vicAradhArAne eka hara dezapara AkramaNa kara diyA to yaha nizcita hai ki hamArA, pichale itihAsakA gaurava naSTa ho jAyagA, usake bAda bhAratIya itihAsa meM ahiMsA kathAvastu raha jAyagI ? bhAvI itihAsa lekhaka kaheMge ki hamane gA~dhIjIko pUjA para unakI dharohara nahIM bacA sake ? sanmati niketana, nariyA laGkA, banArasa ) For Personal & Private Use Only 4 sitambara 48
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahArakSetrake prAcIna mUrti-lekha (saMgrahAka-paM0 govindadAsa jaina, nyAyatIrtha, zAstrI) prAstAvika varmakA zAsana (rAjya) thA aura ahArakA usa samaya 'madanezasAgarapura' nAma thaa| sudUrakAlameM bundelakhaNDakI bhavya vasundharA bundeloM yahA~kI matiyoM ke zilAlekhoMse patA calatA hai ki kI amara gAthAoMse to gauravAnvita hotI rahI, khaNDelavAla, jaisavAla, meDavAla, lamecU, paurapATa, sAthameM jaina saMskRti aura usake amara sAhityakI saMrakSaNI bhI rahI / yaha mAnate haiM ki bundelakhaNDa gRhapati, golApUrva, golArADa, avadhapuriyA, gargarATa Adi aneka jAtiyoMkA astitva thA / ina sabhI eka samaya jainiyoMkA acchA aura pradhAna kendra rahA , jAtiyoMkI pratiSThita mUrtiyA~ yahA~ vidyamAna haiN| hai, isakA pramANa aneka usa prAcIna jainatIrtha, vizAla jainamandira, jinavimboMke zilAlekha aura una yahA~ vi0 saM0 1123se lekara vi0 saM0 1866 zilAlekhoMmeM ullikhita jainoMkI vibhinna aneka upa- takakI prAcIna mUrtiyA~ pAI jAtI hai| ataH jJAta jAtiyA~ Adi haiN| hotA hai ki bIcakI eka-do sadiyoMko chor3akara barAbundelakhaNDameM khajurAhA. devagar3ha, sIroMna, canderI. bara 12vIM sadIse lekara 19vIM sadI taka vimba thUvauna; pavA, papaurA, droNagiri. reziMdIgiri, bANapura " pratiSThAe~ yahA~ hotI rahIM / mUla nAyaka bhagavAna Adi aneka prAcIna pavitra kSetra haiN| inameM kaI kSetra zAntinAthakI prativimbase jo vikramakI terahavIM sadIto prakAzameM Acuke haiM aura unake zilAlekhAdi bhI meM pratiSThita huI hai, 100 varSa pahalekI yahA~ pratimAe~ prakAzita hocuke haiM parantu kaI kSetra abhI pUrNa prakAza- pa " pAI jAtI haiN| . meM nahIM Aye aura na unake zilAlekha vagairaha hI yahA~ bhaTTArakoMkI zatAbdiyoM taka gahiyA~ rahI haiM prakAzameM Aye haiN| ahArakSetra bhI aise hI kSetroMmeMse aisA zilAlekhoMse mAlUma hotA hai / yahA~ ke tatkAlIna eka hai / jisa prakAra aneka prAcIna mUrtiyoM tathA eka prabhAvapUrNa atizayane to ahArake nAmako Aja mandiroMke bhanAvazeSa devagar3ha Adi sthAnoMmeM pAye taka amara rakkhA hai| kahate haiM ki yahA~ eka dharmAtmA jAte haiM-usI taraha ahArameM bhI ve yatra tatra pAye vyApArI (sambhavataH jainaSThI prANAzAha) kA rAMgA, jAte haiM / inapara utkIrNa zilAlekhoMse pratIta hotA hai jo bahuta tAdAdameM thA, cA~dI ho gayA thaa| usane ki zrIahArakI prAcIna bastIkA nAma 'madanezasAgara- apane usa tamAma dravyako caitya-caityAlaya tathA dharmApura' thaa| isake tatkAlIna zAsaka zrImadanavarmA the- yatanoMke nirmANameM hI lagA diyaa| tabhIse yahA~ dhArmika jo candeloMmeM pramukha aura prabhAvazAlI evaM yazasvI mAnyatAoMke sAtha aneka stUpoMke rUpameM aura bhI candela nareza the| vikramakI gyAravIM-terahavIM sadIke aneka mandira nirmANa karAye gaye jinakI nizcita zilAlekhoMmeM jo ahArajImeM vidyamAna haiM madaneza- saMkhyA batAnA asaMbhava hai| sAgarapurakA nAma spaSTatayA AtA hai / zrIahArake khudAI karanepara yahA~para uttarottara bahuta tAdAdameM pAsa jo vizAla sarovara banA huA hai vaha Aja bhI khaNDita mUrtiyA~ bhUgarbhase prApta ho rahI haiN| jinameM madanasAgara' ke nAmase vizruta hai| isase yaha jAna anekoMkI Asane zilAlekhoMse aGkita haiN| anekoMke par3atA hai ki gyArahavIM sadImeM yahA~ candelanareza madana- AGgopAGga khaNDita ho cuke haiN| mUrtiyA~ aneka varSoM For Personal & Private Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 ] anekAnta [ varSa 6 taka bhUgarbhameM nihita rahIM phira bhI unakI paoNliza kareNyaH / puNyaika mUrtirabhavad vasuhATikAyAm / kItirjagajyoMkI tyoM camadakAra hai| * trayaparibhramaNazramArtA yasya sthirAjani jinAyata___mUrtiyoMke pratiSThA lekhoMse patA calatA hai ki usa nAcchalena // // ekastAvadanUnabuddhinidhinA zrIzAnti samaya saMskRtakA acchA pracAra thaa| prazastiyA~ prAyaH caityAlayo dRSTyAnandapure paraH paranarAnandapradaH zrImatA / saMskRtameM hI likhI jAtI thiiN| lipi cAhe prAcIna ho yena zrImadanezasAgarapure tajjanmano nirmime / so'yaM zroSThiyA arvAcIna / variSThagalhaNa iti zrIralhaNakhyAdabhUt // 3 // tasmAdajAyata . zrI ahArakSetrameM jo zilAlekhayukta mUrtiyA~ kulAmbara pUrNacandraH zrIjAhaDastadanujodayacandranAmA / ekaH . khaNDita aura akhaNDita rUpameM upalabdha haiM unhIMke paropakRtihetukRtAvatAro dharmAtmakaH punaramoghasudAnazilAlekhoMkA yaha mahatvapUrNa saMgraha pAThakoMke sAmane ' sAraH // 4 // tAbhyAmazeSaduritaughazamaikahetu nimApitaM prastuta hai| kaI lekha ghisane tathA AsanoMke TUTanese bhuvanabhUSaNabhUtametat zrIzAnti caityamiti nityasukhapradAt / pUre 2 nahIM par3he jA sake haiM, usake liye lekhaka muktizriyo vadanavIkSaNalolupAbhyAm // 5 // samvat 1237 kSamya hai| mArgasudI 3 zakra zrImatparamaddhiMdevavijayarAjye / candra___isameM jahA~ saMzodhana pratIta ho use vidvajjana bhAskarasamudratArakA yAvadatra jncitthaarkaaH| dharmakArimujhe sUcita karanekI kRpA kreNge| maiM unakA baDA kRtazuddhakIrtanaM tAvadevajayatAt sukIrtanam // valhaNasya AbhArI hoU~gA / yadi isa saMgrahase pAThakoMko thoDA sutaH zrImAn rUpakAromahAmatiH / pApaTIvAstuzAstrajJastena bhI lAbha pahuMcA to maiM apanA zrama saphala smduuNgaa| sunirmitam / bhAvArthaH-trItarAgake liye namaskAra (hai) jinhoMne zilA-lekha (mUrtilekha) bAnapurameM eka sahasrakUTa caityAlaya banavAyA. ve gRha pativaMzarUpI kamaloMko praphullita karaneke liye sUyake mUrti dezI pASANase nirmita hai| paoNliza maTiyAle yAla samAna zrImAn devapAla yahA~ (isa nagarameM) hue / raGgakI camakadAra hai| karIba 22 phuTakI zilApara 18 phuTa U~cI yaha vizAlakAya mUrti khaDgAsana suzobhita jo basahATikAmeM pavitratAkI eka (pradhAna) mUtti the| ___zloka 2-unake ratnapAla nAmaka eka zreSTha putra hue hai| Asanake donoM ora do yakSiNiyAMkI mUrtiyA~ jisakI kIrti tInoM lokoMmeM paribhramaNa karaneke zramase utkIrNa hai / jinake aGga vagairaha khaNDita ho cuke hai| thakakara isa jinAyatanake bahAne Thahara gaI / donoM ora do indra khar3e haiM / mUrtikA dA~yA hAtha TUTa zloka 3-zrIralhaNake zraSThiyoMmeM pramukha, zrImAn gayA thA vaha dUsare pASANase punaH banAyA gayA hai| galhaNakA janma huA jo samagrabuddhike nidhAna the usapara paoNliza bhI kiyA gayA hai 'parantu pahale aura jinhoMne nandapurameM zrIzAntinAtha bhagavAnakA paoNlizase nahIM mila sakA hai| nAsikA, pairoMke aMgUThe eka caityAlaya banavAyA thA; aura itara sabhI logoMko Adi upAGga bhI punaH jor3e gaye haiN| Asanapara donoM / Ananda denevAlA dUsarA caityAlaya apane janmasthAna ora do hiraNa khar3e haiN| usake nIce zilAlekha hai jo zrImadanezasAgarapurameM banavAyA thaa| karIba 4 izca lambA aura 6 izca caur3A hai| zilA __zloka 4-unase kularUpI AkAzake liye pUrNalekha isa prakAra hai candrake samAna zrIjAhar3a utpanna hue / unake choTe lekha nambara 1 bhAI udayacandra the| unakA janma pradhAnatAse paropakAra ___OM namo. vItarAgAya // gRhapativaMzasaroruha ke liye huA thaa| ve dharmAtmA aura amoghadAnI the| sahasrarazmiH sahasrakUTaM yaH / bANapure vyadhitAsIt * zloka 5-muktirUpI lakSmIke mukhAvalokanake zrImAniha devapAla iti // 1 // zrIratnapAla iti tattanayo liye lolupa una donoM bhAiyoMne samasta pApoMke kSayakA For Personal & Private Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] kAraNa, pRthvIkA bhUSaNa-svarUpa aura zAzvatika mahAn Anandako denevAlA zrIzAntinAtha bhagavAnakA yaha pratibimba nirmApita kiyA / ahArakSetrake prAcIna mUrti-lekha saMvat 1237 agahana sudI 3, zukravAra, zrImAn paramarddhidevake vijaya rAjyameM - zloka 6 - isa loka meM jaba taka candramA, sUrya, samudra aura tArAgaNa manuSyoMke cittoMkA haraNa karate haiM taba taka dharmmakArIkA racA huA sukIrttimaya yaha sukIrttana vijayI rhe| zloka 7 - vAhake putra mahAmatizAlI mUrtinirmAtA aura vAstu zAstrake jJAtA zrImAn pApaTa hue, unhoMne isa prativimbakI sundara racanA kI / noTa--isa' lekhakI prathama paMkti meM bANapurake jisa sahasrakUTa caityAlayakA ullekha AyA hai vaha vahA~ aba bhI vidyamAna hai / yadyapi usakI bhI adhikAMza mUrttiyA~ khaDita ho cukI haiM tathA ve sabhI mUrtiyA~ aura caityAlaya utkRSTa zilpakalA ke uttama Adarza haiM / dUsare zloka meM jo "basuhATikAyAM" pada AyA hai isase vidita hotA hai ki yaha kisI prasiddha nagarIkA nAma rahA hogA / isa zloka meM varNita nandapura bhI isI nagarake karIba honA cAhiye jo usa samaya prasiddha thA / tathA "madanezasAgarapura" jo pada AyA hai usase jJAta hotA hai ki vaha sambhavata: isI sthAna - ahAra - kA nAma rahA hogA / yahA~ ke tAlAbako Aja bhI 'madanasAgara' kahate haiM / yaha mUrti qarIba 13 phuTa zilApara qarIba 11 phuTa U~cI khaDgAsana hai / mUrttike kucha upAGga chila gaye haiN| nAsikA, upastha indriya tathA pairoMke a~gUThe TUTa gaye haiM / bA~yA hAtha punaH jor3A gayA hai| zilAlekhakA bahubhAga TUTa gayA hai| bhAvako lekara pUrti kI hai| cihna bakare kA hai| pAliza maTiyAle raGgakI hai / lekha nambara 2 1 OM namo vItarAgAya / babhUva mirAmA, zrIralhaNasyeha mahezvarasya / [ 385 118 11 paMkasaMgA, jar3AzayAneva paraM navor3hA ||1|| gArhasthadharmanitarAM grahaNapravINA, niraMtara manidhAnadhAtrI / putratrayaM maMgalakAryasUtA, yeSAM ca kIrttiriva satvaradharmavRttiH // 2 // teSAM gAMgeyakalpaH prathamatanubhavaH puNyamUttiH prasUtaH / skando bhUtezamevAguNavatirudayAdityanAmAparasya / khyAtAdharme kumudazazilaghubhrAtRyugme viyukta e, saMsArAsAratAM "hibuddhiH // 3 // vittAni vidyudiva satvara gatvarANi, rAjIvinI jalasAmani va jIvatAni / tulyAni "gaNasyahi yauvanAni bhAvArtha: vItarAgake liye namaskAra ho / zrIralhUNa ke mahezvara kI taraha pApoMse rahita navavivAhita nayanoMko pyArI gaGgA nAmakI strI huI | 1|| jo hamezA gRhastha dharmako grahaNa karanemeM catura tathA hamezA premakI nidhAnabhUta thI / usane maGgalarUpa tIna putra paidA kiye / jinakI kIrttike samAna jaldI dharmameM pravRtti huI / 2 // una tInoM putroMmeMse puNyakI mUrtike samAna mahAdevako kArttikeyake mAninda pahalA putra paidA huA / usane apane choTe do bhAiyoMke viyoga hone se tamAma saMsAra kI asAratAko jAnA / tathA dAna aura dharmameM hai buddhiM jisakI aise usane dhanako bijalIke samAna jaldI nAzavAna jAnA / tathA jIvanako jala-budabudeke samAna mAnA / tathA bAdaloMkI caJcalatAke samAna yauvanako mAnA / phira tamAma dhanako nija meM lagAkara hI dhanya mAnA // 4 // yaha qarIba 6 inakA maTiyAle pASANakA eka bhagnAvazeSa mAtra hai / isakI pAliza bahuta kucha zAntinAthakI mUrttise milatI hai / cihnakI jagaha kucha aspaSTa nizAna hai jo acchI taraha nahIM dekhA jA sktaa| zilAlekhakA bahuta bhAga TUTa gayA hai / kucha zabda par3he gaye jo nIce uddhRta kiye jAte haiM:lekha nambara 3 saM0 1237 mArga sudI 3 zukra sAhu zrIpAla suta sAhu gelhUNa | bAqI hissA nahIM hai / yaha mUrtti mandira naM 1 ke prAMgaNakI dIvAra meM gaMgevagaMgAgata N khacite hai / mUrttikA zira dhar3a se alaga hai, parantu rAmA nayanA For Personal & Private Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 ] . [varSa 6 .anekAnta cUnAse punaH jor3A gayA hai| mUrti karIba 1 // phuTa