Book Title: Anekant 1941 03
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/527171/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manakAnta ekanAkarSantI zlathayantI vastutattvamitareNa / antena jayati jainI nItirmandhAnanetramiva gopii|| guNamukhya-kalpA vidhi-dRSTi ubhayAnubhaya-hATa anakAntAtmikA nipagaDanubhaya-hASTa syAdvAdarupiNI sApekSavAdinI vidheya ubhayAnubhayo tatva unakA Pita niSedhyAnubhaya/syAta. anekAntAtmaka syAt LE,niSedhya tattva tattva vastutattva panubhayaSTi Pla Piket ubhaya-dRSTi (kramArthitA syAt anubhaya-dRSTi (sahArpitA) thAtattvaprarupikA ubhayatattva vAvadhanayApakSA vidheyAnubhaya tattva sattabhagarupA anubhaya tattva Shukla samyagvasta-grAhikA varSa kiraNa 2 vidheyaM vArya cA'nubhayamubhayaM mizramapi tadvizeSaiH pratyekaM niyamaviSayaizvA'parimitaiH / sadA'nyo'nyApekSaiH sakalabhuvanajyeSThaguruNA tvayA gItaM tattvaM bahunaya-vivakSetaravazAt // sampAdaka-jugala kizora murttaar| 1641 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 138 139 141 144 145 153 viSaya-sUcI viSaya lekhaka pRSTha 1 jina-pratimA-vandana-[sampAdakIya 121 2 jainI nIti ( kavitA )-[paM0 pannAlAla jaina, sAhityAcArya 122 3 prabhAcaMdrakA samaya-[ nyAyAcArya paM0 mahendrakumAra jaina, 4 kavi rAjamallakA piMgala aura rAjA bhAramalla-[sampAdakIya 133 5 anekAnta para lokamata- ... 6 samantabhadra-vicAramAlA (2) vItarAgakI pUjA kyoM ?-[sampAdakIya 7 kamebaMdha aura mokSa-[paM0 paramAnanda jaina, zAstrI 8 duniyA kA melA (kavitA)-[paM0 kAzIrAma zarmA 'praphullita' / 9 jaina muniyoM ke nAmAnta pada-[ agaracaMda nAhaTA, 10 bAbA manakI AMkheM khola (kahAnI)-[zrI 'bhagavat' jaina 151 11 samantabhadra kA munijIvana aura ApatkAla-[ sampAdakIya 12 vicArapuSpodyAna - 163, 177 13 puNya-pApa (kavitA) 14 haldI ghATI (kavitA)-[ zrI bhagavat' jaina 164 15 vivAha kaba kiyA jAya? -[zrI lalitAkumArI pATaNI ... 165 16 'munisutranakAvyake kucha manohara padya-[paM0 sumeracaMdra jaina, divAkara 170 17 zaitAnakI guphAmeM sAdhu (kahAnI)-[anu0 DA0 bhaiyyAlAla jaina ... 18 saMyamIkA dina aura rAta-[zrI 'vidyArthI' 182 anekAntakI sahAyatAke cAra mArga kI sAmagrI juTAnA tathA usameM prakAzita hone ke liye upa .. yogI citroMkI yojanA karanA aura karAnA / (1) 25), 50), 100) yA isase adhika rakama dekara sampAdaka 'anekAnta' sahAyakoMkI cAra zreNiyomese kisImeM apanA nAma likhAnA / (2) apanI aorase asamarthIko tathA ajaina saMsthAnoM anekAntake niyama ko anekAnta phrI (binA mUlya) yA ardhamUlyameM bhijavAnA 1--isa patrakA mUlya vArSika 3), chaha mAikA 2) aura isa taraha dUsaroMko anekAntake par3hanekI savizeSa preraNA pezagI hai-vI. pI. se maMgAne para vI. pI. kharca ke cAra pAne karanA / ( isa mada meM sahAyatA dene vAloMkI aorase pratyeka adhika hoNge| sAdhAraNa eka kiraNakA mUlya / / aura dasa rupathekI sahAyatAke pIche anekAnta cArako phrI athavA vizeSAMGkakA 1) hai| aAThako ardhamUlyameM bhejA jA skegaa| 2--grAhaka prathama kiraNa aura sAtavIM kiraNase banAye (3) utsava-vivAhAdi dAnake avasaroM para anekAntakA jAte haiM-madhyakI kiraNoMse nahIM / jo bIca meM grAhaka banege barAbara khayAla rakhanA aura use acchI sahAyatA bhejanA unheM pichalI kiraNeM bhI lenI hoNgii| tathA bhijavAnA, jisase anekAnta apane acche vizeSAGka anekAnta' ke vijJApana-reTa nikAla sake, upahAra granyoMkI yojanA kara sake aura uttama varSa bharakA chaha mAsakA eka bArakA lekhoM para puraskAra bhI de sake / svata: apanI ora se upahAra pare pejakA granthoMkI yojanA bhI isa madameM zAmila hogii| zrAdhe pejakA 42) (4) anekAnta ke grAhaka bananA, dUsaroMko banAnA aura cauthAI pejakA anekAntake liye acche acche lekha likhakara bhejanA, lekhoM __ vyavasthApaka 'anekAnta' Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * OM aham * ttva-saghAtaka vizva tattva-prakAzaka nItivirodhadhvaMsIlokavyavahAravartakaHsamyak / paramAgamasya bIja bhuvanaikagururjayatyanekAntaH varSa 4 kiraNa 2 ( vIrasevAmandira (samantabhadrAzrama) sarasAvA jilA sahAranapura caitra, vIra nirvANa saM0 2467, vikrama saM0 1967 mAce 1941 jina-pratimA-vandana vigatAyudha-vikriyA-vibhUSAH prakRtisthAH kRtinAM jinezvarANAm / pratimAH pratimAgRheSu kAnsyA'pratimAH kalmaSazAntaye'bhivande // kathayanti kaSAyamukti lakSmI parayA zAntatayA bhavAntakAnAm / praNamAmi vizuddhaye jinAnAM pratirUpANyabhirUpamUrtimanti // -caityabhakti pUtAtmA zrI jinendradevakI jo pratimAe~ zrAyudhase rahita haiM, vikArase varjita haiM aura vibhUSAse-vastrAlaMkAroMse-- vihIna haiM tathA apane prAkRtika svarUpako liye hue pratimAgRhoMmeM-caityAlayoMmeM sthita haiM aura asAdhAraNa kAntikI dhAraka haiM, una sabako maiM pApoMkI zAnti ke liye abhivandana karatA hU~ // saMsAra-paryAyakA anta karane vAle zrI jinendradevoM ko aisI pratimAe~, jo apane mUrtimAnako apane meM ThIka mUrtita kiye hue haiM, apanI parama zAntatAke dvArA kaSAyoMkI muktise jo lakSmI--antaraMga-bahiraMga vibhUti athavA AtmavikAsarUpa zobhA utpanna hotI hai use spaSTa ghoSita karatI haiM, ataH aAtmavizuddhike liye maiM unakI vandanA karatA hU~-aisI nirvikAra, zAnta evaM vItarAga pratimAe~ aAtmAke lakSyabhUta vItarAgabhAvako usameM jAgrata karane, usakI bhUlI huI nidhikI smRti karAne aura pApoMse mukti dilAkara Atmavizuddhi karAne meM kAraNIbhUta hotI haiM, isIse mumukSuke dvArA vandana, pUjana tathA aArAdhana kiye jAneke yogya haiM / unakA yaha vandana-pUjana vastutaH mUrtimAnakA hI vandana-pRjana hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainI nIti [ lekhaka-50 pannAlAla jaina 'vasanta' sAhityAcArya ] ekanAkarSantI zlathayantI vastutattvamitareNa / antena jayati jainI nItimanthAnanetramiva gopI // eka divasa aGgaNameM mere mama caturAI para gopIne gopI manthana karatI thI, manda manda muskAna kiyA, 'kala-chala kala-chala' maMjuladhvanise phira bhI maiMne tatkSaNa usakoavirala gRhako bharatI thii| ___eka anya Adeza diyA / ujjvala dadhise bhare bhANDameM aba khIMco tuma donoM karasepar3A huA thA manthana-daNDa, . .. eka sAtha kar3hanIke chora, aAyata-mRdula-manohara kar3hanI dRSTi sAmane susthira rakkhose karatA thA nRtya akhaNDa / nahIM ghumAtro cAroM ora / gopIke donoM kara-pallava gopIne donoM hAthoMse kramase kar3hanI khIMca rahe, kar3hanIko khIMcA jyoM hI, candra-bimba-sama ujjvala gole mathana-daNDa bhI nizcala hokara makkhanake the nikala rahe / khar3A rahA tatkSaNa tyoM hii| maiMne jAkara kahA gopike ! sArI manthana-kriyA rukI aru donoM karakA hai kyA kAma ? kala-chalakA kha banda huA ! dakSiNa-karase kar3hanI khIMcoM, apanI caturAI para mujhako acala rakho apanA kara bAma / taba bhArI afasosa huzrA ! jyoM hI aisA kiyA gopine gopIne manthana-rahasya tabatyoM hI manthana naSTa huzrA, ha~sakara mujhako batalAyA; kar3hanI dakSiNa-karameM AI, mere manake gUDha timirako * mathana-daNDa thA dUra huaa| ___ haTA, tattva yaha jatalAyA / taba maiMne phira kahA gopike! dakSiNa karase kar3hanIkA jaba. aba khIMco bAe~ karase, aJcala khIMcA karatI hU~, dakSiNa karako susthira karake bAma hastako taba DhIlA kara ___ saTA rakho apane urase / kar3hanI pakar3e rahatI huuN| bAe~ karase gopIne jaba bAma hastase jaba kar3hanIkAthA khIMcA kar3hanIkA chora, chora khIMcane lagatI hU~, * mathana-daNDa taba chUTa hAthase dakSiNa karako taba DhIlAkaradUra par3A jAkara usa ora ! kar3hanI pakar3e rahatI huuN| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] jainI nIti 123 eka sAtha donoM hAthoMse karSaNa-kriyA na karatI hU~, nahIM kabhI maiM eka hAthase dadhikA manthana karatI huuN| sahArpitA anubhayadRSTIke karameM jaba kar3hanI AtI, 'avaktavya haiM sakala vastu' taba yaha rahasya vaha batalAtI / gopIke manthana - rahasyase 'jainanIti' ko samajha gayA, anekAntakA gUDha tattva yoM kSaNa bharameM hI sulajha gayA ! vidhyanubhayadRSTIke dvArAkar3hanI jaba khIMcI jAtI, asti-avAcyasvarUpa vizva meMartha-mAlikA ho jAtI / 'ekanAkarSantI' nAmaka amRtacandra-kRta zubha gAthAkI susmRtise huA usI kSaNa unnata thA merA mAthA / niSedhAnubhayadRSTi svakarameM kar3hanI jaba gaha letI hai, 'nAsti-avAcyasvarUpa vastu hai' yaha nizcita kaha detI hai| anekAntamaya - vastu - tattvase bharA huA jaga-bhANDa anUpa, syAvAdAtmaka mathana-daNDase zrAloDana hotA zivarUpa / ubhayAnubhayadRSTike hAthoM jaba kar3hanI khIMcI jAtI, 'asti-nAsti aru avaktavya-maya' satsvarUpa taba batalAtI / . jJAtAkI sadbuddhi-gopikA kramase manthana karatI hai, naya-mAlA manthAnanetrako kramase khIMcA karatI hai| 'anekAnta' ke mukhya pRSTha para jisakA citraNa kiyA gayA, jainI nIti * vahI hai jisakA usa dina anubhava mujhe huaa| vidhi-dRSTIkA dakSiNa kara jaba kar3hanIko gaha letA hai, 'astirUpa taba sakala vastu haiM' yaha siddhAnta nikalatA hai| samyagvastu-grAhikA hai yahaThIka tattva batalAtI hai, vaira-virodha miTAkara jagameM zAnti-sudhA barasAtI hai / jIje. jaba niSedha-dRSTIkA bAyA~hAtha use gaha letA hai, 'nAstirUpa taba sakala vastu haiM' yaha siddhAnta nikalatA hai / isase isakA aArAdhanakara, jIvana saphala banA lIje; pada-pada para isakI AjJAkA hI nizidina pAlana kIje / ubhaya-dRSTi kA hastayugala jabakramase kar3hanI gahatA hai, 'asti-nAsti-maya sakala vastu haiM' yaha siddhAnta nikalatA hai / * isa 'jainI nIti' ke vizeSa paricayake liye dekho 'anekAnta' ke gata vizeSAGkameM prakAzita 'citramaya jainI nIti' nAmakA sampAdakIya lekha / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAcandrakA samaya [ lekhaka-nyAyAcArya paM0 mahendrakumAra jaina, kAzI ] prAcArya prabhAcaMdra ke samayake viSayameM DA0 837 ) kI phAraguna zuklA dazamI tithiko pUrNa "pAThaka, premIjI + tathA mukhtAra sAhaba kiyA thaa| isa samaya amoghavarSakA rAjya thA / jayaAdikA prAyaH sarvasammata mata yaha rahA hai ki prAcArya dhavalAkI samApti ke anantara hI AcArya jinasanane prabhAcaMdra IsAkI 8 vIM zatAbdIke uttarArdha evaM navIM AdipugaNakI racanA kI thii| AdipurANa jinasana zatAbdIke pUrvArdhavartI vidvAna the| aura isakA mukhya kI antima kRti hai / ve ise apane jIvanameM pUrNa AdhAra hai jinasenakRta AdipurANakA yaha zloka- nahIM kara sake the / use inake ziSya guNabhadra ne pUrNa " candrAMzuzubhrayazasaM prabhAcandrakavi stuve / kiyA thaa| tAtparya yaha ki jinasana prAcAryana I0 kRtvA candrodayaM yena zazvadAhlAditaM jagat // " 840 ke lagabhaga AdipurANakI racanA prArambha kI arthAt- jinako yaza candramAkI kiraNoMka hogii| isameM prabhAcaMdra tathA unake nyAyakumudacaMdrakA samAna dhavala hai, una prabhAcandrakavikI stuti karatA ullekha mAnakara DaoN0 pAThaka Adine nirvivAdarUpasa huuN| jinhoMne candrodayakI racanA karake jagatko prabhAcaMdrakA samaya IsAkI 8 vIM zatAbdIkA uttarArdha AhvAdita kiyA hai|" isa zlAkameM candrodayasa nyAya- tathA navIMkA pUrvArdha nizcita kiyA hai| kumudacandrodaya (nyAyakumudacandra ) granthakA sUcana suhRdUra paM0 kailAzacaMdrajI za strIne nya yakumudacaMdra samajhA gayA hai / prA0 jinasanane apane guru vIrasana prathamabhAgakI prastAvanA (pR0 123 ) meM DaoN0 pAThaka kI adhUrI jayadhavalA TIkAko zaka saM0 759 ( I0 AdikA nirAsa + karate hue prabhAcaMdra kA samaya I0 ___+ yaha lekha nyAyakumudacandra dvi0 bhAgake liye likhI paM0 kailAzacandrajIne AdipurANake 'caMdrAMzuzubhrayagaI prastAvanAkA eka aMza hai| zasaM' zlokameM caMdrodayakAra kisI anya prabhAcaMdrakavikA zrImAn premIjIkA vicAra aba badala gayA hai| ve ullekha batAyA hai, jo ThIka hai| para unhoMne AdipurANakAra apane "zrIcandra aura prabhAcandra" lekha (anekAntavarSa 4 aMka jinasenake dvArA nyAyakumudacaMdrakAra prabhAcaMdrake smRta hone meM 1) meM mahApurANaTippaNakAra prabhAcandra tathA prameyakamalamA- bAdhaka jo anya tIna hetu die haiM ve balavat nahIM mAlUma taNDa aura gadyakathAkoza Adike kartA prabhAcandrakA eka hote / ata: (1) grAdipurANakAra isake liye bAdhya nahIM hI vyakti honA sUcita karate haiN| ve apane eka patrameM mujhe mAne jA sakate ki yadi ve prabhAcaMdrakA smaraNa karate haiM to likhate haiM ki-"hama samajhate haiM ki prameyakamalamArtaNDa aura unheM prabhAcaMdrake dvArA smRta anaMtavIrya aura vidyAnaMdakA nyAyakumudacandra ke kartA prabhAcandra hI mahApurANaTippaNake kartA smaraNa karanA hI cAhiye / vidyAnaMda aura anaMtavIryakA haiN| aura tattvArthavRttipada (sarvArthasiddhike padoMkA prakaTIkaraNa), samaya IsAkI navIM zatAbdIkA pUrvArdha hai. aura isaliye ve samAdhitantraTIkA, aAtmAnuzAsanatilaka, kriyAkalApaTIkA. AdipurANakArake samakAlIna hote haiN| yadi prabhAcaMdra bhI pravacanasArasarojabhAskara (pravacanasArakI TIkA) aAdike kartA, IsAkI navIM zatAbdIke vidvAna hote, to bhI ve apane mamaaura zAyada ratnakaraNDaTIkAke kartA bhI vahI haiN|" kAlIna vidyAnaMda Adi aAcAryokA smaraNa karake bhI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 ] prabhAcandrakA samaya 125 950 se 1020 taka nirdhArita kiyA hai / isa nirdhA- aura prabhAcaMdra' kI tulanA karate samaya vyomazivakA rita samayakI zatAbdiyA~ to ThIka haiM para dazakoMmeM samaya IsAkI sAtavIM zatAbdIkA uttarArdha nirdhArita aMtara hai / tathA jina AdhAroMse yaha samaya nizcita kara AyA hU~ / isalie mAtra vyomazivake prabhAvake kiyA gayA hai ve bhI abhrAMta nahIM haiM / paM0 jIne kAraNa hI prabhAcandrakA samaya I0. 950 ke bAda nahIM prabhAcaMdra ke graMthoM meM vyomazivAcAryakI vyomavatI TIkA jA sakatA / mahApurANake TippaNakI vastusthiti to kA prabhAva dekhakara prabhAcaMdrakI pUrvAvadhi 950 I0 yaha hai ki-puSpadantake mahApurANa para zrIcaMdra aura puSpadantakRta mahApurANake prabhAcaMdrakRta TippaNako AcAryakA bhI TippaNa hai aura prabhAcaMdra AcAryakA vi0 saM0 1080 ( I0 1023) meM samApta mAnakara bhii| balAtkAragaNake zrIcaMdrakA TippaNa bhojadevake uttarAvadhi 1020 I0 nizcita kI hai| maiM vyomaziva rAjyameM banAyA gayA hai / isakI prazasti nimna zrAdipurANakAra-dvArA smRta ho sakate the| (2) 'jayanta aura likhita haiprabhAcaMdra' kI tulanA karate samaya maiM jayaMtakA samaya I. " zrIvikramAdityasaMvatsare varSANAmazItyadhika750 se 840 taka siddha kara AyA hU~ / ata: samakAlIna- sahasra mahApugaNaviSamapadavivaraNaM sAgarasenasaiddhAntAt vRddha jayaMtase prabhAvita hokara bhI prabhAcaMdra zrAdiparANameM parijJAya mUlaTippaNakAJcAlokya kR-midaM samuccayaullekhya ho sakate haiN| (3) guNabhadrake zrAtmAnuzAsanase 'andhAdayaM mahAnandhaH' zloka uddha ta kiyA jAnA avazya senamuni viSayavyAmugdhabuddhi na hokara viditasakalazAstra evaM aisI bAta hai jo prabhAcaMdrakA aAdiparANameM ullekha hone meM avikalavRtta ho gae the| ataH lokasenakI prArambhika vAdhaka ho sakatI hai| kyoMki AtmAnuzAsanake "jinasenA- avasthA meM, uttarapurANakI racanAke pahilehI zrAtmAnuzAsanakA cAryapAdasmaraNAdhInacetasAm / guNabhadrabhadantAnAM kRtirAtmA- racA jAnA adhika saMbhava hai| paM. nAthUrAmajI premIne vidvadratnanuzAsanam // " isa antimazlokase dhvanita hotA hai ki yaha mAlA (pR075) meM yahI saMbhAvanA kI hai| AtmAnuzAsana grantha jinasenasvAmIkI mRtyuke bAda banAyA gayA hai| kyoMki guNabhadrakI prArambhika kRti hI mAlUma hotI hai| aura guNavahI samaya jinasenake pAdoMke smaraNake lie ThIka a~catA hai| bhadrane ise uttarapurANake pahile jinasenakI mRtyuke bAda ataH zrAtmAnazAsanakA racanAkAla sana 50 ke karIba banAyA hogaa| parantu zrAtmAnuzAsanakI zrAMtarika jA~ca mAlUma hotA hai| zrAtmAnuzAsana para prabhAcaMdrakI eka TIkA karanese hama isa pariNAma para pahuMce haiM ki isameM anya upalabdha hai| usameM prathama zlokakA utthAna vAkya isa prakAra kaviyoMke subhASitoMkA bhI yathAvasara samAveza kiyA gayA hai| hai- "bRhaddharmabhrAturlokasenasya viSayavyAmugdhabuddhaH sambodhana- udAharaNartha-zrAtmAnuzAsanakA 32 vAM padya 'netA yasya vyAjena sarvasatvopakArakaM sanmArgamupadarzayitukAmo guNabhadra- vRhaspati:' bhartRharike nItizatakakA 88 vA zloka hai, deva:.." arthAt-guNabhadra svAmIne viSayoMkI ora caMcala aAtmAnuzAsanakA 67 vA padya 'yadetatsvacchanda vairAgyazataka cittavRttivAle bar3e dharmabhAI (1) lokasenako samajhAneke kA 50 vAM zloka hai| aisI sthitimeM 'andhAdayaM mahAnandhaH' bahAne zrAtmAnuzAsana graMtha banAyA hai| ye lokasena guNabhadrake subhASita padya bhI guNabhadrakA svaracita hI hai yaha nizcayapriyaziSya the| uttaraparANakI prazastimeM inhIM lokasenako pUrvaka nahIM kaha sakate / tathApi kisI anya prabala pramANake svayaM guNabhadrane 'viditasakalazAstra, munIza, kavi, avi- abhAvameM abhI isa viSayameM adhika kucha nahIM kahA jA sktaa| kalavRtta' Adi vizeSaNa die haiN| isase itanA anumAna dekho, nyAyamukudacaMdra dvi0 bhAgakI prastAvanA pR0 tathA to sahaja hI kiyA jA sakatA hai ki zrAtmAnuzAsana uttara- anekAnta varSa 2 kiraNa 3 meM 'prabhAcaMdrake samayakI sAmagrI purANake bAda to nahIM banAyA gayA; kyoMki usa samaya loka- lekh| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 anekAnta [rSa 4 TippaNam ajJapAtabhItena zrImadbalA [tkA] ragaNazrI- hI nyAyakumudacaMdrakI racanA kI hai / mudrita prameyakamasaMghAcAryasatkaviziSyeNa zrIcandramuninA nijadordaNDA- lamArtaNDake aMtameM "zrI bhAjadevarAjye zrImaddhArAnibhibhUta ripugajyavijayinaH zrIbhojadevasya / / 102 // iti vAsinA parAparaparameSThipadapraNAmopArjitAmalapuNyaniuttarapurANaTippaNakaM prabhAcandrAcArya (?) viracitaM rAkRtanikhilamalakalaGkena zrImatprabhAcaMdrapaNDitena nisamAptam / " khilapramANaprameyasvarUpodyotiparIkSAmumbapadamidaM vivRprabhAcandrakRta TippaNa jayasiMhadevake gajyameM likhA tamiti / " yaha puSpikAlegya pAyA jAtA hai| nyAyagayA hai| isakI prazastikaM zloka ratnakaraNDazrAvakA- kumudacaMdrakI kucha pratiyoMmeM ukta puSpikAlegya 'zrI cArakI prastAvanAse nyAyakumudacaMdra prathama bhAgakI bhojadevagajye' kI jagaha 'zrIjayasiMhadevarAjya' padake praratAvanA (pR0 120) meM uddhata kiye gaye haiN| zlokoM sAtha jaisAkA taisA upalabdha hai| ataH isa spaSTa lekha ke anantara-"zrIjayasiMhadevagajye zrImadbhAganivAsinA se prabhAcaMdrakA samaya jayasiMhadevakaM rAjyake kucha varSoM parAparaparameSThipraNAmopArjitAmalapuNyanirAkRtAgvila - taka, antataH san 1065 taka mAnA jA sakatA hai| malakalaGkena zrIprabhAcaMdrapaNDitena mahApurANaTippaNake aura yadi prabhAcaMdrane 85 varSakI Ayu pAI ho to zatatryadhikasahasratrayaparimANaM kRtamiti / " yaha puSpi unakI pUrvAvadhi san 980 mAnI jAnI cAhie | kA lekha hai / isa taraha mahApurANa para donoM AcAryoM zrImAna mukhtArasA0 tathA paM0 kailAzacaMdrajI prameyake pRthak pRthak TippaNa haiM / isakA khulAsA premIjIke kamalamArtaNDa aura nyAyakumudacaMdra ke aMtameM pAe jAna lekha'se spaSTa ho hI jAtA hai| para TippaNalekhakane vAle ukta 'zrIbhojadevarAjya aura 'zrIjayasiMhadevarAjya' zrIcaMdrakRta TippaNake 'zrIvikramAditya' vAle prazasti- Adi prazastilekhoMko svayaM prabhAcaMdrakRta nahIM mAnate / lekhake aMtameM bhramavaza * iti uttarapurANaTippaNakaM mukhtArasA0 isa prazastivAkyako TIkATippaNakAra prabhAcaMdrAcAryaviracitaM samAptam' likha diyA hai| isI dvitIya prabhAcaMdrakA mAnate haiM tathA paM0 kailAzacaMdra jI lie DI0 pI0 ela0 vaidya, pro0 hIrAlAlajI tathA isa pIcheke kisI vyaktirka karatUta batAte haiN| para paM0 kailAzacaMdajIne bhramavaza prabhAcaMdrakRta TippaNakA prazastivAkyako prabhAcaMdrakRta nahIM mAnane meM donoMke racanA kAla saMvat 1080 samajha liyA hai| ataH isa AdhAra jude jude haiM / mukhtArasAhaba prabhAcaMdrakA jinabhrAMta AdhArase prabhAcaMdrake samayakI uttarAvadhi san sanaka pahilekA vidvAna mAnate haiM, isalie bhojadeva1020 nahIM ThaharAI jA sktii| aba hama prabhAcaMdrakaM rAjya' AdivAkya ve svayaM unhIM prabhAcaMdrakA nahIM samayakI nizcita avadhika sAdhaka kucha pramANa upa- mAnate / paM0 kailAzacaMdra jI prabhAcaMdra ko ImAkI 10 vIM sthita karate haiM aura 11vIM zatAbdIkA vidvAna mAnakara bhI mahApurANa 1-prabhAcaMdrane pahile prameyakamalamArtaNDa banAkara ke TippaNakAra zrIcaMdrake TippaNa ke aMtimavAkyako 1 dekho, paM0 nAthUrAmajI premI likhita 'zrIcandra aura . bhramavaza prabhAcaMdrakRta TippaNakA aMtamavAkya samajha prabhAcandra' zIrSaka lekha, anekAnta varSa 4 kiraNa 1 tathA 2 ratnakaraNDaprastavanA pR0 56-60 / mahApurANa kI prastAvanA pR0 xiv 3 nyAyakumudacandra prathama bhAgakI prastAvanA pR0 122 / - Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 ] prabhAcaMdrakA samaya lene ke kAraNa ukta prazastivAkyoMko prabhAcaMdrakRta nahIM prazastivAkya nahIM hai, kinhIM meM 'zrI padmanandi' zloka mAnanA cAhate / mukhtAramA0 ne eka hetu yaha bhI diyA nahIM hai tathA kucha pratiyomeM sabhI zloka aura prshstihai| ki-prameyakamalamArtaNDakI kucha pratiyoMmeM yaha vAkya haiN| nyAyakumudacandrakI kucha pratiyoMmeM 'jayasiMha aMtimavAkya nahIM pAyA jAtA / aura isake lie devarAjye' prazasti vAkya nahIM hai / zrImAna mukhtArasA0 bhANDArakara iMsTITyaTakI prAcIna pratiyoMkA havAlA pAyaH isIma ukta prazastivAkyoMko prabhAcandrakRta nahIM diyA hai| maiMne bhI prameyakamalamArcaNDakA punaH sampAdana mAnate / karate samaya jainasiddhAntabhavana AgakI pratike pAThA- isake viSayamaM merA yaha vaktavya hai ki-lekhaka mtara lie haiN| isameM meM ukta 'bhojadevarAjye' vAlA , vAlA pramAdavaza prAyaH maujUda pATha to chor3a dete haiM para kisI vAkya nahIM hai| isI taraha nyAyakumudacaMdrake sampAdana anyakI prazasti anyagranthameM lagAnekA prayatna kama meM jina zrA0, ba, zra0 aura bhAM0 pratiyoMkA upayoga karate haiM / lekhaka Akhira nakala karane vAle lekhaka kiyA hai, unameM prA0 aura ba0 pratimeM 'zrI jayasiMha- hI to haiM, unameM itanI buddhimAnIkI bhI kama saMbhAvanA devarAjya' vAlA prazasti lekha nahIM hai / hA~, bhAM0 aura hai ki ve 'zrI bhojadevarAjya' jaisI sundara gadya pazasti zra0 pratiyA~, jo tAr3apatra para likhI haiM, unameM 'zrI ko svakapolakalpita karake usameM jor3a deN| jina jayasiMhadevarAjye' vAlA prazastivAkya hai / inameM bhAM0 patiyoMmeM ukta prazasti nahIM hai to samajhanA cAhie prati zAlivAhanazaka 1764 kI ligbI huI hai| isa ki lekhakoMke pramAdase unameM yaha prazasti likhI hI taraha prameyakamalamaNDikI kinhIM pratiyoMmeM ukta ' nahIM gaI / jaba anya aneka pamANoMsa pabhAcandrakA 1 ratnakaraNDa prastAvanA pR0 60 / samaya karIba karIba bhojadeva aura jayasiMhake rAjya 2 dekho,inakA paricaya nyAyaku0pra0bhAgake sNpaadkiiymN| kAla taka pahu~catA hai taba ina prazastivAkyoMkA Tippa___paM0 nAthUrAmajI premI apanI noTabukake aAdhArase / NakArakRta yA kisI pIche hone vAle vyaktikI karatUta sUcita karate haiM ki- "bhANDArakara iMsTIcya TakI naM0836 ( san 1875-76) kI pratimeM prazastiko 'zrI padmanaMdi' kahakara nahIM TAlA jA sktaa| merA yaha vizvAsa hai vAlA zloka aura 'bhojadevarAjye vAkya nhiiN| vahIM kI ki 'zrIbhojadevarAjya' yA 'zrIjayasiMhadevarAjya' naM0 638 ( san 1875-76) vAlI pratimeM 'zrI padmanaMdi' pazastiyAM sarvapathama pameyakamalamArtaNDa aura nyAyazloka he para 'bhojadevarAjye' vAkya nahIM hai| pahilI prati kamadacaMTaka racayitA pabhAcaMdana hI banAI hai| aura saMvat 1486 tathA dUsarI saMvat 1665 kI likhI huI hai|" vIravANI vilAsa bhavanake adhyakSa paM0 lokanAtha pArzva- hai." solAparakI pratimeM "zrI bhojadevarAjya" prazasti nahIM nAthazAstrI apane yahA~ kI tAipatrakI do pUrNa pratiyoMko hai| dillIkI zrAdhunika pratimeM bhI ukta vAkya nahIM hai| dekhakara likhate haiM ki-"pratiyoMkI antima prazastimeM mudrita aneka pratiyomeM prathama adhyAyake antameM pAe jAne vAle pustakAnusAra prazasti zloka pUre haiM aura 'zrI bhojadevarAjye "siddhaM sarvajanaprabodha" zlokakI vyAkhyA nahIM hai| iMdaurakI zrImaddhArAnivAsinA' zrAdi vAkya haiN| prameyakamalamArtaNDa tukogaMjavAlI pratimeM prazastivAkya hai aura ukta zlokakI kI pratiyoMmeM bahuta zaithilya hai, parantu karIba 600 varSa vyAkhyA bhI hai / khuraIkI pratimeM 'bhojadevarAjya' prazasti nahIM pahile likhita hogii| una donoM pratiyomeM zakasaMvat nahIM hai, para cAroM prazasti-zloka haiN| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 anekAnta jina jina graMthoMmeM ye prazastiyAM pAI jAtI haiM ve prasiddha tarkagraMthakAra pabhAcaMdrake hI graMtha hone cAhie~ / 2- yApanIyasaMghApraNI zAkaTAyanAcAryane zAkaTAyana vyAkaraNa aura amoghavRtti ke sivAya kevalibhukti aura strImukti prakaraNa likhe haiM / zAkaTAyanane amoghavRtti, mahArAja amoghavarSa ke rAjyakAla ( I0 814 se 877 ) meM racI thI / A0 prabhAcaMdrane prameyakamalamArttaNDa aura nyAyakumudacaMdameM zAkaTAyana ke ina donoM prakaraNoM kA khaMDana zrAnupUrvI se kiyA hai / nyAyakumudacaMdra meM strImuktiprakaraNa se eka kArikA bhI uddhRta kI hai / ataH prabhAcaMdrakA samaya I0 900 se pahile nahIM mAnA jA sakatA / 3-siddhasenadivAkarake nyAyAvatArapara siddharSi gariekI eka vRtti upalabdha hai / hama 'siddharSi aura prabhAcaMdra' kI tulanA meM batA Ae haiM ki pUbhAcaMdrane nyAyAvatArake sAtha hI sAtha isa vRttiko bhI dekhA hai / siddharSine I0906 meM apanI upamitibhavapapaJcA kathA banAI thI / ataH nyAyAvatAravRtti ke draSTA pUbhAcaMdrakA samaya san 610 ke pahile nahIM mAnA jA sakatA / 4 - bhAsarvajJakA nyAyasAra prantha upalabdha hai / kahA jAtA hai ki isapara bhAsarvajJakI svopajJa nyAyabhUSaNa nAmakI vRtti thI / isa vRttike nAmase uttarakAlameM inakI bhI 'bhUSaNa' rUpameM prasiddhi ho gaI thI / nyAyalIlAvatIkArake kathanase 2 jJAta hotA hai ki bhUSaNa kriyAko saMyogarUpa mAnate the / pUbhAcaMdrane myAyakumudacaMdra ( pR0 282 ) meM bhAsarvajJake isa matakA [ varSa 4 khaMDana kiyA hai| prameya kamalamArttaNDa ke chaThaveM adhyAya jina vizeSyAsiddha Adi hetvAbhAsoMkA nirUpaNa hai ve saba nyAyasArase hI lie gae haiN| sva0 DA0 zatIzacaMdra vidyAbhUSaNa inakA samaya I0 900 ke lagabhaga mAnate haiM / ataH pUbhAkeMdrakA samaya bhI I0900 ke bAda hI honA cAhiye / 5 - zra0 devasenane apane darzanasAra graMtha (racanAsamaya 990 vi0, 933 I0 ) ke bAda bhAvasaMgraha graMtha banAyA hai / isakI