Book Title: Buddha Dharma Darsanani Payani Vibhavana
Author(s): Vidhushekhar Bhattacharya, Nagin J Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001531/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain E F 21 sNrldd BAUDDHA-DHARMA-DARS'ANANI PAYANI VIBHAVANA GUJARATI TRANSLATION OF VIDHUSHEKHARA BHATTACHARYA'S "THE BASIC CONCEPTION OF BUDDHISM" L. D. SERIES 60 GENERAL EDITORS DALSUKH MALVANIA NAGIN J. SHAH TRANSLATION BY NAGIN J. SHAH L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD 9 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA mahAmahopAdhyAya vidhuzekhara bhaTTAcAryanA The Basic Conception of Buddhism gujarAtI anuvAda anuvAdaka nagIna jI. zAha mo . prakAzaka : lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira amadAvAda-9 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Printed by Shivial Jesalpura Swati Printing Press Rajaji's Street, Shahpur Ahmedabad 380001 and Published by Nagin J. Shah Director L. D. Institute of Indology Ahmedabad 9 FIRST EDITION May, 1977 PRICE RUPEES 8 Revised Rs 1 5 Price RS. AS - to L. 1). Indivi Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puravacana prakhara vidvAna mahAmahopAdhyAya vidhuzekhara bhaTTAcAryajInuM The Basic Conception of Buddhism jyAre meM vAMcyuM tyAre mane te gamI gayuM. mane teno gujarAtI anuvAda karavAnI IcchA thaI. ane meM tarata ja tene gujarAtI anuvAda karyo. Aje sAta-ATha varSa pachI tenuM prakAzana thAya che. bhagavAna buddhane mULa upadeza zo che, enuM vizada tema ja saraLa nirUpaNa bhaTTAcAryajIe A nAnakaDA pustakamAM karyuM che. bhAratIya dharmo ane darzananI pAyAnI samasyA te duHkhamuktinI ja hatI. duHkhamuktino upAya tRSNAkSaya lagabhaga badhA dharmaciMtake e svIkAryo che. paraMtu tRSNane kSaya karavA karavuM zuM ? tRSNAkSayanA vividha mArgo darzAvI bhaTTAcAryajIe bhagavAna buddhe dekhADelA mArganI viziSTatA kuzaLatAthI tAravI ApI che. tRNAlaya e ja duHkhamuktine upAya che evo sarvamAnya mata prAcIna bhAratanA ciMtakone hato e spaSTa karavA atharvaveda, veda, upaniSada, brAhmaNo, mahAbhArata, rAmAyaNa, bhAgavata, dhammapada, kAlidAsanI kRtio, vagere mahAmUlA graMthamAMthI bhaTTAcAryajIe rasaprada ucita udAharaNa ApyAM che. sAmAnya lokone paNa ruce evuM dharmatattva AmAM sArA pramANamAM che. vaLI, dharma-darzananA vidyAthIone upayogI sAmagrI paNa e pUrI pADe che. tethI, aMgrejI na jANanAra gujarAtI vAcako mATe A anuvAda karyo che. pUjya paMDita zrI sukhalAlajI samagra anuvAda sAMbhaLI gayA hatA. mu. zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA ane mu. zrI harivallabha bhAyANuM A anuvAda vAMcI gayA hatA. temaNe karelAM sUcanene meM amala karyo che. traNeya vidvAnene huM aMtaHkaraNapUrvaka AbhAra mAnuM chuM. jJAnodaya TrasTe A anuvAda chapAvavA kalakattA yunivarsiTInI paravAnagI meLavelI ane anuvAda karAvavAnuM mahenatANuM cUkaveluM. paraMtu chevaTe teNe anuvAdane prakAzanAthe vidyAmaMdirane udAratApUrvaka ApI dIdho ane vadhArAmAM eka hajAra rUpiyA prakAzana kharca mATe ApyA, te badala vidyAmaMdira TrasTanuM RNI che. lA. da. vidyAmaMdira amadAvAda 380008 15 me 1977 nagIna jI. zAha adhyakSa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketasUci atharva atharvaveda advayavasaMayavasaMgraha, saM. hariprasAda zAstrI, Gaekwar's Oriental Series ( = G. O. S.) abhi ke abhidhama keza, L" Abhidharmakosa de Vasubandha traduit et annote par Louis de le Vallee Poussin, Paris, 1923-31 abhiSe vyA, yazamitrata abhidhama kezavyAkhyA, saM. S. Levi ane Th. Scher batsky, Bibliotheca Buddhica abhisama haribhadrakRta abhisamayAlaMkAraka, saM. G. Tucci, G. O. S. aMjani. aMguttaranikAya