dharmapatnI mAmane pratimA banavAI / unakA putra mahIpatI padmAsana hai| pASANa kAlA hai / cihnako dekhakara aura ve use pratidina namaskAra karate haiN| puSpadantakI mAlUma hotI hai| kucha zilAlekhakA hissA yaha mUrti bhI naM0 1 mandirake caukakI dIvArameM rameM banda hai. ataH parA nahIM paDhA jA skaa|. cina dI gaI hai| zira dhaDase alaga hai| cunAse punaH lekha nambara 4 jor3a diyA gayA hai / donoM hAthoMkI a~guliyA~ nahIM ____ saM0 1206 vaizAkha sudI 13 zrImadanasAgarapure haiM / cihna bailakA hai mUrti camakadAra kAle pASANakI meDavAlAnvaye sAhu kokAsuta sAhu kArakampa paDimA hai| zrAsana vizAla hai| kArapitA // lekha nambara 7 .. ___ bhAvArthaH-meDavAla jAtibhUSaNa sAhu kokA tathA saM0 1213 zrImAdhunvaye sAhuzrIyazakarasuta sAhuzrIputra kArakampane saM0 1209ke vaizAkha sudI 13ke dina yazarAya tasya putrainaH kamala yazadharI dAyarAu praNapratimA bnvaaii| manti nityam // . .. mUrti naM. 4kI bhA~ti mandira naM. 1ke prAMgaNameM . bhAvArthaH-saM0 1213meM (pratiSThita kI gaI isa hai, zira dhar3ase alaga hai, punaH jor3A gayA hai| mUrtikI mUrtiko) mAghuvaMzameM paidA honevAle zAha yazakara unakI hathelI maya a~guliyoMke chila gaI hai| cihna bandarakA dharmapatnI unake putra yazarAya unake putra tIna huye-kamala hai / 2 phuTakI avagAhanA hai| pASANa kAlA tathA yazadhara-dAryArAu, ye saba pratidina praNAma karate haiM / camakIlA hai / mUrti padmAsana hai| ___ yaha mUrti bhI mandira naM. 1 ke caukameM khacita hai| lekha nambara 5 zira dhar3ase alaga honepara punaH jor3A gayA hai| donoM saM0 1210 vaizAkha / sudI 13 paurapATAnvaye hAthoMke pahu~cA maya a~guliyoMke nahIM haiN| dAe~ pairake sAhu DhUMdU-bhAryA yazakarI tatsuta sADhU bhAryA dilhInalachI TakanoMse nIcekA hissA nahIM hai (chila gayA hai) tathA tatsuta popati ete praNamanti nityam // bAe~ pairakI jaMghA chila gaI hai| cihna candrakA hai| bhAvArthaH-paurapATAnvayameM paidA hone vAle sAhu 3 phuTa avagAhanA hai| Asana padmAsana hai| kAle DhUMdU unakI dharmapatnI yazakarI unakA putra sAda usakI pASANa kI hai| patrI dilhIlakSmI usake putra popati ye saba isa lekha nambara 8 vimbakI saM0 1218ke vaizAkha sudI 13ko pratiSThA . saM0 1218 vaizAkha sudI 13 lAmecUkAnvaye sAhu karAkara sadA use namaskAra karate haiN| kSate tadbhAryA banA tayoH suta nAyaka kamalabinda tadbhAryA ___ yaha mUrti bhI mandira naM0 1ke prAMgaNameM dIvArameM sAlhI suta laghudeva ete praNamanti nityam // khacita hai| zira dhar3ase alaga hai parantu punaH cUnAse bhAvArthaH-lamecUkulameM paidA honevAle sAhu kSate jor3a diyA gayA hai| dAyeM hAthakI a~guliyA~ nahIM haiN| unakI patnI baprA una donoMke putra nAyaka kamalabinda cihna zaGkhakA hai / 3 phuTa U~cI, padmAsana kAle pASANa unakI patnI sAlhI putra laghudeva ye saM0 1210 vaizAkhasudI kI hai| Asana vizAla hai| 13ko vimvapratiSThA karAkara pratidina praNAma karate haiN| lekha nambara 6 ___yaha mUrti bhI mandira naM0 1 ke caukameM zira jor3a ____saM0 1216 mAghasudI 13 khaDi[khaMDe] lavAlAnvaye kara khacita hai| hathelI chila cukI hai / cihna kucha nahIM sAhu salhaNa tasya bhAryA mAma tena karmakSayArtha pratimA jJAta hotA hai| karIba 3 phuTa U~cI hai. padmAsana hai| kArApitA / tasya suta mahipati praNamanti nityam / / kAle pASANase banI hai|| bhAvArtha:-saM0 1216ke mAgha sudI 13ke dina lekha nambara 6 khaNDelavAla vaMzameM paidA honevAle sAhu salhaNa unakI saM0 1206 vaizAkha sudI 13 gRhapatyanvaye sAhu alha For Personal & Private Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] tasya putra mAtana tasya bhaginI AlhI ete nityaM praNamanti / bhAvArtha:- gRhapati (gahoI) vaMzotpanna sAha alha usake putra mAtana usakI bahina AlhI ye saM0 1209 vaizAkha sudI 13ko vimbapratiSThA karAkara pratidina praNAma karate haiN| ahArakSetrake prAcIna mUrti-lekha mUrttike donoM tarapha indra khar3e haiM / kucha hisse chila gaye haiM jaise--dAr3hI - nAsikA - aMgulI / bAkI sarvAGga sundara hai / karIba 5 phuTa avagAhanA ko liye hue khaDgAsana hai / pASANa kAlA tathA camakadAra hai| cihna vagairaha kucha nahIM hai / zilAlekha ghisa gayA hai / kucha hissA par3hA jA sakA jo isa prakAra hailekha nambara 10 saM0 1203 mAgha sudI 13 sAhu jagacandra putra sakhavaMta bhAvArtha:-saM0 1203 mAghasudI 13ko sAha candra aura unake putra sukhavaMta dine bimba pratiSThA karAI / yaha mUrtti bhI mandira naM0 1 ke cauka meM cinI hai / zira dhar3ase alaga honepara bhI jor3A gayA hai| donoM hAthoMke pahu~ce chila gaye haiM / bailakA cihna hai| karIba 1|| phuTakI avagAhanA hai, Asana padmAsana haiM / pASANa kAlA hai / lekha nambara 11 saM0 1203 mAghasudI 13 golApUrvAnvaye sAhu bhavadeva bhAryA jasamatI putra lakSmIvana praNamanti nitym| bhAvArtha:-golA pUrvavaMza meM paidA honevAle zAha bhAvadeva unakI dharmapatnI jasamatI putra lakSmIvanane 1203 mAgha sudI 13 ko pratiSThA karAkara saba pratidina praNAma karate haiM / [ 387. zrIdevacandra suta dAmara bhAryA RpilI praNamanti nityam / bhAvArtha:-- golArADa vaMzotpanna zAha zrIdevacandra unake putra dAmara unakI patnI trapilI saM0 1237ke agahana sudI 3 zukravArako pratiSThA karAkara pratini praNAma karate haiN| yaha mUrtti bhI mandira naM0 1ke caukameM virAjamAna hai| donoM ora indra khar3e haiN| sirpha nAsikA gaI hai| bAkI sarvAGga sundara hai| cihna hiraNakA hai| karIba 3 / phuTa U~cI khaDgAsana hai / kAle pASANase nirmita hai / lekha nambara 13 1 saM0 1216 mAghasudI 13 zukra jaisavAlAnvaye sAhu zrIghaNa tadbhAryA salaSA tasya putra sAhu zramadeva - tathA kAmadeva suta lakhamadeva tasya prayedevacandravAlhU sAMti - hAla prabhRtayaH praNamanti / maMgalaM / mahAzrIH // bhAvArtha : - jaisavAla vaMzameM paidA honevAle zAha ghaNa unakI patnI salaSA usake putra zAha zramadeva tathA kAmadeva usake putra zAha lakhamadeva usake gRhameM paidA honevAle devacandra-vAlU- sAMti- hAlU prabhRti saM0 1216 mAgha sudI 13 zukravArake dina vimba ttkraaii| . yaha mUrti bhI mandira naM0 1ke caukameM zira jor3a 'kara cina dI gaI hai| bAqI sarvAGga sundara hai / cihna hAthIkA hai| 2 / phuTa U~cI padmAsana hai| pASANa kAlA - hai / lekhakA kucha hissA chila gayA hai / lekha nambara 14 'sAhu zrImalhaNa tasya suta vAku tasya suta lAla tasya bhAryA nAdhara tayoH suta vAlharAuzramadeva ajitaM jinaM praNamanti nityam / saM0 1203 mAgha sudI 13 / yaha mUrtti bhI mandira naM0 1 ke caukameM cinI hai| zira ghar3ase alaga honepara punaH jor3a diyA gayA hai / cihna kucha nahIM hai / karIba 1 || phuTa U~cI padmAsana kApASANakI hai| bhAvArtha:-zAha zrImalhaNa unake putra vAku unake putra lAla usakI patnI nAdhara una donoMke putra dovAlharAya - zramadeva ajita jinako pratidina praNAma lekha nambara 12 saM0 1237 mArgasudI 3 zukra - golArADAnvaye sAhu karate haiN| saM0 1203 mAgha sudI 13ko pratiSThA huii| For Personal & Private Use Only .
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388] anekAnta [ varSa yaha mUrti bhI mandira naM0 1ke caukakI dIvArameM prasanna thA / aura jo paMDitarUpI kamaloMko vikasita khacita hai / mUrtikA zira dhar3ase alaga honepara punaH karaneke liye sUrya thaa| aura jo nirmala thA-aise jor3a diyA hai| cihnakI jagaha eka kamala hai| jo kamaladeva hue| unake putra kezavane puNya-vRddhike liye kisI kalAkA dyotaka hai / 2 / phuTa padmAsana hai| pASANa zrIvIra varddhamAna bhagavAnakI pratimA bnvaaii| kAlA hai| yaha mUrti bhI mandira naM. 1 ke caukameM cinI hai| lekha nambara 15 zira dhar3ase alaga hai / punaH jor3A gayA hai / bAkI . saM0 1206 ASAr3ha vadI 8 gurau jayasavAlAnvaye sarvAGga sundara hai| karIba 2 phuTa padmAsana hai / pASANa sAhu zrIvAhar3a tatsatau somapati malhaNau tathA kAlA hai / cihna daNDakA hai| sAhu zrI namicandra tatsutau mAhila-paMDita delhaNau tathA lekha nambara 17 sAhu. zrIrata tatsutAH sIda-bhAvu-kalhaNAH ete nityaM saM0 1166 caitra sudI 13 gargarATAnvaye sAhu vAka praNamanti / tasya suta sAha lAlasAlhaNa nAiva tasya suta sAhu mAlu... ___ bhAvArthaH-jaisavAlavaMzameM paidA hue zAha zrIvAhar3a rAja somadeva ete nityaM prnnmnti| . unake putra do-somapati aura malhaNa / tathA zAha bhAvArthaH-gagarATa vaMzameM paidA honevAle zAha zrInamicandra unake putra do-mAhila paMDita tathA vAka unake putra zAha lAlasAlhaNa nAiva usake putra delhaNa / tathA zAha zrIrata unake putra tIna-sIda, do-mAlurAja aura somadevane 1166 ke caitra sudI bhAvu aura kalhaNa inhoMne saM0 1208ke ASAr3ha vadI 13ko vimba pratiSThAM kraaii| ye saba sadA praNAma guruvArako pratiSThA kraaii| ye saba sadA praNAma karate hai| . . yaha mUrti bhI mandira naM. 1 ke caukameM zira jor3a ___ yaha mUrti bhI mandira naM0 1ke caukameM zira jor3a kara cina dI gaI hai| bAkI sarvAGga sundara hai| cihna kara cina dI gaI hai| cihna zerakA hai / / phuTakI U~cI zera pratIta hotA hai| 1 / / phuTakI U~cI padmAsana hai| padmAsana hai / kAlA pASANa hai / bAkI sarvAGga pASANa kAlA hai| lekha nambara 18 lekha nambara 16 .. kuTakAnvaye paMDitasrIlakSmaNadevastasya ziSya srImadAMsaM. 1237 13 shk| ryAdevaH tathA AryikA jJAnasrI-sAhellikAmAmAtiNI etayA zrIvIradeva ityAsIt, khaNDelAnvayabhAskaraH / / jinavimbaM pratiSThApitam // saM1213 / / pratidyAvAryateyobhUttatputro upazamakSamaH // bhAvArthaH-kuTakavaMzameM paidA honevAle paMDitazrI kamalAnivAsa vasatiH, kamaladalAkSaH prasannamukhakamalaH / lakSmaNadeva unake ziSya zrImadAryadeva tathA AryikA budhakamala-kamalabandhuH vikalaMkaH kamaladeva iti // jJAnasrI-sahellikA-mAmAtiNI inhoMne saM0 1213meM zrIvIravarddhamAnasya vimbaM tatpuNyavRddhaye / jinavimbakI pratiSThA kraaii| kAritaM kezavenedaM tatputreNa nirmalam // yaha mUrti mandira naM0 1ke bAharI jInAke bAI sAhu zrImAmaTasyA'pi putro deghaharAnighaH / tarapha eka choTI kuTImeM virAjamAna hai / donoM tarapha tenApi kAritaM caityaM tarvAdevAtra vetasA / indra khar3e haiN| Asanake nIce deviyA~ baiThI haiN| dAI bhAvArthaH-khaNDelavAla vaMzotpanna tadvazake liye taraphakA Asana TUTa jAnese devIkI mUrti bhI TUTa gaI sUryake samAna vIradeva hue / jo bar3e buddhimAna the| una hai| mUrti prAyaH akhaNDita hai| sirpha ghuTanoMpara tathA ke putra anupameya thA / jo lakSmIkA nivAsa thA, nAsikA tathA dAr3hIkA hissA chila gayA hai| dAe~ jisakI A~kheM kamalapatrake samAna thiiN| jisakA mukha- hAthakA aMgUThA tathA pAsakI aMgulI TUTa gaI hai| karate haiN| For Personal & Private Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] ahArakSetrake prAcIna mUrti-lekha [386 .................. .......................... .......... bAyeM hAthake UparakA hissA chila gayA hai| karIba unake putra cAra-soma, janapAhur3a, lAkhU, lAle inhoMne 6 phuTakI khaDgAsana hai| kAlA pASANa hai| cihna prativimba pratiSThA kraaii| hiraNakA hai| lekha ghisa gayA hai| isa liye pUrA par3hA mUrtikA zira pUrA khaNDita hai| karIba 1 / / phuTakI nahIM jaataa| . padmAsana hai / kAle pASANakI banI huI hai| cihna zaGkha lekha nambara 16 kA hai| zilAlekha spaSTa dIkhatA hai / mUrtikI paoNliza saM0 1216 mAghasudI 13 zakradine kuTakAnvaye paMDita camakadAra hai| strImaMgaladeva tasya ziSya bhaTTAraka padmadeva tatpaTTa ..... lekha nambara 21 ___ saM0 1228 phAgunasudI 12 jaisavAlAnvaye sAhu dendra bhrAta Ilha suta bAlha suta kulhA vIkalohaTa vAlha suta bhAvArtha:-kuTakavaMzotpanna paMDita zrImaMgaladeva Asavana praNamanti nityam // unake ziSya bhaTTAraka padmadeva unakI