racanA saMbhavataH san 640 ke AsapAsa huI hogii| isakI eka 'nokammakammahAro' gAthA prameyakamalamArttaNDa tathA nyAyakumudacaMdra meM uddhRta hai / yadi yaha gAthA svayaM devasenakI hai to pabhAcaMdrakA samaya san 640 ke bAda honA caahie| 1 nyAyakumudacaMdra dvitIyabhAgakI pUstAvanA pR0 36 // 2. dekho; nyAyakumudacaMdra pR0 282 Ti05 / 2 nyAyasAra pUstAvanA pR0 5 / 6 - 0 bhAcaMdrane prameyakamalamA0 aura nyAyakumuda0 banAne ke bAda zabdAmbhojabhAskara nAmakA jainendranyAsa racA thA / yaha nyAsa jainendramahAvRttike bAda isI ke AdhAra se banAyA gayA hai| maiM 'abhayanandi aura prabhAcaMdra' kI tulanA karate hue likha AyA hUM" ki nemicaMdra siddhAntacakravartIke guru zrabhayanandine hI yadi mahAvRtti banAI hai to isakA racanAkAla anumAnataH 960 I0 honA caahiye| ataH pUbhAcaMdrakA samaya I0 660 se pahile nahIM mAnA jA sakatA / 7- puSpadantakRta apabhraMzabhASA ke mahApurANa para pUbhAcandane eka TippaNa racA hai| isakI prazasti ratnakaraNDazrAvakAcArakI pUstAvanA ( pR0 61 ) meM dI gaI hai| yaha TippaNa jayasiMhadeva ke rAjyakAla meM likhA gayA hai / puSpadanta apanA mahApurANa sana 965 I0 samApta kiyA thA / TippaNakI pUzastise to yahI mAlUma hotA hai ki prasiddha pabhAcaMdra hI isa TippaNa ke 1 nyAyakumudacaMdra dvitIyabhAga kI pUstAvanA pR0 33 / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAcaMdrakA samaya kiraNa 2 ] kartA hai | yadi yahI prabhAcaMdra isake racayitA haiM, to kahanA hogA ki pabhAcaMdrakA samaya I0 965 ke bAda hI honA caahie| yaha TipparaNa unhoMne nyAya kumuda caMdrakI racanA karake likhA hogaa| yadi yaha TippaNa prasiddha tarka graMthakAra pUbhAcaMdrakA na mAnA jAya taba bhI isakI pUzastike zloka aura puSpikAlekha, jinameM pameyaka malamArttaNDa aura nyAyakumudacaMdra ke prazastizlokoM kA evaM puSpikAlekhakA pUrA pUrA anusaraNa kiyA gayA hai, pabhAcaMdrakI uttarAvadhi jayasiMhake rAjyakAla taka nizcita karane meM sAdhaka to ho hI sakate haiN| 8 - zrIdhara aura prabhAcaMdra kI tulanA karate samaya hama batA Ae haiM ' ki prabhAcaMdra ke graMthoM para zrIdhara kI kandalI bhI apanI AbhA de rahI hai / zrIdhara ne kandalI TIkA I0 san 991 meM samApta kI thI / ataH pUbhAcaMdrakI pUrvAvadhi I0 990 ke karIba mAnanA aura unakA kAryakAla I0 1020 ke lagabhaga mAnanA saMgata mAlUma hotA hai / 9 - zravaNabelagola ke lekha naM0 40 (64) meM eka padmanandisaiddhAntikakA ullekha hai aura inhIMke ziSya kulabhUSaNa ke sadharmA prabhAcaMdrako zabdAmbhoruha bhAskara aura pUtitarkanthakAra likhA hai " zraviddhakarNAdakapadmanandisaiddhAntikAkhyo'jani yasya loke / kaumAradevatratitAprasiddhiH so jJAnanidhissa dhIraH ||15|| tacchiSyaH kulabhUSaNAkhyayatipazcAritravArAMnidhiH, siddhAntAmbudhipArago natavineyastatsadharmo mahAn / zabdAmbhoruhabhAskaraH prathitatarkagranthakAraH prabhA 1 nyAyakumudacaMdra dvitIyabhAgakI pUstAvanA pR0 12 / 126 candrAkhyo munirAjapaNDitavaraH zrIkuNDakundAnvayaH 16" isa lekhameM varNita prabhAcaMdra, zabdAmbhoruhabhAskara aura prathitatarkagranthakAra vizeSaNoM ke balasa zabdAmbhojabhAskara nAmaka jainendranyAsa aura prameyakamalamArtaNDa, nyAyakumudacaMdra Adi granthoMke karttA prastuta prabhAcandra hI haiN| dhavalATIkA pu0 2 kI prastAvanA meM tAr3apatrIya pratikA itihAsa batAte hue pro0 hIrAlAla jIne isa zilAlekha meM varNita prabhAcaMdra ke samaya para sayuktika aitihAsika prakAza DAlA hai / usakA sArAMza yaha hai - "ukta zilAlekha meM kulabhUSaNa se gekI ziSyaparamparA isa prakAra hai - kulabhUSaNa ke siddhAMta vArAMnidha, sadvRtta kulacaMdra nAmake ziSya hue / kulacaMdra devake ziSya mAghanandi muni hue, jinhoMne kollApura meM tIrtha sthApana kiyA / inake zrAvaka ziSya the sAmanta kedAra nArakasa, sAmanta nimbadeva aura sAmaMta kAmadeva | mAghanandike ziSya hue- gaNDavimukta deva, jinake eka chAtra senApati bharata the, va dUsare ziSya bhAnukIrti aura devakIrti, Adi / isa zilAlekha meM batAyA hai ki mahAmaNDalAcArya devakIrti paMDita devane kollApurakI rUpanArAyaNa basadike adhIna kellaMgareya pratApapurakA punaruddhAra karAyA thA, tathA jinanAthapura meM eka dAnazAlA sthApita kI thii| unhIM apane gurukI parokSa vinaya ke lie mahApradhAna sarvAdhikArI hiriya bhaMDArI, abhinava gaMgadaMDanAyaka zrI hularAjane unakI niSadyA nirmANa karAI, tathA guruke anya ziSya lakkhanandi, mAdhava aura tribhuvanadevane mahAdAna ka pUjAbhiSeka karake pratiSThA kI / devakIrtike samaya para prakAza DAlane vAlA zilAlekha naM0 36 hai / isameM devakIrtikI prazasti ke atarikta unake svargavAsakA samaya zaka 1085 subhAnu saMvatsara ASAr3ha zukla 9 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 budhavAra sUryodayakAla batalAyA gayA hai / aura kahA 10-vAdirAjasUrine apane pArzvacaritameM anekoM gayA hai ki unake ziSya lakkhanandi, mAdhavacandra aura pUrvAcAryoMkA smaraNa kiyA hai| pArzvacarita zaka saM0 tribhuvanamallane gurubhaktise unakI niSadyAkI pratiSThA 947 (I0 1025)meM banakara samApta huA thA / inhoMkarAI / devakIrti padmanandise pA~ca pIr3hI tathA kula- ne akalaMkadevake nyAyavinizcaya prakaraNapara nyAyavinibhUSaNa aura prabhAcandrase cAra pIr3hI bAda hue haiN| zcayavivaraNa yA nyAyavinizcayatAtparyAvadyotanI vyAataH ina AcAryoMko devakIrtike samayase 100-125 khyAnaratnamAlA nAmakI vistRta TIkA likhI hai / isa varSa arthAt zaka 950 ( I 1028 ) ke lagabhaga hue TIkAmeM pacAsoM jaina jainetara prAcAryoMke graMthoMle pramANa mAnanA anucita na hogaa| ukta AcAryoM ke kAla- uddhata kie gae haiM / saMbhava hai ki vAdirAjake nirNayameM sahAyaka eka aura pramANa milatA hai- samayameM prabhAcandrakI prasiddhi na ho pAI ho, kulacandra muniphe uttarAdhikArI mAghanandi kolApurIya anyathA tarkazAstrake rasika vAdirAja apane isa kahe gae haiM / unake gRhastha ziSya nimbadeva sAmantakA yazasvI pranthakArakA nAmollemva kie vinA na rahate / ullekha milatA hai jo zilAhAranareza gaMDarAdityadevake yadyapi aise nakArAtmaka pramANa svatantrabhAvase kisI eka sAmanta the| zilAhAra gaMDagadityadevake ullekha AcAryake samayakaM sAdhaka yA bAdhaka nahIM hote phira zaka saM0 1030 se 1058 takake lekhoMmeM pAe jAte bhI anya prabala pramANoMke prakAza meM inheM prasaGgasAdhanake haiN| isase bhI parvokta kAlanirNayakI puSTi hotI hai|" rUpameM to upasthita kiyA hI jA sakatA hai| yahI yaha vivecana zaka saM0 1085 meM likhe gae adhika saMbhava hai ki vAdigaja aura prabhAcandra mamazilAlekhoMke AdhArase kiyA gayA hai| zilAlekhakI kAlIna aura sama-vyaktitvazAlI rahe haiM ataH vAdivastuoMkA dhyAnase samIkSaNa karanepara yaha prazna hotA rAjane anya AcAryoMke sAtha prabhAcandrakA ullekha hai ki-jisa taraha prabhAcandrake sadharmA kulabhUSaNakI nahIM kiyA hai| ziSyaparamparA dakSiNa prAntameM calI usa taraha prabhA- aba hama prabhAcandrakI uttarAvadhike niyAmaka kucha candrakI ziSyaparamparAkA koI ullekha kyoM nahIM pramANa upasthita karate haiM (1) IsAkI caudahavIM zata bdIke vidvAn abhinamilatA ? mujhe to isakA yahI saMbhAvya kAraNa mAlUma vadharmabhUSaNane nyAyadIpikA (pR0 16) meM prameyakamala hotA hai ki padmanandike eka ziSya kulabhUSaNa to mArtaNDakA ullekha kiyA hai| inhoMne apanI nyAyadakSiNameM hI rahe aura dUsare prabhAcandra uttara prAMtameM dIpikA vi0 saM0 1442 (I0 13:5)meM banAI thii| Akara dhArA nagarIke AsapAsa rahe haiN| yahI kAraNa IsAkI 13 vIM zatAbdIke vidvAna malliSeNane apanI hai ki dakSiNameM unakI ziSya paramparAkA koI ullekha syAdvAdamaJjarI ( racanA samaya I0 1263 ) meM nyAyanahIM miltaa| isa zilAlekhIya aMkagaNanAse nirvivAda siddha ho jAtA hai ki prabhAcandra bhojadeva aura usa kumudacandrakA ullekha kiyA hai| IsAkI 12 vIM zatAjayasiMha donoMke samayameM vidyamAna the| ataH unakI bdIke vidvAna AcArya malayagirine AvazyakaniryaktipUrvAvadhi san 990 ke AsapAsa mAnanemeM kAI bAdhaka TIkA (pR0 371 A.) meM laghIyastrayakI eka kArikA nahIM hai| 1 svAmI samaMtabhadra pR0 227 / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] prabhAcaMdrakA samaya 131 kA vyAkhyAna karate hue 'TIkAkAra' ke nAmase nyAyaku0- te prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacaMdre ca mokSavicAre candra meM kI gaI ukta kArikAkI vyAkhyA uddhRta kI hai| vistarataH prtyaakhyaataaH|" ina ullekhoMse spaSTa hai ki IsAkI 12 vIM zatAbdIke vidvAna devabhadrane nyAyAva- prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacaMdragrantha ina tAraTIkA-TippaNa (pR0 25, 76) meM prabhAcandra aura TIkAoMse pahile race gae haiM / ataH prabhAcaMdra I0 kI unake nyAyakumudacaMdrakA nAmollekha kiyA hai| ataH 12 vIM zatAbdIka bAdake vidvAn nahIM haiN| ina 12 vIM zatAbdI takake vidvAnoMke ullekhoMke (3)-vAdidevasUrikA janma vi0 saM0 1143 AdhArase yaha prAmANikarUpase kahA jA sakatA hai tathA svargavAsa vi0 saM0 1226 meM huA thaa| ye vi0 ki prabhAcandra I0 12 vo zatAbdIke bAdake vidvAn 1174 meM AcAryapada para baiThe / saMbhava hai inhoMne vi0 nahIM haiN| - saM0 1175 ( I0 1118 ) ke lagabhaga apane prasiddha (2) ratnakaraNDazrAvakAcAra aura samAdhitantrapara prantha syAdvAdgatnAkarakI racanA kI hogii| syAdvAdprabhAcaMdrakRta TIkAe~ upalabdha haiM / paM0 jugalakizorajI ratnAkarameM prabhAcaMdra ke prameyakamalamArtaNDa aura nyAyamukhtArane' ina donoM TIkAoMko eka hI prabhAcaMdrake kumudacaMdra kA na kevala zabdArthAnusaraNa hI kiyA gayA dvAga racI huI middha kiyA hai| Apake matase ye hai kintu kavalAhArasamarthana prakaraNameM tathA pratibimba prabhAcaMdra prameyakamalamArtaNDa zrAdikaM racayitAse carcA meM prabhAcaMdra aura prabhAcaMdake prameyakamalamArtaNDa bhinna hai / ratnakaraNDaTIkAkA ullekha paM0 AzAdharajI kA nAmollegva karake khaMDana bhI kiyA gayA hai / ataH dvArA anAgAradharmAmRta-TIkA (a0 8 zlo0 93) meM kira jAne ke kAraNa isa TIkAkA racanAkAla vi0 prabhAcaMdra ke samayakI uttarAvadhi antataH I0 1100 . sunizcita hojAtI hai| saM0 1300 se pahilekA anumAna kiyA hai, kyoMki a0 . (4) jainendravyAkaraNake abhayanandisammata sUtradhaSTI0 vi0saM0 1300meM banakara samApta huI thI antataH pAThapara zrutakIrtine 'paMcavastu prakriyA banAI hai| ata: mukhtAra sA0 isa TIkAkA racanAkAla vikramakI 13 vIM zatAbdIkA madhyabhAga mAnate haiN| astu, philahAla kIrti kanar3I caMdraprabhacaritrake kartA aggalakavike guru the| aggalakavine zaka 2011 I0 1089 meM mukhtAra sA0 ke nirNayake anusAra isakA racanAkAla vi0 1250 ( I0 1193) mAna kara prastuta vicAra candraprabhacaritra pUrNa kiyA thaa| ataH zrutakItikA karate haiN| samaya bhI lagabhaga I0 1075 honA cAhie / inhoMne ratnakaraNDazrAvakAcAra (pR06) meM kevalikava- apanI prakriyAmeM eka 'nyAsa' granthakA ullekha kiyA hai| lAhArakA nyAyakumudagatazabdAvalIkA anusaraNa saMbhava hai ki yaha prabhAcandrakRta zabdAmbhojabhAskara karake khaMDana karate hue likhA hai ki-"tadalamatiprasaGgena nAmakA hI nyAsa ho| yadi aisA hai to prabhAcaMdrakI prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacaMdre prapaJcataH prarU- uttagavadhi I0 1075 mAnI jA sakatI hai| pnnaat"| isI taraha samA0TI0(pR0 15)meM likhA hai- zimaM gA jileke zilAlekha naM0 46 se jJAta "yaiH punaryogasAMkhyaiH muktau tatpracyutirAtmano'bhyupagatA hotA hai ki pUjyapAdane bhI jainandra-nyAsakI racanA 1 dekho, ratnakaraNDazrAvakAcAra bhUmikA pR0 66 se| kI thI / yadi zrutakIrtine nyAsa padase pUjyapAdakRta Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 anekAnta nyAsakA nirdeza kiyA hai taba 'TIkAmAla' zabda se sUcita honevAlI TIkAkI mAlA meM to prabhAcaMdrakRta zabdAmbhojabhAskarako piroyA hI jA sakatA hai| isa taraha prabhAcaMdra ke pUrvavartI aura uttaravartI ullekhoMke AdhAra se hama prabhAcaMdra kA samaya san 980 se 1065 taka nizcita kara sakate haiM / inhIM ullekhoM ke prakAza meM jaba hama prameyakamalamArttaNDa ke 'zrIbhojadevarAjye' Adi prazastilekha tathA nyAyakumudacaMdra ke 'zrIjayasiMhadevarAjye' Adi prazastilekhako dekhate haiM to ve atyanta prAmA eka mAlUma hote haiN| unheM kisI TIkA TippaNakArakA yA kisI anya vyaktikI karatUta kahakara nahIM TAlA jA sakatA / uparyukta vivecanase prabhAcaMdra ke samaya kI pUrvAvadhi aura uttarAvadhi karIba karIba bhojadeva aura jayasiMhadevake samaya taka hI AtI hai| ataH prameyakamalamArttaNDa aura nyAya kumudacaMdra meM pAe jAnevAle prazasti lekhoM kI prAmANikatA aura prabhAcaMdrakartRtA meM sandeha ko grAhakoMko sUcanA / kAntake grAhakoM kI sUcI chapAI jA rahI zrataH jina grAhakoM ko apane pate zrAdimeM kisI prakAra kA saMzodhana athavA parivartanAdi karAnA zrabhISTa ho ve zIghra hI isakI sUcanA anekAnta kAryAlayako denekI kRpA kreN| vyavasthApaka 'anekAnta' [ varSa 4 sthAna nahIM rahatA / isalie prabhAcaMdrakA samaya I0 980 se 1065 taka mAnanemeM koI bAdhA nahIM hai'| 1 prameyakamalamArttaNDa ke prathama saMskaraNake sampAdaka paM0 vaMzIdharajI zAstrI zolApurane ukta saMskaraNa ke upodghAta meM ' zrIbhoja devarAjye ' prazasti ke anusAra prabhAcaMdrakA samaya IsAkI gyArahavIM zatAbdI sUcita kiyA hai / aura isake samarthana ke lie 'nemicaMdrasiddhAntacakravartIkI gAthAoM kA prameyakamalamArcaNDameM uddhRta honA' yaha pramANa upasthita kiyA hai| para ApakA yaha pramANa abhrAnta nahIM hai; prameyakamalamArttaNDa meM ' viggahagaimAvaNNA' aura 'loyAyAsapaese' gAthAe~ uddhRta haiN| para ye gAthAe~ nemicaMdrakRta nahIM haiM / pahilI gAthA dhavalATIkA ( racanAkAla I0 816) meM uddhRta hai aura umAsvAtikRta zrAvakaprajJapti meM bhI pAI jAtI hai / dUsarI gAthA pUjyapAda ( I0 6 vIM) kRta sarvArthasiddhi meM udhRta hai / ata: ina prAcIna gAthAoMoMko nemicandrakRta nahIM mAnA jA sakatA / avazya hI inheM nemicaMdrane jIva - kANDa aura dravyasaMgraha meM saMgrahIta kiyA hai / ataH ina gAthAoMkA uddhRta honA hI pUbhAcaMdrake samayako 11 vIM sadI nahIM sAdha sakatA / AvazyakatA zrI zrAramAnandajI jaina gurukula paMjAba, gujarAMvAlA ke lie eka vizeSa anubhavI hindI saMskRtake acche jAnakAra gurukula zikSaNapaddhatimeM vizvAsa rakhane vAle jaina priMsipala ( vidyAdhikArI ) kI zrAvazyakatA hai / prArthI mahAnubhAva pramANapatra evaM prazaMsApatra tathA nyUnAtinyUna grAhya mAsika vetanake sAtha adhiSThAtA ke nAmapara zIghra hI prArthanA patra bhejeM / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavirAjamallakA piMgala aura rAjAbhAramalla [sampAdakIya] jenasamAjameM kavi rAjamalla nAmaka eka bahuta bar3e nAma hai 'piMgala' aura jise graMthake aMtima padyameM ' vidvAn evaM granthakAra vi0kI 17 vIM zatAbdImeM 'chaMdovidyA' bhI likhA hai / yaha graMtha dillIke paMcAyatI usa samaya ho gaye haiM jaba ki akabara bAdazAha bhArata maMdirake zAstrabhaNDArase upalabdha huA hai, jisakI kA zAsana karatA thA / Apane kitane hI granthoMkA graMthasUcI pahale bahuta kucha asta-vyasta dazAmeM thI nirmANa kiyA hai, parantu unakI saMkhyA AdikA aura aba vaha apekSAkRta acchI bana gaI hai / kavikisIko ThIka patA nahIM hai| abhItaka ApakI maulika varake ukta cAra graMthoMmeMse prathamake do graMthoM (jambUracanAoMke rUpameM cAra graMthoMko hI patA calA thA svAmicaritra aura lATIsaMhitA )kA patA sabase pahale aura ve cAroM hI prakAzita ho cuke haiM, jinake nAma mujhe dillIke bhaMDAroMse hI calA thA aura merI haiM-1 jambUsvAmicaritra, 2 lATIsaMhitA, 3 adhyAtma- tadviSayaka sUcanAoMparase hI unakA uddhAra kArya kamalamArtaNDa, aura 4 paMcAdhyAyI hai| inameMse pichalA huA hai, isa pAMcaveM graMthakA patA bhI mujhe dillIke hI (paMcAdhyAyI) grantha jise granthakAra apanI graMthapratijJA eka bhaNDArase laga rahA hai-dillIko isa graMthakI meM 'graMtharAja likhate haiM, adhUrA hai-pUrA Der3ha adhyAya rakSAkA bhI zreya prApta hai, yaha jAnakara bar3I prasannatA bhI zAyada nahIM hai aura vaha Apake jIvanakI hotI hai| antima kRti jAna par3atI hai, jise kavivarake hAthoMse kucha arsA huA, jaba zAyada paMcAyatI maMdirakI pUrA honekA zAyada saubhAgya hI prApta nahIM ho skaa| naI sUcI bana rahI thI, taba mujhe isa graMthako sarasarI kAza, yaha graMtha kahIM pUrA upalabdha ho gayA hotA to taurapara dekhane kA avasara milA thA aura maiMne isake siddhAMtaviSayako samajhane ke liye adhikAMza graMthoM ke kucha sAdhAraNase noTa bhI leliye the / hAjameM ve noTa dekhanekI jarUrata hI na rahatI-yaha akelA hI pacAsoM mere sAmane Ae aura mujhe isa graMthako phirase dekhane graMthoMkI z2arUrata ko pUrA kara detA / astu; hAlameM mujhe kI z2arUrata paidA huii| tadanusAra gata pharvarI mAsake ApakA eka aura graMtha upalabdha huA hai, jisakA aMtima saptAhameM dehalI jAkara maiM ise le AyA hU~ aura isa samaya yaha mere sAmane upasthita hai / isakI *inameMse prathama tIna grantha 'mANikacaMda jaina granthamAlA' ___ patra saMkhyA silI huI pustakake rUpameM 28 hai, pahale bambaImeM mUla rUpase prakAzita hue haiM aura cauthA grantha aneka sthAnoMse mUla rUpameM tathA bhASA TIkAke sAtha pakA- patrakA prathama pRSTha khAlI hai, 28 ve patrake aMtima pRSThazita ho cukA hai| lATI saMhitAkI bhI bhASA TIkA pakaTa para tIna paMktiyA~ hai-usake zeSa bhAgapara kisIne ho cukI hai| bAdako chaMdaviSayaka kucha noTa kara rakkhA hai aura Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 anekAnta [varSa / madhyake 18 veM patrake prathama pRSThapara likhate samaya 17veM sAta * padya tathA samApti-viSayaka antima padya bhI patrake dvitIya pRSThakI chApa laga jAneke kAraNa vaha saMskRta bhASAmeM haiM, zeSa hiMdImeM kucha udAharaNa haiM aura khAlI chor3A gayA hai / patrakI lambAI 81 aura kucha udAharaNa aise bhI haiM jo apabhraMza tathA hiMdIke caur3AI 53 iMca hai| pratyeka pRSThapara prAyaH 20 paMktiyA~ mizritarUpa jAna par3ate haiM / isa taraha isa graMtha parase hai, paraMtu kucha pRSThoMpara 21 tathA 22 paMktiyA~ bhI haiN| kavivarake saMskRta bhASAke atirikta dUsarI bhASAoM meM pratyeka paMktimeM akSara-saMkhyA prAyaH 14 se 18 taka racanAke acche namUne bhI sAmane aAjAte haiM aura pAI jAtI hai, jisakA ausata prati paMkti 16 akSaroM unase ApakI kAvyapravRtti evaM racanAcAturya Adi kA lagAnese graMthakI zlokasaMkhyA 550 ke karIba hotI para acchA prakAza par3atA hai| hai| yaha prati dezI rapha kAgajapara likhI huI hai aura yaha chaMdovidyAkA nidarzaka piMgalagrantha gajA bahuta kucha jIrNa-zIrNa hai, sIla tathA pAnIke kucha bhAramallake liye likhA gayA hai, jinhe 'bhArahamalla' upadravoMko bhI sahe hue hai, jisase kahIM kahIM syAhI tathA kahIM kahIM chaMdavaza - bhAru' nAmasaM bhI ullephaila gaI hai tathA dUsarI tarapha phUTa pAI hai aura aneka khita kiyA gayA hai aura jo lokameM usa samaya bahuta sthAnoMpara patroMke parasparameM cipakajAneke kAraNa akSara hI bar3e vyaktitvako liye hue the / chaMdoMke lakSaNa aspaSTase bhI ho gaye haiN| hAlameM naI sUcIke vakta prAyaH bhAramallajIko sambodhana karake kahe gaye haiM jilda ba~dhAlene Adike kAraNa isakI kucha rakSA udAharaNoM meM unake yazakA khulA gAna kiyA gayA hai aura hogaI hai| isa prathapratipara yadyapi lipikAla diyA huA isase rAjA bhAramallake jIvana para bhI acchA prakAza nahIM hai, paraMtu vaha anumAnataH dosau varSase kamakI par3atA hai-unakI prakRti, pravRtti, pariNati, vibhUti, saMlikhI huI mAlUma nahIM hotI / yaha prati 'mahama' nAmake patti,kauTumbika sthiti aura lokasaMvA AdikI kitanI kisI grAmAdikameM likhI gaI hai aura ise 'syAmarAma hI aitihAsika bAteM sAmane AjAtI haiM / inhIM maba bhojaga' ne likhAyA hai| jaisA ki isakI "mahamamadhye bAtAkA lakSya rakhakara Aja anekAntake pAThakoMke sAmane yaha naI khoja rakkhI jAtI hai aura unheM isa liSAvitaM syAmarAmabhojaga // " isa antima paMktise luptapAya graMthakA kucha rasAsvAdana karAyA jAtA hai, prakaTa hai| jo arsese A~khoMsa ojhala hArahA thA aura jisakI kavivarake jo cAra graMtha isase pahale upalabdha smRtiko hama bilkula hI bhulAe hue the / sAtha hI, hue haiM ve cAroM hI saMskRta bhASAmeM haiM; paraMtu yaha graMtha rAjA bhAramallakA jo kucha khaNDa itihAsa isa graMtha saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura hindI ina cAra parase upalabdha hotA hai use bhI saMkSepameM prakaTa kiyA bhASAoM meM hai, jinameM bhI prAkRta aura apabhraMza pradhAna haiM aura unameM chaMdazAstrake niyama, chaMdoMke lakSaNa tathA . * saMkhyAGka 6 par3e haiM-dUsare tIsare padyapara koI nambara na dekara 4 the padyapara nambara 3 diyA hai aura Age kramaza: udAharaNa diye haiM; saMskRtameM bhI kucha niyama, lakSaNa 4, 5, 6 / saMkhyAGkoke denemeM Age bhI kitanI hI gar3abar3a tathA udAharaNa diye gaye haiM aura prathake pAraMbhika pAI jAtI hai / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] rAjamallakA piMgala aura rAjA bhAramalla 135 nAtA hai / kavivara rAjamalla jaise vidvAnkI lekhanI citraM mahacadiha mAnadhano yazaste saM likhA honeke kAraNa vaha korA kavitva na hokara chaMdomayaM nayati yaskavirAjamallaH / kucha mahattva rakhatA hai, isase vidvAnoMko dUsare sAdhanoM yadvAdrayopi nijasAramiha dravaMti para se rAjA bhAramallake itihAsakI aura aura bAtoM puNyAdayomayatanostava bhAramalla // 6 // (7) ko khojane tathA isa patha parase upalabdha huI bAtoM inameM se prathama padyameM pathamajinendra (AdinAtha) para vizeSa pakAza DAlaneke liye protsAhana milegA ko namaskAra kiyA gayA hai aura unheM kevalakiraNa aura isa taraha rAjA bhAgmallakA eka acchA iti- dineza' batalAte hue likhA hai ki unakI jJAnajyoti hAsa tayyAra ho sakegA / sAtha hI, isa graMthakI dUsarI meM yaha jagat AkAzameM eka nakSatrakI taraha bhAsamAna pAcIna patiyA~ bhI khojI jAya~gI / yaha pati hai|' apanI lATIsaMhitAke pathama padyameM bhagavAna aneka sthAnoM para bahuta kucha azuddha jAna par3atI hai| ko namaskAra karate hue bhI kavivarane yahI bhAva vyakta pakAzana-kAryake liye dUmarI pratiyoMke khoje jAnekI kiyA hai, jaisA ki usake " yacciti vizvamazeSa khAsa jarUrata hai / astu / vyadIpi nakSatramekamiva nabhasi" isa u ___ kavivagne, apanI isa racanAkA sambaMdha vyakta hai| sAtha hI, usake bhagavadvizeSaNa meM 'jJAnAnandAtmAna' karate hue, maMgalAcaraNAdike rUpameM jo sAta saMskRta likhakara jJAnake sAtha AnaMdako bhI jor3A hai / padya zurUmeM diye haiM ve isa prakAra haiM : lATIsaMhitAke prathama padyameM jo sAhityika saMzodhana kevalakiraNadinezaM prathamajinezaM divAnizaM vaMde / aura parimArjana dRSTigocara hotA hai usase aisI dhvani yajyotiSi jagadetadyomni nakSatramekamiva bhAti // 1 // nikalatI huI jAna par3atI hai ki kavikI yaha kRti jina iva mAnyA vANI jinavaravRSabhasya yA punaH phaNinaH / lATIsaMhitAse kucha pUrvavartinI honI cAhiye / varNAdibodhavAridhi-tarAya potAyate tarA jagataH // dUsare padyameM jinavara vRSama (AdinAtha) kI pAsInnAgapurIyapakSatirataH sAkSAttapAgacchamAn vANIko jinadevake samAna hI mAnya batalAyA hai, aura sUriH zrIprabhucaMdrakIrtiravanau mUrdhAbhiSikto gnnii| phaNIkI vANIko akSarAdibodhasamudra se pAra utaraneke tatpaTTa viha mAnasUrirabhavattasyApi paTTadhunA liye jahAjake samAna nirdiSTa kiyA hai| saMsamrADiva rAjate suraguruH zrIharkha (rSa) kIrtimahAn // tIsare padyameM yaha nirdeza kiyA hai ki Ajakala zrImacchImAlakule smudyddyaadvidevdsy| harSakIrti nAmake sAdhu samrATakI taraha rAjate haiM, jo raviriva rA~kyANakRte vyadIpi bhUpAlabhAramallAhnaH // 3 // (4) ki mAnasUrike paTTaziSya aura una zrIcaMdra kIrtika papaTTabhUpatiritisuvizeSaNamidaM prasiddha hi bhAramallasya / talki saMghAdhipatirvaNijAmiti vakSamANepi // 4 // (5) ziSya haiM jo ki nAgapurIya pakSa ( gaccha ) ke sAkSAta anyedya : kutukolvaNAni paThatA chaMdAMsi bhUyAMsi bho tapAgakachI sAdhu the| sUnoH zrIsurasaMjJakasya purataH zrImAlacUDAmaNeH / cauthe-pA~caveM padyoMmeM batalAyA hai ki-zrImAlaIpattasya manISitaM smitamukhAsaMlakSya pakSmAnmayA * lATIsaMhitAkA nirmANakAla Azvina zuklA dazamI digmAtrAdapi nAmapigalamidaM bhATa yAdupakramyate // 5 // (4) vi. saM. 1641 hai| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 kulameM devadattarUpI udayAcalake sUryakI taraha bhUpAla bhAramalla udayako prApta hue aura ve rAMkyANoMrAkyANagotravAloM ke liye khUba dIptimAn hue| bhAramallakA' bhUpati (rAjA)' yaha vizeSaNa suprasiddha hai, ve vaNika saMgha ke adhipati haiM / anekAnta chaThe padya meM apanI isa racanAke prasaMgako vyakta karate hue kavijI likhate haiM- ki 'eka dina maiM zrImAlacUr3AmaNi devaputra ( rAjA bhAramala ) ke sAmane bahutase kautukapUrNa chaMda par3ha rahA thA, unheM par3hate samaya unake mukhakI muskarAhaTa aura dRSTikaTAkSa (A~khoM ke saMketa ) parase mujhe unake manakA bhAva kucha mAlUma par3a gayA, unake usa mano'bhilApako lakSya meM rakhakara hI digmAtrarUpa se yaha nAmakA 'piMgala' prantha dhRSTatA se prArambha kiyA jAtA hai|' sAtaveM padya meM kavivara apane manobhAvako vyakta karate hue likhate haiM 'he bhAramalla ! mAnadhanakA dhAraka kavirAjamalla yadi tumhAre yazako chaMdobaddha karatA hai to yaha eka bar3e hI kI bAta hai| athavA Apa tejomaya zarIrakai dhAraka haiM, Apake puNyapratApase parvata bhI apanA sAra bahA dete haiM / ' [ varSa 4 yazako aneka chaMdoM meM varNana karane meM pravRtta hue haiM / yahA~ eka bAta aura bhI jAna leneko hai aura vaha yaha ki tIsare padya meM jina 'harSakIrti' sAdhukA unakI guru-paramparA sahita ullekha kiyA gayA hai ve nAgaurI tapAgacchake AcArya the, aisA 'jainasAhityano saMkSipta itihAsa' nAmaka gujarAtI graMtha se jAnA jAtA hai| mAlUma hotA hai bhAramalla, isI nAgaurI tapAgacchakI zrAmnAyake the, jo ki nAgaura ke rahane vAle the, isI se unake pUrva unakI zrAmnAya ke sAdhuoMkA ullekha kiyA gayA hai / kavirAjamallane apane dUsare do graMthoM (jambUsvAmicaritra, lATIsaMhitA) meM kASThAsaMghI mAthuragaccha ke AcAryoM kA ullekha kiyA hai, jinakI AmnAyameM ve zrAvakajana the jinakI pArthanApara athavA jinake liye ukta graMthoMkA nirmANa kiyA gayA hai / dUsare do graMtha ( adhyAtmakamala mArtaNDa, aura paMcAdhyAyI) cUMki kisI