Pali Text Society (= P. T. S.). Sorso$710 Indian Historical Quarterly kA 05. kAzyapa parivarta, saM. Baron A. von Stael-Holstein, Shanghai, 1926 chAndo upa0 chAndogya upaniSad orot'st Roztomilo Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland tasaM. tattvasaMgraha, G. O. s. dIni. dIghanikAya, P.T.S. bu u50 bRhadAraNyaka upaniSadda bodhizAtidevakRta bodhiryAvatAra bodhi paMbodhicaryAvatArapuMjikA, saM. Poussin, Bibliothera Indica madhyakA0 nAgArjunakRta mUlamadhyamakakArikA madhyavR, mUlamadhyamakakArikA uparanI caMdrakAtinI madhyamakavRtti, saM. Poussin, Bibliotheca Buddhica. mani. majujhimanikAya, P.T.S. mahAbhu mahAvyutpatti, Bibliothera Buddhica milindaSa0 milinda5kaha, saM. Trenckner, 1880 mu upa0 muMDaka upaniSad laMkA laMkAvatArasUtra, saM0 B. Nanjio Kyoto, 1923 zisa. zAnidevakRta zikSAsamuccaya, saM0 C. Bendall, Bibliothera Buddhica saddhapu. saddhamaMpuMDarIka, saM. H. Kern and B. Nanjio, Bibliothera Buddhica saMni. saMyuttanikAya, P.T.S. subhAkhyuMsubhASita saMgraha, saM0 C. Bendall ZDMG Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesell schaft Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkathana kalakattA yunivarsiTImAM dIdhelAM 1932nA varSanAM adharacaMdra mukharajI vyAkhyAnarUpe A thoDAMka pRSTho lakhAyelAM. pitAnI samakSa upasthita samasyAno je ukela budhe zeAdhI kADhele tene darzAvavAne ahIM meM prayatna karyo che. A dezanI darzana ane dharmanI badhI ja paraMparAo AgaLa duHkhamuktinI eka samAna samasyA hatI. ane A duHkhamukti tRSNakSayathI ja thAya che ema upaniSadanA RSimunioe pikArI pokArIne kahyuM che. buddheya A matane svIkAra karyo, paraMtu upAyanI bAbatamAM dharamULathI temanAthI viruddha jaIne temaNe eka hiMmatabharyuM pagaluM bharyuM ane anAtmavAdanuM temaNe pratipAdana karyuM. ane tema chatAM teo eka ja cece pahoMcyA. je mitro ane ziSyoe eka yA bIjI rIte mane sahAya karI che temane huM AbhAra mAnuM chuM. sUcIo taiyAra karavA badala mArA eka zilya ane vidyAbhavanamAM amArI sAthe kAma karanArA zrI jayantIlAla AcArya, bI. e., mArA AbhAranA adhikArI banyA che. vidhazekhara bhaTTAcArya vizvabhAratI zAtiniketana sapTembara 10, 1933 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Pe Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayanirdeza 1-29 30-63 prathama vyAkhyAna: prAstAvika dvitIya vyAkhyAna : pAyAnI samasyA sUcio : vizeSanAmasUci maMcanAmasaci (2) saMskRta-pAli (2) anya saMskRta-pAlizabdasUci pAribhASika zabdasUci viSayamUci 6-68 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama vyAkhyAna prAstAvika A vyAkhyAneAmAM carcavA dhArelA khAsa cAkkasa muddAo para AvatA pahelAM ApaNe buddhanA Agamana pahelAMnI A dezanI dhArmika ane dArzanika vicAradhArAonuM vihaMgAvaleAkana karI laIe jethI buddhe jagatane ApelA sadeza ane upadezane ApaNe kharAkhara samajI zakIe. sau prathama A kSetramAM ApaNe jee pAchaLathI dharmakriyAo karanAra karmIe ke yajJA karanAra yAjJikA tarIke oLakhAyA temane maLIe chIe. aihika ane pAralaukika sukha ane bhAga mATenA ja nahi paraMtu mukti ke amaratva mATenA ya sAdhana tarIke vividha yajJA ane karmone A kriyAkAMDIo gaNAvatA. teo A bhAvatuM gAyA karatA H * ame sAmarasa pIdhA che ane amara banyA chIe. ame jyAti pAmyA chIe ane devAne jANyA che. duzmana amane zu karI zake ? amRtane jarA zuM asara karI zake ? ' ( Rgveda, 8.48.3. ) bhagavadgItAnA mahAna lekhake varNana karyuM che te anusAra te bhAgane varelA hatA ane svarga temanuM dhyeya hatuM. jyAM bhAga ane vilAsa, sukha ane unmAda che ane jyAM icchA karanAranI IcchA pUrI thAya che te svarga ja temanuM sAdhya hatu.. kama zabdathI teo vedavihita