paTTAvalImeM hue bhAvArthaH-jaisavAla vaMzotpanna sAhu dendra unake .... ne saM0 1216 bhAI Ilha unake putra vAlhU unake putra kulhA vIkake mAgha sudI 13 zukravArake dina vimba pratiSThA kraaii| lohaTa-vAlU unake putra Asavana inhoMne vi0 saM0 mUrtike donoM tarapha indra khar3e haiN| mUrti ghuTanoMke 1228ke phAguna sudI 12ko vimba-pratiSThA kraaii| pAsase bilkula TUTa gaI hai| donoM hisse jor3akara mUrtikA zira nahIM hai| tathA donoM hAtha bhI nahIM mandira naM0 1ke cabUtarepara liTA dI gaI hai / cihna haiN| sirpha dhar3amaya Asanake rUpameM upalabdha hai / cihna vagairaha kucha nahIM haiN| do vyaktiyoMne milakara pratiSThA vagairaha kucha nahIM hai lekha spaSTa hai| karIba 1 / / phuTakI karAI hai aisA lekhase vidita hotA hai| isI dina padmAsana hai| kAlA pASANa hai / paoNliza camakadAra hai| isI avagAhanAkI 3 mUrtiyA~ aura bhI ukta donoM. lekha nambara 22 vyaktiyoMne pratiSThita karAI haiN| karIba 6 phuTakI khaDa- saM0 1237 mArgasudI 3 zaka golApUrvAnvaye sAhu gAsana hai| pASANa kAlA hai| yazArha putra ude tathA vIlhaNa ete zrIneminAthaM nityaM lekha nambara 20 '-praNamanti / maMgalaM mahAzrI // * saM0 1203 mAghasudI 13 jaisavAlAnvaye sAhu khone bhAvArthaH-golApUva-vaMzotpanna zAha yazAha unake bhAryA yazakarI suta nAyaka sAhupAla-vIlhe mAlhA parame- putra Ude tathA vIlhaNa ye zrIneminAthako saM0 1237ke mahIpati suta zrIrA praNamanti nityam / agahanasudI 3 zukravArako pratiSThA karAkara nitya - saM0 1203 mAghasudI 13 jaisavAlAnvaye sAhu bAhar3a praNAma karate haiN| . . mAryA zivadevi sutasoma-janapAhuDa lAkhU-lole praNamanti mUrtikA zira aura donoM hAtha nahIM haiN| sirpha nityam // dhaDa aura Asana vidyamAna hai| Asanapara lekhake bhAvArthaH-jaisavAlavaMzotpanna zAha khone unakI atirikta kucha nahIM hai| cihna bailakA hai| karIba Der3a dharmapatnI yazakarI unake putra nAyaka sAhupAlha vIlhe- phuTa U~cI padmAsana hai / pASANa kAlA hai| mAlhA-parame-mahIpati. ye pA~ca tathA mahIpatike putra lekha nambara 23 zrIrAne saM0 1203 mAgha sudI 13 ko vimba-pratiSThA saMvat 1214 phAguna vadI 1 some avadhapurAnvaye kraaii| . Thakkura zrInAna suta Thakkura nInekasya bhAryA pAlhaNi nityaM saM0 1203 ko jaisavAlavaMzameM praNamanti karmakSayAya / pekSA honevAle zAha vAhar3a unakI dharmapatnI zivadevi bhAvArthaH-avadhapuriyA vaMzotpanna Thakkura nAnna 0.2mAgha madA For Personal & Private Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 ] anekAnta - [ varSa 6 unake putra Thakkura nIneka unakI dharmapatnI pAlhaNine tathA jaisavAla vaMzotpanna bAhar3a unakI dharmapatnI saM0 1214 ke phAguna vadI 4 somavArako pratiSThA sivade unakI putrI-sAvanI-mAlatI-padamA-madanAne karAI / karmo ke kSayake liye pratidina namaskAra ukta samvatmeM ukta mahAtmAoMke Adezase apane karate haiN| dravyakA sadupayoga kiyaa| . mUrtikA zira nahIM hai| bAkI tamAma aGgopAGga mUrtike Asanake atirikta zira aura dhar3a kucha vidyamAna haiN| cihna zerakA hai| hathelI kucha chila gaI bhI nahIM hai| Asanase patA calatA hai ki prativimba hai| karIba sh| phuTa U~cI padmAsana hai / pASANa manojJa thI / cihna zerakA hai| karIba 2 phuTa U~cI kAlA hai| padmAsana hai| pASANa kAlA hai| lekha nambara 24 lekha nambara 27 ___saMvat 1209 aSAr3a vadI 4 zaka jaisavAlAnvaye samvat 1210 maiDitabAlAnvaye sAhu zrIseTho bhAryA nAyaka zrIsAhukasasa pratimA gotthitaa| mahiva tayoH putrAH zrIlhA-zrIbarddha mAna-mAlhA, ete zreyase - bhAvArtha:-jaisavAlavaMzotpanna nAyaka zrIsAhu praNamanti nityam / baizAkha sudI 13 / . kasasane sambat 1206 ke aSAr3ha vadI 4 zukravArako ___bhAvArthaH-vi0 saM0 1218ke vaizAkha sudI 13ko pratimA pratiSThA kraaii| maiDitabAlavaMzotpanna zAha seTho unakI dharmapatnI mUrtikA zira aura donoM hAthoMke pahu~ce nahIM haiN| mahiva unake putra-zrIlhA-zrIvarddhamAna-mAlhA ye saba vAkI hissA jyoMkA tyoM upalabdha hai| cihna zerakA hai| puNya vRddhike liye pratidina praNAma karate haiN| karIba 1 / / phuTa U~cI padmAsana hai| pASANa kAlA hai| mUrtikA zira aura donoM hAthoMkI hathelI nahIM hai| lekha nambara 25 bAkI tamAma hissA upalabdha hai| cihna sehIkA pratIta ___ saMvat 1213 golApUrvAnvaye sAhu sAlha bhAryA salaSA hotA hai| karIba 1 / / phuTa U~cI padmAsana hai / pASANa tayoH suta pokhana ete praNamanti nityam / ASAr3asadI 2 / kAlA hai| pAliza camakadAra hai| . bhAvArthaH-golApUrvavaMzotpanna zAha sAlha usakI lekha nambara 28 dharmapatnI salaSA ina donoMke putra pokhana inhoMne saMvat samvat 1202 caitrasudI 12 lamecukAnvaye sAhu bhAne 1213ke aSAr3ha sudI 2ko prativimba padharAI / ye bhAryA padmA suta harasena, nAyaka kadalasiMha, devapAlha nitya praNAma karate haiN| ete praNamanti nityam / matikA zira aura donoM hAthoMke atirikta bAkI bhAvArthaH-vi0 saM0 1202ke caitasudI 12ko dhar3a upalabdha hai| cihnakI jagaha aSTadala kamala hai| isa prativimbakI pratiSThA huii| lamecUvaMzotpanna zAhakarIba 1 / / phuTa U~cI padmAsana hai| pASANa kAlA hai| bhAne. unakI patnI padmA, unake putra harasena, nAyaka lekha nambara 26 kadalasiMha. devapAlha ye pratidina praNAma karate haiN| saMvat 1216 phAguna vadI 8 somadine siddhAntazrI mUrtikA zira tathA bAyA~ hAtha nahIM hai| AsanasAgarasena AryikA jayazrI riSiNI ratanariSi praNamanti para donoM hathelI nahIM hai / cihna vagairaha kucha nhiiN| nityam / jaisavAlAnvaye sAhu bAheDabhAryA sivade putrI karIba 1 / / phuTa U~co padmAsana hai| pASANa kAlA hai / sAvanI mAlatI padamA-madanA praNamanti nityam / lekha nambara 26 ___ bhAvArtha:-saMvat 1216ke phAguna vadI 8 soma- saMvat 1200 aSAr3avadI 8 jaisavAlAnvaye sAhu ko siddhAntazrI sAgarasena tathA AryikA jayazrI aura khone bhAryA jAuha suta sADhU tathA pAlha-vIlhA-AlhezrIratanaRSine vimba-pratiSThA kraaii| padamA zreyase praNamanti / / (kramazaH) For Personal & Private Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahAnI narsa ( lekhaka - zrIbAlacandra jaina ema0 e0, sAhityazAstrI ) gIke sirahAne baiThI narsa use ekaTaka dekha rahI thI / 'kitanI zAnti aura saumyatA hai isake ceharepara, kintu hAya re bhAgya ! aisA bholA aura sarala vyakti bhI mAnasika vedanAoMkA zikAra ho gayA / ' use sahAnubhUti thI rogIse / rogokI nIMda ttuuttii| 'mujhe koI nahIM roka sakatA' --vaha bar3abar3AyA - duniyAkI koI zakti mujhe roka nahIM sakatI. maiM jAU~gA dUra. isa pApabharI duniyAse bahuta dUra, jahA~ manuSyakA nizAna bhI na hogA, usake pApoMkI chAyA bhI na hogI, maiM jAU~gA rogIne uThane kI ceSTA kI / ........ "Izvara ke lie leTe rahie" narsane sahArA dekara use punaH liTAnA cAhA / "Izvara ! IzvarakA nAma lenevAlI tuma kauna ?" rogIne kaThora prazna kiyA / 'jI. maiM narsa' narsane mRdu uttara diyA / 1 "tuma yahA~ kyA karane AIM ?" rogIne phira pUchA / "ApakI sevA" narsakA jabAba thA / "sevA ! hA hA hA!" rogI ThahAkA mArakara ha~sA 'tuma sevA karatI ho, dUsaroMkI sevA, kitanA sundara zabda hai sevA !" rogIne pAgalakI ha~sI-ha~sI / "jI, dUsaroMkI sevA karanA hI hamArA dharma hai, narsakA yahI kartavya hai" narsaM Darate-Darate bolI ! "tuma ise dharma mAnatI ho narsa ! lekina kabhI tumane apanI bhI sevA kI ? duniyAMne kabhI tumhArI sevAoMkA mUlya cukAyA ? thoDese cA~dIke Tukar3e dekara loga samajha lete haiM hama narsako roTI dete haiM / para tuma, jo rAtadina apanI sudha bhUlakara, unheM jIvanadAna detI ho, ise kyA ye duniyAvAle kabhI samajha pAte haiM ? nhiiN| dUsaroMke zramako nahIM samajha duniyA aura ve samajhane kI koziza bhI to nahIM karate narsa !" - rogIne gaharI sA~sa lI / "dUsaroMkI ijjata, vidyA, buddhi aura sevAko tarAjUpara taulanevAloMkI sevA tuma kyoM karatI ho narsa !" rogI udvigna ho rahA thA - "unheM tar3apa-tar3apakara mara kyoM nahIM jAne detI, apane karmoMkA phala kyoM nahIM bhogane detI" rogIkI sadaya A~kheM narsakI A~khoM se mila giiN| narsaM cupa thI / "bolo bolo sevAkI devI, duniyAbharake pApiyoMko mRtyuzayyAse jagAkara unameM jIvanI zakti bharakara duniyAke pApoMkI saMkhyA kyoM bar3hAtI ho" kahaneke sAtha hI rogIne jhaTakese karavaTa badalI / "jilAnA aura mAranA to Izvarake hAthakI bAta hai candrabAbU, hama to apanA kartavya karate haiM" narsane dhIrese kahA / 'Izvara' - candrako jaise tIra lagA - " - " tumane phira IzvarakA nAma liyA " -- vaha tar3apa uThA - "jAnatI nahIM.. maiM IzvarakA duzmana huuN| Izvara ! duniyAbhara ke ThagoMkA saradAra" usane mu~ha phera liyA / "aisA na khie| usa dayAlu paramAtmAko burAbhalA kahakara pApake bhAgI na banie / " narsane anurodha kiyA / For Personal & Private Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 ] anekAnta [varSa : __ "tuma use dayAlu kahatI ho, paramAtmA kahatI ho, thA-DAkRra Apako yahA~ le Ae aura kala rAtabhara jisane thailI-patiyoMko garIboMkA zoSaNa karanekA ApakI sevAmeM lage rhe| aba hAlata kucha ThIka bala diyA, garIboMke maulika avikAroMkI mA~gako dekhakara sabere hI ghara gae haiM aura jAte samaya mujhe anaitika aura vidroha batAkara unheM cira gulAmImeM ApakI pUrI phikara karanekI AzA de gae haiM" narsane bA~dha diyA, jisane duniyAbharake atyAcAroM aura saralatAse yaha bAta kaha dI, jise DAkRra kizora anAcAroMko dhArmika prazraya diyA, use tuma dayAlu chipAnA cAhatA thaa| paramAtmA kahatI ho narsa ! pattharake bhagavAnako dayAkA "to yoM kaho ki mujhe isa ghRNita duniyAmeM phirase avatAra kahate tumheM apanepara ha~sI nahIM AtI devI !" khIMca lAnevAlA DAkRra kizora hI hai / nIca ! -candra khIjha rahA thA-'bholI nArI sabako apane dhokhebAja ! merA sarvasva chInakara aba merI svatantratA jaisA hI samajhatI hai' usane karavaTa bdlii| bhI chInanA cAhatA hai| mere jIvanabharakI mitratAkI -narsane koI uttara na diyaa| kamarA nIrava ho gayA, koI kadara na karanevAlA pApI hai kahA~ ?" candrakI / ' donoM cupa the| A~kheM lAla ho giiN| __"Apake davA pInekA samaya ho gayA, maiM abhI "ve ghara gae haiM candrabAbU, Apa zAnta ho jAie" lAI" narsane nIravatA bhaGga kii| narsane mIThe anunaya bhare svarameM prArthanA kii| "davA ! kyoM ? mujhe huA kyA jo davA pilAtI "ThIka, acchA hI huA ki vaha yahA~ nahIM hai / maiM ho|" rogIne A~kheM kholii|| usakI sUrata bhI nahIM dekhanA cAhatA, mujhe usase __"jI, Apa asvastha hai, Apako davA pInI hI napharata hai, usakI sUratase napharata hai. usake pezese cAhie, maiM abhI lAI" narsa davA banAneko cala dii| napharata hai / maiM jAU~gA, abhI jAU~gA" candrane uThane "narsa Thaharo / maiM pUrNa svastha hUM, mujhe davAkI kI ceSTA kii| AvazyakatA nahIM" rogIne niSedha kiyaa| . "nahIM-nahIM, leTe rahie candrabAbU" narsane kaMdhe - "nahIM, Apako davA pInI hI cAhie candrabAbU, pakar3akara use phira leTAnekI ceSTA kii| para isa bAra ApakA svAsthya abhI ThIka nahIM huA / " narsane vaha rogIko manAnemeM asaphala rhii| candra uTha khar3A anunaya kii| huA aura vegase daravAjekI ora bddh'aa| "kisane kahA tumase ki merA svAsthya ThIka nahIM "mAna lIjie candrabAbU. mata jAie, ApakA hai" candrane madhura ha~sI hNsii| svAsthya ThIka nahIM hai, DAkRrake sAre prayatnoMpara pAnI _ "DAkRrane, ve Apako merI nigarAnImeM chor3a gae pherakara apane jIvanako khataremeM na ddaale|" narsakI haiN| mujhe apanI DyUTI karane dIjie anyathA DAkRra A~kheM DabaDabA aaii| nArAja hoNge|" narsane sarala prArthanA kii| "maiM yahA~ kSaNabhara bhI nahIM Thahara sakatA devI, "DAkRra!" candrane vismayase A~kheM phAr3I-"kauna apanI bahinakA khUna karanevAle duSTa DAkRrakI sUrata