vyaktivizeSakI prArthanA para yA usake liye nahIM likhe gaye haiM, isa liye unameM kisI AmnAyavizeSake sAdhuoM kA vaisA koI ullekha bhI nahIM hai| aura isase eka tattva yaha nikalatA hai ki kavirAjamala jisake liye jisa prathakA nirmANa karate the usameM usakI AmnAyake sAdhuoMkA bhI ullekha kara dete the, ataH unake aise ullekhoM para se yaha na samajha lenA cAhiye ki ve svayaM bhI usI AmnAyake the / bahuta saMbhava hai ki unheM kisI AmnAyavizeSakA pakSapAta na ho, unakA hRdaya udAra ho aura ve sAmpadAyikatA ke paGkase bahuta kucha U~ce uThe hue hoM / isa pichale padyase yaha sApha dhvanita hotA hai ki kavirAjamala usa samaya eka acchI khyAti evaM pratiSThA prApta vidvAna the, kisI kSudra svArthake vaza hokara koI kavi-kArya karanA unakI prakRtimeM dAkhila nahIM thA, ve sacamuca rAjA bhAramalake vyaktitva se - unakI satpravRttiyoM evaM saujanya se - prabhAvita hue haiM, aura isase chaMdaHzAstra ke nirmANa ke sAtha sAtha unake * vakkhANie gota vikkhAta gakyANi etassa // 168 // kavirAjamane dUsare graMthoM kI taraha isa graMtha meM bhI apanA koI khAsa paricaya nahIM diyA- kahIM kahIM to 'mallabharaNaI' 'kavimalaka kahai' jaise vAkyoMdvArA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 ] rAjamallakA piMgala aura rAjA bhAramalla apanA nAma bhI zrAdhA hI ullekhita kiyA hai| jAna nAmollegva bhI kiyA gayA hai, jaise :par3atA hai kavivara jahAM dUsaroMkA paricaya denameM udAra "payAsino piMgalAyarahi // 20 // " the vahAM apanA paricaya deneme sadA hI kRpaNa rahe haiM, "aha caumattahaNAmaM phaNirAmro paigaNaM bhAI....28" aura yaha saba unakI apane viSayameM udAsInavRtti " "ehu kahai kuru piMgalaNAgaH...46 / " evaM U~cI bhAvanAkA dyotaka hai-bhale hI isake dvArA "solahapae"zrA jo jANai thAirAibhaNiyAI / itihAsajJoMke prati kucha anyAya hotA ho| so chaMdasatthakusalo sambakaINaM ca hoi mahaNIzro // 43|| hA~. zrI mohanalAla dalIcaMdajI dezAI, eDavokeTa zrAdyA jJeyeti mAtrANAM patAkA paThitA budhaiH / / bambaIdvArA likhe gaye ukta itihAsa graMtha (Ti0488) zrIpUjyapAdapAdAbhinetA hi(hI)ha vivekibhiH / / saM eka bAta yaha jAnanA jarUra milatI hai ki padma- isa mAlama hotA hai ki kavirAjamala mAmane sundara nAmake kisI digambara bhaTTArakane saMvat 1615 aneka prAcIna chaMdaHzAstra maujUda the-zrIpUjyapAdAcArya (zarakalAbhRttabhU ) meM "rAyamallAbhyudaya" (pI0 3, kA galabana vaha chaMdaHzAstra bhI thA jisaM zravaNabelgolake 255) nAmakA eka ka vya graMtha likhA hai, jisameM zilAlekha naM0 40meM unakI sUkSmabuddhi (pacanAcAturya) RSabhAdi 24 tIrtha karoMkA caritra hai aura use 'rAya- ko khyApita karane vAlA ligvA hai-aura unhoMne malla' nAmaka sucaritra zrAvakake nAmAMkita kiyA hai| una mabakA dohana evaM pAloDana karake apanA yaha saMbhava hai isa prathaparasa rAjamallakA koI vizeSa graMtha banAyA hai| aura isalie yaha grantha apane viSaya paricaya upalabdha ho jAya / ataH isa prathako acchI meM bahuta prAmANika jAna par3atA hai| granthake aMtima tarahase dekhanekI khAsa jarUrata hai| padyameM isa granthakA dUsarA nAma 'chaMdovidyA' diyA hai ukta sAtoM saMskRta padyoMke anantara prastAvita aura ima gajAoMkI hRdayagaMgA, gaMbhIrAntaHsauhityA, chaMdograMthakA prArambha nimna gAthAse hotA hai : jainasaMghAdhIza-bhAghamalla-sanmAnitA, brahmazrI kovijaya dIho saMjuttavaro biMdujuro yAliyo (?) vi caraNaMte / karanavAle bar3e bar3e dvijagajoMke nitya diye hue saiMkar3oM sagurU caMkadumatte razraNo lahu hoi suddha ekaalo // 7(8) AzIrvAdoMse paripUrNA- laga hai| sAtha hI, vidvAnoMsa isameM guru aura laghu akSagakA svarUpa batalAta yaha nivedana kiyA hai ki ve ima 'chaMdAvidyA' granthako hue likhA hai-jo dIrgha hai, jisake parabhAgameM apane sadanugrahakA pAtra banAe~ / vaha pada isa prakArahai apane sA saMyukta varNa hai, jo bindu (anusvAra-visarga.) se kSoNIbhAjAM hRtsurasaradiM bho gaMbhIrAntaH sauhityAM yukta hai, . pAdAnta hai vaha guru hai, dvimAtrika hai aura jainAnAM kila saMghAdhIzai rahamIH kRtasanmAnAM / usakA rUpa vakra (s) hai / jo ekamAtrika hai vaha brahmazrIvijaI(yi)dvijarAjJAM nityaM dattAzIHzatapUyA. laghu hotA hai aura usakA rUpa zuddha-vakratAse rahita vidvAMsaH sadanugrahapAtrAM kurvatvemAM chaMdovidyAM / / sarala (|)-hai| __isI taraha Age chaMdaHzAstrake niyamoM, upaniyamoM isase mAlUma hotA hai ki yaha grantha usa samaya tathA niyamoMka apavAdoM AdikA varNana 64 3 phya- aneka rAjAoM tathA bar3e bar3e brAhmaNa vidvanoMko bhI taka calA gayA hai, jisameM aneka prakArase gaNoMke bahuta pasaMda AyA hai, aura isaliye aba isakAzIghra bheda, unakA svarUpa tathA phala, SaNmAtrikAdikA svarUpa hI uddhAra honA caahiye| aura prastArAdikakA kathana bhI zAmila hai / isa saba agale lekhameM isa granthameM varNita chaMdoMke kucha varNanameM aneka sthaloMpara dUsaroMke saMskRta-pAkRta namUne, gajAbhAramalla zrAdike kucha aitihAsika paricaya vAkyoMkA bhI " anya yathA" "aNNe jahA" jaise sahita, diya jAveMge aura unameM kitanI hI purAnI zabdoMke sAtha uddhRta kiyA hai, aura kahIM vinA aise bAteM prakAzameM Ae~gI / zabdoMke bhI / kahIM kahIM kisI prAcAyake matakA spaSTa vIrasaMvAmaMdira, phAlguna zukla 11 saM0 1997 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 anekAnta [varSa 4 lAbha pahuMcAnA, yaha saba usakA dhyeya hI nahIM hai| usakA alpavikasitAdi dazAtroMmeM haiM aura ve apanI aAtmanidhiko dhyeya hai aApake puNya guNoMkA smaraNa-bhAvapUrvaka anu- prAyaH bhUle hue haiM / siddhAtmAzroMke vikasita guNoparase ve cintana-,jo hamAre cittako-cidrapa AtmAkopApa- AtmaguNoMkA paricaya prApta karate haiM aura phira unameM anumaloMse chur3Akara nirmala evaM pavitra banAtA hai aura isa taraha rAga bar3hAkara unhIM sAdhanoM dvArA unaguNoMkI prAptikA yatna hama usake dvArA apane aAtmAke vikAsakI sAdhanA karate haiN| karate haiM jinake dvArA una siddhAtmAone kiyA thaa| aura isIse padyake uttarArdhameM yaha bhAvanA athavA prArthanA kI gaI isa liye ve siddhAtmA vItarAgadeva zrAtma-vikAsake icchuka hai ki 'zrApake puNya guNoMkA smaraNa hamAre pApamalase malina saMsArI AtmAoMke liye 'zrAdarzarUpa' hote haiM, zrAtmaguNoke zrAtmAko nirmala kare-usake vikAsameM sahAyaka hove|' paricayAdimeM sahAyaka honese unake 'upakArI' hote haiM aura yahA~ vItarAga bhagavAnake puNya guNoMke smaraNase pApamala- usavakta taka unake 'zrArAdhya' rahate hai jabataka ki unake se malina aAtmAke nirmala (pavitra) honekI jo bAta kahI gaI AtmaguNa pUrNarUpase vikasita na ho jaayN| isIse svAmI hai vaha bar3I hI rahasyapUrNa hai, aura usameM jainadharmake zrAtma- samantabhadrane "tata:svaniHzreyasabhAvanAparaiH budhapravekaiH vAda, karmavAda, vikAsavAda aura upAsanAvAda-jaise siddhAntoM jinazItaleDyase (sva0 50)" isa bAkyake dvArA una budhajanakA bahuta kucha rahasya sUkSmarUpameM saMnihita hai| isa viSayameM zreSThoM takake liye vItarAgadevakI pUjAko aAvazyaka batalAyA maiMne kitanA hI spaSTIkaraNa apanI 'upAsanAtattva' aura hai jo apane niHzreyasakI--aAtmavikAsakI--bhAvanAmeM sadA 'siddhisopAna' jaisI pustakoMmeM kiyA hai, aura gata kiraNameM sAvadhAna rahate haiN| aura eka dUsare padya (sva0 116) meM prakAzita 'bhaktiyoga-rahasya' nAmake mere lekhaparase bhI pAThaka vItarAgadevakI isa pUjA-bhaktiko kuzalapariNAmoMkI hetu use jAna sakate haiN| yahA~para maiM sirpha itanA hI batalAnA batalAkara isake dvArA zreyomArgakA sulabha tathA svAdhIna honA cAhatA hU~ ki svAmI samantabhadrane vItarAgadevake jina paNya- taka likhA hai| sAtha hI, nIceke eka padyameM ve, yogabalase guNoMke smaraNakI bAta kahI hai ve anaMtajJAna, anaMtadarzana, AThoM pApamaloMko dUrakarake saMsArameM na pAye jAne vAle aise anaMtatasukha aura anaMtavIryAdi aAtmAke asAdhAraNa guNa paramasaukhyako prApta hue siddhAtmAaoMkA smaraNa karate hue haiM, jo dravyadRSTise saba AtmAaoMke samAna honepara sabakI apane liye tadrapa honekI spaSTa bhAvanA bhI karate haiM, jo ki samAna sampatti haiM aura sabhI bhavyajIva unheM prApta kara sakate vItarAgadevakI pUjA-upAsanAkA saccA rUpa hai :haiM / jina pApamaloMne una guNoMko aAcchAdita kara rakkhA duritamalakalaMkamaSTaka nirupamayogabalena nirdahan / hai ve jJAnAvaraNAdi ATha karma haiM, yogabalase jina mahA- abhavadabhava-saukhyavAn bhavAnbhavatu mamApi bhavopazAntaye // tmAzrone una karmamaloMko dagdha karake zrAtmaguNoMkA pUrNa . svAmI samantabhadrake ina saba vicAroMparase yaha bhaleprakAra vikAsa kiyA hai ve hI pUrNa vikasita, siddhAtmA evaM vIta- spaSTa ho jAtA hai ki vItarAgadevakI upAra rAga kahe jAte haiM-zeSa saba saMsArI jIva avikasita athavA hai aura usakA karanA kitanA adhika Avazyaka hai| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-bandha aura mokSa (lekhaka-zrI0 paramAnanda jaina, zAstrI ) saMsArameM jo sukha-duHkha sampatti-vipatti, U~ca-nIca zrAdi aAtmA visasopacayarUpa * karmaparamANuzrIkA kaSAya aura 'avasthAe~ dekhane meM AtI haiM una sabakA kAraNa karma yogazaktike dvArA aAkarSaNa karatA hai usa samaya jo AtmAke hai / jIvAtmA jaisA acchA yA burA karma karatA hai usakA pariNAmavizeSa hote haiM unheM bhAvakarma kahate haiM, aura bhAvakarmake phala bhI use acchA yA burA bhoganA par3atA hai arthAt jaisA dvArA zrAkarSita karmavargaNAko dravyakarma kahate haiM / dravyakarmase bIja boyA jAtA hai phala bhI vaisA hI milatA hai-babUla bhAvakarma aura bhAvakarmase dravya-karmakA zrAsava hotA hai.| rAgAdi bone vAleko zrAma nahIM mila sakate / jo manuSya rAta dina kaSAya bhAvoMkI utpatti meM pUrvopArjita dravyakarma kAraNa hai aura jIvahiMsA, mAMsa bhakSaNa aAdi pApakAryoMmeM pravRtti karate haiM jaba dravyakarmakA paripAkakAla AtA hai taba aAtmAkI pravRtti unheM pApa karmakA paripAkakAla aAnepara dAruNa duHkha bhI bhI rAgAdivibhAvarUpa athavA kaSAyamaya ho jAtI hai / atasahanA par3ate haiM, aura narakAdi durgatiyoMmeM bhI jAnA par3atA eva vibhAvabhAva aura sakaSAya pariNatise kArmANavargaNAkA hai| parantu jo manuSya pApase bhayabhIta haiM-Darate haiM, aura AkarSaNa hokara karmabaMdha hotA hai| aura isa tarahase dravyalokakI saccI sajIva-sevA tathA dAna dharmAdika kAryoMmeM karmake udayase bhAvakarmameM pariNamana hotA hai aura bhAvakarmake pravRtti karate rahate haiM aura prAtmakalyANameM sadA sAvadhAna pariNamanase dravyakarmakA baMdha hotA hai / isa prakAra karmabaMdhakI rahate haiM, ve sadA zubhakarmake udayase sukhI aura samRddha hote zRMkhalA barAbara bar3hatI hI rahatI hai| haiM / arthAt unake zubha karmake udayase zarIrako sukha dene karma aura AtmA ina donoM dravyoMkA svabhAva bhinna hai; vAlI sAmagrIkA samAgama hotA rahatA hai| kyoMki aAtmA jJAtA-draSTA;cetana,amUrtika aura saMkoca-vistAisa lokameM mukhyata: do dravya kAma karate haiM, jinameMse rakI zaktiko lie hue asaMkhyAta pradezI hai / karma paudgagaekako cetana, jIva, rUha yA sola ( Soul ) ke nAmase lika, mUrtika aura jar3apiNDa hai / ye donoM dravya vibhinna pukArate haiM, aura dUsareko acetana, jar3a. pudgala yA meTara svabhAva vAle honeke kAraNa ina donoMkI eka kSetrameM avasthiti (matter) kahate haiM / karma aura AtmAkA anAdikAlase honepara bhI AtmAkA koI bhI pradeza karmarUpa nahIM hotA, evaM kSetrAvagAharUpa sambandha ho rahA hai, pratisamaya karma aura na karmakA eka bhI paramANu caitanyarUpa yA AtmarUpa hI vargaNAoMkA baMdha aura nirjarA hotI rahatI hai; arthAt purAne hotA hai / jisa taraha sone aura cA~dIko galAkara donoMkA karma phala dekara jhar3a jAte haiM aura navIna karma rAgAdibhAvoMke eka piNDa,karalenepara bhI, ye donoM dravya apane apane rUpAdi kAraNa baMdhako prApta hote rahate haiN| mana-vacana-kAyase jo guNoMko nahIM chor3ate haiM-apane zukla pItatvAdiH guNoMse zrAtmapradezoMmeM halana calana rUpakriyA hotI hai use yoga kahate ha usa yoga kahata jo paramANu vartamAnameM karmarUpa to nahIM hue haiM kintu ho haiM / rAgAdi vibhAvarUpa pariNata huaA aAtmA isa yoga-zakti bhaviSyameM karmarUpa pariNamanako prApta hoMge--karma avasthAko ke dvArA navIna karmavargaNAtroMkA AkarSaNa karatA hai / jaba dhAraNa kareMge una paramANuaoMko 'visasopacaya' kahate haiM / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 anekAnta [varSa 4 apanI apanI sattA alaga hI rakhate haiM / isI taraha yadyapi kaSAya aura yoga / tattvArthake viparIta zraddhAnako 'mithyAtva' AtmA aura karma isa samaya ekameka sarIkhe ho rahe haiM parantu kahate haiM / athavA apane svarUpase bhinna para padAthoMmeM AtmaAtmA aura karma apane apane lakSaNAdise apanI apanI tva buddhirUpa jIvake viparItAbhinivezako 'mithyAtva' kahate sattA judI hI rakhate haiM koI bhI dravya apane svabhAvako nahIM haiN| mithyAtva jIvakA sabase prabala zatru hai, saMsAra paribhramaNa chor3ate / isake sivAya, tapazcaraNAdike dvArA karmoMkA zrotmA- kA mukhyakAraNa hai aura karmabaMdhakA nidAna hai / isake rahate se sambandha chUTa jAtA hai-zrAtmA aura karma alaga alaga hue jIvAtmA apane svarUpako nahIM prApta kara sakatA hai / ho jAte haiM isase bhI ukta donoM dravyoMkI bhinnatA spaSTa SaTakAya, pA~ca indriya aura mana ina 12 sthAnoMkI hiMsAse virakta nahIM honA 'avirati' hai / uttamakSamAdi dazadharmake koMke mUla pATha bheda haiM-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, pAlanameM. tathA pAMca indriyoMke nigraha karanemeM. aura aAtmavedanIya, mohanIya, zrAyu, nAma, gotra aura aMtarAya / ina svarUpakI prAptimeM jo anutsAha evaM anAdararUpa pravRtti hotI aATha karmokI uttara prakRtiyA~ 148 haiM / karmakI ina aSTa- hai use 'pramAda' kahate haiM / jo AtmAko kaSe arthAt duHkhade mUla prakRtiyoMko do bhedoMmeM bAMTA jAtA hai, jinakA nAma use 'kaSAya' kahate haiM / kaSAyase AtmAmeM rAgAdi vibhAvaghAtikarma aura aghAtikarma hai| jo jIvake anujIvIguNoMko bhAvoMkA udgama hotA rahatA hai aura usase aAtmA kaluSita ghAtate haiM-unheM prakaTa nahIM hone dete-unako ghAtikarma rahatA hai aura kaluSatA hI karmabandhameM mukhya kAraNa hai, vaira ta kahate haiN| aura jo jIvake anujIvIguNoMko nahIM ghAtate virodhako bar3hAnevAlI hai-aura zAMtikI ghAtaka hai| mana, unheM aghAtikarma kahate haiM / ina aSTa karmomeMse mohanIyakarma vacana aura kAyake nimittase hone vAlI kriyAse yukta AtmAkA mahAn zatru hai isase hI anyakarmomeM ghAtakatva zrAtmAke jo vIrya vizeSa utpanna hotA hai use 'yoga' kahate haiM / zaktikA prAdurbhAva hotA hai| karmabandhanase AtmA parAdhIna athavA jIvakI parispandarUpa kriyAko 'yoga' kahate haiM / yoga do aura duHkhI rahatA hai, usakI zaktiyoMkA pUrNa vikAsa nahIM prakArakA hai,zubhayoga aura azubha yogAdevapUjA,lokasevA,aura ho pAtA / parantu ina karmokA jitane aMzoMmeM kSayopazamAdi ahiMsA Adi dhArmika kAryoMmeM jo mana-vacana-kAyakI pravRtti rahatA hai utane aMzoMmeM zrAtmazaktiyA~ bhI vikasita rahatI haiN| hotI hai use 'zubhayoga' kahate haiN| aura hiMsA-jhUTha-kuzIlA. jaba jIva krodha-mAna-mAyA aura lobhAdirUpa sakaSAya dika pApakAryoMmeM jo pravRtti hotI hai use 'azubhayoga' kahate pariNamanako prApta hotA huaA yogazaktike dvArA AkarSita haiM / jaba taka jIva samyaktvako nahIM prApta kara letA taba taka karmarUpa hone yogya pudgaladravyako grahaNa karatA hai use ina donoM yogoMmeMse koI bhI eka yoga rahe parantu usake bandha kahate haiM / ghAtiyAkarmakI sarva prakRtiyoMkA baMdha nirantara hotA rahatA hai / karmabandhake pAMca kAraNa haiM-mithyAtva, avirati, pramAda, arthAt isa jIvakA aisA koI bhI samaya avaziSTa nahIM rahatA *jIvo kasAyajutto jogAdo kammaNo du je joggA / jisameM kabhI kisI prakRtikA baMdha na hotA ho| geNhai poggaladavve bandho so hodi NAyavvo // hA~ itanI vizeSatA z2arUra hai ki mohanIyakarmakI hAsya, -mUlAcAre, vaTTakeraH, 12, 183 sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnpagalAnAdatte sa bndhH| zoka, rati-aratirUpa do yugaloMmeM aura tIna vedomeMse eka -tattvArthasUtre, umAsvAti,8,1 samayameM sirpha eka eka prakRtikA hI baMdha hotA hai / parantu Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmabandha aura mokSa kiraNa 2 ] yadi kisI jIvake zraghAtikarma prakRtiyoMmeM zubhayoga hotA hai to usa samaya usake sAtAvedanIya zrAdi puSya prakRtiyoMkA baMdha hotA hai / aura yadi azubhayoga hotA hai taba asAtA vedanIya Adi pApa prakRtiyoMkA baMdha hotA hai / tathA mizrayoga honepara puNya prakRtiyAM aura pAparUpa donoM prakRtiyoM kA baMdha hotA hai / jaba zrAtmAmeM karmabandha hotA hai taba usakA baMdha hone ke sAtha hI, prakRti-pradeza-sthiti aura anubhAgake bhedase catuvidharUpa pariNamana ho jAtA hai, jisa taraha khAe hue bhojanAdikA asthi, mAsAdi saptadhAtu aura upadhAtu rUpase pariNamana ho jAtA hai / inameMse prathamake do baMdha prakRti aura pradeza to yogase hote haiM sthiti aura anubhAgabandha kaSAyase hote haiM / mohake udayase jo mithyAtva aura krodhAdi1 rUpabhAva hote haiN| una sabako sAmAnyatayA 'kaSAya' kahate haiM / kaSAyase hI karmoMkA sthiti bandha hotA hai arthAt jisakarmakA jitanA sthitibaMdha hotA hai usameM bAdhAkAlako chor3akara jaba taka usakI vaha sthiti pUrNa nahIM ho jAtI tabataka samaya samaya meM usa prakRtikA udaya zrAtA hI rahatA hai / kintu devAyu, manuSyAyu aura tiryacAyuke binA nya sabhI ghAtiyA zraghAtiyA karmaprakRtiyoMkA manda kaSAyase alpa sthiti baMdha hotA hai aura tIvrakaSAyake udayase adhika sthiti bandha hotA hai / parantu ukta tInoM zrAyutroMkA mandakaSAyase adhika aura tIvrakaSAyase alpa (thor3A ) sthiti baMdha hotA hai / isa kaSAyake dvArAhI karmaprakRtiyoMmeM anubhAga- zaktikA vizeSa pariNamana hotA hai / arthAt jaisA anubhAgabaMdha hogA usIke anusAra una karmaprakRtiyoMkA udayakAla meM alpa yA bahuta phala niSpanna hogA / ghAtikarmakI saba prakRtiyoMmeM aura ghAtikarmakI pApa prakRtiyoMmeM to mandakaSAyase thor3A anubhAgabaMdha hotA hai aura tIvrakaSAya se bahuta / kintu puNyaprakRtiyoMmeM mandakaSAyase vahuta aura 143 tIvrakaSAyase alpa ( thor3A ) anubhAga bandha hotA hai / isa tarahase kaSAya sthitibandha aura anubhAgabandhake vizeSa pariNamanameM kAraNa hai / parantu ina saba kAraNo meM kaSAya hI karmabandhakA pradhAna kAraNa hai / isIliye jaba taka jIvakI sakaSAya pariNati rahatI hai taba taka cAroM prakArakA baMdha pratisamaya hotA rahatA hai, kintu jaba kaSAyakI mukti ho jAtI hai-- AtmAse kaSAyakA sambandha chUTa jAtA hai taba kaSAyase honevAlA ukta do prakArakA baMdha bhI dUra ho jAtA hai / isI kAraNa Agama meM yaha batAyA gayA hai ki 'kaSAya muktiH kila muktireva' arthAt kaSAyakI mukti hI vAstavika mukti hai / isa karmabaMdhana se chUTanekA amogha upAya, samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritrakI prApti hai / ina tInoMkI pUrNatA evaM parama prakarSatAse hI grAtmA karmake sudRr3ha bandhana se mukta ho jAtA hai aura sadA apane zrAtmottha avyAvAdha nirAkula sukhameM magna rahatA hai / tattvArtha ke zraddhAnako 'samyagdarzana' kahate haiM - zrathavA jIva, jIva, prasava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ina sapta tattvarUpa arthake zraddhAnako -- pratItiko samyagdarzana kahate haiM / samyagdarzana zrAtmAkI nidhi hai aura isakI prApti I darzana mohanIyakarmake upazama, kSaya, kSayopazamAdise hotI hai / samyagdarzanakI utpattimeM tIna kAraNa haiM--bhavasthitikI sannikaTatA, kAlAdilabdhikI prApti aura bhavyatvabhAvakA vipAka / ina tInoM kAraNoMse jIva samyaktvI banatA hai * / ina saba kAraNoM meM bhavyatvabhAvakA vipAka hI mukhya kAraNa hai samyaktvake honepara 41 karmaprakRtiyoMkA baMdha honA ka jAtA hai / samyagdarzana mokSa mahalakI pahalI sIr3hI hai, isake * daivAtkAlAdi saMlabdhau pratyAsanne bhavArNave / bhavyabhAvavipAkAdvA jIvaH samyaktvamaznute // -paMcAdhyAyI, 2, 378 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 binA jJAna aura cAritra mithyA kahalAte haiN| samyagdRSTike cAritra hai / arthAt jo kriyAe~ zrAtmasvarUpakI ghAtaka haiMprApta hote hI unameM samIcInatA-satyatA aAjAtI hai aura ve jinase AtmApatanakI ora hI agrasara hotA hai--unake donoM samyagjJAna aura samyakacAritrake yathArtha nAmoMse aMkita sarvathA parityAgako 'samyakacAritra' kahate haiN| sadRSTi aura ho jAte haiN| arthAt zrAtmAse jaba mithyAtvarUpa pravRtti dUra samIcIna jJAnake sAtha jaise jaise AtmA vikAsakI aora aAge ho jAtI hai taba AtmA apane svabhAvameM sthira ho jAtA hai, bar3hatA hai vaise vaise hI usakI prAtmapariNati bhI nirmala hotI usa samaya usakA jJAna aura zrAcaraNa donoM hI samyak calI jAtI hai aura vaha apanI Atmavizuddhise karmokI pratibhAsita hone lagate haiN| sadRSTike prApta hote hI usakI asaMkhyAta guNI nirjarA karatA huA kSapaka zreNIpara zrArUr3ha vibhAva pariNati haTa jAtI hai aura vaha apane saccidAnanda- hokara rAga-dvaSake abhAvarUpa paramavItarAga bhAvako aMgIkAra rUpa aAtmasvarUpameM tanmaya ho jAtA hai, phira usakA saMsArameM karatA hai / usa samaya zrAtmA svarUpAcaraNameM anurakta huzrA jIvoMse koI vaira-virodha nahIM hotA, aura na vaha buddhipUrvaka dhyAna-dhyAtA-dhyeyake vikalpoMse rahita apane caitanya camakisIko apanA zatra-mitra hI mAnatA hai| usakI dRSTi vizAla kArarUpa vijJAnaghana aAtmasvarUpameM tanmaya ho jAtA hai aura zraudAryAdi guNoMko liye hue hotI hai, hRdaya svaccha aura ratnatrayakI abheda pariNatimeM magna ho jAtA hai, usI tathA dayAse zrAdra ho jAtA hai, saMkIrNatA, kadAgraha aura samaya AtmA zukladhyAnarUpa agnise cAra ghAtiyAkarmokA bhayAdi durguNa usase kosoM dUra bhAga jAte haiM aura vaha samUla nAzakara kaivalyakI prApti karatA hai| pazcAt yoganiMdaka evaM pUjakapara samAna bhAva dhAraNa karatA hai| nirodha-dvArA avaziSTa aghAti karmokA bhI samUla nAzakara - padArthake svarUpako jaisAkA taisA jAnanA use usake siddha paramAtmA ho jAtA hai aura sadAke liye karmabaMdhanase usI rUpameM anubhava karanA 'samyagjJAna' hai| pAphkI kAraNa- chUTakara apane vItarAga svarUpameM sthira rahatA hai| bhUta sAMsArika kriyAoMkA bhale prakAra tyAga karanA samyaka- vIrasevAmaMdira, sarasAvA tA05-3-1941 duniyAkA melA jI bharakara jIvana-rasa le le, do-dinakA duniyAkA melA ! dUra-dUrake yahAM baTohI-Ate-jAte nitya , rajanI hotI, cAMda camakatA, aru dinameM zrAditya / ambarameM agaNita tAre haiM, bhUpara prANI Thelama-ThelA !! sukha-dukhakI do pagaDaMDI haiM, pApa-puNya do paira , cAhe jidhara ghUmakara karale pathika! jagatakI saira! idhara yogIkI mauna-samAdhi, udhara bajAtA bIna, sapelA! eka aora ghanaghora ghaTA hai, eka aora Aloka ; eka aora mana harSita hotA, eka mora hA! zoka !! tIna loka bahu dvIpa-khaNDake, jIvoMkA lagatA hai melA ! cAhe jise samajhale apanA, cAhe jisako aura : - cora, luTere, hatyAre haiM, yahAM na terI khaira ! sAvadhAna ho ! jAna bacAkara bhAga yahAMse bhAga akelA ! ... sapanA samajha ise re! yahato mAyA makar3I-kAsA jAlA: Uparase sukha-zubhra dIkhatA, para aMdarase bilkula kAlA! ise parakhatA vahI pArakhI, jo sacce sat-gurukA celA ! jI bharakara, jIvana-rasa le le, do dinakA dumiyAkA melA !! . - paM0 kAzIrAma zarmA 'praphullita' Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainamuniyoMke nAmAnta pada (le0-agaracanda nAhaTA, bIkAnera ) jisa prakAra bAlakoMkA nAmakaraNa apane apane isake sambandhameM koI ullekha nahIM pAyA jAtA hai| prAntoM, jAtiyoMke pUrva-puruSoM evaM pracalita nAmoMke para caityavAsake samayameM isa prathAkA pracAra hama avazya anukaraNarUpa hotA hai| jaise:-mAravAr3a prAntameM manuSyoM dekhate haiM, ataH yaha dhAraNA sahaja hojAtI hai ki ke nAmAnta pada "lAla, canda, gaja, malla, dAna nAma parivatenakA vidhAna tabhIse prArambha huA pratIta Adi hote haiM-usI prakAra muniyoMke bhI bhinna bhinna hotA hai / vicAra karane para isakA kAraNa jisa prakAra aneka nAmAnta pada pAye jAte haiN| Ajakala digambara veSakA parivartana hojAnepara gRhastha sambandhI bhAvanAoM samAjameM to muniyoM kA nAmAntapada 'sAgara' dekhane meM kA tyAga karanemeM sugamatA rahatI hai usI prakAra nAmaAtA hai, yathAH-zAntisAgara, kaMthasAgara, aura zvetA- parivartana kara dene para gRhasthake nAma AdikA moha mbara samAjako tIna sampradAyomeMse 1 sthAnakavAsI- nahIM rahatA yA kama ho jAtA hai yahI mAlUma detA hai| DhuMr3haka 2 terahapanthI ina do samudAyoMmeM to parvake isa prakArake nAma parivartanakI prathA vaidika sampra(gRhasthAvasthAka) nAma hI muniavasthAmeM bhI kAyama dAyameM bhI pAI jAtI hai| 'darzanaprakAza' nAmaka grantha rakhate haiM, mUrtipUjaka sampradAyake tapAgaccha sAgara meM sanyAsiyoMke dasa prakArake nAmoMkA ullekha pAyA edaM vijaya, kharataragacchameM 'sAgara' aura 'mani'. pAya- jAtA hai / yathAH-1 girI-sadAziva, 2 parvata-puruSa caMdragacchameM 'candra' aura aMcalagaccha meM 'sAgara' ye hI 3 sAgara-zakti, 4 vana-rudra, 5 ariNa-kAra 6 tIrthanAmAnta pada pAye jAte haiM, para jaba pUrvavartI prAcIna brahma, 7 Agama-viSNu, 8 maTha-ziva, 9 purI-akSara, itihAsakA adhyayana karate haiM to aneka nAmAmta padoM 10 bhAratI parabrahma / . kA ullekha evaM vyavahAra dekhanemeM AtA hai| ataH isa 'bhAratakA dhArmika itihAsa' granthake pR0 180 nibandhameM unhIM muninAmAnta padoMkI saMkhyA para meM 10 nAmAnta pada ye batalAe haiM-1 girI, 2 purI, vicAra kiyA jA rahA hai| . 