yajJA, yAgA ane kriyAkAMDA samajatA. tethI karma ane tenA phaLanA saMbaMdha vize kAI siddhAMta ke niyama svIkAryA vinA temane chUTako na hatA. kanI zaktimAM emane eTalI badhI zraddhA hatI ke Izvarane kaI paNa avakAza na hatA. emanI vyavasthAmAM badhu' ja yajJA dvArA thatu--jo ke yajJayAgAdinA anuSThAna daramiyAna teo aneka devAne AhvAna karatA. ane e kahevAnI jarUra nathI ke te zarIrathI taddana bhinna evA AtmAnA astitvamAM mAnatA hatA ane sAthe sAthe e paNa mAnatA ke AtmA peAtAnA karmanuM phaLa bhAgavavA A lekamAMthI paraleAkamAM jAya che. e pachI eka noMdhapAtra parivartana thayuM. cintakAnI eka navI zAkhA astitvamAM AvI. ApaNe temane jJAnIe ke jJAnamArgI tarIke jANIe Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA chIe. ethI vizeSa to teo vedAntIo tarIke jANItA che. temanI zraddhA vaidika kriyAkalApamAMthI UThI gaI. yone teoe jenAthI bhAgye ja saMsArasAgara tarI zakAya tevA nabaLA tarApArUpa gaNyA (nTavA te 3DhA cazapa). temaNe kahyuM, "je kamane zreya gaNe che te mUDha che, teo vAraMvAra ghaDapaNa ane maraNa pAme che. avidyAthI gherAyelA mUDha puruSa ane paMDitAInA abhimAnathI phulAI gayelA buddhimAna puruSo AMdhaLA vaDe dorAyelA AMdhaLAnI jema lathaDiyAM khAtA ahIMthI tahIM bhaTakatA rahe che. - temaNe vicAryuM ke kriyAkAMDa ane yothI avinAzI evuM kaMI pAmI zakAtuM nathI. ane temaNe jaNAvyuM ke karma karIne ahI pRthvI para ApaNe je kaMI pAmIe chIe te jema nAza pAme che tema yajJo ane puNyakarmo dvArA paralokamAM je pAmIe chIe te paNa nAza pAme che. e to svAbhAvika ja che ke temane kaMIka avinAzI ane sthira joItuM hatuM jenA upara teo haMmezAM zAntithI vizrAta thAya. paNa te avinAzI cIja zI hatI ane kyAM hatI? temane lAgyuM ke te evuM kaMIka che je pitAnI aMdara che, bahAra nathI. te utpanna thaI nathI ke meLavAyela nathI, paraMtu hameza astitva dharAve che, ane eTale ja to tene mAtra pratyakSa karavAnI ja rahe che. ane te AtmA sivAya bIjI koI cIja nathI. pANImAM ogaLI gayelA mIThAnI jema je vizvamAM vyApela che, je pRthvIne antaryAmI hoI pRthvImAM rahe che chatAM jene pRthvI jANatI nathI, jenuM zarIra pRthvI che, je pRthvImAM rahelA cAlaka che, ane je Ama antaryAmI niyantA avinAzI virATa AtmA che tenAthI jIvAtamAM abhinna che. . ane temaNe vAraMvAra bhArapUrvaka kahyuM che, "eka AtmAne ja jANe ane bIjI vAta che. te ja amRtano setu che. temanA saghaLA cintananuM kendra AtmA hato. "je AtmA che te dIkarA karatAM vahAlo che; dhana karatAM vahAlo che; bIjI badhI vastuo karatAM vahAle che; te bIjI vastu karatAM ApaNuM vadhAre najIka che. je mANasa AtmA sivAyanI bIjI koI vastune vahAlI gaNe che, tene je koI ema kahe ke, tArI vahAlI vastu nAza pAmaze, te te vAta sAcI che, kAraNa ke evI 1. muMDakepa. 1.2 7-8 2. chAndo 0 8.16 ka, tame mAmAnuM gAnatha, 3 vAvo vizvatha, amRtadhaiSa setu | muMDako pa0 2.2.5 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnIonuM ciMtana varatu kharekhara nAza pAme evI hoya che. tethI mANase AtmAne ja vahAlo mAnavo joIe, ne tenI ja upAsanA karavI joIe. je mANasa AtmAne ja vahAlo mAne che ane tenI ja upAsanA kare che, tenI vahAlI vastu kadI nAza pAmatI nathI." (bRhadA. 