maiM DAkRra ?" usane prazna kiyaa| nahIM dekha sakatA / maiM calA, apanI bahinake pAsa"DAkRra kizora" narsane uttara diyaa| dekho dekho vaha mujhe bulA rahI hai"-candra vegase "DAkara kizora ! to kyA maiM DAkRra kizorake aspatAlase bAhara ho gyaa| aspatAlameM hUM" rogIkI jijJAsA bddh'ii| - narsa rokatI raha gii| ___"jI hA~, Apa unhIMke aspatAlameM haiM / aura .. vahI ApakA ilAja bhI kara rahe haiN| Apa apane DAkRrane jaba kamaremeM praveza kiyA to rogIke kamaremeM behoza par3e the-zAyada Apane jahara khA liyA palaGgako khAlI pAyA aura narsako eka konemeM khar3e For Personal & Private Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] A~sU bahAte dekhA / "narsa, candra kahA~ hai ?" usake svarameM tIvratA thI / "jI, vaha cale gae" narsane lar3akhar3Ate svarameM uttara diyA / "kahA~ ?" DAkarake svara meM bhayAnaka AzaGkAjanya narsa kampana thA / "anajAnI jagaha / maiMne unheM bahuta rokA para ve ruke nahIM," narsane kA~pate hue jabAba diyA--"ApakA aspatAla jAnakara ve ekakSaNa bhI nahIM ruke" usane Age kahA / "to vahI huA jisakA mujhe bhaya thA / tumane use batA hI diyA ki maiM usakA ilAja kara rahA hUM / vaha mujhe apanI bahinakA hatyArA samajhatA hai narsa ! merI sUratase napharata karatA hai vaha / para maiM kyA karatA, maiM kisI se to lar3a nahIM sktaa| maiMne lAkha prayatna kie para kSamAko kAlake gAlase na nikAla skaa| maiMne use jo jhUThA AzvAsana diyA thA ki kSamA acchI ho jAyagI, vaha sirpha usakI rakSAke liye| kyoMki maiM jAnatA thA ki kSamA hI usake jIvanakA sahArA hai aura usake jIvanakA anta candra ke jIvanakA bhI anta hai / isaliye bahinakI mRtyu nizcita jAnate hue bhI maiM usase chipAye rahA aura usane mere kathanapara vizvAsa kiyA / para usa a~dherI rAta meM jaba dIpaka bujha hI gayA maiM candrakI naz2aroM meM dhokhebAja bana gayA / usane dhAraNA banA lI hai ki maiM hI kSamAkA hatyArA hU~. maiM use bacA sakatA thA para maiMne use bacAyA nhiiN| merA mitra mujhase nafarata karane lagA / dayA aura mamatAkI devIke uThaneke sAtha hI sArI duniyA usake liye dayA aura mamatAse zUnya ho gaI- vaha pAgala ho gayA / candra- merA candrause vApasa lAnA hogA narsa, use vApasa lAnA " / " DAkUra vihvala ho uThA / "maiM AdamI bhejatI hU~ / " narsa bAhara ho gii| ** * * candra aspatAla se bhAgA to, para use kucha bhI jJAna thA ki vaha kahA~ jArahA hai / vaha sirpha itanA [ 393 hI jAnatA thA ki vaha DAkara kizorakI sUrata bhI nahIM dekhanA cAhatA / vikSipta mastiSka aura kamajora zarIra Akhira TakarA gayA sAmanese AnevAlI moTara kArase / DrAIvarake bahuta bacAnepara bhI durghaTanA ho hI gaI aura candra bhUmipara gira pdd'aa| usakA sira phaTa gayA / bhIr3a ekatra ho gii| DAkara kizorakA aspatAla dUra na thA / tatparatAse use vahA~ le jAyA gayA, jahA~ se kucha samaya pUrva bhAgane ke kAraNa hI yaha durghaTanA huI thI / candra !" ra kizorakI A~khoM meM A~sU bhara zrAye usakI yaha hAlata dekhakara | " tUne yaha kyA kiyA candra !" DAkarake isa prazna kA uttara detA kauna ? durghaTanAke bAda hI candra behoza hogayA thA / usakA sArA zarIra raktameM sana gayA thA / "narsa ! oNparezanakI taiyArI karo. candra vApasa AgayA / " kizorane bhaye svara meM kahA / jI DAra !" A~sU poMchatI narsa oNparezana thieTarakI ora cala dii| * candrane A~kha kholI / "aba Apa acche haiM ?" narsane usake sirapara hAtha pherate dhIre se kahA / "maiM, maiM acchA hU~ ! maiM kahA~ hU~, tuma kauna ho ?" candra samajha na pArahA thA ki vaha kahA~ hai ? "Apa aspatAlameM haiM candra bhaiyA !" narsako candrase bhAI jaisA sneha hogayA thA / moTara durghaTanA meM par3a jAnese Apake dimAgako coTa pahu~cI thI, lekina aba saba ThIka hai, oNparezana sa Apa unase mileMge candra abhI Ate hI hoMge bhaiyA!" narsa abhI bhI usake sirapara hAtha phera rahI thI / "bhaiyA, tumane mujhe bhaiyA kahA / para tuma to kSamA nahIM ho| vaha to calI gaI mujhe chor3akara / " candra A~kheM phAr3akara narsako dekhA / * "hA~, maiM kSamA nahIM, para kSamAkI bhA~ti hI maiM zrApakI sevA kara sakatI huuN| mujhe de dIjiye kSamAkA For Personal & Private Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 ] anekAnta [varSa hai pavitra sthAna candra bhaiyA !" narsane A~sU bharakara kiyA / kahA-"Apa mujhe 'bhajhyA' kahanekA adhikAra de "maiMne kahA na thA candra, ki bahinako tumase alaga diijiye|" na hone dUMgA!" kizorakI A~kheM gIlI ho gii| ___ "tuma kahogI mujhe bhaiyA ? merI bahina banogI, "hA~ kizora !" candrane A~kheM banda kara lii| mujhe jIvanakA dAna dogI ? mere nirutsAha aura 'aba tuma ArAma karo, maiM jAtA huuN| phira nirAza jIvanameM utsAha aura AzAkI jyoti pradIpta AU~gA / para aba bhAganA nahIM aura na apane kizora karogI devI !" candrane narsameM vahI devIrUpa. dekhaa| se napharata hI krnaa|" kizorane vyaGga kiyaa| .. "hA~ bhaiyA !" narsakI A~khoMse jhara-jhara A~sU "mujhe kSamA kara do kizora !" candrane pazcAttApa baha pdd'e| . kiyA / "to Ao, mere galese laga jAo bahina ! tuma "acchA yaha saba pIchekI bAta hai, hama nipaTa sacamuca merI bahina ho, kSamA jaisI hI mamatAmayI ho leNge| abhI mujhe kaI Avazyaka kArya hai, maiM jAtA tuma ! kSamA, maiMne tumheM pA liyA !" candrane narsako huuN|" kizora cala diyaa| daravAjetaka pahu~cakara vaha chAtIse lagAneke liye hAtha pasAra diye| eka kSaNa rukaa| bhAI aura bahinake sammilanakA dRzya sacamuca "apane bhAIko bhAgane mata denA narsa !" vaha apUrva thaa| donoMkI A~khoMse azrudhArA baha rahI thii| muskraayaa| DAkRra kizorane isI samaya kamaremeM praveza kiyaa| "jI, Apa vizvasta raheM, bhaiyA aba nahIM __ "kizora, DAkRra kizora ! merI bahina A gaI, bhaageNge|" muskarAhaTake sAtha narsane candrako dekhaa| kSamA A gaI kizora !" candrane kizorakA svAgata hA~, aba maiM nahIM bhaaguuNgaa|" candra bhI muskraayaa| apabhrazakA eka zRGgAra-vIra kAvya vIrakRta jaMbUsvAmicarita (lekhaka-zrIrAmasiMha tomara) vikrama saMvat 1076meM vIra kavi-dvArA nirmita pAraMbhiya pacchimakevalahiM jihaM kaha jaMbUsAmihi // jambUsvAmicarita apabhraMzakI eka mahatvapUrNa racanA isI bhUnikA-prasaGgameM Age kavine rasa, kAvyArtha hai| prastuka kRtike aitihAsika pakSase sambandhita eka ke ullekha kiye haiM aura svambhU. tribhuvana jaise kaviyoM sundara lekha premI-aminandana-pranthameM zrI paM. paramAnanda tathA rAmAyaNa aura setubandha jaisI vikhyAta kRtiyoMjI jainane likhA hai| yahA~ kRtike sAhityika pakSapara kA smaraNa kiyA haivicAra kiyA jaavegaa| kavine apanI kRtiko sandhiyoMke sui suhayaru paDhai phuraMtu maNe / antameM 'zRGgAra-vIra-mahAkAvya' kahA hai kintu kRtikI kavvatthu nivesai piyavayaNe / / prArambhika bhUmikAmeM usane kathA kahanekI pratijJA kI hai rasabhAvahiM raMjiya viusayaNu / For Personal & Private Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] so muvi yaMbhu aNu kavaNu / so veya-gavvu jai nau karar3a / to kajje va tihuNadharai / apabhraMzakA ekazRGgAra-vIra kAvya mahakai vi nibaddhau na kavvabheu / rAmAyaNammi para suNiu seu / 1-2-3 kRtike prArambhameM isa prakAra ke ullekha binA prayojanake nahIM ho sakate haiM / prastuta kRti 'kathA' hai athavA zRGgAra- vIrarasa pradhAna mahAkAvya isakI parIkSA karaneke pUrva kRtikI kathAvastu saMkSepameM dekhanA Avazyaka hai / maGgalAcaraNa tathA kathAnirdezake anantara kavi sajjana-durjanoM, pUrvake kaviyoM AdikA smaraNa kiyA hai aura namratApUrvaka kAvya racanAmeM apanI asamarthatA prakaTa kI hai| phira kavine apanA aura apane sahAyakoMkA ullekha kiyA hai| isa choTIsI prastAvanAke antara kavine magadhadeza, aura usameM sthita rAjagRhanagara. usake nivAsiyoMke sundara kAvyazailImeM varNana upasthita kiye haiM / vahA~ke zreNika rAjA tathA unakI rAniyoMkA varNana kiyA hai| nagara ke samIpastha upavanameM bhagavAna varddha mAnake samavasaraNa race jAnekA samAcAra pAkara purajanoM sahita magadhezvara indra dvArA nirmita samavasaraNa-maNDapameM pahu~cakara jina bhagavAna kI stuti karake baiThate haiM / (sandhi 1) praNAma karake vinaya bhAvase zra NikarAja jinabarase jIvatattvake sambandhameM jijJAsA karatA hai / gaNadhara rAjAse jIvake sambandhameM vyAkhyA kara rahe the usI samaya AkAza mArgase tejapuJja vidyunmAlI bhAsura AyA / aura vimAnase utarakara jinadevako praNAma karake baiTha gayA / tejavAnadevake sambandhameM rAjAke pUchane para gaNadhara ne batAyA ki vaha (vidyunmAlI) antima kevalI hogaa| abhI usakI Ayuke kevala sAta dina hai kintu use abhI tejane nahIM chodd'aa| rAjAne usa devake aizvaryase prabhAvita hokara usake pUrva janmoM kI kathA sunane kI icchA prakaTa kI / jinadevane usakI kathAko isa prakAra prArambha kiyA [ 365 magadha maNDala vardhamAna grAma thA, jahA~ vedaghoSa karanevAle, yajJameM pazuoMkI vali denevAle, somapAna karanevAle, paraspara kaTuvacana bolanevAle aneka brAhmaNa rahate the / usa grAmameM atyanta guNavAna brAhmaNa-dampati zrutakaNTha- somazarmA rahate the / unake do putra bhavadatta aura bhavadeva the| jaba una donoMkI Ayu kramazaH 18, 12 varSa thI, zratakaNTha cirajanmoMmeM arjita pApa karmoMke phalasvarUpa kuSTha rogase pIr3ita huA aura jIvana se nirAza hokara citA banAkara abhimeM jala gyaa| priyavirahase somazarmA bhI zrami meM jala marI / zoka saMtapta donoM bhAiyoMko svajanoMne zAnta kiyaa| unhoMne apane mAtA-pitAkesaMskAra kiye| dIkSA lekara zuddha caritra digambara hogayAbhavadattakA mana saMsAra meM nahIM ramatA thA ataH vaha daMsaNu sa lahaMtau visayacayaMta suddhacaritta diyaMbaru / guru vayaNa savaNa rai diDhamai viharai kammAsayakayasaMvaru // 2-7 / / uvayAra buddhi samaNIya paraho, to huya bhavayatta diyaMbaraho / 2-8 / / isa prakAra bAraha varSa taka tapasyA karaneke pazcAt bhavadatta eka bAra saMghake sAtha apane grAmake samIpa pahu~cA / saMghakI AjJA se vaha bhavadevako saMghameM dIkSita karaneke liye vardhamAna grAmameM gayA / isa samaya bhavadevakA durmarSaNa aura nAgadevIkI putrI nAgavasU pariNaya horahA thA / bhAIke AgamanakA samAcAra sunakara vaha usase milane AyA aura snehapUrNa milana ke pazcAt use bhojanake liye gharameM lejAnA cAhatA thA / bhavadevako isake anantara bhavadatta apane saMghameM legayA aura vahA~ munivarane usase tapazcaryAtrata leneko kahA / bhavadevako idhara zeSa vivAha kArya sampanna karake viSaya sukhoM kA AkarSaNa thA, kintu bhAIkI icchA kA apamAna karanekA sAhasa use nahIM huA aura pravrajyA (dIkSA) lekara vaha deza - videzoM meM saMghake sAtha bAraha varSataka bhramatA rhaa| eka dina apane grAmake pAsase nikalA / bhavadeva ghara jAkara viSayoMke sukhoMkA For Personal & Private Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 ] anekAnta [ varSa 6 AsvAdana karanA cAhatA thA, kintu bhavadattane phira aura sAtaveM dina manuSyarUpameM avatarita hogA / use roka diyA / bhavadeva antameM saMsArako tyAgakara zreNikarAjane vardhamAna jinase phira, vidyunmAlI jina antima dIkSA le letA hai| donoM bhAI tapa karate hue cAra deviyoMke - sAtha ramaNa karatA thA, unake pUrva avasAna-samayameM paMDitamaraNase marate haiM, donoM sanatku- bhavAntaroMke viSayameM puuchaa| jinavarane batAyA ki caMpA mAra svargameM jAte haiM aura vahA~ saptasAgara Ayu taka nagarImeM sUrasena nAmaka dhana-sampanna zreSThI thA, usakI vAsa karate haiM, devayonimeM rahakara ve vimAnoMmeM car3hakara jayabhadrA, subhadrA, dhAriNI, yazomatI nAmaka cAra ramaNa karate haiM / (sandhi 2) striyA~ thiiN| vaha