3 bhAratI, 4 sAgara, 5 zrAzrama, 6 parvata, 7 tIrtha, ___ isa sambandhameM sarvaprathama yahI prazna hotA hai ki sarasvatI, 9 vana 10 AcArya / gRhasthAvasthAko tyAgakara muni hojAne para nAma kyoM zve0 jaina graMthoM meM 'nAmakaraNavidhi kA sabase badale jAte haiM yAni navIna nAmakaraNa kyoM kiyA jAtA prAcIna evaM spaSTa ullekha rudrapallIya kharataragacchake hai ? aura yaha prathA kitanI prAcIna hai ? AcArya zrI varddhamAnasUri jI racita (saM0 1468 kA ___ mahAvIrakAlIna itihAsake avakolanase nAma - * sva0 AtmArAmajI likhita samyaktvazalyoddhAra pR0 13 meM parivartanakI prathA dRSTigocara nahIM hotI aura pichale 'paJcavastu' kA ullekha kiyA hai, para vaha hamAre avalokana graMthoM meM bhI isa rItikA kabase aura kyoM pracAra huA? meM nahIM AyA / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 su0 15 jAlandhara dezasya naMdabanapura meM ) 'zrAcAra 11 datta, 12 kIrti, 13 priya, 14 pravara, 15 AnaMda, dinakara' nAmaka granthameM vistArake sAtha milatA hai| 16 nidhi, 17 gaja, 18 sundara, 16 zekhara, 20 ataH hama usa pranthake etad sambandhI Avazyaka varddhana, 21 zrAkara, 22 haMsa, 23 ratna, 24 meru, aMzakA sAra nIce de dete haiM : 25 mUrti, 26 sAra, 27 bhUSaNa, 28 dharma, 26 ketu __ "prAcIna kAlameM sAdhu evaM sUripadake samaya nAma (dhvaja), 30 puNDaka (kamala), 31 puGgava, 32 jJAna, parivartana nahIM hote the para vartamAnameM gaccha saMyoga- 33 darzana, 34 vIra, ityAdi / vRddhike hetu aisA kiyA jAtA hai| sUri, upAdhyAya, vAcanAcAryoM ke nAma bhI sAdhu1 yoni, 2 varga, 3 labhyAlabhya, 4 gaNa aura vat samajhe / sAdhviyoM ke nAmoM meM pUrvapada to muniyoMke 5 rAzi bhedako dhyAnameM rakhate hue zuddha nAma denA samAna hI samajhe uttarapada isa prakAra haiM:cAhiye / nAmameM pUrvapada evaM uttarapada isa prakArake 1 mati, 2 cUlA, 3 prabhA, 4 devI, 5 labdhi, do pada hote haiN| unameM muniyoMke nAmoM meM pUrvapada 6 siddhi, 7 vatI / pravartinIke nAma bhI isI prakAra nimnokta rakhe jA sakate haiN| haiN| mahattagake nAmoM meM uttarapada 'zrI' rakhanA cA haye / ____1 zubha, 2 deva, 3 guNa, 4 Agama, 5 jina, jinakalpIkA nAmAnta pada 'sena' itanA vizeSa 6 kIrti, 7 ramA (lakSmI), 8 candra, 9zIla, 10 udaya, samajhanA cAhiye / (Age brAhmaNa kSatriyoMke nAmoMka 11 dhana, 12 vidyA, 13 vimala, 14 kalyANa, pada bhI batalAye haiM vizeSArthiyoMko bhUlanAthakA 40vA~ 15 jIva, 16 megha, 17 divAkara, 18 muni, 19 udaya (pR0 386-89) dekhanA cAhiye ) / tribhuvana, 20 aMbhoja (kamala), 21 sudhA, 22 taMja, kharataragacchameM ina nAmAnta padoMko vartamAnameM 23 mahA, 24 nRpa, 25 dayA, 26 bhAva, 27 kSamA, 'nAMdi' yA 'naMdI' kahate hai aura inakI saMkhyA 84 28 sUra, 29 suvarNa, 30 maNi, 31 karma, 32 zrAnaMda, saMkhyA * kI vizeSatA sUcaka 84 batalAI jAtI hai| 33 anaMta, 34 dharma, 35 jaya, 36 devendra (deva-iMdra), vizeSa khoja karanepara khAtaggacchIya zrIpUjya jina-cA 37 sAgara, 38 siddhi, 36 zAMti, 40 labdhi, 41 ritra sUrijIke daphtara evaM kaI anya phuTakara patroM meM ina buddhi, 42 sahaja, 43 jJAna, 44 darzana, 45 cAritra, 84 nAmAnta padoMkI prApti huI / unameM saMkhyA ginaneka 46 vIra, 47 vijaya, 48 cAru, 49 rAma, 50 siMha, liye to nambara 84 the para kaI pada to do tIna vAra (mRgAdhipa / , 51 mahI, 52 vizAla, 53 vibudha, punarukti rUpase unameM pAye gaye, unheM alaga kara dene 54 vinaya, 55 naya, 56 sarva, 57 prabodha, 58 rUpa, para saMkhyA 78 ke karIba hI raha gaI, isake pazcAt 59 gaNa, 60 meru, 61 vara, 62 jayaMta, 63 yoga, hamane kharataragacchake muniyoMke nAmAnta padoMkI, jo 64 tAga 65 kalA, 66 pRthvI, 67 hari, 68 priy| ki prayukta rUpase pAye jAte haiM, khoja kI to kaI muniyoMke nAmake antya pada ye haiM: nAmAnta pada naye hI upalabdha hue| una sabako yahAM 1 zazAMka (candra), 2 kuMbha, 3 zaila, 4 abdhi. akSarAnukramase nIce diye dete haiM:5 kumAra, 6 prabha, 7 vallabha, 8 siMha, 9 kuMjara, 10deva, *isa saMkhyAke sambandhameM eka svataMtra lekha likhanekA vicAra hai Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] jainamuniyoMke nAmAnta pada 1 amRta, 2 zrAkara, 3 AnaMda, 4 iMdra, 5.udaya, kahIM bhI hamAre avalo nameM nahIM AI, hamane prAcIna 6 kamala, 7 kalyANa, 8 kalaza; 9 kallola, 10 kIrti, granthoM, TippaNakoM Adile . itane nAmAntapada prApta 11 kumAra, 12 kuzala, 13 kuMjara, 14. gaNi, kiye haiM :15 candra, 16 cAritra, 17 citta, 18 jaya, 16NAma, 1 zrI, 2 mAlA, 3 cUlA, 4 vato, 5 matI, 20 tilaka, 21 darzana, 22 datta, 23 deva, 24 dharma, 6prabhA, 7lakSmI, 8sundarI, 9siddhi,10niddhi,11vRddhi, 25 dhvaja, 26 dhIra, 27 nidhi, 28 nidhAna, 29 12 samRddhi, 13 vRSTi, 14 darzanA, 15 dharmA, 16 nivAsa, 30 naMdana, 31 naMdi, 32 padma, 33 pati, maMjarI, 17 devI, 18 zriyA, 19 zobhA, 2. ballI, 34 pAla, 35 priya, 36 prabodha, 37 pramoda, 38 pradhAna, 21 Rddhi, 22 senA, 23 zikhA, 24 ruci, 25 zIlA, 39 prabha, 40 bhadra, 41 bhakta, 42 bhakti, 43 bhUSaNa, 26 vijayA, 27 mahimA / 44 bhaMDAra, 45 mANikya, 46 muni, 45 mUrti, digambara evaM anya zvetAmbara gacchoMmeM jitane 48 meru, 49 maMDaNa, 50 maMdira, 51 yukti, 52. ratha, jitane muninAmAnta padoMkA ullekha dekhane meM AyA 53 ratna, 54 rakSita, 55 rAja, 56 ruci, 57 raMga, hai unakA vivaraNa yahA~ de diyA jAtA hai :58 labdhi, 59 lAbha, 60 varddhana, 61 vallabha, digambara-nandi,, caMdra, kIrti, bhUSaNa / ye prAyaH 62 vajaya, 63 vinaya, 64 vamala, 65 vilAsa, naMdi saMghake muniyoMke nAmAntapada haiN| 66 vizAla, 67 zIla, 68 zekhara, 69 samudra, sena, bhadra, rAja, vIrya ye prAyaH senasaMghake muni70 satya, 71 sAgara, 72 sAra, 73 siMdhura, 74 siMha, nAmAntapada haiN| -(vidvadratnamAlA pR0 18) upadezagacchakI 22 zAgvAe~ :75 ,sukha, 76 sundara, 77 senA, 78 soma, 1 sundara, 2 prabha, 3 kanaka, 4 meru, 5 sAra, 79 saubhAgya, 80 saMyama, 81 harSa, 82 hita, 83 hema, 6 caMdra, 7 sAgara, 8 haMsa, 9 tilaka, 10 kalaza, 84 hNs| 11 ratna, 12 samudra, 13 kallola, 14 raMga, 15 nIce likhe nAmAnta padoMkA ullekha mAtra milatA tA zekhara, 16 vizAla, 17 rAja, 18 kumAra, 19 deva, hai vyavahRta nahIM dekhe gaye : 20 zrAnaMda, 21 aditya, 12 kuNbh| kanaka, parvata, caritra, lalita, prAjJa, jJAna, mukti, (upakaMzagacchapaTTAvalI pra0 janasAhitya saMzodhaka) dAsa, girI, naMda, mAna, prIti, chatra, phaNa, prabhadra, isase spaSTa hai ki kahIM kahIM digambara vidvAn tiya, hiMsa, gaja, lakSma , vara, dhara, sUra, sukAla, moha, yaha samajhanekI bhUla kara baiThate haiM ki, bhUSaNa, sena, kSema, vIra ( yaha naMdi kharataragacchameM nahIM haiM ) tuMga kIrti zrAdi nAmAnta pada digambara muniyoM ke hI haiM, (aNclgcch)| vaha ThIka nahIM haiM / ina sabhI nAmAnta padoMkA vyavahAra ___ inameM se kaI pada nAmake pUrvapadarUpameM avazya zve0 samAjameM bhI huA hai| vyavahRta haiN| na ma parivartanameM prAyaH yaha dhyAna rakhA jAtA hai ___isI prakAra sAdhviyoMkI naMdiyeM (nAmAntapada) bhI ki munikI gazi usake pUrvanAmakI hI rahe, bahutase 84 hI kahI jAtI haiM, para unakI sUcI adyAvadhi sthAnoM meM prathamAkSara bhI vahI rakhA jAtA hai / jaise Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 anekAnta sukhalAlakA dIkSita nAma sukhalAbha, rAjamalakA rAjasundara, ratnasundara Adi / tapAgaccha : lakSmIsAgarasUri (saM0 1508-17 ) ke muniyoMke nAmAnta pada - " tilaka, viveka, ruci, rAja, sahaja, bhUSaNa, kalyANa, zruta, zIti, prIti, mUrtti, pramoda, AnaMda, nandi, sAdhu, ratna, maMDaNa, naMdana, varddhana, jJAna, darzana, prabha, lAbha, dharma, soma, saMyama, hema, kSema, priya, udaya, mANikya, satya, jaya, vijaya, sundara, sAra, dhIra, vIra, cAritra, caMdra, bhadra, samudra, zekhara, sAgara, sUra, maMgala, zIla, kuzala, vimala, kamala, vizAla, deva, ziva, yaza, kalaza, harSa, haMsa, 57 ityAdi padAntAH sahasrazaH / ( somacAritra kRta " guruguNa" ratnAkara kAvya dvitIyasarga ) / hIravijayasUrijI ke samudAyakI 18 zAkhAyeM:1 vijaya, 2 vimala, 3 sAgara, 4 caMdra, 5 harSa, 6 saubhAgya, 7 sundara, 8 ratna, 9 dharma, 10 haMsa, 11 AnaMda, 12 varddhana, 13, soma, 14 ruci, 15 sAra, 16 rAja, 17 kuzala, 18 udaya / (ai0 sajjhAyamAlA pR0 10 ) [ varSa 4 hai / isI prakAra inake ziSya jinacandrasUrijI se caturtha paTTa para yahI nAma rakhanA rUr3ha hogayA hai / 2 gurvAvalI se spaSTa hai ki usa samaya sAmAnya AcArya padake samaya isI prakAra 'upAdhyAya', 'vAcanAcArya' padoM evaM sAdhviyoM ke 'mahattarA' pada pradAnake samaya bhI kabhI kabhI nAma parivartana-navIna nAmakaraNa hotA thA / paripATiyeM: naMdiyoMke sambandhameM kharataragaccha meM kaI vizeSa paripATiyeM dekhane evaM jAnanemeM AI haiM aura unase kaI mahatvapUrNa bAtoM kA patA calatA hai, ataH unakA vivaraNa nIce diyA jAtA hai: - 1 kharataragaccha ke Adi puruSa jinezvarasUrijI se paTTadhara AcAryoM ke nAmakA pUrvapada 'jina' rUr3ha hogayA 3 tapAgacchAdimeM guru-ziSyakA nAmAnta pada eka hI dekhA jAtA hai, para kharataragaccha meM yaha paripATI nahIM hai, gurukA jo nAmAnta pada hogA vahI pada ziSya ke liye nahIM rakhe jAne kI kharataragaccha meM eka vizeSa paripATI hai + / isase jisa munine apane graMthAdi meM gacchakA ullekha nahIM kiyA hai para yadi usake gurukA nAmAnta pada usase bhinna hai to usake khataragacchIya honekI vizeSa sambhAvanA kI jA sakatI hai / 5 saba muniyoMkI dIkSA paTTadhara AcAryake hAthase : hI hotI thI / kvacit vizeSa kAraNase ve anya zrAcArya mahArAja, upAdhyAyoM Adiko AjJA dete the taba anya bhI dIkSA desakate the / navadIkSita muniyoMkA nAmAntapada-sambandhI kharataragaccha kI kaI vizeSa nAmakaraNa paTTadhara sUri sthApita naMdIke anusAra hI hotA thA / sabase adhika naMdIkI sthApanA yuga pradhAna jinacandrasUrijI ne kI thI / unake dvArA sthApita 44 naMdiyoM kI sUcI hamAre likhe hue 'yu0 jinacandra* apavAda 'abhayadevasUri, para ve pahale mUlapaTTadhara nahIM the, isIlie unakA pUrva nAma hI prasiddha rahA / + apavAda 'kavijinaharSa' para aisA honekA bhI vizeSa kAraNa hogA / kavivara jinaharSa ke lie bhI hamane eka svataMtra lekha likhA hai / 4 sAdhviyoM ke nAmanta padoMke liye naM0 3 vAlI bAta na hokara guruNI ziSyaraNIkA nAmAnta pada eka hI dekhA gayA hai / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] jainamuniyoMke nAmAnta pada sUri' graMthake pR0 259 se 61 meM prakAzita hai| dIkSA unakA nAmAnta pada bhI apanA nAmAnta pada-'caMdra' samayameM eka sAtha jitane bhI muniyoMkI dIkSA ho hI rkheNge| isI prakAra jinasukhasUri pahale "sukha" una sabakA nAmAnta pada eka hI rakkhA jAya, aisI naMdi, lAbhasUri "lAbha" naMdi bhaktisUri "bhakti" naMdi paripATI bhI pratIta hotI hai yaha paripATI bahuta hI hI sarvaprathama rakheMge / arthAta navadIkSita muniyoMkA mahatva pUrNa hai| __ sarvaprathama nAmAnta pada vahI rakhA jaaygaa| usa samayake adhikAMza muniyoMkI dIkSAkA anu- 7 kharataragacchameM zrI jinapatisUrijIne dafatarakrama hama usI naMdI anukramase pA lete haiM / yathA-guNa- itihAsa DAyarI rakhane kI bahuta acchI paripATI vinaya aura samayasudara donoM vidvAna samakAlIna the calAI hai, isa daphatara bahI meM jisa saMvat-miti ko aba inameM kauna pUrva dIkSita the, kauna pIche dIkSita jisa kisIko dIkSA evaM sUri-padAdi diye jAte haiM hue ? hameM yaha jAnanA ho to hama turaMta naMdI anukrama unakI pUrI nAmAvalI likha lete the, isI prakAra jahA~ ke sahAre yaha kaha sakate haiM ki guNavinayakI dIkSA jahA~ vihAra karate haiM vahA~ ke pratiSThAdi mahatvapUrNa prathama huI; kyoMki unakI naMdIkA naM08 vAM hai aura kAryoM evaM ghaTanAoMkI noMdha bhI usameM rakha lI jAtI 'sundara' naMdIkA nambara 20vAM hai| thI, vahAM usa samaya apane gacchake jitane zrAvaka hote pIcheke daphataroMko dekhanese patA calatA hai ki ra unameM jo viziSTa bhakti Adi karate unakA bhI usameM eka naMdI (nAmAnta pada) eka sAtha dIkSita muniyoMke vivaraNa likha liyA jAtA, isase itihAsameM bar3IbhArI liye eka hI bAra vyavahata na hokara (vaha nAmAmta pada) __ madada milatI hai| kheda hai ka aise dafatara kramika pUre kucha samaya taka calA karatI thI arthAt "caMdra" naMdI upalabdha nahIM hote ! anyathA, kharataragacchakA aisA cAlU kI gaI usameM abhI jyAdA muni dIkSita nahIM sarvAMgapUrNa itihAsa taiyAra hosakatA hai jaisA zAyada hI hue haiM to vaha naMdI 1-2 varSa taka cala sakatI hai, kisI gacchakA ho / bhAratIya itihAsameM bhI ina daphausa samayake aMdara kaI bAra bhinna bhinna titha yA maha taroM kA mUlya kama nahIM hai| abhI taka hamArI khojameM meM dIkSita sabhI muniyoMkA nAmAntapada eka hI rakkhA pahalA dafatara jisakA nAma 'gurvAvalI' hai, saM0 13:3 jAyagA / jahA~ taka vaha naMdi nahIM badalI jaaygii| takakA upalabdha huA hai aura isake bAda saM0 1700 se vartamAna takakA upalabdha hai| madhyakAlIna jina6 yu0 jinacaMdrasUrijIsa aba taka to kharatara - bhadrasUrijI aura yu0 jinacandrasUrijIke samayake dafagacchameM eka aura vizeSa praNAlI dekhI jAtI hai ki , tara mila jAte to sarvAgapUrNa itihAsa taiyAra ho paTTadhara prAcAryakA nAmAnta pada jo hAMgA, sarvaprathama - sakatA thaa| aise prAcIna 1-2 dafataroMkA vidyamAna vahI naMdi sthApita kI jAyagI jaise-jina caMdrasUri honA sunA bhI gayA hai, prAcIna bhaMDAroMmeM yA yati jI jaba sabase pahale muniyoM ko dIkSita kareMge taba zrIpUjyoMke saMgrahameM avazya mileMgeM, pUrI khoja honI isase pUrva bhI saMbhava hai, para hameM nizcita pramANa yahIMse caahiye| milA hai| saM0 1700se vartamAna takakA eka dafatara jayapura Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 anekAnta [varSa 4 gahIke paTTadhara zrI pUjya dharaNIndrasUrijIke pAsa hai, . naMdi yA nAmAnta pada sambandhI jina jina kharataisI prakAra kharataragacchakI anyAnya zAstrAoMke daphatara ragacchIya vizeSa bAtoMkA Upara ullekha kiyA gayA hai, unake zrIpUjyoM va bhaMDAroMmeM mileNgeN| bIkAnera gaddIke ve saba kharataragacchIya jinabhadrasUri-bRhat-zAkhAke zrI pUjya jinacAritrasUrijIke pAsakA dafatara hamane dRSTikoNase likhI gaI haiM, saMbhava hai kharatarakI anya dekhA hai| anya zrIpUjyoM meM se kaiyoMne to daphatara kho zAkhAoM meM paripATI kI kucha bhinnatA bhI ho| diye haiM, kaIeka dikhalAte nhiiN| ina dafataroMmeM dIkSita vartamAna . upayukta paripATI kevala yatisamAjameM muni-yatiyoMkI nAmAvalI isa prakAra likhI milatI hI hai aura dafatara lekhanakI praNAlI to aba unameM bhI uThatI jArahI hai / muniyoM meM to karIba 100 varSAMse "saMvat 1776 varSe zrI bIkAnera madhye zrI jinasukha- upayukta praNAliye vyavahRta nahIM hotii| aba muniyoM sUribhiH vallabhanaMdi kRtA / pauSa sudi 5 dina" meM nAmAntapada "sAgara" sarvAdhika aura mohana munijI (pUrvAvasthAnAma) (dIkSitanAma) (gurunAma) / ke saMghAr3emeM "muni" aura sAdhviyoMmeM "zrI" nAmAnta lakSmIcanda lalitavallabha paM0 lIlA pada hI rUr3ha sA hogayA hai / guruziSyakA nAma bhI eka rUpacanda rAjavallabha zrI rAjasAgara hI nAmAntapada vAlA hotA hai| isase kaI nAma sArthaka ataH isase hameM una zrIpUjyoMke AjJAnuvartI evaM sundara nahIM hote| marI namra sammatimeM prArcana paramparAkA phirase upayoga karanA cAhiye / pratyeka muni-yatika dIkSAsaMvat , sthAna, dIkSA dena vAle AcAryakA nAma, gurukA nAma,pUrvAvasthA va dIkSi- ___ Upara jo kucha bAteM kahI gaI haiM ve kharataragacchaka tAvasthAke nAmoMkA patA cala sakatA hai / ataeva aise dRSTikoNase haiN| isI prakAra anya vidvAnoMko anya dafataroM ko nakaleM yadi itihAsakAroMka pAsa hoM to gacchoMkI nAmAntapada sambandhI vizeSa paripATiyoMkA unakI bahutasI dikkateM kama ho jaoNya, samaya evaM anusandhAna kara unheM pragaTa karanA cAhiye / AzA hai parizramakI bacata ho sakatI hai, evaM bahumUlya itihAsa anyagacchIya vidvAna isa Ara zIghra dhyAna degeN| likhA jAsakatA hai| AARER RAM Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAbA manakI A~kheM khola ! [ lekhaka - zrI ' bhagavat' jaina ] patha para calA jA rahA thA--apanI dhuna meM masta ! patA nahIM thA ki merI kalpanAoMke atirikta bhI koI dUsarA saMsAra hai, jahAM maiM cala rahA hU~ / bAbU ! ekai paisA ! bhUkhI- zrAtmAko mila jAya'!, sahasA hone vAle isa vyAdhAtane vicAroMke mArga meM bAdhA DAlI! maiM cauMkakara khar3A raha gayA ! dekhA- kRzakAya bhikhArI, malina- durgandhita cithar3oM se apane zarIrako chipAe, hAtha phailAe, sAmane khar3A hai ! usakA zarIra anekoM varNoM dvArA chinna-bhinna ho rahA hai, galAva pakar3atA jArahA hai ! vaha makkhiyoM kI vedanA, ghAvoMkI pIr3A aura sudhAkI bhayaMkaratA se mAnoM naraka-duHkha uThA rahA hai ! ufa ! kitanI vikRta zrAkRti hai yaha, maiM eka kSaNa ke liye dekhatAhI raha gayA ! usake mukha para jaise karuNA khela rahI thI ! do dina ho gae bAbU jI ! kyA majAla jo eka dAnAbhI mu'hameM gayA ho...!, - u~galiyoM ke ghAvase makkhiyAM haTAtA huA, vaha bolA ! manameM AyA - 'eka paisA ise denA hI cAhie ! becArA g2arIba, apAhija musIbatameM hai !' jebameM hAtha DAlA ! lekina........?--- lekina vicAroMne phira palaTA khAyA- 'zrajI, chor3o na gar3e ko ? yaha to duniyA hai ! lAkhoM haiM, aise, --tuma kisakisako paise dete phiroge ? eka paisA ! zrajI, vAha ! muphta meM yahAM do ..? jUtA jo susta horahA hai, Akhira pAlisabhI to karAnI hai ! aura paiseke do pAna, eka sigareTa ---! fiz2Ula yahAM paisA ThagAnese fAyadA ?" vaha ronI-sUrata banAe lalacAI A~khoMse dekha rahA thA-merI jebakI ora ! mujhe ThiThakate dekha usane apanI tafasIla pezakI - 'eka paiseke cane khAkara pAnI pI lU~gA bAMbUjI !' merA hAtha jebameM par3A huA thA ! socane lagA-- - 'dU~ yA nahIM ? kyA sacamuca do dinakA bhUkhA hogA ? are, bhagavAna kA nAma lo, kahIM do dina koI bhUkhA raha sakatA hai ?kala hI daphtarameM z2arA do ghanTekI dera hogaI to damaM nikalane lagA thA ! saba dambha hai, korA jAla ! yaha to ina logoMkA pezA hai--pezA ! dinameM bhIkha, rAtako corI ! hamIM loga to inheM paisA dekara cora ucakke banAte haiM, nahIM majAla hai itane bhikhArI bar3hate jAe~ ? huH ha !...... 'cala, haTa udhara !' "are !' maiM jebase hAtha nikAlatA huA Age bar3hA ! usakI AzA jaise mere sAtha-sAtha hI caladI ! + + + ghar3ImeM dekhA to -- ' paune sAta !' 'ofa ! bar3I dera huI ?" lapakakara bukiMga- AphisakI thora gayA ! + 'bAbU sAhiba ! eka TikiTa dIjiegA !' aura maiMne eka azI unakI ora sarakAdI ! 'janAba ! u zrAne vAlA nAsa to bilkula bhara gayA / eka TikiTa bhI aba nahIM diyA jA sakatA ! aThAraha Ane Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 cAlA abhI mila sakatA hai, kahie dU~ ?" 'aiM ! bilkula bhara gayA ?" 'ho ! kabhI kA! myUthiyeTarsakA citra-paTa hai na ? 'kyA, sTArTa ho gayA ?" 'abhI nahIM hone hI vAlA hai!' " 'to'...! lAie, dekhatA hI jAU~ !' - zraThanI jeba meM DAlakara eka rupayA aura esa dudhI unakI ora bar3hAI ! unhoMne rupayA takhte para mArA, aura bole'miharavAn ! dUsarA dIjie !' 'kyoM ? kyA kharAba hai sAhaba, yaha rupayA ?" 'Apa bahasa kyoM karate haiM, dUsarA de dIjie na ?" Akhira rupayA badalanA par3A, kharAba na hote hue aura taba maiM TikiTa lekara bhItara jA sakA ! --- anekAnta bhI ! X X X x rAtako lauTA to gyAraha baja rahe the ! sinemA - gRhase nikalane vAlA jana-samUha samudrakI taraha umar3a rahA thA! usImeM koI gA rahAthA - 'bAbA, manakI A~kheM khola !' gAne vAlA isa prayatna meM thA ki abhI dekhe hue khelamai gAne vAle kI taraha gAle ! magara ? - phira bhI vaha gA rahA thaa| aura apanI samajhameM - bar3A sundara ! maiM bhI gunagunAne lagA 'bAbA, manakI A~kheM khola ! 'ha~ya! yaha manakI zAyeM kyA hotI hai-bhAI ?-- [ varSa 4 socane lagA- 'kyA dekhA jAtA hai-- unase - kyA mana...?" Wan 'pAnI'...! pAnI....!! A! pAnI !!! he bhagavAn ! merI sudhalo...! koI mujhe''''pA'' ''nI''''!'' maiM kiMkara ruka gayA ! dekhA to vahI paricita bhikhArI yaMtraNAoMse ghirA huA, tar3apa rahA hai ! mere hRdayane eka sAtha gAyA-'bAbA, manakI zrA~kheM khola !" maiM glAniko dUra haTAkara, usake mu~ha parase kapar3A httaayaa| dekhA to cauMkakara pIche haTa gayA ! mana jAne kaisA hone lagA ! 'oha ! becArA pyAsA hI so gayA, aura 'hAya ! sadAke liye....!'. oTha khule hue the--hAtha phaile hue ! zAyada mona bhASA meM kaha rahA thA -- 'eka paiseke cane khAkara pAnI pI lU~gAbAbUjI ! jI maiM zrAyA--isakI khulI hatheliyoM meM kucha rakha dUM ! para, hRdayameM Andolana cala rahA thA-- eka paisA dekara isakI jAna na bacAI gaI aThAraha khAne! vahAM bAhare, manuSya ! ufa !!! raha-raha kara yaha lAina manake bhItara utaratI calI gaI. 'bAbA, manakI A~kheM khola !' -- Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadrakA munijIvana aura zrApatkAla [ sampAdakIya ] pariziSTa svAmI samantabhadrakI 'bhasmaka' vyAdhi aura usakI upazAnti zrAdike samarthana meM jo ' vaMdyo bhasmakabhasmasAtkRtipaTuH' ityAdi prAcIna paricaya vAkya zravaNabelgolake zilAlekha naM0 54 (67) parase isa lekha meM Upara ( pR0 52 para) uddhRta kiyA gayA hai usameM yadyapi ' zivakoTi ' rAjAkA koI nAma nahIM hai; paraMtu jina ghaTanAoMkA usameM ullekha hai ve ' rAjAvalikathe ' zrAdike anusAra zivakoTi rAjA ke 'zivAlaya' se hI sambandha rakhatI haiM / ' senagaraNakI paTTAvalI' se bhI isa viSayakA samarthana hotA hai / usameM bhI 'bhImaliMga ' zivAlaya meM zivakoTi rAjAke samaMtabhadradvArA camatkRta aura dIkSita hone kA ullekha milatA hai / sAtha hI, use ' navatiliMga ' dezakA ' mahArAja sUcita kiyA hai, jisakI rAjadhAnI usa samaya saMbhavata: 'kAMcI ' hI hogI / yathA " (svasti) navatiliGgadezAbhirAmadrAkSAbhigamabhImaliGgasvayaMnyAdistAda - koskIraNa rundrasAndracandrikA vizadayazaH zrI candra jinendra saddarzanamamutpannakautUhalakalina zivakoTimahArAjataporAjyasthA pakAcArya zrImatsamantabhadrasvAminAm" , 1 'svayaM se 'kIraNa' takakA pATha kucha zrazuddha jAna par3atA hai / * 'jaina siddhAntabhAskara' kiraNa 1 lI, pR0 38 / isake sivAya, 'vikrAntakaurava' nATaka aura zravaNabelagola ke zilAlekha naM0 105 (nayA naM0 254) se yaha bhI patA calatA hai ki ' zivakoTi ' samaMtabhadra ke pradhAnaM ziSya the / yathA ziSyau tadIyau zivakoTinAmA zivAyanaH zAstravidAM vareNyau / kRtsnazrutaM zrIgurupAdamUle hyadhItavatI bhavataH kRtArthau // + - vikrAntakaurava tasyaiva ziSyazzivakoTisUriH tapolatAlambanadehayaSTiH / saMsAravArAkarapotametat tattvArthasUtraM tadalaMcakAra // - zra0 zilAlekha ' vikrAntakaurava' ke ukta padya meM ' zivakoTi ' ke sAtha ' zivAyana' nAmake eka dUsare ziSyakA bhI ullekha hai, jise ' rAjAvalikathe' meM 'zivakoTi ' rAjAkA anuja (choTA bhAI) likhA hai aura sAtha hI yaha prakaTa kiyA hai ki usane bhI zivakoTi ke sAtha samantabhadra se jinadIkSA lI thI ; paraMtu zilAlekha + yaha padya 'jinendra kalyANAbhyudaya' kI prazasti meM pAyA jAtA hai| * yathA - zivakoTimahArAjaM bhavyanappudari nijAnujaM verasa.. saMsArazarIrabhoganiveMgadi zrIkaMThanembasutaMge rAjyamanittu Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 anekAnta [varSa 4 vAle padyameM vaha ullekha nahIM hai aura usakA kAraNa vyarthaka padya bahudhA graMthoM meM pAye jAte haiM / isameM buddhivRddhi padyake arthaparase yaha jAna par3atA hai ki yaha padya ke liye jisa ' yatipati' ko namaskAra kiyA gayA hai tattvArthasUtrakI usa TIkAkI prazastikA padya hai jise usase eka arthameM ' zrIvardhamAnasvAmI' aura dUsaremeM zivakoTi prAcAryane racA thA, isI liye isameM 'samaMtabhadrasvAmI' kA abhiprAya jAna par3atA hai / tattvArthasUtrake pahale 'etat ' zabdakA prayoga kiyA yatipatika jitane vizeSaNa haiM ve bhI donoMpara ThIka gayA hai aura yaha sUcita kiyA gayA hai ki 'isa' ghaTita hojAte haiN| 'akalaMka-bhAvakI vyavasthA karane tattvArthasUtrako usa zivakoTi sUrine alaMkRta kiyA vAlI sannIti (syAdvAdanIti ) ke satpathako saMskArita hai jisakA deha taparUpI latAke Alambanake liye yaSTi karanevAle ' aisA jo vizeSaNa hai vaha samaMtabhadrake banA huA hai| jAna par3atA hai yaha padya ukta TIkA liye bhaTAkalaMkadeva aura zrIvidyAnaMda jaise prAcAryoMparase hI zilAlekhameM uddhata kiyA gayA hai, aura isa dvArA pratyukta vizeSaNoMse milatA-julatA hai| isa padya dRSTise yaha padya bahuta prAcIna hai aura isa bAtakA ke anantara hI dUsare lakSmIbhRtparamaM ' nAmake padyameM, nirNaya karaneke liye paryApta mAlUma hotA hai ki jo samaMtabhadrake saMsmaraNoM (ane0 varSa 2 ki0 10) 'zivakoTi' AcArya svAmI samaMtabhadrake ziSya the| meM uddhata bhI kiyA jA cukA hai, samaMtabhadrake mata Azcarya nahIM jo ye 'zivakoTi' koI rAjA hI hue (zAsana ) ko namaskAra kiyA hai| matako namaskAra hoM / devAgamakI vasunandivRttimeM maMgalAcaraNakA karanese pahale khAsa samantabhadrako namaskAra kiyA prathama padya nimna prakArase pAyA jAtA hai - jAnA jyAdA saMbhavanIya tathA ucita mAlUma hotA hai| sArvazrIkulabhUSaNaM kSataripaM sarvArthasaMsAdhanaM isake sivAya, isa vRttike antameM jo maMgalapadya sannIterakalaMkabhAvavidhateH saMskArakaM maspathaM / diyA hai vaha bhI dvayarthaka hai aura umameM sApha taurasa niSNAtaMnayasAgareyatipatijJAnAMzusadbhAskaraM paramArthavikalpI -- samaMtabhadradeva' ko namaskAra kiyA bhettAraM vasupAlabhAvatamaso vandAmahe buddhye|| hai aura dUsare arthameM vahI samaMtabhadradeva 'paramAtmA' yaha padya dvatharthaka ke hai, aura isa prakAra ke dvayarthaka kA vizeSaNa kiyA gayA hai / yathAzivAyanaM guDiyA muniparalliye jinadIkSayanAntu shivkottyaacaaryraagi| - samantabhadradevAya namostu paramAtmane / / isase pahale ke 'samantabhadrassa cirAya jIyAd' aura 'syA- ina saba bAtoMse yaha bAta aura bhI dRr3ha ho jAtI tkAramudritasamastapadArthapUrNe' nAmake do padya bhI usI TIkAke hai ki ukta 'yatipati' se samantabhadra khAsa taura para jAna paDate haiM aura ve samantabhadrake saMsmaraNoMmeM uddhRta kiye abhipreta haiN| astu; ukta yatipatike vizeSaNAma jAcuke haiM (anekAnta varSa 2, kiraNa 2,6) / + nagaratAllukeke 35 ve zilAlekhameM bhI 'zivakoTi' AcArya- bhattAraM vasupAlabhAvatamasaH' bhI eka vize ko samantabhadrakA ziSya likhA hai (E. C. VIII.) / SaNa hai, jisakA artha hotA hai 'vasupAlake bhAvAMdha*vyarthaka bhI ho sakatA hai, aura taba yatipatise tIsare artha meM hai, jo vasunandizrAvakAcArakI prazastike anusAra nayanandI'basunandIke guru nemicaMdrakA bhI prAzaya liyA jA sakatA ke ziSya aura zrInandIke praziSya the| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] samaMtabhadrakA munijIvana aura bhApatkAla kArako dUra karanevAle' / 'vasupAla' zabda sAmA ya aba dekhanA cAhiye, itihAsase 'zivakoTi taurase ' rAjA' kA vAcaka hai aura isa liye ukta kahA~kA rAjA siddha hotA hai| jahA~ taka maiMne bhAratake vizeSaNase yaha mAlUma hotA hai ki samaMtabhadrasvAmIne prAcIna itihAsakA, jo aba taka saMkalita huA hai, bhI kisI rAjA ke bhAvAMdhakArako dUra kiyA hai / parizIlana kiyA hai vaha isa viSayameM mauna mAlUma bahuta saMbhava hai ki vaha rAjA 'zivakoTi' hI ho, hotA hai-zivakoTi nAmake rAjAkI usase koI aura vahI samaMtabhadrakA pradhAna ziSya huA ho / isake upalabdhi nahIM hotI-banArasake tatkAlIna rAjAoM sivAya, 'vasu' zabdakA artha 'ziva' aura 'pAla' kA to usase prAyaH kucha bhI patA nahIM calatA / kA artha 'rAjA' bhI hotA hai aura isa tarahapara itihAsakAlake prArambhameM hI-IsavI sanase karIba 'vasupAla' se zivakoTi rAjAkA artha nikAlA jA 600 varSa pahale-banArasa, yA kAzI, kI choTI sakatA hai; paraMtu yaha kalpanA bahuta hI kliSTa jAna riyAsata ' kozala' rAjyameM milA lI gaI thI, aura par3atI hai aura isa liye maiM isa para adhika jora denA prakaTa rUpameM apanI svAdhInatAko kho cukI thii| nahIM caahtaa| isake bAda, IsAse pahalekI cauthI zatAbdImeM, ajAbrahma nemidatta ke 'ArAdhanA-kathAkoza' meM tazatrukaM dvArA vaha 'kozala' gajya bhI 'magadha' bhI * zivakoTi' rAjAkA ullekha hai-usIke zivA- rAjyameM zAmila kara liyA gayA thA, aura usa vaktase layameM zivanaivedyase / bhasmaka' vyAdhikI zAMti aura usakA eka svataMtra gajyasattAke taura para koI ullekha caMdraprabha jineMdrakI stuti par3hate samaya jinabimbakI nahIM milatA + / saMbhavataH yahI vajaha hai jo isa prAdubhUtikA ullekha hai| sAtha hI, yaha bhI ullekha hai choTIsI parataMtra riyAsatake rAjAoM athavA raIsoMkA ki zivakoTi mahArAjane jinadIkSA dhAraNa kI thii| koI vizeSa hAla upalabdha nahIM hotaa| rahI kAMcIke paraMtu zivakoTikA, 'kAMcI' athavA 'navatelaMga' rAjAoMkI bAta, itihAsameM sabase pahale vahA~ke rAjA dezakA rAjA na likhakara, vArANasI' (kAzI- 'viSNugopa' (viSNugopa varmA) kA nAma milatA banArasa ) kA rAjA prakaTa kiyA hai, yaha bheda hai / / hai, jo dharmase vaiSNava thA aura jise IsavI san 350 - ke karIba -- samudragupta' ne yuddhameM parAsta kiyA thaa| * zrIvarddhamAnasvAmIne rAjA zreNikake bhAvAndhakArako dUra kiyA / isake bAda IsavI sana 437 meM 'siMhavarman ' (bauddha) thaa| brahma nemidatta bhaTTAraka mallibhUSaNake ziSya aura vikramakI + V. A. Smith's Early History of 16 vIM zatAbdIke vidvAn the / aApane vi0 saM0 1585 meM India, III Edition, p. 30-35. vinseMTa e. zrIpAlacaritra banAkara samApta kiyA hai| ArAdhanA kathA- smitha sAhabakI alI hisTarI zrAphaiMDiyA, tRtIyasaMskaraNa. koza bhI usI vaktake karIbakA banA huA hai| pR0 30-35 / + yathA-vArANasI tataH prAptaH kulaghoSaH samanvitAm / zaka saM0 380 (I0 sa0 458) meM bhI 'siMhavarman yogiliMgaM tathA tatra gRhItvA paryaTanpure // 16 // kAMcIkA rAjA thA aura yaha usake rAjyakA 22 vA varSa sa yogI lIlayA tatra shivkottimhiibhujaa| thA, aisA 'lokavibhAga' nAmaka digambara jainagranthase mAlUma kAritaM zivadevoruprAsAdaM saMvilokya ca // 20 // hotA hai| ..: . Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [ varSa 4 kA, 575 meM siMha viSNukA, 600 se 625 taka karanekA bhI abhI taka pUrA Ayojana nahIM huaa| mahendravarmankA, 625 se 645 taka narasiMhavarmankA, jainiyoMke hI bahutase saMskRta, prAkRta, kanar3I, tAmila 655 meM paramezvaravarmankA, isake bAda narasiMhavarman- aura telagu Adi graMthoMmeM itihAsakI pracura sAmagrI dvitIya (rAjasiMha ) kA aura 740 meM nandivarmanakA bharI par3I hai jinakI ora abhI taka prAyaH kucha bhI nAmollekha milatA hai| ye saba rAjA pallava vaMzake lakSya nahIM gyaa| isake sivAya, eka eka rAjAke the aura inameM 'siMhaviSNu' se lekara pichale sabhI kaI kaI nAma bhI hue haiM aura unakA prayoga bhI rAjAoMkA rAjyakrama ThIka pAyA jAtA hai + / parantu icchAnusAra vibhinna rUpase hotA rahA hai, isase yaha siMhaviSNuse pahaleke rAjAoMkI kramazaH nAmAvalI bhI saMbhava hai ki vartamAna itihAsameM 'zivakoTi' aura unakA rAjyakAla nahIM milatA, jisakI isa kA kisI dUsare hI nAmase ullekha ho * aura vahA~ avasara para-zivakoTikA nizcaya karane ke liye- para yatheSTa paricayake na rahanese donoM kA samIkaraNa khAsa jarUrata thii| isake sivAya, viMseMTa smitha sAhaba na ho sakatA ho, aura vaha samIkaraNa vizeSa anune, apanI 'arlI hi TarI Apha iMDiyA' (pR. saMdhAnakI apekSA rakhatA ho| para tu kucha bhI ho, 275-276 ) meM yaha bhI sUcita kiyA hai ki IsavI itihAsakI aisI hAlata hote huye, binA kisI gahare san 220 yA 230 aura 320 kA madhyavartI prAyaH anusaMdhAnake yaha nahIM kahA jA sakatA ki 'zivakoTi' eka zatAbdIkA bhAratakA itihAsa bilakula hI aMdha- nAmakA koI rAjA huA hI nahIM, aura na zivakoTi kArAcchanna hai-usakA kucha bhI patA nahIM cltaa| ke vyaktitvase hI inakAra kiyA jA sakatA hai / isase spaSTa hai ki bhAratakA jo prAcIna itihAsa 'rAjAvalikathe' meM zivakoTikA jisa DhaMgase ullekha saMka lata huA hai vaha bahuta kucha adhUrA hai| usameM pAyA jAtA hai aura paTTAvalI tathA zilAlekhoM AdizivakoTi jaise prAcIna rAjAkA yadi nAma nahIM dvArA usakA jaisA kucha samarthana hotA hai usa parase milatA to yaha kucha bhI AzcaryakI bAta nahIM hai| merI yahI rAya hotI hai ki 'zivakoTi' nAmakA yadyapi jyAdA purAnA itihAsa milatA bhI nahIM, paraMtu athavA usa vyaktitvakA koI rAjA jarUra huA hai, jo milatA hai aura mila sakatA hai usako saMkalita aura usake astitvakI saMbhAvanA adhikatara kAMcIkI 1 ora hI pAI jAtI hai| brahmanemidattane jo use vArA. *kAMcIkA eka pallavarAjA 'zivaskaMda varmA bhI thA, jisakI orase 'mAyidAvolu' kA dAnapatra likhA gayA hai. aisA NasI (kAzI-banArasa ) kA rAjA likhA hai vaha kucha madrAsake pro0 e0 cakravartI 'paMcAstikAya' kI apanI *zivakoTise milate jalate zivaskaMdavarmA (pallava). zivaaMgrejI prastAvanAmeM sUcita karate haiN| ApakI sUcanAaoke mRgezavarmA (kadamba), zivakumAra (kundakundakA ziSya), anusAra yaha rAjA IsAkI 1 lI zatAbdIke karIba (viSNu- zivaskaMda varmA hAritIpatra (kadamba), zivaskaMda zAtakarNi gopase bhI pahale) huaA jAna par3atA hai| (Andhra), zivamAra (gaMga), zivazrI (Andhra), aura zivadeva + dekho, viseMTa e. smitha sAhabakA 'bhAratakA prAcIna (licchivi), ityAdi nAmoke dhAraka bhI rAjA ho gaye haiN| - itihAsa' (Early History of India), saMbhava hai ki zivakoTikA koI aisA hI nAma rahA ho, tRtIya saMskaraNa, pR0 471 se 476 / athavA inameMse hI koI zivakoTi ho| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] samaMtabhadrakA munijIvana aura ApatkAla 157 ThIka pratIta nahIM hotA / brahma nemidattakI kathA aura prakArake sundara zreSTha bhojanoMke samUhako dekhakara ApabhI kaI bAteM aisI haiM jo ThIka nahIM jaMcatI / isa ne socA ki yahA~ merI durvyAdhi jarUra zAnta ho kathAmeM likhA hai ki jaaygii| isake bAda jaba pUjA ho cukI aura vaha __"kAMcImeM usa vakta bhasmaka vyAdhiko nAza karane divya AhAra-DherakA Dhera naivedya-bAhara nikSepita ke liye samartha (snigdhAdi ) bhojanoMkI samprAptikA kiyA gayA taba Apane eka yuktike dvArA logoM tathA abhAva thA, isaliye samantabhadra kAMcIko chor3akara rAjAko AzcaryameM DAlakara zivako bhojana karAnekA uttarakI ora cala diye / calate calate ve 'puNDendu- kAma apane hAthameM liyaa| isa para rAjAne ghI, dUdha, nagara meM pahuMce, vahA~ bauddhoMkI mahatI dAnazAlAko dahI aura miThAI ( ikSurasa) Adise mizrita nAnA dekhakara unhoMne bauddha bhikSukakA rUpa dhAraNa kiyA, prakArakA divya bhojana pracura parimANameM (pUrNaiH kuMbhaparantu jaba vahA~ bhI mahAvyAdhikI zAntike yogya zatairyuktaM = bhare hue sau ghar3oM jitanA) tayyAra karAyA pAhAra kA abhAva dekhA to Apa vahA~ se nikala gaye aura use zivabhojanake liye yogigajake supurda aura kSudhAse pIDita aneka nagaroMmeM ghUmate hue 'daza- kiyaa| samaMtabhadra ne vaha bhojana svayaM khAkara jaba pura' nAmake nagarameM pahuMce / isa nagara meM bhAgavatoM maMdira ke kapATa khole aura khAlI baratanoMko bAhara (vaiSNavoM) kA unnata maTha dekhakara aura yaha dekhakara uThA le jAne ke liye kahA, taba rAjAdikako bar3A ki yahaoNpara bhAgavana liGgadhArI sAdhuoMko bhakta janoM Azcarya huA / yahI samajhA gayA ki yogirAjane dvArA pracura parimANameM sadA viziSTa AhAra bheMTa apane yogabalase sAkSAta zivako avatArita karake kiyA jAtA hai, Apane bauddha veSakA parityAga kiyA yaha bhojana unheM hI karAyA hai| isase gajAkI bhakti aura bhAgavata veSa dhAraNa kara layA, parantu yahA~kA bar3hI aura vaha nitya hI uttamottama naivaidyakA samUha viziSTAhAra bhI ApakI bhasmaka vyAdhiko zAnta taiyAra karA kara bhejane lagA / isa taraha, pracura karanemeM samartha na ho sakA aura isa liye Apa yahA~ parimANameM utkRSTa AhArakA sevana karate hue, jaba se bhI cala diye / isake bAda nAnAdigdezAdikoMmeM pare chaha mahIne bIta gaye taba ApakI vyAdhi ekadama ghUmate hue zrApa antako 'vArANasI' nagarI pahuMce zAMta hogaI aura AhArakI mAtrA prAkRtika ho jAne aura vahA~ apane yogiliGga dhAraNa karake zivakATi ke kAraNa vaha saba naivedya prAyaH jyoMkA tyoM bacane rAjAke zivAlayameM praveza kiyA / isa zivAlayameM lagA / isake bAda rAjAko jaba yaha khabara lagI ki zivajIke bhogake liye tayyAra kiye hue aThAraha yogI svayaM hI vaha bhojana karatA rahA hai aura 'ziva' + 'puNDa' nAma uttara baMgAlakA hai jise 'pauNDravardhana' bhI ko praNAma taka bhI nahIM karatA taba usane kupita kahate haiM / 'puNDe ndu nagarase uttara baMgAla ke indupura, hokara yogIse praNAma na karanekA kAraNa puuchaa| candrapura athavA candranagara Adi kisI khAsa zaharakA uttarameM yogirAjane yaha kaha diyA ki 'tumhArA yaha abhiprAya jAna par3atA hai| chapehue 'aArAdhanAkathAkoza' (zloka 11) meM aisA hI pATha diyA hai| saMbhava hai ki vaha rAgI dvaSI deva mere namaskArako sahana nahIM kara kucha azuddha ho| sakatA / mere namaskArako sahana karaneke liye ve jina Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 anekAnta [varSa 4 sUrya hI samartha haiM jo aThAraha doSoMse rahita haiM aura dikako bar3A Azcarya huA aura rAjAne usI samaya kevalajJAnarUpI sattejase lokAloka ke prakAzaka haiN| samantabhadrase pUchA-he yogIndra, Apa mahAsAmarthyayadi maiMne namaskAra kiyA to tumhArA yaha deva (ziva- vAn avyaktaliMgI kauna haiM ? isake uttarameM sama tabhadraliGga) vidIrNa ho jAyagA-khaMDa khaMDa ho jAyagA- ne nIce likhe do kAvya kaheisIse maiM namaskAra nahIM karatA huuN'| isa para rAjAkA kAMcyAM nagrATako'haM kautuka bar3ha gayA aura usane namaskAra ke liye Agraha malamalinatanurlAmbuze pANDupiMDaH karate hue, kahA- yadi yaha deva khaMDa khaMDa ho jAyagA puNDoeDena zAkyabhikSaH to ho jAne dIjiye, mujhe tumhAre namaskAra ke sAmarthya ___ dazapuranagare mRSTabhojI paribATa / ko jarUra dekhanA hai / samaMtabhadrane ise svIkAra kiyA vArANasyAmabhUvaM aura agale dina apane sAmarthyako dikhalAnekA vAdA zazidharadhavala:* pANDugaMgastapasvI, kiyA / rAjAne ' evamastu' kaha kara unheM mandirameM gajan yasyAsti zaktiH, rakkhA aura bAharase caukI paharekA pUrA intajAma kara sa vadatu + purato jainanigraMthavAdI // diyaa| do pahara rAta bItane para samaMtabhadrako apane . pUrva pATaliputramadhyanagare bhairI mayA tADitA, vacana-nirvAhakI cintA huI, usase ambikAdevIkA pazcA-mAlavasindhuTakkaviSaye kAMcIpure vaidize Asana Dola gayA / vaha daur3I huI AI, zrAkara usa .. ne samaMtabhadrako AzvAsana diyA aura yaha kaha kara " prApto'haM karahATakaM bahubhaTa vidyotkaTaM saMkaTaM, calI gaI ki tuma 'svayaMbhavAbhata hitena bhAtale vAdAthA vicarAgyahaM narapata zAlavikrIDitaM isake bAda samantabhadrane kuliMgiveSa chor3akara jainaisa padase prAraMbha karake caturviMzati tIrthakaroMkI unnata nigraMtha liMga dhAraNa kiyA aura saMpUrNa ekAntavAdiyoM stuti raco, usake prabhAvase saba kAma zIghra hojAyagA . ko kAdameM jItakara jainazAsanakI prabhAvanA kii| yaha aura yaha kuliMga TUTa jAyagA / samantabhadrako isa ___ saba dekhakara rAjAko jainadharmameM zraddhA hogaI, vaigagya divyadarzanase prasannatA huI aura ve nirdiSTa stutiko ho AyA aura rAjya chor3akara usane jinadIkSA racakara sukhase sthita ho gaye / savere (prabhAta samaya) dhAraNa kamlI +" rAjA AyA aura usane vahI namaskAradvArA sAmarthya + saMbhava hai ki yaha 'puNDoDa' pATha ho, jisase 'puNDra'dikhalAnekI bAta khii| isa para samantabhadra ne apanI uttara baMgAla-aura 'uDa'-ur3IsA-donoMkA abhiprAya usa mahAstutiko par3hanA prAraMbha kiyA / jisa vakta jAna par3atA hai| 'caMdraprabha' bhagavAnakI stuti karate hue 'tamastamo- * kahIMpara 'zazadharadhavalaH' bhI pATha hai jisakA artha caMdramA reriva razmibhinnaM' yaha vAkya par3hA gayA usI vakta ke samAna ujvala hotA hai| 'pravadatu' bhI pATha kahIM kahIM para pAyA jAtA hai| vaha zivaliMga' khaMDa khaMDa hogayA aura usa sthAnasa +brahma nemidattake kathanAnusAra unakA kathAkoza bhaTTAraka 'caMdraprabha' bhagavAnakI caturmukhI pratimA mahAn prabhAcandra ke usa kathAkozake aAdhArapara banA huA hai jo jayakolAhalake sAtha prakaTa huI / yaha dekhakara rAjA- gadyAtmaka hai aura jisako pUrI taraha dekhanekA mujhe abhI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 ] nemidatta ke isa kathana meM sabase pahale yaha bAta kucha jIko nahIM lagatI ki ' kAMcI' jaisI rAjadhAnI meM athavA aura bhI bar3e bar3e nagaroM, zaharoM tathA dUsarI rAjadhAniyoM meM bhasmaka vyAdhiko zAMta karane yogya bhojanakA usa samaya abhAva rahA ho aura isa liye samaMtabhadrako sudUra dakSiNase sudUra uttara taka hajAroM mIlakI yAtrA karanI par3I ho / usa samaya dakSiNa meM hI bahutasI aisI dAnazAlAe~ thIM jinameM sAdhuoMko bharapeTa bhojana milatA thA, aura agaNita samaMtabhadrakA munijIvana aura ApatkAla taka koI avasara nahIM mila sakA / suhRdara paM0 nAthUrAma jI premIne merI preraNAse, donoM kathAkozoMmeM dI huI samantabhadrakI kathAkA paraspara milAna kiyA hai aura use prAyaH samAna pAyA hai / Apa likhate haiM--"donoM meM koI vizeSa pharka nahIM hai / nemidattakI kathA prabhAcandrakI gadyakathAkA prAyaH pUrNa padyAnuvAda hai / pAdapUrti zrAdike liye usameM kahIM kahIM thor3e bahuta zabda - vizeSaNa avyaya zrAdiavazya bar3hA diye gaye haiM / nemidattadvArA likhita kathAke 11 veM zloka meM 'puNr3a endunagare' likhA hai, parantu gadyakathA meM 'puNDanagare ' aura ' vandaka - lokAnAM sthAne' kI jagaha 'vandakAnAM bRhadvihAre' pATha diyA hai / 12 veM padyake 'bauddhaliMgakaM' kI jagaha 'vaMdakaliMgaM' pAyA jAtA hai| zAyada 'vaMdaka' bauddhakA paryAya zabda ho / 'kAMcyAM nammATako'haM' Adi padyoMkA pATha jyoMkA tyoM hai / usameM 'puNDroeDa "' kI jagaha 'puNDhorADha' 'ThakkaviSaye' kI jagaha 'DhakkaviSaye' aura 'vaidize' kI jagaha 'vaiduSe' isa taraha nAmamAtrakA antara dIkha par3atA hai|" aisI hAlatameM, nemidattakI kathAke isa sArAMzako prabhAcandrakI kathAkA bhI sArAMza samajhanA cAhiye aura isa para honevAle vivecanAdiko usapara bhI yathAsaMbhava lagA lenA cAhiye / 'vandaka' bauddhakA paryAya nAma hai yaha bAta paramAtmaprakAza kI brahmadevakRtIkA nimna zraMzase bhI prakaTa hai "khavaNau vaMdau sevaDau, kSapaNako digambaroshaM, vaMdako bauddhoshaM, zvetapaTAdiliMgadhArakoha'mitimUDhAtmA evaM ma nyata iti / " 156 aise zivAlaya the jinameM isI prakAra se zivako bhoga lagAyA jAtA thA, aura isa liye jo ghaTanA kAzI ( banArasa ) meM ghaTI vaha vahA~ bhI ghaTa sakatI thI / aisI hAlata meM, ina saba saMsthAoMse yatheSTa lAbha na uThA kara, sudUra uttara meM kAzItaka bhojanake liye bhramaNa karanA kucha samajha meM nahIM AtA / kathA meM bhI yatheSTa bhojanake na milanekA koI viziSTa kAraNa nahIM batalAyA gayA - sAmAnyarUpase 'bhasmakavyAdhivinAzAhArahAnita:' aisA sUcita kiyA gayA hai, jo paryApta nahIM hai| dUsare, yaha bAta bhI kucha asaMgata sI mAlUma hotI hai ki aise guru, snigdha, madhura aura zleSmala gariSTa padArthoMkA itane adhika (pUrNa zatakuMbha jitane ) parimANa meM nitya sevana karane para bhI bhasmakAgniko zAMta hone meM chaha mahIne laga gaye hoM / jahA~ taka maiM samajhatA hU~ aura maiMne kucha anubhavI vaidyoMse bhI isa viSaya meM parAmarza kiyA hai, yaha roga bhojanakI itanI acchI anukUla paristhiti meM adhika dinoM taka nahIM Thahara sakatA, aura na rogakI aisI hAlata meM paidalakA itanA lambA safara hI bana sakatA hai / isa liye, ' rAjAvalikathe' meM jo pA~ca dinakI bAta likhI hai vaha kucha asaMgata pratIta nahIM hotI / tIsare, samaMtabhadrakai mukhase unake paricayake jo do kAvya kahalAye gaye haiM ve bilakula hI aprAsaMgika jAna par3ate haiM / prathama to rAjAkI ora se usa avasara para vaise praznakA honA hI kucha beDhaMgA mAlUma detA hai-- vaha avasara to rAjAkA unake caraNoM meM par3a jAne aura kSamA prArthanA karanekA thA -- dUsare samaMtabhadra, namaskAra ke liye Agraha kiye jAnepara, apanA itanA paricaya de bhI cuke the ki ve ' zivopAsaka ' nahIM haiM for ' jinopAsaka ' haiM, phira bhI yadi vizeSa pari Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 cayake liye vaise praznakA kiyA jAnA ucita hI mAna liyA jAya to usake uttara meM samantabhadra kI ora se unake pitRkula aura gurukulakA paricaya diye jAne kI, athavA adhika se adhika unakI bhasmakavyAdhiko utpatti aura usakI zAMti ke liye unake usa prakAra bhramaNakI kathAko bhI batalA denekI z2arUrata thI; paraMtu ukta donoM padyoM meM yaha saba kucha bhI nahIM haina pitRkula athavA gurukulakA koI paricaya hai aura na bhasmakavyAdhikI utpatti AdikA hI usameM koI khAsa jikra hai -- donoMmeM spaSTarUpase vAdakI ghoSaNA hai; balki dUsare padya meM to, una sthAnoM kA nAma dete hue jahAM pahale vAdakI bherI bajAI thI, apane isa bhramaNa kA uddezya bhI 'vAda' hI batalAlA gayA hai| pAThaka soceM, kyA samaMtabhadrakeM isa bhramaNakA uddezya ' vAda ' thA ? kyA eka pratiSThita vyaktidvArA vinIta bhAvase paricayakA prazna pUche jAne para dUsare vyaktikA usake uttara meM lar3ane jhagar3ane ke liye tayyAra honA athavA vAdakI ghoSaNA karanA ziSTatA aura sabhyatAkA vyavahAra kahalA sakatA hai ? aura kyA samaMtabhadra jaise mahAn puruSoMke dvArA aise uttarakI kalpanA kI jA sakatI hai ? kabhI nhiiN| pahale padyake caturtha caraNa meM yadi vAda kI ghoSaNA na hotI to vaha padya isa avasara para uttarakA eka aMga banAyA jA sakatA thA; kyoMki usameM aneka sthAnoM para samaMtabhadra ke aneka veSa dhAraNa karanekI bAtakA ullekha hai / parantu dUsarA padya to yahA~ para koga aprAsaMgika hI hai-vaha padya to 'karahATaka ' nagara ke rAjAkI sabhA meM kahA huA padya hai usameM anekAnta [ varSa 4 apane pichale vAdasthAnoM kA paricaya dete hue, sAfa likhA bhI hai ki maiM aba usa karahATaka ( nagara ) ko prApta huA hUM jo bahubhaToMse yukta haiM, vidyAko utkaTa - sthAna hai aura janAkIrNa hai| aisI hAlata meM pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki banArasa ke rAjAke praznake uttara meM samaMtabhadra se yaha kahalAnA ki aba maiM isa karahATaka nagara meM AyA hUM kitanI be-sirapaira kI bAta hai, kitanI bhArI bhUla hai aura usase kathAmeM kitanI kRtrimatA A jAtI hai| jAna par3atA hai brahma ne madatta ina donoM purAtana padyoMko kisI taraha kathA meM saMgRhIta karanA cAhate the aura usa saMgrahakI dhuna meM u haiM ina padyoMke arthasambandhakA kucha bhI khayAla nahIM rahA / yahI vajaha hai ki ve kathAmeM unako yatheSTa sthAna para dene athavA unheM ThIka taura para saMkalita karane meM kRtakArya nahIM ho sake / unakA isa prasaMga para, 'sphuTaM kAvyadvayaM ceti yogIndraH tamuvAca saH' yaha likhakara ukta padyoMkA uddhRta karanA kathA ke gaurava aura usakI akRtrimatAko bahuta kucha kama kara detA hai| ina padyoMmeM vAdakI ghoSaNA hone se hI aisA mAlUma detA hai ki brahma nemidattane, rAjAmeM jaina dharma kI zraddhA utpanna karAnese pahale, samaMtabhadrakA ekAntavAdiyoMse vAda karAyA hai; anyathA itane bar3e camatkAra ke avasara para usakI koI AvazyakatA nahIM thI / kAMcIke bAda samaMtabhadrakA vaha bhramaNa bhI pahale padyako lakSya meM rakhakara hI karAyA gayA mAlUma * yaha batalAyA gayA hai ki "kAMcImeM maiM nATaka ( digambara sAdhu ) huA, vahA~ merA zarIra malise malina thA; lAmbuza meM pANDupiNDa rUpakA dhAraka ( bhasma ramAe zaivasAdhu ) huA; yosis meM bauddha bhikSuka hutrA; dazapura nagarameM mRSTabhoMjI parivrAjaka huA, aura vArANasImeM zivasamAna ujjvala pANDura aMgakA dhArI maiM tapasvI (zaivasAdhu) hunA hU~; rAjan maiM jaina ni thavAdI hU~, jisa kisIkI zakti mujhase vAda karanekI ho vaha sAmane grAkara bAda kare / " Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 ] / hotA hai / yadyapi usameM bhI kucha truTiyA~ haiM---vahA~, padyAnusAra kAMcIkaM bAda, lAMbuzameM samaMtabhadra ke ' pANDupigaDa ' rUpase ( zarIra meM bhasma ramAe hue ) rahane kA koI ullekha hI nahIM hai, aura na dazapura meM rahate hue unake mRSTabhojI honekI pratijJAkA hI koI ullekha hai / paraMtu inheM rahane dIjiye, sabase bar3I bAta yaha hai ki usa meM aisA koI bhI ullekha nahIM hai jisase yaha mAlUma hotA ho ki samaMtabhadra usa samaya bhammaka vyAdhi yukta the athavA bhojanakI yatheSTa prApti ke liye hI unhoMne ve veSa dhAraNa kiye the bahuta saMbhava hai ki kAMcImeM 'bhasmaka' vyAdhikI zAMti ke bAda samaMtabhadrana kucha arse taka aura bhI punarjinadIkSA dhAraNa karanA ucita na samajhA ho; balki lage hAthIM zAsanapracAra ke uddezase, dUsare dharmoM ke Antarika bhedako acchI tarahase mAlUma karaneke liye usa taraha para bhramaNa karanA jarUrI anubhava kiyA ho aura usI bhramaNakA ukta padya meM ullekha ho; athavA yaha bhI ho sakatA hai ki ukta padya meM samaMtabhadrake nithamunijIvana se pahale kI kucha ghaTanAoM kA ullekha ho jinakA itihAsa nahIM milatA aura isa liye jina para koI vizeSa rAya kAyama nahIM kI jA sakatI / padya meM kisI kramika bhramaNakA athavA ghaTanAoMka *kucha jaina vidvAnoMne isa padyakA artha dete hue 'malamalina - tanurlAmbuze pANDupiNDaH' padoMkA kucha bhI artha na dekara usake sthAna meM 'zarIrameM roga honese' aisA eka khaMDavAkya diyA hai; jo ThIka nahIM hai / isa padyameM eka sthAnapara 'pANDupiNDaH' aura dUsare para 'pANDurAga' pada zrAye haiM jo donoM eka hI arthake vAcaka haiM aura unase yaha spaSTa hai ki samantabhadrane jo vetra vArANasI meM dhAraNa kiyA hai vahI lAmbuzameM bhI dhAraNa kiyA thA / harSakA viSaya hai ki una lekhakoM se pradhAna lekhakane mere likhane para apanI usa bhUlako svIkAra kiyA hai aura use apanI usa samayakI bhUla mAnA hai| samaMtabhadrakA munijIvana aura ApatkAla -161 kramika honekA ullekha bhI nahIM hai; kahA~ kAMcI aura kahA~ uttara baMgAlakA puNDranagara ! puNDrase vArANasI nikaTa, vahAM na jAkara ujjaina ke pAsa 'dazapura ' jAnA aura phira vApisa vArANasI AnA, ye bAteM kramika bhramaNako sUcita nahIM karatIM / merI rAya meM pahalI bAta hI jyAdA saMbhavanIya mAlUma hotI hai / astu; ina saba bAtoM ko dhyAna meM rakhate hue, brahma nemidattakI kathA ke usa aMzapara sahasA vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA jo kAMcIse banArasa taka bhojanake liye bhramaNa karane aura banArasa meM bhasmaka vyAdhikI zAMti Adise sambandha rakhatA hai, khAsakara aisI hAlata meM jaba ki 'rAjAvalikathe' mApha taurapara kAMcI meM hI bhasmaka vyAdhikI zAMti AdikA vidhAna karatI hai aura senagaNakI paTTAvalI se bhI usakA bahuta kucha samarthana hotA hai / jahA~ taka maiMne ina donoM kathAoM kI jA~ca kI hai mujhe ' rAjAvalikathe' meM dI huI samaMtabhadrakI kathA meM bahuta kucha svAbhAvikatA mAlUma hotI hai-- maNuvakahalli grAma meM tapazcaraNa karate hue bhasmaka vyAdhikA utpanna honA, usakI niHpratIkArAvasthAko dekhakara samaMtabhadrakA guruse sallekhanA vratakI prArthanA karanA, gurukA prArthanAko asvIkAra karate hue muniveSa chor3ane aura rogopazAMti ke pazcAt punarjinadIkSA dhAraNa karane kI preraNA karanA, 'bhImaliMga ' nAmaka zivAlayakA aura usameM pratidina 12 khaMDuga parimANa taMDulAnnake viniyogakA ullekha, zivakoTi rAjAko AzIrvAda dekara usake dharmakRtyoM kA pUchanA, kramazaH bhojanakA adhika adhika baccanA, upasargakA anubhava hote hI usakI nivRttiparyanta samasta AhAra- pAnAdikakA tyAga kara ke samantabhadrakA pahale se hI jinastutimeM lIna honA, caMdraprabhakI stuti ke bAda zeSa tIrthakaroM kI stuti Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta . [varSa 4 bhI karate rahanA, mahAvIra bhagavAnakI stutikI samApti lilAlekha zaka saMvat 1050 (vi0 saM0 1185) kA para caraNoMmeM par3e hue rAjA aura usake choTe bhAIko likhA huA hai| isase spaSTa hai ki caMdraprabha-bimbake AzIrvAda dekara unheM saddharmakA vistRta svarUpa prakaTa honekI bAta ukta kathA parase nahIM lI gaI batalAnA, rAjAke putra 'zrIkaMTha' kA nAmollekha, rAjA balki vaha samaMtabhadrakI kathAse khAsa taura para sambandha ke bhAI 'zivAyana' kA bhI rAjAke sAtha dIkSA lenA, rakhatI hai| dUsare, eka prakArakI ghaTanAkA do sthAnoMpara aura samaMtabhadrakI orase bhImaliMga nAmaka mahAdevakaM honA koI asvAbhAvika bhI nahIM hai| hA~, yaha hA viSayameM eka zabda bhI avinaya yA apamAnakA na sakatA hai ki namaskArake liye Agraha zrA dakI bAta kahA jAnA, ye saba bAteM, jo nemidattakI ukta kathA parase le lI gaI ho * / kyoMki rAjAkathAmeM nahIM haiM, isa kathAkI svAbhAvikatAko valikathe zrAdise usakA koI samarthana nahIM hotA, bahuta kucha bar3hA detI haiM / pratyuta isake, nemidattakI aura na samantabhadrake sambandhameM vaha kucha yuktayukta hI kathAse kRtrimatAkI bahuta kucha gaMdha AtI hai, jisakA pratIta hotI hai| inhIM saba kAraNoMse merA yaha kahanA kitanA hI paricaya Upara diyA jA cukA hai / isake hai ki brahma ne madattane 'zivakoTi' ko jo vArANasI sivAya, rAjAkA namaskArake liye Agraha, samanta- kA rAjA likhA hai vaha kucha ThIka pratIta nahIM hotA; bhadrakA uttara, aura agale dina namaskAra karanekA usake astitvakI sambhAvanA adhikatara kAMcIkI vAdA, ityAdi bAteM bhI usakI kucha aisI hI haiM jo ora hI pAI jAtI hai, A samantabhadrake nivAsAdikA jIko nahIM lagatIM aura Apatti ke yogya jAna par3atI pradhAna pradeza rahA hai / astu / haiM / nemidatta kI isa kathAparase hI kucha vidvAnoMkA zivakoTine mamantabhadrakA ziSya honepara kyA kyA yaha khayAla hogayA thA ki isameM jinabimbakaM prakaTa kArya kiye aura