1.4.8.). ane temaNe kahyuM ke je AtmAne jANe che te duHkhane jIte che. (chAndo 7.1.3). A AtmA setu che, pALa che ke jene laIne loko seLabheLa, chinnabhina nathI thatA. e pALane rAtri ane divasa oLaMgatA nathI. ene ghaDapaNuM AvatuM nathI. enuM maraNa nathI. ene zaka nathI. puNya ke pApa ene sparzatA nathI. badhAM pApa ene spardhA vinA ja pAchA vaLe che; kAraNa ke brahmaloka pAparahita che. (chAndo0 8.4.1). teo AtmAne badhAne vaza karanAra, badhAne Iza ane badhAno adhipati gaNatA. teo mAnatA ke jagata temAMthI utpanna thayuM che, te jagatano dhAraka che ane temAM ja pralayakALe A jagata laya pAme che. AtmA vizenI yAjJika ane vedAntIonI mAnyatAono bheda paNa ahIM noMdhIe. yAjJiko mAtra eTaluM ja mAne che ke AtmA zarIrathI bhinna che, jyAre vedAntIo A muddA para temanI sAthe sahamata hovA chatAM upara jaNAvelAM tenAM bIjAM lakSaNo paNa svIkAre che. A vicAraNAnA dorane anusaratA A AcAryo arthAt vedAntIo svAbhAvika rIte evA vicAre pahoMcyA ke jJAna ane kAmakSaya dvArA ja mukta thaI zakAya. ane temaNe spaSTapaNe jAhera karyuM, "vidyAthI ja amara thavAya che." kAmanAM pariNAmo vize teo ApaNane jaNAve che ke, "mANasa kAmanA one banelo che. jevI tenI vAsanA hoya che, te te nizcaya kare che; jevo nizcaya kare che, tevuM kArya kare che; jevuM kArya kare che, tevuM phaLa pAme che." (bRhadAva 4.4). vaLI bIje kaleka jaNAve che ke, "mANasanuM mana jemAM cATeluM hoya, tene meLavavA te karma kare che. A jagatamAM te je kAMI karmo kare che, tenuM phaLa paralokamAM te bhogave che. te bheLavI rahyA pachI te paralakamAMthI A lokamAM pharI karma karavA mATe Ave che. ATalI vAta kAmanAthI gherAyelA mANasanI karI. have je mANasane kAmanA nathI hotI tene vize. jene kAmanA nathI te kAmanAthI mukta che, tenI kAmanAo badhI saMtoSAI 4. sarvastra thI sAnaH sarvAdhipatiH | bRhadA. 4.4.22 5. vidyathA viteDakRtam | kenopa0 2.4 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA 1 gaI che, tene AtmA sivAya bIjA kazAnI kAmanA nathI, tenA prANa zarIra choDI cAlyA jatA nathI, te brahma hAI brahmamAM bhaLI jAya che." ene vize A zloka che mANasanA hRdayamAM je kAmanAo rahelI che te badhI jyAre chUTI jAya che tyAre te mANasa maraNane adhIna hovA chatAM amara bane che; ane A dehe ja brahmane pAme che. ane vadhArAmAM kahyuM che ke, "A jANIne prAcIna loka saMtAnanI kAmanA rAkhatA na hatA. teo kahetA ke ApaNane A AtmA ane A loka maLyo che te pachI ApaNe saMtAna meLavIne zuM karIzuM ? ane saMtAnanI kAmanA choDIne, dhananI kAmanA choDIne, svargAdi lokanI kAmanA cheDIne teo muni thaI vicaratA (fmakSacarca rAtti)." (bRhadA 4.4.22). - Ama yAjJikathI sAva UlaTA teo AtmajJAnanI khejamAM badhI ja jAtanI kAmanAothI upara UThIne gharabArano tyAga kare che, vanamAM rahe che ke parivrAjaka muni banI vicare che. " yAjJiko ane vedAntIonI be AtyaMtika mAnyatAone samanvaya sAdhavA prayatna karanAra eka madhyamamAgI vicAradhArA paNa te kALe astitva dharAvatI hatI. te vicArAdhArA pramANe mAtra karmo-jene te avidyA tarIke ghaTAvatI-ke mAtra vidyA svataMtrapaNe kaMI ja karI zake nahi paraMtu dhyeyaprAptine mATe te bannene samuccaya Avazyaka che, kAraNa ke te vicAradhAro kahe che ke karma(avidyA)thI to mRtyune tarI zakAya paNa amRtane meLavavA mATe te vidyAne ja Azare levo paDe. (Ize50 11). - je ho te, AtmajJAnanA upAyane vicAra karIe to te upAya mukhyapaNe ga che. e yugamAM ega khUba vikaselo hato evuM mAnavAne nakakara purAvA che. yogasAdhanAmAM jenuM jJAna khUba Avazyaka che te sUkamanADItaMtra vize ya te AcAryo amuka aMze jANatA hatA. have A ane AnA jevI yAjJika ane vedAntIonI vAto vaidika graMthamAM saMgRhIta karavAmAM AvI hoI vakhata jatAM svAbhAvika rIte ja e graMthane AtmavidyA uparanA parama pramANa tarIke gaNavAmAM AvyA, ane temanI anujJA sivAya kazuM svIkAravAmAM AvatuM nahi. vedonA prAmANyamAM 1. yadA sarve pramucyante kAmA ye'sya hRdi sthitAH / __ atha mo'mRto bhavatyatra brahma samabhute // Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva-jagata vize dArzanika prazno rahelI A pracchanne zraddhAe ApaNA dezamAM dhArmika vicArone ghATa ApavAmAM ghaNo bhAga bhajavyo che paNa te vAta ahIM prastuta nathI. pramANa