zreSThI pUrvasaMcita pApakarmoke phalasvarUpa bhavadattakA janma svargase cyuta honepara puMDarIkinI vyAdhigrasta hokara mara gayA aura usakI cArA~ patniyA~ nagarImeM vadanta rAjAkI rAnI yazodhanAke patrake rUpa AjikAe~ hogii| tapaHsAdhana karaneke pazcAt marakara meM huA aura bhavadeva vItazokA nagarIke rAjA ve svargameM vidyunmAlIkI patniyA~ huiiN| isake pazcAt mahApadmakI rAnI vanamAlAke putra ke rUpameM utpanna huaa| zreNikarAjane vidyuJcarake viSayameM pUchA ki itanA bhavadattakA nAma sAgaracanda rakkhA gayA aura bhavadeva tejavAn honepara bhI vaha coratvako kyoM prApta huA ? kA shivkumaar| zivakumArakA ekasaupA~ca (sayapaMca) jinavarane batAyA ki magadhadezameM hastinApura nagara thA, rAjakanyAoMse pariNaya hogayA aura kor3iyoM unake vahA~ visandhara rAjA thA, usakI priyA zrIsenA thI, aGgarakSaka the| unheM bAhara nahIM jAne diyA jAtA thaa| usakA putra vidyuccara huaa| vaha sakala vidyAoMmeM udhara puMDagIkinI nagarIke samIpa upavanameM cAraNa pAraGgata thA / vidyAbalase vaha corI karatA thaa| muniyoMse pUrva janmakA vRttAnta sunakara sAgaracandane auSadhise khambha banAkara ratriko apane pitAke gharameM saMnyAsa (sAdhudIkSA) vrata le liyA thA aura dvAdaza- pahuMcakara corI kara letA thA, jagate hue rAjAko saSapta vidhi tapazcaryA meM rata thaa| eka bAra vaha vItazokA kara detA thA aura kaTi-hAra Adi AbhUSaNa utAra nagarImeM pahu~cA / zivakumArane prAsAdoMke Uparase letA thA, vaha rAjya chor3akara rAjagRha nagarI calA gayA maniyoMko dekhaa| use pUrva janmoMkA smaraNa ho AyA aura corI karane lgaa| isIse usakA nAma vidyaccara aura vairAgya-bhAvoMkA usake manameM udaya huaa| yaha huA (sAndha 3) / dekhakara rAjaprAsAdameM kolAhala maca gyaa| rAjAne caturtha sandhi vIrakavikI prazaMsAse prArambha hotI Akara kumArako samajhAyA ki gharameM hI rahakara tapa hai| vardhamAna jisa samaya kathA prArambha kara rahe the ki aura vratoMkA pAlana ho sakatA hai, saMnyAsa lenekI eka yakSa uThakara nAcane lgaa| pazcima kevalI magadhameM AvazyakatA nahIM hai| pitAke vacanoMko mAnakara arahadAsa vaNikake kulameM janma honekI bAta sunakara kumArane navavidha zreSTha brahmacaryavrata dhAraNa kiyA, vaha Anandita hokara nAca rahA thaa| vismita hokara taruNIjanoMke pAsa rahate hue bhI unase vaha virakta rAjAne Anandase nAcate hue yakSase prazna, kiyaa| rahatA thaa| upavAsa karatA thaa| dUsare gharose bhikSA jinendrane isa prakAra uttara diyA-saittau nagarI thI lekara pAraNA karatA thaa| isa prakAra tapa karake antameM vahA~ santapriya (saMtAppiu) vaNika rahatA thaa| usakI isa lokako chor3akara vaha vidyunmAlI deva huaa| gotravatI priyA thI / arahadAsa usakA putra thA, dUsarA dasasAgara usakI Ayu huI aura cAra deviyoM ke sAtha putra jinadAsa thaa| jinadAsa taruNa avasthAmeM durvyasukha bhoga karatA thaa| udhara sAgaracanda bhI marakara sanoMmeM phaMsa gyaa| madirA pItA thA, dyUtakrIr3AmeM rata suralokameM indra ke samAna deva huaa| vardhamAna jinane rahatA thA / kintu usane antameM zrAvaka vrata lekara rAjAko batAyA ki yahI vidyunmAlI vahA~ AyA thA pApa visajita kie aura vaha marakara yakSa huA isake For Personal & Private Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] apabhraMzakA eka zRGgAra-vIra kAvya [397 bhAI arahadAsake yahA~ vidyunmAlIkA antima kevalI- vahA~ jAkara kanyAke sAtha pariNaya karanekI prArthanA ke rUpameM janma hogA yaha sunakara harSita hokara yaha karatA hai / jambU akele jAkara vidyAdharase yuddha karate nAca rahA hai| sAtavIM rAtrike caturtha praharameM arahadAsa haiN| mRgAGkarAjA kanyA jambUsvAmIko samarpita kara detA kI priyAne jambUphala Adi vastue~ svapnameM dekhiiN| svapnoM hai / pIchese zreNikarAjakI senA bhI dezAntaroM meM kA phala batAte hue muni kahate hai ki usake eka putra bhramaNa karatI huI pahu~ca jAtI hai| ratnazekhara(-siMhahogA jo solaha barasa rahakara dIkSA legaa| samayA: cUla) vidyAdharakI hAra hogI aisA pratIta hone lagatA nukUla jambU janma lete haiM aura zIghra vidyAdhyayana hai (sandhi 5) / samApta karate haiN| jambUphala svapnameM unakI mAtAne dekhA chaThI sandhikA prArambha kucha prAkRta padyoMmeM kI gaI thA isaliye unakA nAma jambUsvAmI rakhA gyaa| kavivIrakI kavi-pratibhAkI prazaMsAse hotA hai| usa jambUsvAmI atyanta sundara the nagarakI ramaNiyA~ unheM sampUrNa sandhimeM jambUsvAmIke yuddha kauzalakA varNana dekhakara Asakta hojAtI thIM aura virahakA anubhava kiyA gayA hai| antameM ratnazekharako mRgAGka rAjA parAkarane lagatI thiiN| .. jita kara detA hai aura jambU sahasroM bhaToMko parAsta usI nagarameM samudradatta zreSThi rahatA thA. usake kara dete haiM / yuddhakA varNana bar3I kSamatApUrvaka kavine cAra sundara putriyA~ thIM, samudradattane una kumAriyoMkA kiyA hai / yuddhake prasaGgameM adbhuta, bIbhatsa vyApAroMkA vivAha jambUsvAmIse karanA nizcita kiyA / vivAhakI citraNa karate hue kavine sAGgopAGga yuddha varNana kiyA taiyAriyA~ ho rahIM thI. itanemeM hI vasanta-Rtu A hai / ATha sahasra vidyAdharoMko usane parAsta kara diyaa| pahuMcI. saba loga vasantotsavake lie rAjodyAnameM antameM parAjita ratnasiMhako vaha kSamA kara detA hai| jAte haiN| krIDAke uparAnta surati khedako dUra karaneke vidyAdhara ratnasiha pA~caso vimAna lekara jambUke sAtha lie sarovarameM jalakrIDA saba karate haiM. saba loga jaba use magadha pahuMcAne cala detA hai| vimAna narmAdakurula vastra AbhUSaNoMko pahanakara nagarakI ora jA rahe the (NammAyakurula) zikharapara pahuMcatA hai jahA~ magadhezakI ki eka pramatta gaja Akara sabako trasta kara detA hai senAkA skaMdhAvAra thA, jambUne utarakara unase bheMTa kii| jaba saba bhayabhIta hokara bhAga rahe the jambU use vIratA gaganagati sabakA rAjAse paricaya karAtA hai mRgAGkakI pUrvaka parAsta kara dete haiM (sandhi 4) / putrIse zubha muhUrtameM jambUkA vivAha hotA hai| jambU vIratAke isa kAryase prasanna hokara rAjAne jambU jisa samaya apane nagarameM praveza kara rahe the upavanameM 3 maharSi sudharmasvAmI pazca ziSyoM sahita Ate haiN| kumArako apane barAbara Asana diyaa| jaba yaha rAjasabhA cala rahI thI usI samaya AkAzase, eka maharSiko jambUsvAmI bhaktipUrvaka namaskAra karate haiM vimAna vahA~ pahuMcA aura eka vidyAdhara sammukha upa (sandhi 6-7) / . sthita huaa| usane apanA nivAsa sahasasiMga' nagarI munise jambUsvAmI apane pUrva-bhAvoMkA vRttAnta meM batAyA tathA usakA nAma gaganagati thaa| usane sunate haiM aura tadanantare ghara Akara mAtA pitAko batAyA ki kerala nagarIke rAjA mRgAGkane usakI bahina praNAma karake pravrajyAvata lenekA vicAra karate haiN| mAlatIse vivAha kiyA hai aura usakI putrI vilAsa- putrake aise vacana sunakara mAtA mUrchita ho jAtI hai| vatI atyanta ramaNIya hai| haMsadvIpameM nivAsa karane jambUko vaha samajhAtI hai ki usake vairAgya lenese kula vAle vidyAdharase ratnasiMhane mRgAGkase usa kanyAko vilIna ho jAvegA / isI samaya sAgaradattake dvArA mA~gA / rAjAke na denepara usane keralanagarIpara kumArI preSita vyakti Akara jambUkA vivAha nizcita karatA hai ko leneke lie dhAvA kara diyA / vaha vidyAdhara jambUse aura sAgaradattakI cAra kanyAoMse jamyUkA vivAha For Personal & Private Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 ] hai / zRGgArake aneka upakaraNoMsAtha jambU aura navapariNItAvadhuoM ke saMbhoga zRGgArakA varNana kiyA hai / kavine isa sandhiko atyanta upayukta 'vivAhotsava' nAma diyA hai (saMdhi 8) mahilAoMke mohase utpanna premase jambUke hRdayameM vairAgya utpanna hotA hai| mahilAoMkI ve nindA karate haiM. unakI virakti bhAvanAko dUra karane ke lie jambUkI priyatamAe~ kamalazrI. kanakazrI, vinayazrI, rUpazrI prAcIna kathAnaka kahatI haiM; jambU isake viparIta vairAgyake mahatvako pratipAdita karanevAlI kahAniyA~ kahate haiM / bAta karate-karate isa prakAra AdhI rAta bIta gaI kintu kumArakA mana sAMsArika premameM nahIM lagA. isI samaya vidyucara corI karatA huA nagara meM AyA anekAnta vollaM ho to vi kumAra Na bhave ramai / taheM kAle cora vijjucaru corevai pure paribhamai // 11 // nagarameM ghUmatA huA jambUke gRhameM vidyuccara pahuMcatA hai / jambUkI mAtA soI nahIM thI, corakA samAcAra jAnanepara usane kahA ki vaha jo cAhe so aa / vidyuccarako jaba jambUkI mAtA zivadevI se jambU kI vairAgya-bhAvanAke viSayameM jJAta huA to usane pratijJA kI ki yA to vaha jambUkumArake hRdayameM viSayoMmeM rati utpanna kara degA aura nahIM to svayaM tapasyA vrata le legAvahuvayaNa-kamala-rasalaMpuDa bhamaru kumAru Na jai karami / eNasamANu vihANae to tava caraNu hauM visarami | 16 | 'vadhu vadanakamala kumArako rasa- lampaTa bhramara yadi nahIM karU~ to maiM bhI isIke samAna prAtaHkAla tapazcaraNa karU~gA / ' jambUkI mAtA rAtriko usI samaya usa corako apanA choTA bhAI kahakara jambUke samIpa lejAtI hai / jambU veSa badale hue vidyuccarako dekhakara usase kuzala prazna karake pUchate haiM ki usane kina-kina dezoMmeM bhramaNa kiyA / vyApAra ke bhramaNa kiye dezoMke nAmoMko sunakara jambU use bar3A vIra samajhate haiM-- [ varSa vihurAvi siru vibhiyacitta e buccaI mAmu Na vaNiyavaru / paccakkhu daiu iya sattie avasa hosi tuhaM vIraNaru |1| vismitacitta hokara zira hilAkara kahatA haimAmA mAtra hI nahIM hai, pratyakSa daivase prApta zakti se yukta zravazya tuma vIra puruSa ho / (sandhi ) dasavIM sandhimeM kaI manohara zrAkhyAna jambU aura vidyuccaradvArA kahe gaye haiN| jambU vairAgyameM upasaMhAra honevAle AkhyAna kahakara viSaya-bhogoMkI nissAratA dikhAte haiM aura vidyuzvara vairAgyako nirarthaka batAnevAle AkhyAna kahatA hai / antameM jambUkI dRr3hatAse vaha prabhAvita hojAtA hai / jambU sudharmasvAmI se tapasyA kI dIkSA le lete haiM. sabhI unakI patniyA~ AryikA hojAtI haiM, vidyuccara bhI pravrajyAkA vrata le letA hai / sudharmasvAmI nirvANa prApta karate haiN| jambUsvAmI kevalajJAna prApta karate haiM aura meM saMllekhanA karate hue nirvANa prApta karate haiN| vidyuzvara bhramaNa karatA huA tAmraliptapurameM pahuMcatA hai jahA~ kAtyAyanI bhadramArIke prAdhAnya ko naSTa karatA hai / gyArahavIM sandhimeM vidyumara ke dazavidhadharma pAlanadvArA aura tapasyAdvArA anta meM samAdhimaraNa pUrvaka sarvArthasiddhi prAptikA varNana hai granthakI samApti karate hue kavine kahA hai ki usakI kRtikA pATha karane se maGgalakI prApti hotI hai| jambUsvAmicaritakI gyAraha sandhiyoMmeMse prAyaH pratyeka meM sad- kAvyakI prazaMsA kI gaI hai / kavi 1 sandhi prathama meM kaI ullekhoMke sAtha antameM kahA hai 'kavveyaM pUrvasiddha vA bhUyopakriyate mayA' / sandhi 3ke prArambha meM nimna prAkRta padya hai :vAlakkIlAsuvi vIra veyaNa pasarata kavva-pIUsaM / kaNNapuDaehiM pijai jaNehiM rasa mauliyachehiM // 1 // bhara hAlaMkAra lakkhaNAiM lakkhe payAiM virayaMtI / vIrassa vayaNarage sarassaI jayau gaccaMtI // 2 // sandhi 5ke prArambha meM svayaMbhU puSpadanta aura devadatta kaviyoMkI prazaMsAke sAtha vIrakI prazaMsA kI gaI hai :divasehiM iha kavittaM lie liyammi dUramAyayaNaM / For Personal & Private Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] apabhraMzakA eka zRGgAra-vIra kAvya [ 366 'sukavittva' racanA karanekI icchA prathama sandhimeM prakaTa vaha pIche nahIM haThatA / kavine bhavadevake bhAvadvaMdvakA kI hai aura apaneko usake ayogya kahA hai| isa prakAra citraNa kiyA hai; jaba usakA bhAI munise 'sukavitta karaNa maNa vAvaDeNa' / 1-3 . kahatA ki bhavadeva 'tapa