kauna kaunasa graMthoMkI racanA kI, yaha saba honekI jo bAta kahI gaI hai vaha bhI zAyada kRtrima eka judA hI viSaya hai jo khAma zivakoTi AcAryake hI hai aura vaha 'prabhAvakacarita' meM dI huI 'siddhasena caritra athavA iptihAsase sambandha rakhatA hai, aura divAkara' kI kathAse, kucha parivartanake sAtha, le lI isa liye maiM yahAM para usakI koI vizeSa carcA karanA gaI jAna par3atI hai-usameM bhI stuti par3hate hue isI ucita nahIM smjhtaa| taraha pArzvanAthakA bimba prakaTa hone kI bAta likhI hai| * yadi prabhAcandrabhaTTArakakA gadya kathAkoza, jisake AdhAra parantu unakA vaha khayAla galata thA aura usakA para nemidattane apane kathAkozakI racanA kI hai, 'prabhAvakaniramana zravaNabelgolake usa malliSeNaprazasti nAmaka carita' se pahalekA banA huA hai to yaha bhI ho sakatA hai zilAlekhase bhale prakAra ho jAtA hai, jisakA ki usaparase hI prabhAvacaritameM yaha bAta le lI gaI ho| 'vaMdyo bhasmaka' nAmakA prakRta padya Upara (vR052 parantu sAhityakI ekatAdi kucha vizeSa pramANoMke binA donoM hI ke sambandhameM yaha koI lAz2imI bAta nahIM hai ki ekane para) uddhRta kiyA jA cukA hai aura jo ukta prabhAvaka dUsarekI nakala hI kI ho; kyoMki eka prakArake vicAroMkA cAratasa 159 vaSa pAhalekA likhA huA hai-prabhAvaka- do granthakartAaoke hRdayameM udaya honA bhI koI asaMbhava caritakA nirmANakAla vi0 saM0 1334 hai aura nahIM hai / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] samaMtabhadrakA munijIvana aura ApatkAla 'zivakoTi' aura 'zivAyana' ke sivAya samaMtabhadra vidyAke AcArya honA bhI sUcita kiyA hai / ke aura bhI bahuta se ziSya rahe hoMge, isameM sandeha isIse eDavarDa rAisa sAhaba bhI likhate haiM It is told of him that in early life he nahA ha parantu unaka nAmAdikA amA taka kA patA (Samantabhadra) performed severe penance, nahIM calA, aura isa liye abhI hameM ina do pradhAna and on account of a depressing disease was ziSyoM ke nAmoM para hI saMtoSa karanA hogaa| about to make the vow of Sallekhana, or starvation; but was dissuaded by his guru, who foresaw that he would be a great pillar samantabhadrake zarIrameM 'bhasmaka' vya dhikI utpatti of the Jain faith. kisa samaya athavA unakI kisa avasthAmeM huI, yaha athota-samantabhadrakI bAbata yaha kahA gayA hai jAnanekA yadyapi koI yatheSTa sAdhana nahIM hai, phira bhI ki unhoMna apana jIvana (munijIvana) kI prabhAvasthA meM ghora tapazcaraNa kiyA thA, aura eka avapIDaka yA itanA parUra kahA jA sakatA hai ki vaha samaya, jaba | apakarSaka rogake kAraNa ve sallekhanAvrata dhAraNa karane ki unake guru bhI maujUda the, unakI yuvAvasthAkA hI hIko the ki unake gurune, yaha dekhakara ki ve jainadharma thA / unakA bahutasA utkarSa, unake dvArA lokahitakA ke eka bahuta bar3e stambha hone vAle haiM, unheM vaisA bahuta kucha sAdhana, syAdvAdatIrtha ke prabhAvakA vistAra aura karanese roka diyaa| jainazAsanakA advitIya pracAra, yaha saba usake bAda hI isa prakAra yaha svAmI samantabhadrakI bhasmaka vyAdhi aura usakI pratikriyA evaM zAnti AdikI huA jAna par3atA hai / 'rAjAvalikathe' meM tapake prabhAva ghaTanAkA pariziSTharUpameM kucha samarthana aura vivecana hai| se unheM 'cAraNaRddhi' kI prApti honA, aura unake * 'zrA bhAvi tIrthakaran appa samantabhadrasvAmigalu punaHkSedvArA ratnakaraMDaka' A.da graMthoMkA racA jAnA bhI goNDu tapassAmarthyadi caturaMgula-cAraNatvamaM paDedu ratnakarapunardIkSAke bAda hI likhA hai / sAtha hI, isI avasara NDakAdijinAgamapurANamaM peli syAdvAda-vAdinala aAgi para unakA khAsa taura para 'syAdbAda-vAdI'-syAdvAda- samAdhiy aoDedaru / ' " vaha bar3A sukhI hai jise na to gata kala para bekalI hai aura na Agata kala para manacalI hai|" "vicAra karane para yahI anubhava hotA hai ki manuSyakI gati sukha ( bhoga) kI ora nahIM, kintu jJAnakI ora hai|" ___"apane kArya meM jAgrata rahane aura yathAzakti udyama karate rahanese manuSya santoSa pA sakatA hai|" "jo kucha bAhyajagatameM rahaneke liye atyAvazyaka hai, usIkI lapeTameM par3e rahanA mAnava-jIvanakA dharma nahIM hai|" " manuSyako apane prati bajrase bhI kaThora honA cAhiye parantu auroMke prati nhiiN|" " bhUla cUka, hAni, kaSTa zrAdike bIca hokara manuSya pUrNatAke mArgameM Age bar3hatA hai|" ." unnatikA artha yaha hai ki jo prAvazyaka hai, usIkA grahaNa kiyA jAya aura anAvazyakakA tyaag|" ___"niyamapUrvaka kAma karo, parantu niyama vivekapUrvaka banAyo / anyathA, pariNAma yaha hogA ki tuma niyamake liye bana jaanoge|" -vicArapuSpodyAna , Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 kintu puNya, svAtaMtra-saukhyakA-- karatA hai anubhava, AliMgana !! puNya-pApa eka zabdameM-puNya vijaya hai,-...----- ... aura pApa hai, ghora-parAjaya -- puNya-pApakA yaha hai paricaya ! ... puNya-pApakA yaha hai paricaya ! pApa, sadA kaoNpA karatA hai aura puNya, rahatA hai nirbhaya !! puNya-pApakA yaha hai paricaya !! ___ xxx pApa, dIna-duHkhita-malIna-sA rahatA hai, le maunAlambana ! puNya, teja-maya ha~sate-ha~sate-- - karatA hai sukha-jIvana-yApana !! kintu sage bhAI haiM donoM-- 3. donoMkA abhinna hai zrAlaya ! puNya-pApakA yaha hai paricaya !! pApa, ThokareM khAtA phiratA, rotA hai, hokara apamAnita ! puNya, dulAra-pyArakI godI meM palakara hotA hai vikasita !! pApa, nirAzAkI rajanI hai. puNya, saphala prAzAkA abhinaya !! yaha hai puNya-pApakA paricaya !! zrI bhagavat' jaina pApa, gulAmIkI kaTutAkA karatA rahatA hai prAsvAdana ! - - haldI ghATI mA~ tapasvinI! haldIghATI! kyoM udAsa ho mana meM? zrAMka cukIM kyA mahA-samarakA-- rakta - citra jIvanameM ? bhaMga karo apanI nIravatA, anubhava kucha batalAo! vIrocita kartavya sujhAkara, hameM sa-zakta banAyo !! dekha cukI ho tuma vIroMkeuSNa . raktakI dhAreM ! sanmukha hI to nahA rahIM thIMzoNitase talavAre !! tumane dekhA hai svadeza paraapane prANa car3hAte ! jIvana - maraNa - samasyAkA tAttvika svarUpa samajhAte !! tumheM yAda hai balivedI paraprANa car3hA praNa pAlA ! isI zUnyameM kabhI jalI thIAz2AdI kI jvAlA !! tIrtharUpa ho vIra - naroMkojAgRti - dIpa saMjoe ! yahAM akhaNDa samAdhi lagAkara, deza bhakta haiM soe !! . zrI 'bhagavata jaina Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivAha kaba kiyA jAya ? ( lekhikA - zrIlalitAkumArI pATaNI 'viduSI, prabhAkara ) viza vAha kaba kiyA jAya yaha eka aisA prazna hai jisakA eka vyakti ke lie eka-sA uttara nahIM ho sktaa| kAraNa kauna vyakti kisa samaya vivAhake uttaradAyitvako jhelane kI sAmarthya rakha sakatA hai, yaha usakI apanI paristhitike Upara nirbhara hai| kucha vidvAn vivAhake bAremeM vayasambandhI samasyAkA samAdhAna karaneke liye bI aura puruSa donoMkI eka umra nizcita karate haiM jo unake liye vivAhakA upayukta samaya kahA jAtA hai kintu usa umrakI avadhi bhI garama aura ThaNDe jalavAyu tathA sAmAjika vAtAvaraNakI vibhi sthAna va samAja bhedake anusAra pharka ho jAtA hai| aisA mAnA jAtA hai ki jo deza zItapradhAna haiM unameM rahane vAle strIpuruSoM kI apekSA uSNa dezoMmeM rahane vAle strI-puruSoM ko vivAha vaya yAnI yuvAvasthA samaya se kucha pahale hI prApta ho jAtI hai| phira bhI samAja vijJAnake vijJAna vartamAna samaya meM sAmAnya taurapara sIke liye vivAha kAla 14-16 aura puruSa ke lie 20-25 varSakI avasthA mAnate haiM / vivAhakA yaha samaya nirdhArita karanemeM kevala svAsthya aura zArIrika saGgaThanako mahatva diyA gayA hai| isameM strI aura puruSoMkI vaiyaktika paristhitiyoM aura vizeSa avasthAoMkI ora vicAra nahIM kiyA gyaa| kAraNa vyaktigata paristhiti haraeka vyaktikI bhinna-bhinna hotI hai aura usake anusAra unake liye vivAhakI avasthA bhI bhinna hI honA caahiye| kahane kA matalaba yaha hai ki 14 aura 20 varSakI avasthA prApta honepara strI-puruSa yena kena prakAreNa apanA vivAha racA hI DAleM isa matase yaha AjJA nahIM mila jAtI hai / hameM hamArI kucha aura paristhitiyoM, yogyatAoM aura zravasthAoM para bhI vicAra karanA par3egA / mw yadi hama unakI upekSA kara baireMge to kadAcita vivAhakA phala bhI hameM kaTu hI milegA, madhura nahIM / isa liye vivAhake liye zravasthA krama sambandhI matase yahI artha grahaNa karanA cAhiye ki 14 varSase pahale striyoMko aura 20 varSase pahale puruSoMko bhUlakara bhI vivAha kSetrameM kadama nahIM uThAnA cAhiye / varanA ve apane sundara bhaviSya jIvanako jAna-bUjhakara barabAda kara deMge aura isa alabhya manuSya paryAyako anAyAsa hI kho baittheNge| dekhanA cAhiye ki vivAhake avasthAkrama sambandhI isa matakA hamAre samAjameM kahAM taka zrAdara hai ? yaha to prasatAkI bAta hai ki "aSTavarSA bhavedagaurI navavarSA rohiNI" aisI mAnyatAe~ samAjake samajhadAra aura buddhimAna logoMkI meM bahe samajhI jAne lagI haiM aura aisI mAnyatAoMke viruddha samAja-hita-cintaka loga Andolana bhI khUba kara rahe haiM tathA una AndolanoMmeM thor3I-bahuta saphalatA bhI milI hai una cAgdolanoMke kAraNa hI bAla-vivAha kI bar3hatI huI bAdakI ora briTiza gavarnameMTa kA bhI dhyAna AkarSita huzrA aura usako rokanekI AvazyakatA sarakArane mahasUsa kii| phalasvarUpa zAradA ekTa pAsa kiyA gayA aura usake anusAra aMgrejI halakoM meM 14 varSase pahale kisI bhI bAlikA aura 18 varSase pahale kisI bhI bAlakakA vivAha nahIM kiyA jA sktaa| kintu kheda hai ki una AndolanoMkA dezI rAjyoM aura khAsakara hamAre rAjapUtAne meM abhI taka yatheSTa phala nahIM huaa| kAraNa yahI hai ki abhI taka idhara hamAre samAja azikSA aura ajJAnakA vistAra khUba hai aura vaha unheM purAnI rUr3hiyoM aura kurItiyoMke jarA bhI khilApha jAnese rokatA hai / phalasvarUpa hara sAla hajAroM hI bAla-vivAhake udAharaNa hamAre prAnta aura samAjameM dRSTigocara ho rahe haiN| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 4 zaharoM meM aura vizeSakara zikSita jAtiyoM meM to phira bhI inakA logoMko bAla-vivAhase hone vAlI hAniyoMko samajhAne aura pracAra kama ho rahA hai| kintu gAMvoM meM aura azikSita vargameM unake jame hue saMskAroMko dUra kre| abhI taka bAla-vivAhakA dauradaurA jyoMkA tyoM hai| usameM maiM una mAtA-pitAnoMkI aklamandI aura hoziyArIkI abhI taka koI kamI nahIM dikhalAI detii| kahIM-kahIM to kitanI adhika tArIfa (?) karU~, jo apanI abodha bAlikAkA bAla-vivAhake atyanta hRdayadrAvaka aura Azcarya paidA karane chuTapanameM hI vyAha kara Apa apanI jimmevArIse barI ho jAte bAle dRzya dekhaneko milate haiN| pAThaka par3hakara hairAna hoMge ki haiM aura usa garIba kanyAko vivAhakI bhayaMkara ulajhamameM hamAre dezameM lAkhoM vidhavAyeM to aisI haiM jinakI umra dasa paTaka dete haiM tathA apane bAlU retameM khelane vAle sarala hRdaya varSase bhI kama hai| saiMkar3oM vidhavAyeM aisI haiM jinakI umra pAMca putrake liye apane gharake AMgana meM svachanda vRttise khelane-kUdane varSase bhI kama hai| kucha jAtiyAM aura varga aise bhI haiM jinameM vAlI bAlikAko duniyA bharakI lAja aura zarmake rUpameM lA eka eka varSa aura do-do tIna-tIna varSake dudhamuhe bacce- chor3ate haiM tathA jalda hI do sukumAra-hRdayoMke vinAzaka aura bacciyoMkI zAdiyAM ( ? ) (aphasosa ! mujhe to aisI zAdiyoM- beDhaMge pratibandhake phalasvarUpa pautrakA muMha dekhanekI viSabharI ko zAdI kahate hue bhI lajjA mAlUma hotI hai) karadI jAtI prAzA lagAye rahate haiN| maiM nahIM soca sakatI ki jo baalkhaiN| inheM hama dezako va samAjako gahare kuemeM dhakkA dekara bAlikAe~ vivAhake arthako kataI nahIM samajhate aura vivAhaDhakela dene vAlI kuprathAoM ke atirikta aura kucha kahanekA kI jummevArIko saMbhAlaneke liye raMcamAtra bhI sAmarthya nahIM sAhasa kareMge to vaha hamArA dussAhasa hI hogaa| aura to rakha sakate. unake galemeM vivAhakA DarAvanA Dhola DAlakara aura hamAre samAjameM aise udAharaNa bhI Apa dekhate aura unake mAtA-pitA unase kisa pUrva janmakI duzmanI nikAlate sunate hoMge ki bAja do mAtAoMke bilkula navajAta zizuoM haiN| yAda rakhiye. aise mAtA-pitA daraasala apane mAtRtvake kA goda hI godameM bar3I dhUmadhAmake sAtha vivAha ho gayA kartavyapara kaThora kuThArAghAta karate haiM aura unako apane isa aura usameM bar3I zAnadAra barAta sajakara pAI / aisA mAlUma kartavyaghAtakA avazya hI kabhI na kabhI javAba denA pdd'egaa| hotA thA ki eka sazastra sainA saukar3oM bAMke sipAhiyoMkI unako samajha lenA cAhiye ki apanI santAnako bacapana meM hI saMkhyAmeM kisI dezakI rAjyalakSmIko lUTane AI ho| (zAyada vivAhakA ghuna lagAkara ve usakA ghulA-dhulAkara sarvanAza vaha do abodha-hRdaya bAlaka-bAlikAoM ke svarNamaya jIvana- karanA cAhate haiN| bAla-vivAha samAjake liye eka prANalakSmIko lUTane calI thI) vivAhameM bar3e ThAThakI jImaNavAra nAzaka jahara hai isameM socane aura tarka karanekI koI gujAhuI aura julUsoMmeM AtizabAjIkI khUba hI dhUma rhii| iza nahIM hai / jo isameM bhI taka karanekA dussAhasa kare to aisI avasthAmeM yaha mAnanA hI par3egA ki samAjameM samajhiye vaha parale darajekA yA to haThI hai yA mUrkha hai| behada bAlavivAhakA dauradaurA abhI bahuta adhika hai aura use naSTa aphasosa aura duHkhakA viSaya hai ki zIghrabodha jaise kucha karaneke liye jitanA adhika prayatna kiyA jAya thor3A hai| prAcIna graMthoMkI zaraNa lekara kucha sAmayika vidvAn paNDita ina vivAhoMkI tAdAdako kama karane aura dhIre-dhIre samUla bhI bAlavivAhakI himAyata kara apane deza va hamAjako rasAnaSTa karaneke liye aisI sabhA-samitiyoMkI bahuta adhika talameM pahu~cAnese nahIM hicakate / mahaz2a ve kucha ajJAnI aura zrAvazyakatA hai jo gAMva-gAMva aura muharule-muhallemeM ghUmakara haThI seTha sAhUkAroM kI jhUThI khuzAmadake vazameM Akara hI Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] vivAha kaba kiyA jAya 167 apanI vidvattAkA durupayoga kara baiThate haiN| prArthika budra nekanAmIke U~ce prAsamAnakI ora le jAyaMge ? nekanAmI aura svArthoM ke lie samAjameM ahitakara aura ninya siddhAntoMkA badanAmIkA sambandha vivAha kara dene yA na kara denese kataI pracAra karanA vAstavameM vidvAn puruSoMko zobhA nahIM detA hai| nahIM hai balki hamAre acche aura bure pAcaraNase hai| bacapanameM dezake sudhAraka vidvAnoMko cAhie ki ve bAlaka-bAlikAoMke byAhe hue komala hRdaya bAlaka-bAlikAoMse saMyama aura jIvanako barabAda karane vAle aise hiddhAntoMkA pracAra na hone sadAcArakI prAzA rakhanA sAMpase amRta ugalanekI bhAzA deM aura samAjako patanake mArgameM jAnese bacAveM / bAlavivAha rakhanA hai| hama phor3eke mavAdako dabAnekI koziza kyoM karate samAjake liye ahitakara nahIM hai yaha kisI bhI yukti aura haiM. usako nikAlanekI ceSTA kyoM nahIM kareM ? jaba taka mavAda taka se sAbita nahIM ho sktaa| jina bAlaka-bAlikAoMke sara . | saccAI aura sadAjIvanakI kalI khilatI bhI nahIM hai ki vaha vivAha rUpI tez2a cArakI sthitike lie hama hamAre gharoMkA aura samAjakA zatAchurIse kATa dI jAtI hai| jo buddhihIna loga anAja AyA varaNa zuddha aura sApha rakkheM, sadAcArakI zikSAkA pracAra kareM, bhI nahIM, aura khetako kATa lenekI manzA rakhate haiM, phala pakA bAlaka-bAlikAoMko asaMyamakI kuzikSAse bacAve aura sadAbhI nahIM, aura use darakhtase tor3a lenA cAhate haiM, maMjarI cArakI ora agrasara honekA upadeza deN| galatiyA~ko vivAha pAnese pahile hI phUla saurabhakI aAzA rakhate haiM, makAna khar3A kI prAimeM chipAkara rakhane aura bar3hAnemeM kaunasI buddhimAnI hai ? honeke pahale hI, usameM rahanekA sukha-svapna dekhate haiM, ve hI buddhimAnI isameM hai ki galatI ho hI nahIM aura yadi hogaI apane saccoMkA bacapanameM byAhakara eka svargIya-sukha lUTanA hai to bhaviSyameM saceta rahA jAya / eka galatIko chipAneke cAhate haiN| samajhameM nahIM pAtA ki jIvanakI zuruvAta honeke lie galatiyoMke samudra meM kyoM kUda par3eM? isalie ki Az2Ada pahale hI unake Upara vivAhakA bhArI boma rakhakara unake hokara galatiyoMse aThakheliyAM karate raheM? corI to kareM jIvanako ve kyoM nahIM phalane-phUlane denA cAhate ! kyoM ve lekina andheremeM kareM. ujAlemeM nahIM ? aphasosa! unake darlabha aura zrAnandamaya vidyArthI jIvanako kucala denA aura phira ekakI badanAmIkA phala samAjake saba stambhoM cAhate haiM aura kyoM una svachanda vihArI murArike samavayaska ko kyoM mile ? eka badanAmIse bacaneke liye haz2AroM bAlakabAlaka-bAlikAoMko vivAhakI aMdherI koTharImeM loheke mi lAhaka bAlikAnoMkA amUlya jIvana kyoM barabAda kiyA jAya? milAna kivAr3oMse banda kara denA cAhate haiM, aura aisA kara kaunasA agara gharake kisI eka kaunemeM pAgakI cinagArI sulaga gaI paukika sukha dekhanA pasanda karate haiN| hai to usako bar3hanese rokanA cAhie na ki gharabharameM AgakI ___bahutase loga kahate haiM ki janda vivAha na karaneke kAraNa lapaTeM lagAdI lAe~ / jina bAlaka-bAlikAoMkA samayase aAjakalake lar3ake-lar3akI bigar3a jAte haiM aura samAjameM bada- pahale hI brahmacarya bhaMga ho jAtA hai, cAhe vaha vivAhakI nAmI honekA Dara rahatA hai isaliye samAja aura hamAre gharoMkI viDambanAke prAimeM huA ho yA vivAha ke pahale huA ho, lAja rakhaneke lie lar3akiyoMkA to vivAha dasa-gyAraha varSakI durAcAra hI hai| bhale hI una donoM meM samAjake kAnUnakI dRSTi avasthA taka kara hI denA caahie| aisA kahane vAloMko se eka pApa na ho aura eka pApa ho kintu Izvara aura nyAya vicAranA cAhie ki lar3akiyoMkA jalda vivAha karake ve kI dRSTimeM ve donoM hI ekase pApa haiM aura usI pApake phalase samAjako aura ina cUne miTTIke gharoMko kisa prazaMsA aura Aja hamArA samAjarUpI zarIra galita kodakI gadhise Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 anekAnta [ varSa 4 - vyathita aura duHkhita manuSyakI taraha jarjarita ho rahA hai| bala-hIna santAne paidA hone lagatI haiM, kAraNa bAla-dampatiyoM isalie bAlaka-bAlikAoMkA asamayameM vivAha kara samAja- ke jo santAneM hoMgI ve nirbala aura ayogya hI hoMgI / ko badanAma honese bacAnekI bhAvanA rakhanA mahAn mUrkhatA samAjakA bhaviSya uttama santatipara hI hai| jaba vahI ThIka hai| cAhe hama kisI bhI raSTise vicAra kareM, bAla-vivAha hara na hogI to usakA patana avazyambhAvI hai aura saca dekhiye samaya aura hara hAlatameM anucita hI hai| to vahI Aja kala ho rahA hai| agara hama apane jJAna netrako cAroM ora phailAkara dekheMge ataH choTI avasthAmeM vivAha karanA vyakti aura samAja to mAlUma hogA ki asamayameM kie gae vivAhakA pariNAma donoM hI ke liye ahitakara hai aura tadanusAra kamase kama vyakti aura samAja donoM hI ke lie bhayaMkara hotA hai| sarva- 14 varSake pahale bAlikAoMkA aura 20 varSake pahale prathama bAlaka-bAlikAoMke svAsthya aura zarIrapara isakA bAlakoMkA vivAha bhUlakara bhI nahIM karanA caahie| ghAtaka prabhAva hotA hai| zarIra bImAriyoMkA ghara ho jAtA isa avasthA kramake siddhAntake uparAnta bhI hara eka hai| mukha udAsa aura phIkA dikhalAI par3atA hai| kisI bhI ___ vyakti yaha dekhe ki pAyA vaha vivAhakI jummevArIko saMbhAkAmake karanemeM tabiyata nahIM lamatI hai| cAroM ora nirAzA laneke liye pUrNataH samartha ho sakegA yA nhiiN| mAna lIjiye aura aMdhakAra hI andhakAra dikhalAI detA hai| jahAM yauvanakI eka puruSa kisI saMkrAmaka rogase bImAra hai to use bhUlakara umaMga aura sphUrti honI cAhie vahAM udAsI aura bAlasya bhI eka bAlikAkA jIvana khataremeM nahIM DAlanA cAhie / kA kAjA ho jAtA hai| sArI zakti nicor3akara nikAla lI isI taraha yadi koI strI bhI aisI hI bImArImeM phaMsI ho to jAtI hai aura usakI jagaha nirbalatA aura nAtAkatIkA use kisIke gRhastha jIvanako duHkhita nahIM karanA cAhie / sAmrAjya chAyA rahatA hai| becArI bokI hAlata to aura jo strI vivAha kare use yaha mI dekhanA cAhiye ki gRhasthAzrama bhI dayanIya ho jAtI hai| 15-16 varSakI avasthA taka to hama ke uttaradAyitvako jhelaneke liye vaha kahAM taka samartha hai ? unake sAmane do-do tIna-tIna bacce khelane lagate haiN| jisa puruSoM ko yaha dekhanA cAhiye ki ve gRhasthIke kharcakA bhAra avasthAmeM unako apane zarIrakI bhI sudha nahIM hotI hai. uThAnemeM kahAM taka samartha ho sakeMge? aisA dekhA gayA hai ki usameM baccoMke bojhase ve aisI daba jAtI haiM ki phira janma kara janma jina logoMke pAsa apanI AjIvikAkA kucha bhI sAdhana nahIM ra bhAbI hI rahatI haiN| isake atirikta tapedika, pradara Adi hai unhoMne vivAha karake apane aura apanI strI donoM hI kA bhayAnaka bImAriyoM kI zikAra ho jAtI haiN| isI taraha jina jIvana naSTa kara diyA hai| kabhI-kabhI to aise asaphala sapanoM zAdI ho jAtI hai unakI zikSAkA krama bhaMga ho dampatiyoMke jahara khAkara mara jAne takake samAcAra sunane meM jAtA hai aura ve ucca zikSA nahIM grahaNa kara skte| yahAM para Ate haiN| vivAha koI itanI z2arUrI cIja nahIM hai jo apanI koI jI taka ki paruSa-vidyArthI apanI zrAjIvikA calAne yogya zikSA vyaktigata paristhitiyoMke uparAnta bhI kiyA hI jaaye| se bhI baMcita kara diye jAte haiM aura chAtrAe~ apanI gRhasthI hamAre samAjameM eka bAta yaha bhI dekhI jAtI hai ki ko sucArurUpase calAnekI zikSA bhI prApta kie binA raha paraSoMke liye to phira bhI binA byAhe raha jAnA logoMkI jAtI haiN| dRSTimeM khaTakatA nahIM hai kintu avivAhita bahaneM athavA , sAmAjika dRSTile vicAra kareM to samAjameM ayogya aura vilambase vivAha karane vAlI bahaneM unakI naz2aroM meM bahuta Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] vivAha kaba kiyA jAya 166 adhika khaTakatI haiN| ve jaba aisI kisI bhI bahanako dekhate prAdinAtha purANako par3hane vAle jAnate haiM ki bhagavAn zrAdihaiM to bar3A Azcarya prakaTa karate haiM aura usakI bar3I-bar3I nAthakI suputriyoMne avivAhita jIvana hI pasanda kiyA aura TIkA TippaNiyAM hone laga jAtI haiN| maiMne bahuta-sI bahanoMko ve vivAhake bandhanameM nahIM pha~sI / yaha ThIka hai ki eka lambe dekhA hai jo janmabhara avivAhita raha kara samAja va dezakI samayase samAjameM lar3akiyoMke avivAhita rahanekI cAla nahIM sevA karanA cAhatI haiM, lekina samAjake loga usakI tarapha rahI hai, lekina yadi koI bahana vartamAna samayameM bhI janmabhara aMgulI uThAkara use jabaradastI byAhake anAvazyaka phandemeM avivAhita rahanA cAhe to samAjako isameM koI ujra nahIM phAMsa dete haiM aura jo apane kisI uddezyakI siddhike liye honA cAhiye balki usako protsAhana dekara aisA prAdarza derase vivAha karanA cAheM. unako jaldI hI vivAha ke baMdhana jArI rakhaneke liye anya bahanoMke hRdayameM bhI utsAha paidA meM bAMdha dete haiN| aura to aura aisI bahanoMke sambandhameM nAnA karanA caahie| mahilAoMke avivAhita raha kara zrAdarza tarahake vAhiyAta zabda kahe jAte haiM jo vAstavameM samAja aura jIvana vyatIta karanekA koI bhI zAstra, smRti yA sUtra virodha usameM rahane vAle logoMke kSudra aura kutsita hRdayakA prati- nahIM karatA hai| aisI hAlatameM yadi mahilAe~ bhI avivAhita bimba haiN| kahate haiM avivAhita rahakara zrAdarza jIvana vyatIta jIvana vyatIta kareM to koI bejA nahIM hai| hama dekhate haiM ki karanA prAcIna prAcAryoM ne manuSyajIvanakI saphalatA batalAI hamAre samAjameM aura dezameM koI viralA hI yugala aisA hogA hai to phira aisI saphalatA puruSa hI prApta kara sakata ha striyA jo sacamuca vivAhakA madhura aura vAstavika phala prApta karatA kyoM nahIM kara sakatI ? puruSoMke sambandhameM bhI yaha dekhaname ho varanA hara jagaha usakI kaTutAe~ hI naz2ara AtI haiN| pAyA hai ki jo puruSa vivAhita nahIM hote haiM ve samAjakI isakA eka mAtra kAraNa yahI hai ki kisI bhI yugalakA vivAha naz2aroMmeM kucha halake darjeke samajhe jAte haiN| agara koI 20, hote samaya isa bAtako qataI bhulA diyA jAtA hai ki prAyA 25 varSakA yuvaka kisIke sAtha bAtacItake samparka meM AtA use vivAhakI AvazyakatA bhI hai yA nahIM athavA vaha isakI hai to usase sAdhAraNa nAma gAMva Adi pUchaneke bAda yaha yogyatA bhI rakhatA hai yA nhiiN| aisI hAlatameM samAjako savAla hotA hai ki ApakA vivAha kahAM huA ? yadi isa cAhiye ki avivAhita rahane athavA vilambase vivAha karane savAlakA javAba pUchane vAleko inkArIke rUpameM milatA hai kI strI-puruSoM kI svatantra icchAmeM koI pratibandha na lagAe to tatkSaNa hI vipakSI puruSake hRdayameM usake prati kucha kama aura unako anAvazyaka tathA unakI paristhitiyoMse mela nahIM z2ora khyAlAta paidA ho jAte haiN| yaha vAtAvaraNa hamAre hI khAne vAle vivAhake sambandhameM par3aneke liye kabhI vivaza na dezameM hai varanA aura vilAyatoMmeM haz2AroM hI strI-puruSa apanI kre| aura hara eka vyaktiko bhI cAhiye ki vaha svayaM bhI paristhitiyoM ke anusAra janmabhara avivAhita rahakara Adarza apane liye vivAhakI pUrNa AvazyakatA mahasUsa kara tathA jIvana vyatIta karate haiM aura haz2AroM hI strI-puruSa bar3Ise bar3I apane cAroM tarafakI paristhitiyoMkA khUba avalokanakara vivAha avasthAmeM, jaba ve apane lie vAstavameM vivAhakI AvazyakatA ke liye kadama uThAve / vivAha kaba kiyA jAya, isakA ekamahasUsa karate haiM, vivAha karate haiM / yahI kyoM ? purANoM meM to Apa aise haz2AroM strI-puruSoMke udAharaNa dekheMge jinhoMne mAtra uttara yahI saMgata hosakatA hai aura aisI sthitimeM kiyA janmabhara avivAhita rahakara Adarza jIvana vyatIta kiyaa| huA vivAha hI madhura aura uttama phala pradAna kara sakatA hai| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'munisuvratakAvya' ke kucha manohara padya ( lekhaka - paM0 sumeracaMdra jaina divAkara, nyAyatIrtha, zAstrI, B. A. LL.B. ) 8888333 saMskRta sAhityodyAnakI zobhA nirAlI hai, usake ramaNIya puSpoMkI sundaratA, aura lokottara saurabha kI chaTA kabhI bhI kama na hokara avinAzI-sI pratIta hotI hai / Aja jo vizAla saMskRta-sAhitya prakAzameM AyA hai, usako dekhakara vizvake vidvAn saMskRta bhASAko bahuta mahatvapUrNa samajhane lage haiN| Aja adhika mAtrA meM jaina logoM ke nimittase jainetara racanAe~ prakAzita hokara paThanapAThana AlocanakI sAmagrI banI haiM, isa kAraNa bahuta logoM kI yaha bhrAnta dhAraNA-sI bana gaI hai ki saMskRta amarakoSa meM jaina AcAryoMkA koI bhAga nahIM hai / bhAratIya aneka vidvAna vAstavikatA se paricaya rakhate hue bhI apane sampradAya ke prati anucita snehavaza satyako prakAzameM lAne se hicakate the / svayaM saMskRta bhASA ke kendra kAzI meM kucha varSa pUrva jaina graMthoMko par3hAne yA chUne meM pApa samajhane vAle prakANDa brAhmaNa paMDitoM kA bolabAlA thA / aisI sthiti aura pakSapAta ke vAtAvaraNa meM loga jainAcAryoMkI sarasa evaM prAraNapUrNa racanAoMke AsvAdase aba taka jagatko vaMcita rahanA pdd'aa| isa andhakAra meM prakAzakI kiraNa hameM pazcimameM milI / jarmanI Adi ke udArAzaya saMskRtajJa videzI vidvAnoMkI kRpAse jainasAhityakI bhI vidva nmaNDalake samakSa carcA hone lagI aura usa ora adhyayana-premiyoMkA dhyAna jAne lgaa| phira bhI abhI * amarakoSa nAmakA koSagrantha jaina vidvAnkI kRti hai, ise aneka udAra vidvAn mAnane lage haiM / bahuta thor3A jaina sAhitya logoMke dRSTigocara huA hai / udgha racanAe~ to abhI aprakAzita dazA meM haiM / mahAkavi vAdIbhasiMhake zabdoM meM 'amRta kI eka ghUTa bhI pUrNa AnaMda detI hai / isI bhAMti upalabdha aura prakAzameM Ae alpa jaina sAhitya ko dekhakara bhI aneka vizruta vidvAn Azcarya meM haiM / udAracetA DA0 harTala to yaha likhate haiM "Now what would Sanskrit poetry be without this large Sanskrit literature of Jains. The more I learn to know it the more my admiration rises." 