tarIke vedonI je pakaDa hatI te dhIme dhIme DhIlI thavA lAgI. jJAnIonA mArgane anusaratI sAMkhya vicAradhArA astitvamAM AvI. teNe vaidika kriyAkalApane, temAM pazuhiMsA thatI hoI, azuddha jAhera karyo ane jaNAvyuM ke te azuddha hoI mukti na apAvI zake arthAt sarva duHkhone dUra na karI zake. Ama jo ke sAMkhyoe vaidika kriyAkalApano saMpUrNa bahiSkAra karyo tema chatAM temaNe temanA darzana mATe moTA bhAganI sAmagrI khAsa jJAnakAMDanA vedika graMthomAMthI ekatrita karI che. temaNe AtmasiddhAMta svIkAryo--je ke temAM temaNe parivartana karyuM. paraMtu temanA darzanamAM Izvarane koI sthAna na hatuM. teo jagatanA sarjana ane pralayamAM mAnatA hatA paNa tene mATe Izvarane svIkAravAnI koI jarUra temane lAgI nahi, kAraNa ke te banne hakIkato temaNe judI rIte samajAvI, ghaTAvI. have tarata ja A kSetramAM AcAryo upara AcAryo ane cintako upara cintaka dekhA devA lAgyA. teoe jaNAvyuM ke ame pite vaidika paramparAthI svataMtra rIte muktino mArga zevyo che. teo lokone potAnI tarapha AkarSavA lAgyA. vedanA prAmAyane phagAvI devAmAM AveluM hoI temanA vicArasvAtaMtryane dAbamAM rAkhI zake evuM kaMI rahyuM na hatuM. temane aMtarano avAja vyakta karavAnI saMpUrNa ravataMtratA hatI. A AcAryo ane cintako brAhmaNa ane abrAhmaNa bane ya hatA. aneka saMpradAyo astitvamAM AvyA ane A saMpradAyamAM ya bhinna mata dharAvatA saMpradAyono umero thato rahyo. e bhinna mato hatA--jagata ane AtmA nitya che; teo nityAnitya che; athavA, temanA keTalAka prakAre nitya che ane keTalAka anitya che; jagatane aMta che, jagata anaMta che; jagata ane jIva akasmAt utpanna thAya che; mRtyu bAda jJAnasahita ke jJAnarahita AtmAnuM astitva che; jIvana saMpUrNa vinAza thAya che; varatuo kSaNika hAI kriyA saMbhavI zake nahi, ane tethI AtmAnuM astitva paNa nathI, tethI ja te tenA nitya hovAno ke anitya hovAno prazna paNa raheto nathI; kiyA taddana zakya che ane tethI mAnI zakIe ke AtmA ane bIjI vastuo sadAkALa astitva dharAve che; mAtra sAdhanA-kriyAthI ja mokSa prApta thAya che; jJAna baMdhanuM kAraNa che, kema ke jyAM jJAna che tyAM vAdI-prativAdI vacce vivAda che je manane zleSita karanAra klezane pedA kare che; bIjI bAju, ajJAnamAMthI Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA A Aphata UbhI thavAnI zakyatA nathI; ane A ja jJAna che evo nizcaya karavo asaMbhava che, kAraNa ke A muddA para darzanakAramAM matabheda che; zubha ke azubha karmanuM kaMI phaLa nathI; jagatanI utpatti kALamAMthI ke svabhAvamAMthI ke prakRtimAMthI che; vagere vagere. eTalA badhA A mata che ke te badhAne gaNavavA azakya che. A siddhAMtone mAnanArAoe temane mAnavA mATenAM kAraNe ApelAM che jemAM ApaNe ahIM pUrepUrA UtarI zakIe nahi. uparAMta, gAyanI mAphaka bhejana levuM, nirAhArI rahevuM, mAtra jhADanAM pAna khAIne ke mAtra zevALa khAIne ke mAtra jaLa laIne rahevuM, pANImAM rahevuM, vagere tapasyAo ane dehadamananA vividha prakAranuM AcaraNa karatA bhinna bhina dhArmika mAnyatAo dharAvatA tapasvIo paNa hatA. A badhI tapasyAo teo niHzaMkapaNe IndriyajayanA prayojanathI karatA. A darzanakAra ane tapasvIo, zramaNo ane brAhmaNe potAnA vizALa anuyAyI samudAya sAthe dezanA eka bhAgamAMthI bIjA bhAgamAM jaI dhArmika ane dArzanika bAbatenI carcAo evI rIte karatA ke prasthApita brAhmaNa vicAradhArAnA yuga pachIno A yuga bhAratIya vAdavidyAne yuga banI gayo hato. A kALe jyAre deza AvI dArzanika ane dhArmika vicAradhArAo ane carcAothI dhamadhamato hato tyAre jainonA covIsamA tIrthaMkara mahAvIra- jemanI vAta ahIM prastuta nathI-sAthe gautama buddha dazyamAM dAkhala thayA. buddhanA vyaktitvamAM ApaNuM dhyAna kheMce evI je eka vastu che te che temanuM