caraNu lahesaI' (tapazcaraNa prApta isa prakArake ullekhoMse prastuta kRti kevala dhArmika karegA) vaha socatA haikathA-kRti nahIM jJAta hotI aura kavine svayaM bhI use suNaMtu maNi Dollai / niThura kema diyaMvaru vollai / mahAkAvya kahA hai, jisameM zRGgAra aura vIra rasoMkI turiu turiu ghari jAmi pavittami , pradhAnatA hai / kRtikI gyAraha sandhiyoMmeM kathA-rasake sesu vivAha kajju nivvattami / anukUla isa prakAra hai| dullahu sukhyavilAsu va mujami , prathama sandhi bhUmikAsvarUpa jinakevalIke sama- navavahuvAe samau suhu bhujami // 2-12 // vasaraNakA varNana haiM aura zreNikake usa dharmasabhAmeM kintu bhAIke vacanoMkA use dhyAna AtA haijAnekI kathA hai / isa sandhimeM kathA kahI gaI hai aura to bari na karami eha apamANau, deza, nagara Adike sundara varNana bhI haiN| kisI vizeSa jeTTa sahoyaru jaNaNu samAu // 2-13 // rasa-paripAkake liye isa sandhimeM sthAna nahIM mila 'isakA apamAna kadApi nahIM karU~gA. jyeSTha sakA / zreNikake bhaktibhAvameM utsAha hai jise zAnta sahodara pitAke samAna hai|' aura dIkSita hone ke liye rasakA sthAyI kahA jA sakatA hai| prastuta sandhimeM 5 svIkRti detA hai / dIkSAke samaya vaha mantroMkA uccAraNa vIra aura zRGgAra rasakA koI sthAna nahIM haiN| bhI ThIka nahIM kara pArahA thA; kyoMki usakA mana navadasarI sandhimeM zreNikake praznakA uttara gaNadhara yauvanA patnImeM lagA thA .. pAdaMtahaM. akkharu mau Avai / dete haiN| isI samaya bar3e laTakIya kauzalase kavine laDahaMgau kalattu parajhAyai // 2-14 // jambUke janmAntaroMse sambandhita kathAkA prArambha kiyaa| .. dIkSita hokara bAraha varSataka bhramaNa kiyA aura hai| ataH jambUcaritakA prArambha isI sandhise hotA hai| vaha bhramaNa karatA huA apane grAma badhamAnake pAsa hama dekhanekA prayatna kareMge ki pramukha caritrameM kahA~taka , AyA, grAmake samparkake smaraNase usake hRdayameM zRGgAra aura vIra rasoMkA citraNa huA hai aura kavikA viSaya-vAsanA jAgRta hojAtI hai| kavine usakI ina apanI kRtiko zRGgAra-vIra rasase yukta racanA kahanA uddAma bhAvanAoM ko isa prakAra citrita kiyA hai:kahA~taka saMgata hai| cikkasaMtu cittu pariosai , - jambUke pUrva janmoMkI kathA kahate hue RSi batAte erisu divasu na huyau na hosai / haiM ki eka pUrva janmameM brAhmaNaputra bhavadeva the| unake to vari gharaho jAmipiya pekkhami , bar3e bhAI bhavadatta jainadharmakI dIkSA le cuke the / bhavadeva . visaya sukkha maNavallaha cakkhami // 2-15 // kA jaba vivAha horahA thA bhavadatta AtA hai, bhavadeva / 'cikane (snehAbhiSikta) cittako vaha paritoSita vivAha-kArya adhUrA chor3akara bhAIkI AjJA mAnatA karatA hai, isa prakArakA dina na huA hai na hogA, to huA dIkSA lekara calA jAtA hai| eka ora use / avazya ghara jAkara priyAkA darzana karU~gA aura manakiMcita navavivAhakA bhI dhyAna hai kintu vairAgyase bhI vallabha viSaya-sukhoMkA zrAsvAdana kruuNgaa|' saMpai puNo Niyatta jAe kai vallahe vIre // 2 // samayAnukUla bhavadatta Akara use saMbodhita karatA sandhi meM isa prakAra eka padya hai:- . hai aura vaha kupathase baca jAtA hai| isI prasaGgameM deMta daridda para vasaNa dummaNaM sarasa-kavva-savvassaM / kavine jambUcaritake sabase komala aura ramaNIya kaha vIra sarisa-purisaM dharaNi dharatI kayathAsi // 1 // sthalakA citraNa kiyA hai * catyahama Jain Education Interational For Personal & Private Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 ] .. . anekAnta [ varSa / bhavadeva jAtA hai aura vahA~ eka kSINakAya strI tapasyA- pAtra vijaya pAte haiM, tapake lie unameM 'vIra'kA sthAyI meM rata baiThI thI, usase bhavadeva apane aura bhavadattake 'utsAha' pAThakoMko dIkha sakatA hai| isa zRGgAra viSayameM pUchatA hai| vaha strI saba batAtI hai ki kisa bhAvanA aura 'utsAha' bhAvanAkA saMgharSa isa sandhimeM prakAra ve donoM brAhmaNaputra saMsAra taraGgoMko pArakara payApta sundara aura vaha kaviko digambara hogae the| aura bhavadevane nAgavasuse vivAha zRGgAra vIrakAvya banAnemeM sahAyaka hai| kiyA thA, vaha bhavadevake yauvanAvasthAmeM tapavrata lanekI bhavadevakA janma vItazokAnagarIke rAjakumAra prazaMsA karatI hai| usane bhavadevako pahicAna liyA ke rUpameM hotA hai| usakA vivAha ekasau pA~ca rAjathA; vaha usakI patnI thI: kanyAoMse kara diyA jAtA hai, rAjaprAsAdoMke bAhara taraNattaNevi iMdiyadavaNu / jAnemeM zivakumAra (bhavadevakA isa janmakA nAma) para dIsaI paI muyavi aNNukavaNu // dekharekha rakhI jAtI hai| eka bAra usa nagarImeM sAgaraparigalie vayasisavvahuvijaI, canda munika Agamase nagarImeM kolAhala huA (bhavavisayAhilAsa havi uvasamaI / dattakA janma sAgaracanda nAmase puNDarIkinI nagarI meM kaccepallaTTai ko rayaNu, huA thA aura vaha muni ho gayA thaa)| zivakumArane pittalai hemu vikkai kavaNu / 2-18 dhavalagRhake Uparase muniko dekhA aura use jAti 'taruNAvasthAmeM indriyoMkA damana karane vAlA smaraNa ho AyA / vaha mUrchita hogayA aura tapavrata tumhAre atirikta aura kauna hai, avasthAke parigalita lenA cAhatA hai, rAjA use usa pathase dUra karanA honepara sabhI yatI haiM jaba ki viSayAbhilASAe~ upa- cAhatA hai| rAjA aura rAjakumArake prasaGgakI kucha zamita ho jAtI haiM. kA~cako ratnase kauna badalegA aura paMktiyA~ isa prakAra haiM. rAjA use zRGgAra aura rAjapItalale soneko kauna becegaa|' nAgavasu usase kahatI vaibhavameM rata rahaneke lie kahatA hai kintu kumArakA ki usake jAnepara usake ekatrita dhanase usane vaha mana vairAgyake lie dRr3ha haicaitya banavAyA hai| usakI dharmadRr3hatAko sunakara bhavadeva AhAsai cakkesaru taNuruhu, lajita hotA hai, munike pAsa jAkara saba vRttAnta kavaNu kAlu pAvajjate kira tuhu / sunAkara savizeSa dIkSA letA hai / bhavadattake sAtha tapa akhayagihANu . rayagaridillI, karatA huA vaha aura bhavadatta anazana karake paNDita- rAyalacchi tuhu bhujahiM bhallI / maraNase deha tyAga kara tRtIya svargako jAte haiN| bhaNai kumAru tAya jaya sudaru, viSayoMkI ora jhukanekI manuSyakI zAzvata durba tA kahi cakkavaTTi hari halahara / latAkA sundara vizleSaNa karate hue kavine bhavadevako samalakAla evaNava vara ittI, usapara vijaya pAte hue citrita kiyA hai| zRGgArake vasumaI vesava keNa Na muttI / 1-8 bhAlambana vibhAva yahA~ bhavadeva aura nAgavasu hai| phira rAjA kahatA hai ki rAgadveSakA tyAga karanepara saMcArIbhAvoMkA sundara citraNa huA hai. purAnI tapavratakI kyA AvazyakatA hai gharavAsa karate hue hI smRtiyA~. grAmakI sannikaTatA bhavadevake hRdayameM viSaya- niyama vratoMko dhAraNa karanA caahiye| kumAra pitAke sukhako jAgRta karate haiM ataH uddIpana kahe jA sakate vacanako mAnakara mana. vacana. kAyase navavidha brahmacarya haiM. zRGgArake pUrNa citraNake lie kathAkI paramparAke vrata dhAraNa karanekA vrata letA hai| taruNiyoMke pAsa kAraNa kavi vivaza thA. aura paristhitiyoMke kAraNa honepara bhI vaha usa orase udAsa rahatA hai| paragRhase nAyaka nAyikA donoM tapavana lete haiN| durbalatAoMse bhikSA lAtA hai| bahuta varSa tapa karaneke pazcAt samaya saMgharSa hI vIrarasa' kA yahA~ pratIka hai. unapara kathAke Anepara vaha virakta hogayA aura deha tyAgakara For Personal & Private Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] apabhraMzakA eka zRGgAra-vIra kAvya [401 vidyunmAlIdeva huaa| zRGgArake samasta sAdhana rahate saGgIta, komalavRtti aura zRGgArake anukUla mAdhuryahue bhI zivakumArakA mana usase virakta rahA usa guNa-pradhAna aise varNanoMko vyakta karanekI kSamatA bhAvadvandako kavine yahA~ samasta sadupadezoMke sAtha dikhAneke liye aise varNana acche pramANa haiN| kucha vyakta kiyA hai| zRGgArakA artha isa prasaGgameM viSayA- paMktiyA~ isa prakAra par3hI jAsakatI haiM:bhilASA' karanA ucita hogaa| viSayAbhilASAoMpara maMcha maMdAra mayaraMda NaMdaNa vaNaM , vairAgya bhAvanAkI vijaya dikhAI gaI hai| isa sandhike kuda karavaMda vayakuda caMdaNa ghRNaM / anusAra kRtikA nAma 'zRGgAra-vairAgya' kRti kahanA * tarala dala tarala cala cavali kayalIsuhaM, ucita hogA. 'zRGgAravIra' kRti nhiiN| dakkha paumakkha ruddakkha khoNIruhaM / sandhi caturthase jambUsvAmI kathA prArambha hotI hai| kusuma raya payara piMjariya dharaNIyalaM. jambUkumAra atyanta rUpavAna the / unako dekhakara nagara tikkha nahu caMvu kaNayalla khaMDiyaphalaM / kI ramaNiyA~. unake rUpapara Asakta hojAtI thiiN| rukkha rukkhaMmi kappayaru siyabhAsirI, parakIyA UDhA nAyikAoMke virahakA kavine prasaGgavaza raivarANatta avayaeNa mAhavasirI // 4-16 // varNana kiyA hai jisameM UhAtmakatA bhI paryApta mAtrAmeM uddIpana sAmagrIke rUpameM udyAna aura vasantakA milatI hai / zRGgAravarNanake isa prasaGgakI kucha paMktiyA~ varNana kavine bar3I saphalatA pUrvaka kiyA hai / upavanameM isa prakAra uddhRta kI jAsakatI haiM: krIr3A karaneke pazcAt sabhI mithuna surati khedakA kAhivi virahANala saMpalitta / anubhava karate haiM aura use dUra karaneke liye jalakrIr3A aMsujaloha kavolariNattu / / ke liye saba sarovarameM jAte haiN| jalakrIr3Ake pazcAt pallaTTai hatthu karaMtu suNNu / saba nikalakara vastrAdi dhAraNa karate haiM aura nivAsoMkI daMtimu cUDullau curANa curANu / ora jAte haiN| zRMgArake samasta upakaraNoMse pUrNa isa kAhini hariyaMdaNa rasu ramei / citrake sAtha jambUkA zaurya kavine saMgrAmazUra nAmaka laggaMta aMgi chamachama chamei // 4-11 // zreNika rAjAke bhayaGkara paTTahastIko unake dvArA isa kalAtmaka paramparAkA nirvAha karake kavine parAjita citrita karake dikhAyA hai| isa sa samudradatta nAmaka usI nagarameM rahane vAle zreSThikI zrRMgArakA sundara aura bahuta kucha pUrNa citra kavine padmazrI, kanakazrI, vinayazrI aura rUpazrI nAmaka cAra prastuta kiyA hai| kanyAoMkA zikhanakha varNana prastuta kiyA hai| varNanake pA~cavIM sandhise zRMgAramUlaka vIrarasakA prArambha antameM kavi kahatA hai ki kisI anya prajApatine ina hotA hai| kerala rAjAkI putrI vilAsavatIko ratrazekhara kumAriyoMkA nirmANa kiyA hai: vidyAdharase bacAneke liye jambU akele hI usase yuddha jANami ekku je vihi ghaDai sayalu vijagu sAmaNNu / karane jAte haiN| unameM vIrake sthAyIbhAva 'utsAhakA ji puNu Ayau Nimmaviu kovi payAvai aNNu // 4-14 acchA udreka citrita kiyA hai, pIche zreNikarAjakI ___ jambU jaise atIva rUpavAn varake anurUpa ina senA bhI bar3e utsAha se sajadhajake sAtha calatI hai| anupama rUpavatI kumAriyoMkA jambUse vivAha hojAtA asAdhAraNa dhairya ke sAtha jambU ratnaMzekharake sAtha yuddha hai| bar3e kauzalase kavine nAyaka-nAyikaoMko samAna karaneko prastuta hote haiM / yuddha karate samaya sainikoMke rUpase yukta citrita kiyA hai| jIvanake aise citramaya hRdayameM svAmibhaktikI dyotata vIroktiyA~ kahate haiM aura 'sundara avasaraka anukUla kavine kAmala padAvalIkA aneka udAtta bhAvanAoMkA udaya hotA hai| sainikoMkI prayoga karate hue vasantakA varNana kiyA hai| apabhraMzameM ramaNiyA~ bhI sainikoMko yuddha meM jAnekI preraNA detI huI For Personal & Private Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402] anekAnta [varSa 6 dikhatI haiN| bhayaGkara yuddha hotA hai aura pariNAmasvarUpa yadyapi saba loga unheM aisA na karaneko samajhAte haiN| vIbhatsa citraNakI bhI ora saMkSepameM kavine dhyAna vivAhake prasaGgameM kavine vairAgyakI sthitiko chor3akara diyA hai| vidyAdhara vidyA-balase mAyA-yuddha karatA hai| sundara vivAhakA varNana prastuta kiyA hai, vivAhake kabhI jhaMjhAvAta calane lagatI hai, kabhI pralayajala 'dAije', tathA bhojanake sarala varNana kie