'maiM aba nahIM kaha sakatA ki jainiyoMke isa vizAla saMskRta-sAhitya ke abhAva meM saMskRta kAvya-sAhi tyakI kyA dazA hogii| isa jaina sAhitya ke viSaya meM merA jitanA jitanA jJana bar3hatA jAtA hai, utanA utanA hI merA isa ora prazaMsanakA bhAva bar3hatA jAtA hai|" jaina graMtharatnoM ke adhyayana karane vAle DA0 harTala ke kathanakA akSarazaH samarthana karate haiM aura kareMge / jinhoMne bhagavajjina sena, somadeva, haricaMdra, vIranaM da AdikI amara racanAoM kA pArAyaNa kiyA hai, ve to jaina sAhityako vizvasa hityakA prANa kahe vinA na rheNge| jaina sAhityakI eka khAsa bAta yaha bhI hai ki usameM rasikoM kI tRpti ke sAtha meM unake rja vanako ujvala aura unnata banAnekI vipula sAmagrI aura zikSA pAI jAtI hai / jaina racanAoMkA manana karanevAle vidvAn + pIyUSaM nahi niHzeSaM pibanneva sukhAyate / ' Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 ] munisuvratake kucha manohara padya 171 unakI mahattAko kabhI bhI nahIM bhulA sakate haiM / eka mAlUma par3atI hai / vIra bhagavAnako kSIrasAgarakI udAharaNa lIjiye : upamA dI, vANIko sudhAkI, subuddhiko kalaziyoMkI 'mahAvIrASTaka stotra' eka choTIsI aSTazlokamayI tathA vibudha-vidvAnoMke adhipa-svAmI gaNadhara devAdi zikhariNI chaMdakI racanA hai| use hindavizvavidyAlaya ko devondroMkI upamA dI hai / vAstavameM chadmasthoMke ke pUrva upakulapati tathA saMskRta vibhAgake adhyakSa sAmayizamika jJAnameM choTI kalaziyoMkI kalpanA bahuta suMdara hai| priMsipala e0 bI0 dhrava ema0 e0 sunakara bahuta AnaM kavi prasiddha jainAcAryoM ke nAmollegvake sAtha dita hue aura unhoMne apane bhASaNameM jainasAhitya apanA maMgalAtmaka bhAva kaisA bar3hiyA nikAlate haiM kI khUba hI mahimA btaaii| usa dekhie____ Aja bahuta sI racanAe~ prakAzameM AgaI haiM, una mahAkalakAd guNabhadrasUreH kA adhyayana karanevAloM ko rasa svAdanake sAtha sa.tha samaMtabhadrAdapi pUjyapAdAt / vaco'kalakaM guNabhadramastu yathArtha zAMti la bhakA saubhAgya milegaa| samantabhadraM mama pUjyapAdam // 10 // ___ yahAM hama terahavIM sadIka kavikulacUr3AmaNi 'yaha racanA akalaMkadevake prasAdase akalaMka, arhaddAsa mahAkavike munisuvratana tha bhagavAnake guNabhadrAcAryakI kRpAse guNa-bhadra guNoMse ramaNIya) (jo 20 veM tIrthakara haiM ) caritrako varNana karanevAle svAmI samaMtabhadra ke prasAdase samanta bhadra (saba orase 'munivratakAvya' kI kucha mArmika padAvaliyoMkA digda- maMgalarUpa) evaM pUjyapAda svAmIkI dayAse pUjya pAda rzana kraaeNge| isa dasasargAtmaka graMthameM kula 388 (satpuruSoM ke dvArA upAdeya ) hove / ' padya haiM, kintu ve saba bhAva, rasa aura camatkArase kavivara sarasvatI ko vaMdanIya samajhate haiM aura paripUrNa haiN| ve isa bAta ke viruddha haiM ki vAgdevIkA jagaha jagaha apane graMtha-nirmANakA kArya maMgalamaya ho, isa vAnarIke samAna nartana karAyA jAya / ve cAhate haiM ki zubha bhAvanAse kavivara kitanA manohara padya kahate haiM- vANIke dvArA jinendra guNagAna karanA ucita aura vIrAdivaH kSIranidhe pravRttA zreyaskara hai / tuccha puruSoMkA guNa-gAna karanA bhAratI sudheva vANI sudhiyA kalazyA / ___ kA apamAna karanA hai / dekhiye ve kyA kahate haiMvidhRtya nItA vibudhAdhipairme sarasvatIkalpalatAM sa ko vA saMvardhayiSyan jinapArijAtam / niSevitA nityasukhAya bhUyAt // 1-6 // vimucya kAMjIratarUpameSu vyAropayevyAkRtanAyakeSu // 10 // kSIrasAgararUpa mahAvIra bhagavAnase nikalI huI -'aisA kauna vijJa vyakti hogA, jo sarasvatIsubuddhirUpI kalaziyoM-dvArA gaNadharAdirUpa devendroM rUpa kalpa-latikAko vRddhiMgata karaneke lie jinendrarUpa dvArA sevita amRtarUpI jinendravANI mere avinAzI kalpavRkSako chor3akara viSavRkSake samAna adhamajanoMkA avalaMbana karAyagA? AnaMdakI utpAdikA hove / vAstavika bAta yaha hai ki vItarAgakA varNana ___ yahAM kSIrasamudrase kalazoM dvArA deva-devendroM dvArA karanese pApa kI vRddhi hotI hai| puNyahIna prANiyoMkA lAe gae jalameM jinavANIkI kalpanA bar3I bhalI kIrtana karanese pApakI prakarSatAvaza jJAnameM maMdatA hogI, Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 anekAnta [varSa 4 aisI sthiti meM 'sarasvatI-kalpalatA' sUkha jaaygii| nIma kaTu aura ikSu madhura rahate haiM usI prakAra satpuruSa ____ arhadAsa mahAkavi kahate haiM ki hamArI racanAkA aura durjana bhI haiN| inakI nindA tathA stutise merA dhyeya anya janoMkA anuraMjana karanA nahIM hai; unako koI bhI vizeSa prayojana siddha nahIM hogaa| AnaMda prApta ho, yaha bAta judI hai / sanmAnakI kavikA bhAva yaha hai ki satpuruSa apane svabhAvake AkAMkSA bhI isakA lakSya nahIM hai, yahAM dhyeya apane anusAra kRpA kareMge aura durjana apanI vilakSaNa aMtaHkaraNako AnaMdita karanA hai / kavike zabdoMmeM hI prakRtivaza doSa nikAlanesa mukha nahIM modd'eNge| jaise unakA bhAva suniye koI nImakI niMdA yA stuti karo, usakA kaTu svabhAva manaH paraM krIDayitu mamaitatkAvyaM kariSye khalu bAla essH| sadA rahegA hii| na lAbhapUjAdirataH pareSAM, na lAlanecchAH kalabhA ramante // 14 // bhagavAna munisuvratanAthake janmase punIta hone -'alpabuddhidhArI maiM lAbha-pUjAdikI AkAMkSA vAle rAjagRha nagarake unnata prAsAdoMkA varNana karate hue se isa kAvyako nahIM banAtA hU~ kintu apane aMtaH apahnati alaMkArakA kitanA sundara udAharaNa peza karaNako AnaMdita karaneke lie hI maiM yaha kArya karate haiM, yaha sahRdaya loga jAna sakate haiN| karatA hU~ / gaja-zizu apane Apako AnaM.data karaneke unakA kathana hailie krIr3A karate haiM, dUsaroMko prasanna karanekI bha vanA naitAni tArANi nabhaH sarasyAH se nhiiN|' sUnAni tAnyAdadhate sukezyaH / ___yahA~ 'na lAlanecchAH kalabhA ramante' kI ukti bar3I yaduccasaudhAgrajuSo mRSA cet / prage prage kutra nilInamebhiH // 4 // hI manohAriNI hai| 'ye tArAe~ nahIM haiM kintu AkAza rUpI sarovarake namratAvaza mahAkavi kahate haiM, yadyapi merI kRti puSpa haiM, jinheM vahAMke ucca mahaloMke agrabhAgameM purANa-pArINa purAtana kavi-samrAToMke samAna nahIM hai; sthita striyAM dhAraNa karatI haiN| yadi aisA na ho to phira bhI yaha hAsyapAtra nahIM hai * / kAraNa, mahatvahIna kyoM pratyeka prabhAtameM ve vilIna hojAte haiM ?' zuktike garbhase bhI bahumUlya muktAphalakA lAbha hotA hai| ___ kavikA bhAva yaha hai ki AkAzake tArA AkAza jaina kAvyoMkI vizeSa paripATIke anusAra sajjana rUpI sarokrake puSpa haiM / gajagRhIkI ramaNiyAM apane durjanakA smaraNa karate hue kavivara upekSApUrNa bhAva kezoMko susajjita karane ke liye unheM tor3a liyA dhAraNa karate hue likhate haiM karatI haiM, isIse pratyeka prabhAtameM unakA abhAva dekhA tiktosti nimbo madhurosti cetuH svaM niMdatopi stuvatopi tahata / jAtA hai| duSTopyaduSTopi tato'nayorme ___tArAoMkA rAtrimeM darzana honA aura prabhAtameM lopa __ nindAstavAbhyAmadhikaM na sAdhyam // 1 // honA eka prAkRtika ghaTanA hai, kintu kavine apanI 'jisa prakAra apane prazaMsaka aura niMdakake lie kalpanA dvArA isameM navIna jIvana paidA kara diyaa| * kAvyaM karotyeSa kila prabandhaM paurastyavanneti hasantu sntH| dUsare sargameM bhagavAnake pitA mahArAja sumitrakA kiM zuktayo'dyApi mahAparAye muktAphalaM no suvate vimugdhAH15 varNana karate hue batAyA hai ki ve sajjanoMkA pratipA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 ] munisuvratakAvyake kucha manohara padya 173 lana karate the, kiMtu durjanoMkA nigraha karanemeM bhI tatpara varNana AtA hai, isI bAtako kavi apanI kalpanAke the| isase pratIta hotA hai ki jaina narezoMkI nItimeM dvArA kisa taraha sajAtA haidurjanoM kI pUjAkA sthAna nahIM hai / unheM to daNDanIya puSpAH pataMto nabhasaH sudhAMzoreNasya siMhadhvanijAtabhItaH / batAyA hai, jisase itara prajAko kaSTa na hove- padaprahAraiH patatAmuDUnAM zaMkAM tadA vidvato vitenuH // 4-37 // athAbhavattasya purasya rAjA sumitra itynvitnaamdheyH| AkAzase girate hue puSpa aisI zaMkA utpanna kriyArthayoH kSepaNa-pAlanArthadvayAt asatsat vissyaatsupuurvaat||2.1 karate the mAno siMhadhvanise bhIta hokara bhAgate hue caMdra bhagavAna munisuvrata jaba ma tA padmAvatIke garbhame mRgake caraNaprahArase girate hue nakSatroMkI rAzi hI ho| padhAre tabakI zobhAkA varNana karate hue kavi bhrAntimAna alaMkArake udAharaNadvArA jo hAsyalikhate haiM rasakI sAmagrI upasthita kI gaI hai, vaha kAvya marmajJoM sA garbhiNI siMhakizoragarbhA guheva merormRtaaNshugrbhaa| ke lie zrAnaMdajanaka haiveleva siMdhoH smRtiratnagarbhA reje tarAM hemakaraMDikeva // 4-2 // mugdhApsarAH kApi cakAra sarvAnutphullavaktrAnkila dhUpacUrNam / _ 'garbhAvasthApanna mahArAnI padmAvatI isa prakAra rathApravAsinyaruNe kSipaMti hasaMtikAMgAracayasya budhyA // 5-31 zobhAyamAna hotI thI jaise siMhake bacce ko dhAraNa karane 'rathAgrabhAgameM sthita aruNa nAmaka sUryasArathi vAlI guhA, caMdramAko apane garbha dhAraNa karanevAlI ko aMgArakA puMja samajha eka bholI apsarAne usapara samudrakI velA athavA ciMtAmaNi ratnako dhAraNa karane dhUpakA cUrNa pheMka diyA; isase sabakA ceharA haMsIse vAlI suvarNakI maMjUSA zobhAyamAna hotI hai| khila utthaa|' ___ bhagavAnake janmasamaya sugaMdhita jalavRSTise pRthvI aise bhramapara kise haMsI nahIM AegI, jisameM kI dhali zAMta ho gaI thI, isa viSaya meM bar3I saMdara vyaktiko agni piMDa samajhakara usapara koI dhUpa isa kalpanA kI gaI hai- . lie kSepaNa kare ki usakI samajhake anusAra usase rajAMsi dharmAmRtavarSaNena jinAMSuvAhaH zamayiSyatIti / dhUmrarAzi udita hone lagegI ? nyavedayanambudharA nitAMta rajoharaigaMdhajalAbhivaH // 4-30 // bhagavAnake janmAbhiSekake nimitta jala lAneko 'jinabhagavAnarUpI megha dharmAmRtakI varSA dvArA devatA loga kSIrasAgara pahu~ce, usa samayake pApabha vanAoMko zAMta kareMge, isI bAta ko sUcita sAgarakA kitanA suMdara varNana kiyA gayA hai karane ke lie hI mAno meghoMne sugandhitajalakI vRSTise yaha kavijana dekheN| yaha to kavisamaya-prasiddha bAta hai dhUlirAziko zAMta kara diyA thaa| ------ ki devatA samudrakA maMthana kara lakSmI Adi ratna - yaha sprekSA aisI suMdara hai ki AgAmI yaha akSa nikAla kara legae the; usI kalpanAko dhyAnameM rakhakara szaH satya hotI hai; ataH kalpanAkA rUpa dhAraNa karane kavi varNana karatA hai nipIDya lakSmImapahRtya cakrire ThakAH svaka jiivnmaatrshessk| vAlI yaha bhaviSyavANIke rUpameM pratIta hotI hai| apIdamAyAMtyapahamityagAdapAMnidhirvepathumUrmibhirna tu // 6-14 // bhagavonake janmasamaya devoMdvArA zrAnaMdAbhi- are pahale ina Thaga devatAoMne hameM pIDita kara vyaktike rUpameM AkAzase puSpoMkI vRSTikA graMthoMmeM hamase lakSmI chIna lo aura hamAre pAsa kevala jIvana Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 anekAnta (jala) bhara bAkI rahA; Aja ye use bhI apaharaNa karane ko gae haiM isIlie bhaya se kSIrasAgara kaMpita ho uThA, na ki taraMgoM se kaMpita huA / bhagavAna ke abhiSeka jalako loga bar3e Adara ke sAtha grahaNa karatehaiM, vahAM bhagavAna munisuvratanAthakA merupara mahAbhiSeka huA, 'usake sugaMdhita gaMdhodaka meM devatAoMne khUba snAna kiyA / ' iMdra bhagavAnakA jAtakarma kiyA, pazcAt nAma karaNa saMskAra kiyA, yahAM nAmakI anvarthatA bar3e suMdara zabdoM meM batAI gaI hai-- kariSyate munimakhila' ca sutrataM, bhaviSyati svayamapi suvrato muniH / vivecanAditi vibhurabhyadhAyyasau, viDaujasA kila munisuvratAkSaraiH // 6-43 // svayaM samIcIna vrata saMpanna muni ( suvrata - muni) ho kara saMpUrNa muniyoMko vratasaMpanna ( muni suvrata ) kareMge yaha socakara iMdrane munisuvrata zabdoM meM unakA nAma - karaNa kiyA / zAstroMmeM varNana hai ki bhagavAna ke aMguSTha meM iMdra mahArAjane mRta lipta kara diyA thA, ataeva usake dvArA apanI abhilASA zAMta honepara unhoMne mAtAke dugdhapAnameM apanI buddhi nahIM kI / isa prasaMga meM kavi kahatA haijinArbha kasyendriya-tRptihetuH kare babhUvAmRtamityacitram / citraM punaH svArthasukhaikahetuH taccAmRtaM tasya kare yadAsIt // 7-3 / / jina - zizukI iMdriya-tRpti ke lie hetubhUta amRta hAthameM thA, yaha AzvaryakI bAta nahIM hai; Azcarya to isameM hai ki unake hAthameM apane sukhakA eka mAtra kAraNa amRta-mokSa bhI thA / koI yaha socatA hogA ki nisargaja avadhijJAna samanvita hone ke kAraNa bAlyakAla meM bhagavAnameM bAla sulabha krIr3AoMkA abhAva hogA, aisI kalpanAkA [ varSa 4 nirAkaraNa karate hue mahAkavi kahate haiMsa jAnucArI maNimedinISu svapANibhiH svapratibimbitAni / puraH pradhAvatsurasUnubudhyA pratADayannATayati sma bAlyaM // 7-7 'maNikI bhUmipara apane ghuTanoMke balapara calate hue jinendra zizu apane pratibimboMko daur3ate hue devazizu samajhakara tAr3ita karate hue bAlyabhavakA abhinaya karate the / vaha dRzya kitanA AnaMdaprada nahIM hotA hogA, jaba trijJAnadhArI bhagavAna kI aisI bAlasulabha krIr3AzroMkA darzana hotA thA / usa zaizavakA yaha varNana bhI kitanA manohara hai-- zanaiH samutthAya gRhAMgaNeSu surAMganAdattakaraH kumAraH / padAni kurvankila paMcaSANi papAta tadvIkSaNadIna catuH // 7-8 // 'dhIrese uThakara devabAlAoM kI karAMguli pakar3a vaha kumAra gRhAMgaNa meM pAMca, chaha Daga calakara devAMganA ke rUpadarzana se khinnadRSTi ho gira par3e / ' janmase atula balase bhUSita jinendrakumAra kI uparyukta sthiti vAstavameM isa bAtakI dyotaka hai ki bAlya avasthAvaza hone vAlI bAtoMke apavAdarUpa bhagavAna nahIM the / jinendra bhagavAna munisuvratane jaba sAmrAjyapada grahaNa kiyA, taba unake darzanoM ko Ane vAle narezoM kA mahAna samudAya ho jAtA thaa| isI bAta ko kahAkavi batAte haiM bhaktu N jinendraM vrajatAM nRpANAM camUpadoddha taparAgapAlyA / vihAya cetAMsi palAyamAna kapotalezyAkRtiranvakAri // 7-26 'jinendrakI ArAdhanA karaneke lie jAnevAle narezoMkI senA ke padAghAta se ur3atI huI dhUlirAzi aisI mAlUma par3atI thI, mAnoM aMtaH karaNa chor3a kara jAtI huI kapota lezyA hI ho / ' bhagavAna munisuvrata rAjya meM kise kaSTa ho sakatA hai, ? sacetana vastukI anukUlatAkI bAtato kyA, zrace Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] munisuvratakAvyake kucha manohara padya 175 tana padArtha taka jahAM anukUla vRtti dhAraNa karate the| isa prasaMgapara eka zaMkA yaha utpanna hotI hai, ki isa viSayameM dekhie kavi zrI ahahAsa jI kyA AhArake anaMtara bhagavAna munisuvratanAthane kaise kahate haiM madhuravANIsa yathAyogya pArzarvAda diyA ? kyoM ki jine'vanI rakSati sAgarAntAM ny-prtaap-dvy-diirgh-netre| yaha prasiddha hai ki dIkSA leneke anaMtara jinendra 'vAcaM kasyApi nAsIdapamRtyurItiH pIr3A ca nAlpApi babhUva loke // 28-7 yama.' hote haiM, isIse unakA stavana 'mahAmaunI' _ 'naya aura pratApa rUpa do vizAla netradhArI jinendra zabdase kiyA jAtA hai| jo ho yaha viSaya dhyAna dene ke dvArA sAgarapardhanta vistRta pRthvIke zAsana karanepara yogya hai avazya / yahA~ yaha bAta bhI dhyAna dene yogya jagatmeM kisIkA na to akAla maraNa hotA thA, na hai ki bhagavAna tapovanameM 'gajendragati' se gae / Aja Iti (ativRSTiyAdikA upadrava) aura na kisIko thor3A koI loga sAdhuoMke gamanameM maMdagatike sthAna meM sA kaSTa hI hone pAtA thaa| unakI drutagati (Quick March ) ko ucita vAstavameM sazosanake lie yadi nIti aura batAte haiM, unheM isa prakaraNako dhyAnameM lAnA cAhiye / pratApakA sAmaMjasya hai, taba sarvatra zAMti evaM samRddhi prasaMgavaza varSAkA varNana karate hue mahAkavi vicaraNa karatI huI naz2ara aaygii| manohara kalpanAko ina zabdoMmeM batAte haiM nIraMdhramabhrapaTalaM pihitAkhiladya . bahuta samaya taka nItipUrNa zAsana karaneke anaMtara bhejetarAM vidhRtadIrghatarAM budhAram / eka bAra eka gajarAjako dharmadhAraNameM tatpara dekhakara devyAH kSitarupari laMbitadIrghamuktAbhagavAnake cittameM vairAgyakI jyoti jAga utthii| usa mAlaM vizAlamiva dhAtRkRtaM vitAnam // 1.16 // samaya unhoMne apane mAtA-pitAko samajhAkara apane saMparNa AkAzako DhAMkane vAlA nivir3a meghamaMDala, vijaya nAmaka putrake kaMdhepara sAmrAjyakA bhAra rakhakara jisase moTI 2 jalakI dhArA nikala rahI thI, aisA dIkSA lI ('prAjyaM niyojya tanaye vijaye svraajy')| zobhAyamAna ho rahA thA, mAno pRthvIdevIke Upara dIkSA leneke bAda bhagavAnane rAjagRhake nareza vidhAtAne vizAla caMdovA tAna diyA ho, jisameM mahArAja vRSabhasenake yahA~ AhAra grahaNa kiyA, usa lambI aura bar3I muktAmAlAe~ TaeNgI huI haiN| prasaMgameM mahAkavi varNana karate hue kahate haiM- kaisI vilakSaNa kalpanA hai ! AkAzako DhA~kane muniparivRDho nirvatyaivaM tanusthitimuttamA, vAle meghamaMDalako to caMdovA banAyA, aura moTI mRdumadhurayA vAcA zAsyaM vidhAya yathocitaM / ... dhAravAlI jalarAziko muktAkI mAlikAe~ ! . munisamudayairakSivAtaizca pauranRNAmanuvrajitacaramaH isI varSAke viSaya meM Age kavi kahatA haipuNyAraNyaM gajendragatiyayau // 8-23 // rejuH prasRtya jaladhiM paritopyazeSa munIndrane uttama AhArako grahaNa karake sumadhura meghA muhumuhurabhiprasRtAbhrabhAgAH / vANIse AzIrvAda dekara munisamudAya evaM puravA AdAnavarSaNamiSAt payasAM payodhi siyoMke netra samUha ke dvArA anugata gajendrake samAna vyomApi mAnta iva saMzayitAzayena // 1-17 // maMda gatise tapovanameM praveza kiyaa| 'bAra bAra jala lAneke lie jaladhikI bhora Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa / vistRta rUpase gae hue aura varSaNake bahAnese punaH itthaM suduHsahatuSAratuSAvapAtaiH punaH saMpUrNa dizAoMko vyApta karate hue megha aisa nirdagdhanIrajakule samaye'pi tasmin / mAlUma hote the, mAno zaMkAkula ho bAra bAra AkAza mlAnAni naiva kamalAni mahAnubhAvo yasyAH sthitaH sa bhagavAn saritaH pratIre // 6-34 aura samudrako nApate the' / meghoMkA samudrase jala lAnA aura AkAzameM phailakara varSA karanA sAdhAraNa jagatke isa prakAra asahya himake patanase naSTa hue kamaloM se yukta usa zIta kAlameM jisa sarovarake taTapara bhagavAn lie koI bhI camatkRtipUrNa bAta nahIM mAlUma par3atI; kintu mahAkavi apanI alaukika dRSTimeM meghake dvArA virAjamAna the vahAM ke kamala mlAna nahIM hue the / isase samudra evaM bhAkAzakI vizAlatAko nApatA hai, aura yaha bhagavAnakI lokottara tapazcaryAkA bhAva vidita hotA hai| ____ jaba bhagavAnakI anupama evaM nizcala tapazcaryA dekhatA hai, isa nApameM bar3A kauna aura choTA kauna hai ? ho rahI thI, taba unake teja evaM tapazcaryAke pratApase himaRtuke viSayameM kavi mahodaya kyA hI anUThI tapovanake saMpUrNa vRkSa puSpa-phalAdise suzobhita hogae kalpanA karate haiM the| isa viSayameM kavikalpanA karate haiM, ki apanI satyaM tubArapaTataiH zamino na ruddhAH siddhaH punaH paricayAya himatu lkssmyaa| zAkhArUpI hAthoM meM puSpa-phalAdi prahaNakara vRkSa bhagachannA dukUlavasanairnu paTIrapaMka - vAnakI pUjA hI karate the, aisA pratIta hotA hai ke / rliptA nu mauktikaguNairyadi bhUSitA nu // 1-33 // jaba bhagavAnako kaivalyakI prApti huI, taba unakI 'yaha bAta ThIka hai ki khaGgAsanase virAjamAna dharmopadeza dene kI divya sabhA-samavazaraNakI racanA munigaNa himapaTalase AvRta nahIM haiM kintu kahIM huI, usake viSayameM kavivara kahate haiM :- . mokSalakSmIse paricaya prAptike nimitta mahIna vastroMse __ strIbAlavRddhanivahopi sukhaM sabhAM tAm AcchAdita to nahIM haiM ? athavA kahIM zrIcaMdanase aMtamuhUrtasamayAMtarataH prayAti / liptadeha to nahIM hai ? athavA muktAmAlAoMke dvArA niryAti ca prabhumahAtmatayAzritAnAM bhUSata to nahIM hai ? nidrA-mRti-prasava-zoka-rujAdayo na // 10-45 ___ yahA~ ka va himAcchAdita muniyoMke dehako mukti- usa samavazaraNameM strI, bAlaka, vRddhajanoMkA samulakSmIse sammelanake lie mahInavastrase AcchAdita dAya sAnaMda aMtarmuhUrtameM zrAtA jAtA thaa| jinendradeva yA zrIcaMdanase liptapanekI yA muktAoMse suzobhita- ke mAhAtmyavaza Azrita vyaktiyoMko nidrA, mRtyu, panekI kalpanA karate haiN| himaRtumeM zarIrakA himase prasava, zoka, rAgAdi nahIM hote the AcchAdita honA bahirdRSTi prANiyoMkI apekSA bhISaNa graMthakArane yaha bhI batalAyA hai ki tatvopadezake hai, kintu brahmadRSTivAle tapasviyoMkI dRSTimeM vaha AnaMda anantara bhagavAnake vihArakI jaba velA AI taba evaM pavitra bhAvoMko protsAhana pradAna karanevAlI - *zrImantamenamakhilAciMtamAtmadhAma sAmagrI hai| prAptaM svayaM sapadi tadvanabhUjaSaNDam / aisI bhISaNa sardI meM bhI bhagavAna munisuvrata zAkhAkareSu dhRtapuSpaphalapratAnam tapazcaryAsa vimukha nahIM the zrAsIdivArcayitumudyatamAdareNa || 10-1 // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] munisuvratakAvyake kucha manohara padya 177 pahalese hI isa bAtako ja nakara indrake Adezase jisa jisa pradezameM bhagavAnakA vihAra huA vahA~ prayANasUcaka bherI nAda huaa| isa sambandhameM ve vahA~ke jIvoMkA cirakAlIna virodha dUra ho gayA, kahate haiM aura unameM maitrI utpanna ho gii| jinendrakI sevAke samavazaraNamagre bhavyapuNyaizcacAla prasAdase loga saMpattizAlI hoge| chahoM RtuoMne sphuTa-kanaka-sarojazreNinA lokavaMdyaH / Akara vahAM AvAsa kiyaa|' surapatirapi sarvAn jainasevAnuraktAn kalitakanakadaMDo yojayan svsvkRtye|| 10-10 // isa prakAra isa graMthameM zrI ahaMhAsake mahAkavila 'bhavya jIvoMke puNyasa samavazaraNa nAmakI dharma- evaM camatkAriNI pratibhAke pada padapara udAharaNa sabhA Aka.za mArgase calI / vikasita ratnavAle vidyamAna haiN| kevala mahAkavikI kRtikA kucha rasAkamaloMke Upara tribhuvanavaMdita munisuvratanAtha cle| svAda ho jAya, isa uddezyase kucha mahatvapUrNa padya kanakadaMDadhArI indra bhI jinendrakI sevAmeM anurakta sabhI prakAzameM lAe gae haiN| logoMko apane apane kArya meM lagAte hue cale / ' sAhitya marmajJoMkI jijJAsAko jAgRta karanAmAtra ___ bhagavAna munisuvratake yogajadharmakA prabhAva kavi hamArA uddezya thA, ataH vizeSa rasapAnake lie ve isa prakAra batAtA hai| pUrNa graMtha * kA avagAhana kreN| galitaciravirodhAH prAptavaMtazca maitrI mitha iva jinasevAlaMpaTAsaMpadiddhAH *isa graMthakA mUla suMdara saMskRta TIkA sahita evaM sAdhAraNa SaDapi ca Rtavaste tatratatrAnvagacchan hindI TIkA samanvita jainasiddhAnta bhavana aArAse 2) meM vyavaharadayamIzo yatra yatraiva deze // 10-5 // prApta ho sakatA hai| "yadi adhikakI prApti cAhate ho to jo kucha tumhAre pAsa hai usakA uttamottama upayoga kro|" "pragati bAharase nahIM AtI, andarase hI utpanna hotI hai|" "apanI burAI sunakara bhar3aka uThanA unnatimeM bAdhaka hai / " "unnati eka ora jhukanemeM nahIM, cAroM ora phailane meM hotI hai|" "hamArI pragatimeM bAdhaka honevAlI sabase bar3I vastu hai-ashissnnutaa|" "binA zrAtmavizvAsake sadajJAnakI prApti nahIM hotii|" -vicArapuSpodyAna Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaitAnakI guphAmeM sAdhu (anu0-DAkTara bhaiyAlAla jaina, sAhityaratna ) .. [ isa lekhake pAtra sthUlabhadra pUrvAvasthAmeM vezyA-sevI the, pazcAt eka mahAn yogI hogaye the / uttarAvasthAmeM guru unheM vezyAgRhameM hI caturmAsa vyatIta karanekI anumati dete haiM aura usase amUlya tatvajJAna ( Philosophy ) pragaTa karate haiM / ] saMbhUtivijaya-bhadra ! nidAna tumane kaunase hRdayakA khaTakA, koI khaTakA nahIM hai, kintu vaha kisI sthAnameM yaha caturmAsa vyatIta karanA nizcita kiyA bhavya jIvake apUrva adRSTa vizeSake prakampakI pratihai ? anya saba sAdhuoMme apane apane sthAnakA dhvani hai / tAna ! tumheM kaunasA khaTakA hai ? nizcaya kara liyA hai aura ve hamArI sammatikI kasauTI sthUla-prabho ! jitanA Apa samajhate haiM utanA para car3hakara sunizcita bhI ho cuke haiN| kala prAtaHkAla niHsvArthI maiM nahIM hU~ aura mujhe jA khaTakatA hai. vaha hama sabako yahAMse prasthAna karanA hai| svArthakA kA~TA hI hai| jisa ora hRdayakA khiMcAva sthUlabhadra-dayAsAgara ! maiM bhI bahuta samayase isI hotA hai kyA vahA~ svArthakI durgandha honA sambhava cintAmeM hU~; parantu mere hRdayakA jisa dizAkI ora nahIM hai ? jhukAva hai, vahAM nivAsa karanemeM mujhe eka bhArI khaTakA saMbhUti0-bhadra ! svArtha tathA pagarthakI prAkRta pratIta hotA hai aura usa kAMTeko hRdayase nikAla vyAkhyArUpI tumhArI prAtmAkI yaha bhUmikA aba bAhara karane ke prayatnameM maiM sarvadA niSphala hotA huuN| badala DAlanA ucita hai| ye purAnI vastue~ aba phaiMka Thaka rItise kucha bhI nizcita nahIM kara sktaa| do / cittake jisa aMzameMse svArtha utpanna hotA hai saMbhUtiH -tAta ! tuma apane vizuddha hRdayameM eka usImeMse parArtha bhI hotA hai| donoM eka hI gharake bhI Atmapratibandhaka bhAva hone kI zaMkA mata kro| maiM nivAsI haiN| tumhArA AtmanidAna bahuta samhAlapUrvaka karatA A - sthUla0-jo bAteM pahile Apake mugvase kabhI rahA huuN| tumhAre hRdayameM kaTIle vRkSoMkA uganA bahuta zravaNa nahIM kI, ve Aja sunakara jAna par3atA hai ki samayase banda ho cukA hai| vahA~ aba kalpavRkSoMkA sarvadAkI apekSA Aja Apa kucha viparIta hI vaha ramaNIya upavana zobhA de rahA hai| tisapara bhI yadi rahe haiM / svArtha tathA parArtha cittakaM eka hI bhAgase tumhAre hRdaya ko kisI prakArakI zaMkAkA anubhava ho janmate haiM, yaha bAta to Aja navIna hI mAlUma huI / rahA ho to usase kisI mahAbhAgya AtmAke apUrva saMbhUti0-adhika rake badalAvake kAraNa, vastukI hitakA saMketa hI saMbhavita hotA hai| atmatyAgI vyAkhyAmeM bhI pheraphAra hotA jAtA hai| AtmAke jisa Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] zaitAnakI guphAmeM sAdhu 176 adhikArameM svArtha tathA pagarthako paraspara meM zatruke to aba kSaya ho cukI hai, parantu kisI samaya jo samAna ginanA cAhie, vaha adhikArato tuma kabhIka mujhe indriyajanya Ananda detI thI tathA viSaya sukhakI pAra kara cuke ho| aba donoM hI tumhAre lie artha- parisImAkA anubhava karAtI thI, usI ajJAna bAlAhIna haiN| ve aba tumhAga sparza taka nahIM kara skte| ko, usake premakA badalA dene ke lie, maiM utsuka huuN| __ sthUla0-yaha dvanda kahA~ taka sambhava hai ? yaha bAta sahI hai ki maiM vahAM yAcanA karaneko nahIM saMbhUri-jahAM taka AtmA yAcanA karatA rahatA kintu arpaNa va raneko jAtA hU~, tathApi vaha apeNa hai, vahA~ taka / jyoMhI ya canA karanA banda huA- pUrvakI sthUla prItika uttara rUpa honesa, vahA~ bhI mujhe sabake lie detA hI rahe, apane lie kucha na rakhe- svArthakI hI durgandha AtI hai| saMsAra kozAke samAna jise jo cAhie usake pAsase le-aura dAna karaneka striyoMse bharA par3A hai, una sabapara anugraha karaneke abhimAnako tyAgakara, detA hI jAya, tyoMhI svArtha lie yaha citta AkarSita na hokara, kevala kozA hI tathA parArthakI bAlakoM-nAdAnoM ke lie bA~dhI gaI kI ora khiMcatA hai, kyA isase mere zrAtmatyAgakI maryAdAe~ TUTa jAtI haiM aura Atma tyAgake ananta alpa maryAdA sUcita nahIM hotI ? AkAzameM AtmA ramaNa karane lagatA hai / bhadra ! tuma saMbhUti0-bhadra ! vIryavAn AtmAe~, jisa sthAna bhI usI pradezake vihArI ho / para, eka bAra parAjita ho jAtI haiM, viSayake paGkameM sthUla0-nAtha ! hRdayakA khiMcAva svArtha binA dhaMsa jAtI haiM, usI sthalapara ve vijaya prApta karaneke kisa prakAra sambhava hai ? yahI bAta mujhe khaTakatI hai| lie, AkAMkSAyukta hotI haiM aura jahA~ taka ve yAcanA jisa prakAra usa AkarSaNako maiM roka nahIM sakatA, kI pratyeka abhilASAkA parAbhava karane yogya parAkrama usI prakAra vahA~ jAnemeM bhI kalyANakA koI nimitta prApta karake, yAcanAke, bhArIsa bhArI khiMcAvake sthAnadekhane meM nahIM aataa| pugane zatru mujhe pukArate hue para bhI, arpaNa karaneke lie tatpara na ho jAya~ tahA~ mAlUma par3ate haiN| taka ve AtmAe~ nirbala tathA satvahIna ginane yogya ___ saMbhUti-tAta ! tumhArI saba bAteM maiM samajha haiN| kozAke yahA~ caturmAsa karaneke tumhAre khiMcAvapara gayA; parantu tumhArA mana vahAM kucha yAcanA karaneko svArthakI saMjJA ghaTita nahIM hotI / tumhArI AtmA to jAtA hI nahIM hai, jAtA hai to kevala arpaNa karane yAcanAke utkRSTa AkarSaNake sthalapara, arpaNa karaneko ko / kyA aisA tumheM pratIta nahIM hotA?