nakhazikha buddhivAdIpaNuM. ane mane lAge che ke A vastu te je paristhitimAM janmyA tene mahadaMze AbhArI che. amuka vAta paraMparAthI cAlI Ave che mATe sAcI che ema kahevuM emane gamatuM nahi. teo haMmezAM pitAnI mAnyatAone buddhinA majabUta pAyA upara ja mAMDatA. kahevAya che ke temaNe eka vAra kAlAmone jaNAvyuM hatuM ke, "he kAlAma! A tamane hyuM, paraMtu tame tene svIkAra te kevaLa anuzruta che mATe na karaze, kevaLa paraMparAgata che mATe na karazo, kevaLa bhUtakALamAM AvI ja vAta kahevAI che mATe na karazo, kevaLa tamArA dharmagraMtha pikane anukULa che mATe na karaze, kevaLa takane mATe na karaze, kevaLa nayane mATe na karaze, kevaLa vitarkane 7. nirAhArI manuSyanA vidhyo to tenAthI pAchA vaLe che, paraMtu viSayo mATeno tene rasa (kAma) dUra thato nathI ema kahIne gItAkAre to AvA prayatnanI sAva nirthakatA darzAvI che. bhagavadgIta : 2.59, Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhanuM buddhivAdIpaNuM mATe na karaze, kevaLa mithyASTi pratye kSamA dAkhavavA na karaze, kevaLa tamane anukULa che mATe na karaze, kevaLa teno kahenAre zramaNa tamAre pUjya che. mATe na karazo, kintu jo tame tene kalyANakara ane nirdoSa samajatA ho ane tene grahaNa karavAthI kalyANa ane kuzala thaze esa tamane kharekhara khAtarI hoya to ja tame tene svIkArajo. buddha pitAnA anuyAyIone paNa daDhapaNe kahyuM hatuM ke, "DAhyA mANase sonAne kApI, tapAvI, ghasI tenI parIkSA karIne ja tene grahaNa kare che. tevI ja rIte he bhikSuo! tame mArAM vacanone parIkSA karyA pachI ja svIkA; mArA taraphanA Adarane kAraNe ja mArAM vacanane svIkAraze nahi."* buddha temanA ziSyone vAraMvAra kahetA ke, "jo ke sthavira (vaDIla che, anubhavI, tathAgata ke saMgha vastuone samajAvI zake tema chatAM satyane nizcaya karavAmAM bodhisatva to yuktinuM zaraNuM (murisarA)* le che, te koI vyaktinuM zaraNuM (AsTara) leto nathI. Ama te yuktinuM ja zaraNa 8. aMguni. 3653 8. tApAcchedAcca nikaSAt suvarNamiva paNDitaiH / parIkSya bhikSavo grAhyaM madvaco na tu gauravAt // jJAnasArasamuccaya, 31 . jJAnasArasamuccaya' graMtha mULa saMskRtamAM lakhAyeluM che ane te AryadevanA nAme caDhele che. mULa saMskRta graMtha maLato nathI paraMtu bhAratanA upAdhyAya kRSNarava ane tibeTane bhikSu dharma prase (Chos kyi sex rab) kareluM tenuM tibeTI bhASAMtara @ucten by P. 72 Tanjur. mdo. tsha, 47 R$; Cordier, IH. pR. 298. tibeTI bhASAmAM tene Ye ses siin po hun las buts pa kahe che. te 38 kArikAono saMgraha che. AmAMnI keTalIka subhASita saMgrahamAM uddhata che. upara ApelI saMskRta kArikA "tattvasaMgrahapajikAmAM pR 12 ane 878 upara TAMkelI che. tenuM tibeTI bhASAmAM rUpAMtara Csoma de Koros kRta Grammar of the Tibetan Language, 1834, pR. 168 upara che. sarakhAvo haribhadranA valaNane mUrta karatI nIcenI kaDIH pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH // mane mahAvIra pratye pakSapAta nathI ke kapila ane bIjA pratye dveSa nathI; paraMtu jenI vAta tarkasaMgata hoya tene svIkAravI joIe." 10. keTalIka vAra saT ne sthAne zaraNa pATha paNa maLe che. juo dhasaMgraha, 53, hakIkatamAM artha te eka ja che. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA svIkArato heI ane vyaktinuM zaraNa na svIkAratA hoI, nathI to satyanA mArgathI calita thato ke nathI bIjAnI mAnyatAne uchInI leto." - buddhanA vyaktitvanuM bIjuM eka khAsa dhyAnamAM rAkhavA jevuM lakSaNa che temanI vyavahArutA. koI paNa rIte dhyeye na pahoMcADI zakanAra ThAluM ciMtana temane joItuM nathI. temane joIe che karma. jema vaidyarAja jarUrathI jarA ya vadhAre ke jarA ya ochI davA rogIne detA nathI, tema bhagavAna paNa jyAre khUba Agraha karavAmAM Ave che, tyAre