haiM, jambU barasane lagatA hai| adbhuta rasa yahA~ vIrako sahAyatA navavadhuoMke sAtha vAsagRhameM jAte haiN| isa prasaGgameM karatA dikhatA hai| vidyAdharane rAjA mRgAGkako bA~dha kavine mahilAoMke hAva-bhAvoM (ceSTAoM)kA acchA liyA, jambUne yuddha karate hue rAjAko chur3A liyA aura citraNa kiyA hai| jambUkA mana ina saba vyApAroMmeM parAjita karake use bhagA diyA / jambUkI vijayapara meM nahIM ramatA, usakI patniyA~ aneka kathAe~ kahatI haiM nArada Anandase nAcane lagate haiM, sarvatra Ananda hone kintu vaha dRr3ha rahatA hai| vidyuJcara bhI jambUke hRdayameM lagatA hai| vidyAdhara gaganagati prakaTa hokara mRgAGka. saMsArake prati Asakti utpanna karAne meM asaphala rAjase jambUkumArakA paricaya detA hai / vIrarasake isa hotA hai| kathAkI samApti vairAgyameM hotI hai / saMsArake vistRta prasaMgake pazcAt hI kavi zRGgArakI bhUmikA mAyAmohase virakta hokara jambU. unakI patniyA~, prArambha kara detA hai| - vidyuJcara sabhI tapasyA karate haiM aura sadgati prApta ___ mRgAGka rAjA jambUko kerala nagarI dikhAte haiN| karate haiN| kRtimeM kavine vIrarasa. zRGgAra aura zAnti nagarakI ramaNiyA~ jambUko dekhakara kahane lagatI haiM rasake saphala citra prastuta kie haiN| ki vilAsavatI dhanya hai jisake hAthameM zreNikarAjakA caritra citraNameM bhI kavi pUrNa saphala huA hai| samasta rAja-vaibhava rhegaa| jambU aura bilAsavatIkA pUrvajanmoMse hI jambUkI pravRtti karttavyameM dRr3ha aura pariNaya hotA hai / jambU magadha pahu~cate haiM aura yahIMse dhArmika hai, jambU atyanta sAhasI. vIra haiM, unakI zRGgAra aura vairAgya (saMsArameM anurakti-pravRtti tathA cAritrika dRr3hatAko bar3e hI saphala DhaGgase kavine nivRtti) kA prasaGga prArambha hotA hai| AThavIM sandhise vyakta kiyA hai-taruNiyoMke pAsa rahate hue bhI vaha yaha prasaGga prArambha hotA hai / munise apane pUrva bhavoMkI unameM viraktibhAva rakhatA haikathA sunakara jambUke hRdayameM vairAgya-bhAvanAkA udaya pAsaDiovi taruNI giyaru , hotA hai| dIkSA deneke pUrva gaNadhara jamyUse mAtA-pitA maeNai ivahi pujiuvva kayaru // 3-6 // kI AjJA leneko kahate haiM: aneka prakArakI uktiyoMkA usapara koI prabhAva iya soUNa malaharo volai vayaNaM gnnhro| nahIM par3atAtAvaJcasu suhaNihelaNaM, pucchasu piya mAyA jaNaM // 8-1 // gau addharatta volataho to, vi kumAruNa bhave ramai // 6-11 jambUkI mAtA putrakI vairAgya-bhAvanAko dekhakara sAhasakI parIkSAke do prasaGga milate haiM-unmakta mUrchita hojAtI hai| kumArakI vairAgya-bhAvanAse sabhI hAthIko vaha parAsta kara detA hai (saMdhi 4) aura akelA . kuTumbI dukhI dikhate haiM kintu jambUkA mana dRr3ha thA:- hI vidyAdhara ratnazekhara aura usakI senApara vijaya piu mAyaribaMdhavajeNahiM dukkhiya , kara letA hai| usakA vyaktitva prabhAvazAlI hai isI maNahiM bujjhAviu kahava na bujjhai / lie vidyuccara bhI usakA anusaraNa karatA hai| ina saJcau ajju je tava caraNu vai- saba guNoMke sAtha sameM mahajjanocita ziSTAcArAke rAyamaNu liMTau kumAru kimarujjhai // -8 // bhI darzana hote haiM / mAtAkI AjJAkA vaha pAlana jambUkI nivarapUrNa manasthitiko dekhakara bhI karatA hai| vidyaJcarakA paricaya usakI mAtA apane padmazrI Adi cAra kanyAyeM unase pariNaya karatI haiN| bhAIke rUpameM karAtI hai-vaha dekhate hI khar3A hojAtA For Personal & Private Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] apabhraMzakA eka zRGgAra-vIra kAbya [ 403 hai, praNAma karatA hai aura kuzala pUchatA hai:- vikarAlatAkA spaSTasvarUpa sAmane prAjAtA hai:taM niyavikumAra samuTThiyau. , uddaDa - suDakaya - salilaviddhi , darapaNamiya siru samahidviyau / payabhAra kaDakiya . kummapiTTi / aNNoraNAliMgaNa rasabhariyA , duddhara-riu valaharu NaM sava jallaharUvihi pIDhahiM veraNevi vaisariyA / garuya gajira - kha - bhariyadara / pucchijjai kusalu paMtha samiu , jaNa-mAraNa-sIlau vaivasalIlauna bahudivasa mAma kahi kahi bhamiu // 6-18|| '. so saMpattau tetthu kari // 4-20 // jambUkA caritra saba prakArase eka dharmameM dRr3ha isI prakAra thor3ese zabdoMmeM vidyuJcarakA citraNa / Adarza yoddhA, udAttacaritra vyakti, virakta tyAgI kiyA hai:mahApuruSakA hai| anya pAtroMke caritrameM samyaka vikAsa payaDiya kirAu mayavesapaDu, AjANu laMba parihANa pddu| nahIM milatA aura na vaha Avazyaka hI thaa| vidyaJcarake vaMkuDiya kacchakayaDhilla kaDi, karaNaMta lulAviya kesalaDi / darzana eka saba prakArase bhale kintu corake rUpameM hote puTThInihitta kayabaMddha bharu, uggaMThiya. vi sarisa kucadharu / haiM-antameM vaha bhI tapasvI ho jAtA hai| mahilAoM- AuttamaMga paMguriyataNu. siDhilAha rohadaMtaru vayaNu / ke caritroMmeM jambUkI patniyoM aura usakI mAtAke DollaMta bAhulaya laliya-karu, vAsahari payaTTau vijjuccaru / citra milate haiN| unameM svAbhAvika komalatA aura // 9-18 // saratA hai| ve saba antameM AryikAe~ hojAtI haiN| alaGkAroM ke prayoga kavine do prakArake kiye haiM, prAyaH aisI dhAraNA hai ki jainasAhityameM striyoMkI eka camatkAra pradarzanake liye aura dUsare svAbhAvika nindA kI gaI hai. vaha g2alata hai| ina kRtiyoMmeM prayoga / prathama prakArake prayogake udAharaNarUpameM zrAdarzake citra milate haiN| nArIke prati ghRNAkA bhAva vidhyATavI varNanase nimna paMktiyA~ uddhRta kI jAsakatI nahIM milatA, mUla duSpravRttikA kahIM-kahIM unheM kAraNa haiM jinameM koI rasa nahIM hai:mAnakara unakI bhartsanA avazya kI gaI hai.yathA jaba bhAraha - raNa - bhUmiva sa-rahabhIe , jambUkI patriyA~ hAva-bhAva dikhAkara use Asakta hari ajjuNa rAula sihaMDi dIe / karanA cAhatI hai taba vaha kahatA hai: guru AsatsthAma kaliMgavAra , hA hA mahilA-moha pibaddha , gayagajjira sasara mahIsa sAra / . . mayaNa-kAla-sappahiM jagu khaddhau / .. * laMkANayarI va sa-rAvaNIya , vuccai aharu amiya mahu vAsau , caMdaNahiM cAra kalahAvasIya / - avaru jo gAu Thaviu vayaNAsau // 6-1 // sapalAsa sakaMcaNa akkhaghaTTa , - varNanaH-anya apabhraMza jaina kAvyoMke samAna / savihIsaNa kaikula phalarasaTTa / / 5-8 // prastuta kRtimeM bhI aneka samRddha varNana milate haiN| uparyukta paMktiyoMmeM zleSake prayogase do artha nagara, prAma, araNya, Rtu sUryodaya, sUryAsta, nakha- nikalate haiM, sa-raha (ratha sahita aura eka bhayAnaka zikha, senA * yuddha Adike sarala aura kahIM-kahIM jantu, hari-kRSNa aura siMha, arjuna aura vRkSa, alaMkRta varNana kavine prastuta kiye haiN| bar3e-bar3e nahula aura nakula jIva; zikhaDi aura. mayUra aadi)| varNanoMke atirikta choTe choTe citra bhI kavine saphalatA isa kavi-camatkArake atirikta sarasatA varddhaka / pUrvaka citrita kie haiM:-zroNikarAjake unmatta hAthI prayoga bhI kavine kiye haiN| yadyapi ve haiM isI prakArake; ke citraNase kucha paMktiyA~ isa prakAra haiM; usakI mAlA yamakakA eka udAharaNa isa prakAra hai: For Personal & Private Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 ] tauya saMjAyaM mahAdaMDa jujyaM, jujyaMtapatti kautaggakhaggiM / vAvalla bhalla savalla, musu' Dhiga NIhammamANa aNoraNaM / aNoraNadaMsaNAruNiTThaviyamiTTha - tamattamAyaMgaM / nilaM mAyaMgadaMta saMghaTTa Nihasatahuya bahuphuliMga piMgaliya suravaivimAgaM // suravahUvimANa saMchaNNagayaraNa / / 7-6 / / acer vibhAvanA aura yamakake eka sAtha prayoga nimna paMktiyoMmeM par3ha sakate haiM : : anekAnta ,, 9 " dizi-diNi rayaNimANu jahaM khijjai, dUrapiyANa Niddatiha khijjai / divi - divi divasa paharu jiha vaTTai kAmuyANa tiha raha-rasu vaTTai / divi - divi jiha cUyau maurijjai mANiNImANaho tihamauri (va )jjai / salilu zivArAhiM jiha pari hijjai siMha bhUmi hiM pari hijjai / mAlai kusamu bhamaru jiha vajjai, ghare ghare gaheru tUru tahiM bajai ||3-12|| sAdRzya-mUlaka alaGkAroMke prayoga kavine bar3e svAbhAvika DhaGgase kiye haiM / isa prakAra ke prasaGgoMmeM kavine bar3I sarala kalpanAke kahIM-kahIM prayoga kiye haiM --eka-do udAharaNa isa prakAra haiM / sUryAsta ke samaya sUryakA varNana kavine nimna paMktiyoMmeM kiyA hai: paripakkau Naharumavaho viDiu / phaga divAyara maMDalu vihaDiu // 1 rata'vara jubalau seviNu / kuMkuma paMke piyale kareviNu // khaMzu acchevi dukkha saMbhalliu / zrappau ghorasamudda valliu // // 8-13 // aura bhI isI prasaGgameM kucha paMktiyA~ haiM; candrodaya kA varNana hai : - bhamie tamaMghayAra vara ycchie| dieu dIvau NaM gahalacchie joNhAraseNa bhuRNu kiu suddhau | khIra maharANavammi NaM buddhau kiM gayAu miyalava vihaDahiM / kiM kappUra pUra karaNa vihiM // 8- 14 || bhrAnti do-eka udAharaNa isa prakAra haiM : : [ varSa jAlagavakkhaya pasariya lAlau / gorasa maMtie lie viDAlau // 8- 14 || 'gavAkSajAlameMse prakAza ArahA thA, use gorasabhrAntise viDAla cATa rahA thaa|' gerahai samaripaDiu verIhalu | maNNeviNu kari sira mutAha // 8- 14 || 'zabarI par3e hue bera phalako zirakA muktAphala samajhakara grahaNa karatI hai / ' isa prakAra aneka alaGkAroMke sundara prayoga kRti meM hue haiM, jinase saundarya vRddhi huI hai| subhASita aura lokoktiyA~ bhI vyavahRta huI haiN| isake atirikta kRtimeM Adise anta taka jambUkI vairAgya-bhAvanAse parNa dhArmika vAtAvaraNa kApAlika, jogI, siddhoM Adi kaI sthaloMpara ullekha milate haiM jo tatkAlIna dhArmika, sAmAjika paristhitipara prakAza DAla sakate haiM / kRtimeM apabhraMzake priya aura pracalita chandoMke prayoga hue haiM- jaise ghattA, prajjhaTikA pramukha haiM kintu unake atirikta sragviNI, bhujaGgaprayAta, dvipadI, daMDaka, dohAke prayoga kie haiM antyanuprAsa (yama) kA sarva chandoMmeM prayoga kiyA hai aura kahIM-kahIM antaryamA bhI prayoga milatA hai / pratiyoMkA ThIka adhyayana karane para chandoMkA samyak adhyayana kiyA jA sakatA hai| laya, saGgIta prasaGgake anukUla badalanekI apUrva kSamatA vIrakI isa kRti meM milatI hai| 1 kRtika bhASA anya jaina apabhraMza carita kAvyoMke samAna hI saurasenI apabhraMza hai / svayambhU aura puSpadantako varNanazailIkA aneka sthaloMpara prabhAva lakSita hotA hai| kucha gAthA prAkRtameM bhI milate haiM / prastuta kRti paramparAgata prApta vairAgyapUrNa jambUke caritrako kAvyAtmaka DhaGgase prastuta karanekA eka abhinava prayAsa hai / kavi bahuta dUra taka use mahAkAvyakA rUpa dene meM saphala huA hai| rasa, alaGkAra varNana vIrodAtta nAyaka Adi aneka mahAkAvya kI vizeSatAe~ kRtimeM milatI hai / kyA hI acchA ho yadi yaha kRti zIghra prakAzameM A sake / For Personal & Private Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI 105 kSullaka gaNezaprasAdajI varNI JEE