__ kasauTIpara kase jAneke lie udyata huI hai, isI sthUla0-prabho ! jisa samaya maiM navIna rudhirakA lie use yaha talamalAhaTa ho rahI hai| tumheM aba zikArI thA, bAlAoMke yauvana-gsako tarasatA thA, kisI prakArakA bhaya khAnA ucita nahIM hai| yAcanA aura viSayake ghaMTako premAmRta jAnakara pItA thA, usa karanekA tumhArA svabhAva aba eka purAnA itihAsa samaya mujhapara sthUla parantu acalarUpase jo Asakta ho cukA hai| thI, usI kozAke gharameM, yaha caturmAsa vyatIta karaneko sthUla-para kyA sAdhuoMko vezyA-gRhameM catumerA mana cAhatA hai| purAne samayakI saundaryalipsA si karanA ucita hai ? Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 anekAnta [varSa 4 saMbhUti0-jo sAdhu yAcanAkA pAtra hai, use vairAgyase zrRMgAra, gatikA krama ekAeka kabhI nahIM usake khiMcAvase bhAgate phiranekI AvazyakatA hai hotA / eka sthitise dUsarI sthitimeM gamana karanekA aura isI kAraNa tumhAre sahayogI sAdhuoMko aise niyama kramika (Evolutionary) hotA hai / ekAsthAnameM bhejA hai, jahA~ usa prakArake khiMcAvakA leza- eka aura turanta kucha bhI nahIM bntaa| yadi bana bhI mAtra bhI sambhava na ho| parantu jise denA hI hai aura jAya to vaha kSaNika aura asthAyI hotA hai / tyAga lenA kucha bhI nahIM hai-apane lie kucha bhI nahIM kiye hue viSayakI zakti anUkUla niyamake prasaGgapara rakhanA hai-usa to yAcanAke khiMcAva vAle pradezameM, sahasraguNe adhika balase satAtI hai, aura antameM vijaya prApta karake, jagatapara tyAgakA sikkA jamAnekI AtmAko mUlasthitimeM ghasITa le jAtI hai| kisI AvazyakatA hai| tAta ! tuma sarIkhoMke pAsa to jo bhI viSayake prati anAsaktikA udbhava usakI atikucha hai, use bastI meM khule hAthoM bA~Tate phiranekI tRptimeMse nahIM hotA; tRptimAtra to usa viSayakA poSaNa z2arUrata hai / saMsArako tumhAre samAna vyaktiyoM se bahuta hI karatI hai / bhadra ! tU bhaMgArameM palA huA hai / eka kucha sIkhanA aura prApta karanA hai| jaba AtmA pUrNa samaya tU zrRMgArakA kIr3A thA aura eka hI kSaNameM rUpase bhara jAtA hai, use kucha icchA nahIM rahatI, tUne zrRMgArameMse vairAgyameM praveza kiyA thA, yaha dhakkA taba usakA Atma-bhaNDAra amUlya ratnoMse uchalane prakRti kaise sahana kara sakatI hai ? pRthvIpara to dhIre lagatA hai| aura ina ratnoMko saMsAra khule hAthoM lUTatA hI calanemeM kalyANa hai; zIghra calanese phisala par3ate hai-jisako jitanA cAhie, vaha utanA le-usake haiM, aura chalAMga mAranese to paira hI TUTa jAte haiN| lie usako jagatake AkarSaNake kendrameM zikharapara tUne to paira hI tor3a-baiThaneke samAna sAhasa kiyA thA, khar3e rahanekI AvazyakatA hai| kucha AtmAe~ baliSTha parantu terA puruSArtha tathA pUrvakarma advitIya thA, isI honepara bhI yAcanA vAle sthAnapara Thahara sakaneke lie se tU baca gyaa| tumhAre sthAnameM yadi koI dUsarA nitAnta anupayukta hotI haiN| unhIMke lie zAstrakAroM sAmAnya manuSya hotA to vaha phirase pUrva viSayake ne yAcanAke sthAnase alaga jAkara, guphAoMmeM amalakI ora kabhIkA khiMca jaataa| parantu tuma kalyANa-sAdhana karanekI AvazyakatA batalAI hai| kitane hI puruSArthI aura savIrya ho to bhI antameM una vidhAnoMkA nirmANa tumhAre sarIkhe vIryavAn prakRti tumase choTese choTA bhI badalA lie binA na puruSoMke lie nahIM huA hai| chodd'egii| jaba taka tuma kozAkA darzana na karoge, sthUla0--prabho ! parantu maiM samajhatA hUM ki mAtra apane pUrvake vilAsa-sthalakI aura dRSTi na pheroge, dRSTAnta hI khar3A karaneke lie sAdhuoMke AcArakI taba taka tumhAre AtmAko zAnti na milegI; kyoMki ziSTa praNAlIkA lopa karanA ucita nahIM hai| abhI ina saMskAroMko tuma bilakula kucalakara nahIM saMbhUti0-- tAta ! apanA pUrvakA itihAsa smaraNa Aye ho| vigaga utpanna honeke pazcAt, vahA~ alpakaro / prakRti kisI bhI Akasmika jhaTakeko, sahana kAla rahakara-prabala nimittoMkI kasauTIpara car3ha hI nahIM kara sktii| zRgArameMse vairAgyameM, tathA kara-aura pichale saMkAroMko kucalakara, yadi tuma Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2 ] zaitAnakI guphAmeM sAdhu 181 yahA~ zrAye hote to yaha khiMcAva kadApi na hotaa| apanA hita sAdhana bhale hI kara sake, parantu unake paraMtu tuma to ekadama bhAga nikale the| tumhArA vartamAna ajJAna bandhuoMko to unake caritrase kiJcinmAtra AtmaprabhAva to tumane isa AzramameM hI pAkara prApta hI lAbha pahuMca sakatA hai| jagata unake cAritrako kiyA hai| ataeva kAzAkI Arake khiMcAvakA nivRta dekhaneke lie vanameM nahIM jAtA aura jo kaMdAcit honA asambhava hai / parantu pUrvake sneha-sthAnoMke ve hI jagatmeM AveM to unake saMsArI bana jAnekA khiMcAvameM bhI zrAtmatyAga pUrvaka yoga denekA avasara bhaya rahatA hai arthAt saMsArapara unakA upakAra kevala koI virale hI bhAgyazAlI puruSoM ko prApta hotA hai| parokSa aura alpa hotA hai| parantu jo vyakti jagatake sAdhuke ziSTAcArake dhvaMsa ho jAnekA bhaya na karake, madhyameM rahate hue, saMsArI nahIM banate tathA jagatase tuma turanta usa ora vihAra karanekA prabandha kro| kucha na mAMgakara ulTA usIko apane pAsakI uttamase ___ sthUla0-parantu yadi maiM adhika puruSArthako uttama sAmagrI arpaNa kara dete haiM, vehI saMsArakA sphurita karake, sAdhuke ziSTAcArameM jakar3e rahanekA vAstavika kalyANa kara sakate haiN| jisane Atmaprayatna karU~ to usameM kyA ayogya hogA ? tyAgake mahAna yajJameM apanI vAsanAoMko homa diyA ___ saMbhUti --bhadra ! merA kathitAzaya tuma abhI taka hai, saMsAra usakA jitanA bhI AbhAra mAne, saba thor3A nahIM samajha ho / ziSTAcArameM jakar3e rahanekI Avazya. hai| sAMsArika prabhAvakA cahu~orase AkarSita karatA katA tabhI taka hai, jaba taka ki AtmA arpaNa karaneko huA dabAva jinakI sthitikI dRr3hatA ko dhakkA nahIM taiyAra nahIM hai / jo arpaNa-tyAga karanekI jagaha ulTe pahu~cA sakatA, kAjalakI koTharImeM rahate hue bhI jinalUTaneko taiyAra ho jAte haiM; jo gaMgAmeM pApa dhoneko kI saphedIpara dAga nahIM laga sakatA, ve hI loga jAkara, vahAM machalI mAraneko baiTha jAte haiM, aise logoM- jagatake svAgata aura sammAnake pAtra hote haiN| tAta ! ke lie hI AcAra-paddhatikA vidhAna hai| jo usa tumane jo kArya hAthameM liyA hai, use tumhArA hRdayasthitiko pAra kara gaye haiM, unheM to saMsArake jokhima bala pUrNatAke zikharapara pahu~cAneke yogya hai / niHzaMka vAle sthAnapara jAkara, apane bandhuoMko AtmatyAgakA ho, apane pUrva snehiyoMse jaldI jAkara milo| darzana kaganA hai| anya sAdhuoMko jo una sthAnoMpara sthUla-prabho ! eka navIna hI prakAza Aja merI jAnakI manAIkI gaI hai, usameM yahI hetu hai ki unameM AtmA meM praveza kara rahA hai| Apake vacanAmRtase yAcanAkI pAtratA chupI huI hai, ve anukUla prasaMga abhI bhI tRpti nahIM ho rahI hai abhI aura vacanAmRta Anepara, bhikhArI banakara hAtha bar3hAte haiM aura maukA kI vRSTi kiijie| pAkara lUTanemeM bhI nahIM cuukte| jo loga yAcanAke saMbhUti-siMhakI guphAmeM jAkara usakA parAjaya AkarSaNayukta sthAnameM yAcanA na karake ulTA arpaNa karanA advitIya AtmAoMse hI bana sakatA hai aura karate haiM, ve jaMgala tathA upavanayukta pradezoMmeM vicarane tAta ! terA nirmANa bhI usI vizeSatAko saphalatA tathA vihAra karanevAle yAcakoM se kaI guNA bar3hakara pradAna karaneke hetu huzrA hai / jagatako aise advitIya hai / vanameM vihAra karane vAle yAcaka sAdhu kadAcit vyaktioMkI atyanta AvazyakatA hai| jisa samaya Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 anekAnta [varSa 4 saMsArake muMhase dharma takakA nAma nikalanA banda ho isa bahumUlya prAptise isa Azramake kozako bhara do / jAyagA, usa samaya bhI tere apavAdarUpa caritrakA sthala-parantu prabho, yadi maiM parAjita hojAU~ loga harSase gAyana kareMge / bhadra ! isase adhika prakAza to Apa merI sahAyatA karaneko tatpara rahie / meM maiM tumheM nahIM pahuMcA sakatA; adhika prakAza to tumheM kozAha ke gRhameM prApta hogA / vahA~se prakAza - saMbhUti--tAta ! maiM sarvadA hI tumhAre sAtha huuN| lAkara, guruke Azramako ujjvala krnaa| vana aura parAjayakA bhaya tyAga do, bhaya hI AdhI parAjaya hai| guphAoM meM zaitAna para vijaya prApta karanese jo phala jahA~ taka yAcakatA hai, vahA~ taka hI bhaya hai / milatA hai, usakI apekSA zaitAnake gharameM jAkara hI sthUla-to nAtha ! aba maiM AjJA mAMgatA hU~ usa para vijaya prApta karanese adhika bahumUlya sampatti aura eka bAra phira prArthanA karatA hU~ ki yadi girU~ hAtha lagatI hai| vahA~ zaitAna apane gupta bhaMDAra vijetA to uThAnekI kRpA kareMge / ke samakSa khola detA hai / usameMse vijetA cAhe jitanA * svargIya zcI0 vADIlAla motIlAla jI zAha dvArA sampAdita le sakatA hai aura saMsArako bhI de sakatA hai| tAta! gujarAtI "jaina hitecchu" se anuvAdita / saMyamIkA dina aura rAta (lekhaka-zrI vidyArthI') " yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgarti sNymii| yasyAM jAgrati bhUtAni,sA nizA pazyatomuneH // " saba prANiyoMkI rAta hai usameM saMyamI zuddha caitamyasvarUpa tathA zarIrase bilkula pRthaka hai, jo zarIrake - manuSya jAgatA hai-vaha usakA dina hai- saMsargase-pudgala paramANuoMke samAvezase-apane asalI rUpase aura jisameM prANI jAgate haiM-jo saMsArI haTakara prakaTa hotA hai| vastuta: AtmAmeM sadaiva / prANiyoMkA dina hai vaha usa draSTA muni usake svAbhAvika guNa-anantadarzana, anantajJAna, ananta -~~x kI rAta hai-isa vAkyameM anekAntiyoM vIrya zrAdi-vidyamAna rahate haiM, jo kArmika vargaNAaoMke __ ko to koI AzcaryakI bAtahI nahIM; AcchAdanase pUrNarUpameM dRSTigocara nahIM hote / parantu ve kabhI kyoMki unake liye to yaha kevala dRSTikoNakA bheda hai, jisa AtmAse pRthak nahIM hote aura na ho hI sakate haiM / jisa se dinako rAtri tathA rAtriko dina bhI samajhA jA sakatA hai| prakAra sUrya sadaiva tejomaya hai kintu jalada-paTala ke kAraNa kintu yaha vAkya to ekAntavAdiyoMke eka pratiSThita evaM vikRta rUpameM dikhAI detA hai| jaise jaise ghanAvaraNa haTatA pramANita granthakA uddharaNa hai jisameM rAtrikA divasa tathA jAtA hai vaise hI vaise usakI prAkRtika prabhA bhI prAdurbhUta divasakI rAtri kI gaI hai / astu, isakA samAdhAna bhI vahI hotI jAtI hai, usI prakAra jaise hI jaise kArmika vargaNAoM hai-kevala apekSAvAda ! kA zrAvaraNa, jo AtmAko zrAcchAdita kiye hue hai, haTatA - isake likhanekI AvazyakatA nahIM ki zrAtmA nitAnta jAtA hai vaise hI vaise aAtmA apane zuddha svAbhAvika svarUpa Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiraNa 2] saMyamIkA dina aura rAta 183 sata . meM vikasita hotA calA jAtA hai| isa dRSTise sabhI AtmAe~ pUrNarUpeNa vikasita hote hue dekhanekI zrora hai| barAbara haiM-koI kisIse bar3I choTI athavA U~cI nIcI isa kAraNa ve yA to kisI nirjana vanameM, jahAM ki nahIM hai| kintu hama dekhate haiM ki eka udbhaTa vidvAn hai to dinarAtameM koI antara nahIM, cale jAte haiM aura yA apanA dUsarA nirakSara bhaTTAcArya, eka sarvamAnya hai to dUsarA sarvato- kArya adhika upayoga lagAkara usa samaya karate haiM jabaki bahiSkRta, eka atyanta sukhI hai to dUsarA nitAnta duHkhI saMsAra apane kolAhalase stabdha ho jAtA hai aura saMsArI Adi, jisase yaha dhAraNA hotI hai ki saba AtmAe~ samAna prANI dinabhara athaka parizrama karake so jAte haiM / isa prakAra nahIM haiM varan bhinna bhinna haiM athavA U~ce-nIce bhinna bhinna una saMyamI puruSoMkA kArya usa samaya prArambha hotA hai jaba sthaloM para sthita haiN| yadi vAstavameM dekhA jAya to yaha ki saba loga nidrA devIkI goda meM cale jAte haiM aura usa viSamatA kevala usI ghanarUpI karmAvaraNake sthUla tathA sUkSma samaya taka sucAru rUpase sampanna hotA hai jaba taka ki saMsArI hone para nirbhara hai, jisa samaya yaha zrAvaraNa bilkula haTa jIva punaH apane kArya meM praviSTa nahIM hote| jAvegA usa samaya sUryarUpI aAtmA apane svAbhAvika zuddha yaha to hA saMyamI puruSoMkA dina-jabaki ve apanA rUpameM dedIpyamAna hogA aura isa bAhya viSamatAkA kahI kArya karate haiN| aba prazna yaha raha jAtA hai ki jo hama saba patA taka nahIM lgegaa| kA dina hai vaha unake lie rAta kaise ? isakA uttara yaha hai lekina hamArI AtmAoM para AvaraNa itanA adhika ki jisa prakAra rAtrimeM hama paryaGka para leTe leTe, vinA hAtha sthUla tathA kaThora hai ki usane unakI tanika bhI zrAbhAkA paira hilAe, nAnA prakArake kArya kara lete haiM, kosoM dUra ho avalokana hamako nahIM hone diyA hai| isakA pariNAma yaha Ate haiM, vinA peTa bhare aneka prakArake bhojana pA lete haiM. huA ki hama isa zarIrako hI saba kucha mAnane lage aura vinA dUsarese apanI bAta kahe hue athavA usakI sune hue dinarAta isakI hI paricaryA evaM cAkarImeM saMlagna rahane lage vArtAlApa kara lete haiM, vinA kisIko diye hue athavA hai / prAtaHkAlase lekara sandhyA paryanta hama isI udher3a-bunameM kisIse liye hue bahuta-sI vastue~ de le lete haiM, ityAdi lage rahate haiM ki isa zarIrakA pAlana kaise kreN| isake pare aneka kArya kara lete haiM aura aAMkha khulanepara vaha kucha nahIM aAvaraNase AcchAdita jo asalI vastu he usakA kucha bhI rahatA--bahadhA bahuta vicAra karane para bhI usa sabakA koI dhyAna nahIM-usake nimitta eka kSaNa bhI nahIM ! vaise anaMta smaraNa nahIM hotA, ThIka usI prakAra ukta pariNati vAle sukhakI prAptike lie vAMchanIya to yaha hai ki hama ahorAtra muni loga dinameM jo khAnA pInA, uThanA baiThanA, calanA usI asalI vastuke kArya meM saMlagna raheM, isa zarIrake lie phiranA. bAtacIta karanA, denA lenA, Adi kArya karate haiM, eka kSaNa bhI na deN| kintu yaha atyanta duSkara hai, isalie vaha saba svapnavat hotA hai-usase unheM koI anurAga nahIM ve dhanyAtmA, jinako aAtmAnubhavake rasAsvAdana karanekA hotA / aura jisa taraha aA~kha khulane para hama svapnakI bAteM saubhAgya prAma ho cukA hai-cAhe unako 'saMyamI kahie bhUla jAte haiM, usI taraha rAtrimeM-jo unakA dina haiyA 'muni'- yathAzakti apanA amUlya samaya asalI kAryameM dhyAnAvasthita hone para, hRdayakI aAMkha khulane para, vaha una hI lagAte haiM-zarIrasambandhI upayukta kAmoMmeM usakA saba kAryoMko jo unhoMne hamAre dinameM arthAt apanI rAnameM durupayoga nahIM karate / phira bhI hama loga jo bAhya indriyoM kiye haiM bhUla jAte haiM aura unase koI lagAva nahIM rakhate / kI tRptike lie subahase zAma taka cahala pahala karate rahate isa prakAra ukta vAkya ki, jo hamArI rAta hai usameM haiM usase una mahAtmAaoMko bAdhA pahu~catI hai jinakI icchA saMyamI jAgatA hai aura jisameM hama jAgate haiM vaha usa draSTA tathA pravRtti ukta prAvaraNako chedana karake apanI AtmAko munikI rAta hai, 3 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 184 anekAnta [varSa 4 ******** ** ********************** azokAriSTha supArIpAka mAtA aura bahanoM ke liye atyanta hitakara vastu striyoM ke zveta-rakta pradara evaM prasUta kI anupama naye aura purAne sabhI prakAra ke zveta aura rakta mahauSadha hai| baMdhyA striyoM kA vaMdhyatva bhI isa mahauSadha pradara ko samUla dUra karane meM gajaba kA phAyadA ke sevana se naSTa hokara sundara santAna kI mAtA pahuMcAtA hai| mAsikadharma kI pIr3A aniyamitatA Adi banane kA saubhAgya prApta hotA hai| mAsikadharmakI sabhI goroko nizcaya hI ArAma kregaa| mUlya 1 pAvakA 1) * zikAyateM dUra hojAtI haiN| mU0 prati botala 2) aSTavargayukta aura madhu rahita pacyanaprAza-mahArasAyanara __ (sumadhura aura sugandhita ) Ayurdheda kI isa anupama auSadha kA nirmANa prAyaH sabhI vaidya evaM koI-koI DAkTara taka kara rahe haiN| kintu hara eka sthala para isake sundara sAdhanoM kI suvidhA evaM svacchatAkA sarvathA abhAva hai| hamane isa mahArasAyana * kA nirmANa tAjA aura paripakva banaspatiyoM ke pUrNa yogase atyanta zuddhatA pUrvaka kiyA hai, jo kisI bhI sampradAya * vizeSa ke dharma-bhAva para zrAghAta nahIM pahuMcAtA / auSadha nihAyata jAyakedAra hai, kSayaroga kI khAMsI evaM hRdaya ke sabhI rogoM para rAmabANa hai| dila aura dimAg2a evaM zakti saMcayake liye saMsArakI nihAyata behatarIna davA hai| mUlya--1 pAva ke Dabbe kA 1) ru. DAka kharca pRthaka noTa--jina sajanoM ko madhu sevana se Apattina ho vaha spaSTa likha kara madhu yukra maMgAle parivAra-sahAyaka-baksa gRhastha meM acAnaka utpanna ho jAne vAle dina* rAta ke sAdhAraNa sabhI rogoM ke liye isa baksa meM * 11 davAiyAM haiM sampanna aura sahRdaya mahAnubhAvoM ko paropakArArtha avazya parivAra meM rakhanA cAhiye / mUlya prati baksa 2 // ) FAC aMgUrAsava tAjA aMgUroM ke rasa se isa amUlya aura svAdiSTa yoga kA nirmANa vaijJAnika vidhi se huA hai| mastiSka aura zarIra kI nirbalatA para rAmabANa hai| dimAgI kAma karane vAle vakIla, vidyArthI aura mAsTara Adiko nitya sevana karanA caahiye| mU02) botala kauzalaprasAda jaina, mainejiGga DAyarekTarabhArata Ayurvedika kemikalsa limiTeDa, shaarnpur| ********** ******** ************ *** Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntake sahAyaka jina sajjanoMne anekAntakI Tosa sevAoMke prati apanI anukaraNIya prasannatA vyakta karate hue, use ghATekI cintAse mukta rahakara 'anekAntakI sahAyatAke cAra bhAgoM meM se dUsare mArgakA nirAkulatApUrvaka apane kArya meM pragati karane aura adhikAdhika avalambana lekara nimnalikhita sajjanoMne, ana saMsthAoM rUpase samAjasevAoM meM agrasara hone ke liye sahAyatAkA vacana tathA vidyArthiyoMko, eka sAla taka 'anekAnta' phrI tathA ardha diyA hai aura isa prakAra anekAntakI sahAyakazreNImeM apanA mUlyameM bhijavAne ke liye, nimnalikhita sahAyatA pradAna karake jo anukaraNIya kArya kiyA hai| usake liye ve dhanyavAdake nAma likhAkara anekAntake saMcAlakoMko protsAhita kiyA hai pAtra haiN| zrAzA hai anekAnta premI anya sajjana bhI ApakA unake zubha nAma sahAyatAkI rakama-sahita isa prakAra haiM:- anukaraNa kareMge: 15) bA0 miTTanalAlajI jaina tItaroM nivAsI, zrovarasiyara 125) bA0 choTelAlajI jaina raIsa, kalakattA saragathala, puvivAhakI khuzImeM, (12 vidyArthiyoMko eka 101) bA0 ajitaprasAdajI jaina, eDavokeTa, lakhanaU / varSa taka anekAnta ardhamUtyameM deneke liye)| 100) sAhU zreyAMsaprasAdajI jaiga, lAhaura / 10) lA0 pherUmala cataraunajI jaina, vIra sadezI bhaNDAra. 100) sAhU zAntiprasAdajI jaina, DAlamiyAnagara / saradhanA z2ilA meraTha, (= vidyArthiyoMko eka varSa taka 100) lA0 tanasukharAyajI jaina, nyU dehlii| 'anekAnta' ardhamUlya meM deneke liye)| 10) lA. udayarAma jinezvaradAsajI jaina baz2Az2a, sahAranapura 100) bA0 lAlacandajI jaina, eDavokeTa, rohataka / (4 saMsthAnoMko eka varSa taka 'anekAnta' phrI bhijavAne 100) bA. jayabhagavAnajI vakIla Adi jaina paMcAna paaniipt| ke liye)| 50) lA0 dalIpasiMha kAjI aura unakI mArphata, dehlii| 10) lA0 ratanalAlajI jaina, naIsar3aka, dehalI (cAra saMsthAoM pustakAlayoM zrAdi-ko eka varSa taka 'anekAnta' phrI 25) paM0 nAthUrAmajI premI, bmbii| bhijavAne ke liye)| 25) lA0 rUr3AmalajI jaina, zAmiyAne vAle, sahAranapura / 25) bA0 raghuvaradayAlajI jaina, ema.e., karolabA!, dehlii| 20 vidyArthiyoMko anekAnta ardhamUlyameM prApta huI sahAyatAke AdhAra para 20 vidyArthiyoMko 25) seTha gulAbacandajI jaina ToMgyA, indaur| 'anekAnta' eka varSa taka ardhamatyameM diyA jAegA, jinheM AzA hai anekAntake premI dUso sajjana bhI ApakA AvazyakatA ho unheM zIghra hI // ) ru0 manIArDarase bhejakara anukaraNa kareMge aura zIghra hI sahAyaka skImako saphala grAhaka hojAnA caahiye| jo vidyArthI upahArakI pustake banAne meM apanA pUrA sahayoga pradAna karake yazake bhAgI bneNge| samAdhitaMtra saTIka aura siddhisopAna bhI cAhate hoM unheM poSTejake liye cAra Ane adhika bhejane caahiye| vyavasthApaka 'anekAnta' vyavasthApaka 'anekAnta' vIrasevAmandira, sarasAvA (sahAranapura) vIrasevAmandira, sarasAvA (sahAranapura) pracArakoMkI z2arUrata-'anekAnta' ke liye prakArakoMkI jarUrata hai / jo vyakti isa kAryako karanA cAheM ve 'anekAnta' kAryAlaya vIrasevAmandira sarasAvAse zIghra patra vyavahAra kreN| mudraka aura prakAzaka paM0 paramAnanda zAstrI vIra sevAmandira, sarasAvAke liye zyAmasundaralAla zrIvAstava ke prabandhase zrIvAstava priMTiMga presa, sahAranapurameM mudrita / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Registered No. A-731 apUva gratha chapakara taiyAra hai! mahAtmA gAMdhIjI likhita mahattvapUrNa prastAvanA aura saMsmaraNa sahita mahAna graMtha * zrImada rAjacandra gujarAta ke suprasiddha tattvavettA zatAvadhAnI kavivara rAyacandrajI ke gujarAtI graMtha kA hiMdI anuvAda anuvAdaka -prophesara paM0 jagadIzacandra zAstrI, ema0 e0 mahAtmAjI ne isakI prastAvanA meM likhA hai "mere jIvana para mukhyatA se kavi rAyacandra bhAI kI chApa par3I hai| TaoNlsTAya aura raskina kI apekSA bhI rAyacandra bhAI ne mujha para gaharA prabhAva DAlA hai / rAyacandra jI eka adbhuta mahApuruSa hue haiM, ve apane samaya ke mahAna tattvajJAnI aura vicAraka the| mahAtmAoM ko janma dene vAlI puNyabhUmi kAThiyAvAr3a meM janma lekara unhoMne tamAma dharmo kA gaharAI se adhyayana kiyA thA aura unake sArabhUta tattvoM para apane vicAra banAye the / unakI smaraNazakti rAjaba kI thI, kisI bhI grantha ko eka bAra par3ha ke ve hRdayastha (yAda) kara lete the, zatAvadhAnI to the hI arthAt sau bAtoM meM eka sAtha upayoga lagA sakate the| isameM unake likha hue jagata kalyANakArI, jIvana meM sukha aura zAnti dene vAle, jIvanopayogI, sarvadharmasamabhAva, ahiMsA, satya Adi tattvoM kA vizada vivecana hai| zrImad kI banAI huI mokSa mAlA, bhAvanAbodha, Atmasiddhi Adi choTe moTe graMthoM kA saMgraha to hai hI, saba se mahatva kI cIja hai unake 874 patra, jo unhoMne samaya samaya para apane paricita mumukSu janoM ko likhe the, unakA isameM saMgraha hai| dakSiNa aphrIkA se kiyA huA mahAtmA gA~dhI jI kA patravyavahAra bhI isameM hai| adhyAtma aura tattvajJAna kA to khajAnA ho hai| rAyacandra jI kI mUla gujarAtI kavitAe~ hiMdI artha sahita dI haiN| pratyeka vicArazIla vidvAna aura deza-bhakta ko isa graMtha kA svAdhyAya karake lAbha uThAnA cAhiye / patra-sampAdakoM aura nAmI nAmI vidvAnoM ne muktakaNTha se isakI prazaMsA kI hai| aise graMtha zatAbdiyoM meM virale hI nikalate haiN| gujarAtI meM isa graMtha ke sAta eDIzana hocuke haiN| hiMdI meM yaha pahalI bAra mahAtmA gA~dhI jI ke Agraha se prakAzita huA hai bar3e AkAra ke eka hajAra pRSTha haiM, chaH sundara citra hai, Upara kapar3e kI suMdara majabUta jilda baMdhI huI hai| svadezI kAg2aja para kalApUrNa suMdara chapAI huI hai| mUlya 6) chaH rupayA hai, jo ki lA gatamAtra hai / mUla gujarAtI graMtha kA mUlya 5) pAMca rupayA hai| jo mahodaya gujarAtI bhASA sIkhanA cAheM unake liye yaha acchA sAdhana hai| khAsa riyAyata--jo bhAI rAyacandra ja na zAstramAlA ke eka sAtha 10) ke graMtha maMgAe~ge, unheM umAsvAtikRta 'sabhASyatattvArthAdhigamasUtra' bhASATIkA sahita 3) kA grantha bheMTa deNge| milane kA patA:paramazruta-prabhAva kamaMDala, (rAyacandra jainazAstramAlA) khArA kuvA, jauharI bAjAra, bambaI naM02 MEEVISVASMIRMIRVasNarWasMissVASNAVasWARVaMaslaxMaVaslasNasMaxMIGNIVEMasVsNOTVIVAXVacVaVasalaxMaxMARNAMAVAVVAKNOVAGVATV2KVVVX 1 DO