jijJAsunA dhyeyane siddha na kare evuM belavA karatAM mauna rahevuM vadhu pasaMda kare che. vAraMvAra pUchavA chatAM je vastuone temaNe na samajAvI te vastuo vizenA temanA saMvAdo ApaNe ahIM yAda karIe. tatkAla jANavA mATe ahIM huM tamane temano sAra ApuM chuM.' e yugamAM dezamAM keTalAka siddhAMta lokone manane vikSipta karI rahyA hatA; jema ke, jagata nitya che, jagata anitya che; jagatane aMta che, jagata anaMta che; AtmA eka vastu che, zarIra bIjI; tathAgatanuM-santanuM mRtyu pachI astitva che, tathAgatanuM mRtyu pachI astitva nathI; tathAgatanuM mRtyu pachI astitva ya nathI ke nAstitva ya nathI. - A prazno bhagavAna buddhane judA judA prasaMgo upara judI judI vyaktieAe pUchyA paNa temaNe kadI temano khulAso na karyo ane mauna rahyA. bhagavAna buddhanI doravaNI nIce je mAluMkyapura dhArmika jIvana gALI rahyo hato teNe eka vAra nizcaya karyo ke A praznono "hA" ke "nAmAM spaSTa javAba meLavavo ane bhagavAna je evo javAba na Ape to temanI AdhyAtmika netAgIrI choDI devI. 11. bedhisatvabhUmi, 1.17 (abhi0 ko0 .246) punarbodhisattvaH prajAnan yuktipratisaraNo bhavati na sthavireNAbhijJAnena vA pudgalena tathAgatena vA saGghana vA ime dharmA bhASitA iti pudgalasaraNo bhavati / sa evaM yuktipratisaraNo na pudgalapratisaraNastattvArthAnna vicalati aparapratyayazca bhavati / keTalIka vAra guAi badale dhadeg (= satya) pATha maLe che. mahAvuM, huM 74 : dhawta saraNena bhavitavyaM na pudgalapratisaraNena / 12. ma. ni., bhAga 1, pR. 42 6 thI, 483thI; saM0 ni (avyAkata saMyutta), bhAga 4, pR. 374 thI. 13. buddhagheSa pramANe AvA prasaMgee tathAgatano artha jIva che. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muddanuM mauna bhagavAne kahyu` ke meM tane ( mAluMkaputtane ) mAruM gurupada svIkAravAnu e zarate kahyu na hatuM ke huM tane mA vizeSa praznonA javAba ApIza, na to te (mAlu kaputte ) mane evuM kahyuM hatuM ke huM tamAruM gurupada teA ja svIkArIza jo tame A vizeSa praznonA vizada uttarA Apaze. vadhArAmAM bhagavAne mAlu'kathaputtane kahyuM ke je tu tArA Agraha cAlu ja rAkhaze to te praznonA ukela lAvatAM pahelAM tu pAte kadAca maraNa pAmaze, kAraNa ke te to enA jevu che ke puSkaLa jhera pAyelA aNuthI ghavAyelA mANasane mATe tenAM sagAMvahAlAMoe vaidyarAjane kheAlAvyA heAya tyAre ghavAyelA mANasa kahe ke tyAM sudhI peAte khANa kheMcI kADhavA nahi de jyAM sudhI te nahi jANe ke te khANa brAhmaNanuM che, kSatriyanu che, vaizyanuM che ke zUdranu che; te khANa mAranAranu nAma zuM che; te khANa mAranAra lAMkheA che, ThIMgaNA che ke madhyama che; te kALA che, ghauvarNI che ke pILA che; te A gAmanA che, te gAmanA che, zaheranA che ke mahAnagaranA che; khANanI pukha samaDInA pIMchAnI che ke khAjanA pIchAnI che; vagere vagere. A badhI vigato jANyA pahelAM te avazya marI jaze. kharAkhara A ja rIte mANasa A praznonA ukelane Agraha rAkhaze teA te temanA ukela pahelAM mRtyu pAmaze. vaLI, buddha AvA prazno bAbate peAtAnA mauna mATe bIjuM paNa kAraNa ApyuM che. te A che. temane evuM vicAravAne pUratAM kAraNeA hatAM ke je te javAba Ape tA pUchanAra te javAbe samajI na zake ke UMdhuM samaje, uparAMta, peAtAnA madhyamA pratipA14 siddhAntanI sAthe savAdI rahIne te 'hA ' ke ' nA 'mAM javAba ApI zake nahi, kema ke je 'hA 'mAM javAkha Ape te zAzvatavAda Ave ane 'nA'mAM javAba Ape teA ucchedyavAda pa 14. madhyamA pratipad e che : eka kAmabhegAsakti (menu hrAmasurNAhyAnuyoga ) ane dehadamana ( attamithAnuyoga ) A che antane choDanArI jenI dezanA bhagavAne dhammucaka pavattanasutta 'mAM ApI che ane bIjI asti-nAsti, nitya-anitya, AtmanaanAtmana jevA e antA(keTie)ne cheoDanArI. jue madhyankA, 15.7 : kAtyAyanAvavAde ca asti nAstIti cobhayam / pratiSiddhaM bhagavatA bhAvAbhAvavibhAvinA || sAthe sAthe jue madhya%0, pR0 269, rAniM., bhAga 2, pR 17; kApa, SS 60 15. madhyakA, 15.10; catustava, 3( acintyastava ).21: astIti zAzvatagrAho nAstItyucchedadarzanam / -r 9 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA Ave. paraMtu pote to bemAMthI ekeyane svIkAratA nathI, kAraNa ke temane siddhAMta to baMnethI mukta che.