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAja-sevakoM ke patra - jainadharma bhUSaNa vra0 zItalaprasAdajIke patra [ gatAse Age ] (22) lakhanaU 23-1-27 DA0 harmana jaikavIko mahApurANa prAkRta puSpadanta kRta cAhiye so yaha likhita dehalI va jaipurake bhaNDAroM . meM hai / Apa eka prati svAdhyAyake liye turta bhijavA deveM jo zuddha hove, apabhraMza bhASAke abhyAsI haiM / bhUleM nhiiN| unase pahale patra vyavahAra kreN| (23) vardhA 16-1 patra pAyA dehalI meM pro0 glaisInaipakA vyAkhyAnaM va svAgata kaisA huaa| bhAI campatarAyajIke sAtha ve kucha dina ghUmeM to ThIka ho| ApakI jayantImeM hamArA AnA zAyada ThIka na hogaa| loga ghRNA kareMge, vasa fear bhale prakAra vicAra kiye mujhe na bulAnA / pariSadakA jalasA kahIM karAveM / (24) lakhanaU 26-11 patra tA0 23-11 pAyA / 1 - pustaka kAmatAprasAdako bhejI hai 2- jIvakAMDa chapa cukA, karmakAMDa cAlU hai| 3 - abhI 1 mAsa se adhika ThaharanA hogA 4 - ajitaprasAdajIko Apa svayaM likheM, mere kahane se Ae~ge 5- Apa pustakakA pracAra kara rahe haiM dhanyavAda hai khUba jainoMko bA~TanekA udyama kreN| 6- tatvArthasUtrakA anuvAda jugamandaradAsa kRta Apane dekhA hogA usIko campatarAyajI karavAyA 7- yahA~ se mere pAsa Leensus of India 1921 nahIM hai Apa nakala bhijavA deM to hama mitrameM chApa deM / madarAsa smAraka taiyAra hai 500) lageMge koI dAnI ho to likheN| sabase dharmasneha kaheM paM0 phatahacanda, mahabUbasiMha, umarAvasiMha zrAdise (25) 4-1-27 1 - TraikoMkI prApti chapane bheja dI hai| 2- lekha maiM janavarIke anta taka bhejanekI ceSTA karU~gA 3- kevala campatarAyajIko koI acchA pada denA cAhiye yaha nAma pasanda nahIM hai 4 - Apane aMgrejI patra bahuta acchA chapavAyA hai| 5- Apa hindI sAhityajJAtAke nAma mahendrakumAra sampAdaka 'vIra sandeza' motI kaMdarA AgarA jaina mandirase jAne 6 - paMDita giridhara zarmA jhAlarApATana hindIke acche vidvAna haiN| DA0 gaGgAnAthakA alAhA bAdako bhI sandezake lie likheN| jo nAma Apane diye haiM unako bulA sakate haiM / jugamandaralAla vArisTarakA paga aba acchA hai unako bulAyA sabhApati banAne kI ceSTA kareM | Apa utsAhase kAma karate rheN| sacce bhAvase kareM, nAma na cAheM, pracAra cAheM, yaza svayaM hogA / lakhanaU pariSad meM Apa mitra maNDalI sahita jarUra padhAreM va utsAha bar3hAveM, bAbU umarAvasiMha, jauharImala Adiko lAveM / merA dharmasneha sabase kaheM / (26) lakhanaU 16-1-27 1- Apa satyabhAvase udyoga kareM saphalatA hogI / pada campatarAyajIko 'jaina siddhAntaratna' denA ThIka hogA / apanI kameTI meM pAsa karA leveM DrAphTa phira bheja deMge / 2- sabhApati motIsAgarako 1 dina kareM va 1 dina For Personal & Private Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 ] samAja-sevakoM ke patra [ 407 jAkara 4 baje pharIdakoTa phuNcuuN| vahA~ bhASaNa dekara tA0 14kI rAtako calakara 15ko sabere dehalI AjAU~ / vahA~se 15kI rAtako avazya banArasa jAnA hogA / tA0 17ko vArSikotsava hai / vahA~ jAnA bahuta ke liye Apa prakAzaka jarUrI hai usase dharmakI jAgRti hogii| paM0 darabArIlAlake lie seTha tArAcandako barAbara likhate raheM / kAzI 4-7-27 lakhanaU meM hamako eka jainadharmake jJAtA ajaina vidvAnse bheMTa huI inakA patA yaha hai / AgAmI jayantIpara inase bhI lekha ma~gAiye / pustakoM va TraikoM kA pracAra karaneko patroMmeM noTisa Adi nikAlane cAhiye / bhAI campatarAyajIse koI dhArmika sevA lenI yogya hai / to prANanAtha DI. esa. sI. ( landana) pI. eca. DI. ( vAyanA) vidyAlaGkAra, ema. Ara. e. esa. C/o ilAhAbAda baiGka, banArasa vardhA 16-3-28 1- lekha bheja cukA hU~ pahu~ca deM va sadupayoga kareM sUrata meM hI chapannAveM / (30) 2- kAGgar3ImeM sArvadharma sammelanameM maiM bhASaNa de sakatA huuN| eka to viSaya mAlUma ho va samaya niyata hojAve / Apa maNDala kI ora se bhijavAdeM va unakA svIkAratA patra mujhe bheja deM to maiM taiyArI kruuN| vahA~ Thaharane AdikA prabandha yogya honA ucita hogA / prophesara hIrAlAlako kareM, ve chapA huA vyAkhyAna aitihAsika acchA deMge yA je. ela. hai| moTo Apa taja kreN| rAya leva / jainamitrake khAsa kApaDiyAjIse patra vyavahAra kareM / jinendramatadarpaNa 2 prati va hindIke do Traika aura (26) jinase jainadharmakA jJAna ho vI0 pI0 se . siMghaI kamalApata bhagavAnadAsa jaina vArAsivanI, ji0 bAlAghATa sI. pI., zIghra bheja deN| (27) . lakhanaU 26-1-27 1 ApakI icchAnusAra sanAtanajainamata pustaka likhakara bar3e parizramase Aja rajisTrose bhejI hai| yaha bar3I upayogI pustaka hai| jalse meM jitane par3he-likhe jaina, ajaina veM sabako bA~Tane lAyaka hai so Apa 2000 chapavAleM, mUlya bhI rkheN| apanI kameTI ke membaroMko jamAkara sunA deM koI bAta badalanekI kaheM to mujhe patra dvArA likheM, kApImeM na badaleM jaisI maiMne likhI hai vaisI hI chApeM, sUratavAle jaldI chApa sakeMge ve mere akSara pahacAnate haiM vahIM acche kAgaja, TAIpameM chapavAveM / maiMne sUratako likha diyA hai / natthanalAlajI va zambhUdayAlajIko jarUra biThA lenA / pustakaM sunA kara rAya mereko likhanA, jinendramatadarpaNa 5 prati anya kucha hindI-urdU ke Traika pariSad meM bA~Tane ko bheja deve / Apa bhI mitroM sahita padhAreM avazya, yahA~ pracAra bhI kucha hogA phira vahA~ se gayAjI cale jAveM / - merA lekha sanAtana jainamatapara 1 || ghaNTA hogA | yaha progrAma meM rakhanA, samaya rAtakA rakhanA, pahale yA madhya meM rakhanA maiM yathAzakti kI koziza karU~gA / Apa utsAhase kAma kreN| sarva bhAiyoMse dharmasneha kheN| (28) 16-3-27 ApakA jalasA tA0 13. 14, 15ko hai ThIka likheN| pharIdakoTa vAle jora de raheM haiN| maiM aisA cAhatA hU~ ki tA 13 kI rAtako dehalIse jAU~ yA agara || rAtakI gAr3I meM na jA sakU~ to sabere 5 baje 3 - dakSiNa meM pUnAke eka marAThI vidvAnane jainadharma dhAraNa kiyA hai vaha bhASaNa bhI de sakatA hai usakA nAma jaina mitra isa varSa meM hai. usakA eka lekha chapA hai maiM jainI kyoM huaa| Apa phAila meM dekha leve vaha sakatA hai usake lie Apa prophesara e. vI laTTe dIvAna kolhApurako va saMpAdaka pragati ANijina vijaya sAGgalIkeTako likheM / jIvadayA sabhA AgarA meM dayAke saMpAdaka brAhmaNa the vidvAna haiM jainadharma dhAraNa kiyA hai vaha bhI kucha kaha sakeMge / (kramazaH) For Personal & Private Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrasevAmandira sarasAvAke prakAzana 1 anitya - bhAvanA - 0 padmanandikRta bhAvapUrNa aura hRdaya - grAhI mahatvakI kRti, sAhitya - tapasvI paMDita jugala kizorajI mukhtArake hindI -padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita | mUlya / ) 2 AcArya prabhAcandrakA tattvArthasUtra sarala - saMkSipta nayA sUtra- grantha, paM0 jugalakizorajI mukhtArakI subodha hindI- vyAkhyA - sahita / mUlya / ) 3 nyAya-dIpikA ( mahatvakA nayA saMskaraNa ) - abhinava dharmabhUSaNa - yati racita nyAya - viSayakI subodha prAthamika racanA | nyAyAcArya paM0 darabArIlAla koThiyA dvArA sampAdita, hindI anuvAda, vistRta (201 pRSThakI ) prastAvanA, prAkkathana, pariziSTAdise viziSTa 400 pRSTha pramANa, lAgata mUlya 5) / isakI thor3I hI pratiyA~ zeSa rahI haiN| vidvAnoM aura chAtroMne isa saMskaraNako khUba pasanda kiyA hai / zIghratA kreN| phira na milane para pachatAnA par3egA / 4 satsAdhu - smaraNamaGgalapATha abhUtapUrva sundara aura viziSTa saGkalana, saGkalayitA paMDita jugala kizorajI mukhtAra / bhagavAna mahAvIra se lekara jinasenAcArya paryanta ke 21 mahAn jainAcAryoMke prabhAvaka guNasmaraNoM yukta / mUlya // ) 5 adhyAtma-kamala-mArttaNDa paJcAdhyAyI tathA lATIsaMhitA Adi granthoM ke racayitA paMDita rAjamalla - viracita apUrva AdhyAtmika kRti, nyAyAcArya paM0 darabArIlAla koThiyA aura paM0 paramAnandajI zAstrIke sarala hindI anuvAdAdi sahita tathA mukhtAra paNDita jugala kizorajI dvArA likhita vistRta prastAvanA se viziSTa / mUlya 1 | | ) 6 umAsvAmizrAvakAcAra-parIkSA -- mukhtAra zrIjugala kizorajI - dvArA likhita grantha- parIkSAoM kA itihAsa - sahita prathama aMza / mUlya cAra Ane / 7 vivAha - samuddezya - pa0 jugalakizorajI mukhtAra - dvArA racita vivAha ke rahasyako batalAnevAlI aura vivAhoM ke avasarapara vitaraNa karane yogya sundara kRti | | ) vIra sevAmandira meM sabhI sAhitya pracArakI dRSTise taiyAra kiyA jAtA hai, vyavasAyake liye nahIM / isIliye kAg2az2a chapAI Adike dAma bar3ha jAnepara bhI pustakoMkA mUlya vahI purAnA (san 1643 kA ) rakhA hai| itanepara bhI 10) se adhikakI pustakoMpara ucita kamIzana diyA jAtA hai| prakAzana vibhAga - vIrasevAmandira, sarasAvA (sahAranapura ) For Personal & Private Use Only D
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya jJAnapITha kAzIke prakAzana 7. mukti- dUta -aJjanA - pavanaJjaya mahAbaMdha - (mahadhavala siddhAntazAstra) prathama bhAga | hindI TokA sahita mUlya 12) / 2. karalakkhaNa -- (sAmudrika zAstra) hindI anuvAda sahita | hastarekhA vijJAnakA navIna grantha | sampAdaka-- pro0 praphullacandra modI ema0 e0, amarAvatI / mUlya 1) / kA puNyacaritra (paurANika romA~sa) mU0 4 || 8. do hajAra varSakI purAnI kahAniyAM- --- (64 jaina kahAniyA~) vyAkhyAna tathA pravacanoMmeM udAharaNa dene yogya / mUlya 3) / 9. patha cihna - ( hindI-sAhityakI anupama pustaka) smRti rekhAe~ aura nibandha | mUlya 2) / 3. madanaparAjaya -- kavi nAgadeva viracita (mUla saMskRta) bhASAnuvAda tathA vistRta prastAvanA sahita / jinadevake kAmake parAjayakA sarasa rUpaka | sampAdaka aura anuvAdaka - paM0 rAjakumArajI sA0 / mU08) 10. pAzcAtyatarka zAstra - (pahalA bhAga ) eka0 e0 ke laoNjikake pAThyakramakI pustaka | lekhaka - bhikSu jagadIzajI kAzyapa, epha0 e0, pAli adhyApaka, hindU vizvavidyAlaya, kAzI / pRSTha 384 / mUlya 4|| | 4. jainazAsana - jainadharmakA pari tathA vivecana karane vAlI sundara racanA | hindU vizvavidyAlayake jaina rilIjana ke epha0 11. kundakundAcArya ke tIna ratnamUlya 2) / e0 pAThyakrama meM nirdhArita / mukhapRSThapara mahAvIra svAmIkA tiraGgA citra | mUlya 4 | - J 5. hiMdI jaina - sAhityakA saMkSipta itihAsa - hindI jaina - sAhityakA itihAsa tathA paricaya | mUlya 2||| | 12. kannaDaprAntIya tADapatra granthasUcI - (hindI) mUDabidrIke jainamaTha, jainabhavana, siddhAntavasadi tathA anya granthabhaNDAra kArakala aura alipUrake alabhya tADapatrIya granthoMke savivaraNa paricaya | pratyeka mandira meM tathA zAstra bhaNDAra meM virAjamAna karane yogya / mUlya 13) / 6. Adhunika jaina- kavi - vartamAna kaviyoMkA kalAtmaka paricaya aura sundara racanAe~ | mUlya 3||| | vIrasevAmandirake saba prakAzana bhI yahA~para milate haiM pracArArtha pustaka ma~gAne vAloMko vizeSa suvidhAe~ bhAratIya jJAnapITha kAzI, durgAkuNDa roDa, banArasa / For Personal & Private Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No..A-731 Paaannnaarukaavnnn. zera-o-zAyarI NareneueSurer See yoottu iy [urdU ke sarvottama 1500 zera aura 160 naz2ma] prAcIna aura vartamAna kaviyoMmeM sarvapradhAna loka-priya 31 kalAkAroMke marmasparzI padyoMkA saGkalana aura urdU-kavitAkI gati-vidhikA AlocanAtmaka paricaya prastAvanA-lekhaka hindI-sAhitya-sammelanake sabhApati mahApaMDita rAhula sAMkRtyAyana likhate haiM 'zerozAyarI"ke cha sau pRSThoMmeM goyalIyajIne urdU - kavitAke vikAsa aura usake coTIke kaviyoMkA kAvya-paricaya diyA / yaha eka kavi-hRdaya, sAhitya-pArakhIke Adhe jIvanake parizrama aura sAdhanAkA phala hai| hindIko aise granthoMkI kitanI AvazyakatA hai, ise kahanekI AvazyakatA nahIM / urdU-kavitAse prathama paricaya prApta karanevAloMke liye ina bAtoMkA jAnanA atyAvazyaka hai| goyalIyajI jaise urdU-kavitAke marmajJakA hI yaha kAma thA, jo ki itane saMkSepameM unhoMne urdU 'chanda aura kavitA"kA caturmukhIna paricaya karAyA / goyalIyajIke saMgrahakI paMkti-paMktise unakI antardRSTi aura gambhIra adhyayanakA paricaya milatA hai / maiM to samajhatA hU~ isa viSayapara aisA grantha vahI likha sakate the|" karmayogIke sampAdaka zrIsahagala likhate haiM __varSoMkI chAnabInake bAda jo durlabha sAmagrI zrIgoyalIyajI bheMTa kara rahe haiM isakA javAba hindI-saMsArameM cirAg2a lekara DhU~Dhanese bhI na milegA, yaha hamArA dAvA hai|" surucipUrNa mudraNa, manamohaka kapar3ekI jilda pRSTha saMkhyA 640-mUlya kevala ATha rupae @ BIGISSASRRESS r@ASHer@SAAS DreAR bhAratIya jJAnapITha, durgAkuNDa, banArasa BaruaaTeeGo prakAzaka-50 paramAnanda jaina zAstrI bhAratIya khAnapITha kAzIke liye AzArAma khatrI dvArA raoNyala presa sahAranapurameM mudrita Eucation intamaneral For Pets Payme Only www.jainelibrary.od