* buddhanuM A valaNa temanA prathama pravacana vakhate ya jaNAya che. pitAne bedhivRkSa nIce je satyano sAkSAtkAra thayo tene upadeza devAne teo IcchatA na hatA, kAraNa ke e jANatA hatA ke e satya eTaluM sUma che ke manuSyo tene grahaNa karI zakaze nahi. A vAta laMkAvatAra(pRSTha 114)mAM bahu spaSTapaNe kahI che. tyAM kahyuM che ke loke satyane samajI zake tema na hatA ane tethI teone gabharAvI na mAravA tathAgato temane prazno samajAvatA nathI. 17 Adhunika vidvAna buddhanA A maunane samajAvavA prayatno karyA che. ane prAcIna AcAryomAM ya A viSaya ugra carcAne rahyo che. prazna A cheH zuM buddha pote A praznonA javAba jANatA hatA? temanuM mauna temanA pitAnA ajJAnanA kAraNe hatuM ke pachI te samasyAonA ukelo jANatA hovA chatAM uparanAM kAraNosara temaNe temanI chaNAvaTa na karI? have, zuM ApaNe evuM kharekhara vicArI zakIe ke buddha pote A samasyAo vize kaI cokkasa nirNaya para AvyA na hatA ane tethI te mauna rahyA hatA? jo ema hoya te, te hakIkata chAvaravAthI temane zuM lAbha? rakhene potAnA ziSyo pitAnAmAM rahelo vizvAsa gumAve e bIke buddha je upadezaka potAnA ajJAnane chupAve evI kalpanA kaI paNa na karI zake. mAlkayaputta sAthenA temanA saMvAdamAM e dIvA jevuM spaSTa che ke temane enI paDI na hatI. koI temanuM gurupada 16. zAzvato chenikartA taraa sAtasamaitan ! ayavasaM0, pR. 62 17. evamAyenottarottarakramalakSaNavidhinAvyAkRtAti pRSTAH sthApanIyaM bhagavatAvyAkRtamiti vakSyanti, na tu te mohapuruSA evaM jJAsyanti yathA zrotRNAM buddhivaikalyAt , tathAgatA arhataH samyaksaMbuddhA uttrAsapadavivarjanArtha sattvAnAM na vyAkurvanti / avyAktAnyapi ca mahAmate tIrthakaradRSTivAdavyudAsArtha nopadizyante tathAgataiH / tIrthakarA hi mahAmate evaMvAdino yaduta sa jIvastaccharIraramanyo jIvo'nyaccharIramityevamAdye'vyAkRtavAdaH / tIrthakarANAM hi mahAmate kAraNavisammUDhAnAmavyAkRtam , na tu matpravacane / matpravacane tu grAhyagrAhakavisaMyukte vikalpo na pravartate / teSAM kathaM sthApyaM bhavet / ye tu mahAmate grAhyagrAhakAbhiniviSTAH svacittadRzyamAtrAnavadhAritamatayasteSAM sthApyaM bhavati / caturvidhapadapraznavyAkaraNena mahAmate tathAgatA arhantaH samyaksaMbuddhAH sattvebhyo dharma dezayanti / sthApanIyamiti mahAmate kAlAntaradezanaiSA mayA kRtAparipakvendriyANAM na tu paripakkendriyANAM sthApyaM bhavati / vaLI, juo tasa 0, pazvikA sahita, kArikA 348 (pR. 129). Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra prakAranA prazno svIkAre ke na svIkAre tenI temane mana kAI gaNatarI na hatI. temaNe spaSTapaNe kahyuM che ke peAte duHkha zuM che, duHkhanuM mULa zuM che, duHkhakSaya zu che ane enA upAya zo che enuM vizleSaNa karyuM che ane sa prakAranAM duHkhamAMthI mukta thavu' hAya teA anuyAyIoe te pramANe jIvavuM joI e. evuM kahevAya che ke, (dvIni. 2, pR 100) bhagavAne A pramANe AnaMdane, pAte maraNapathArIe hatA tyAre, kahyuM hatuM : "bAhya siddhAMta ane guhya siddhAMta evA bheda karyA vinA me satyanI dezanA ApI che, kAraNa ke satyane vize huM Ananda ! tathAgatane AcArya muSTi jevu arthAt peAtAnI pAse ja rAkhavA jevu... kaI nathI." 18 6 teA pachI temaNe zA mATe samasyAone samajAvI nahi? kAraNa ke, jo te na samajAve te eka vikalpa UThe ane hakIkatamAM milindapa-ha( 4.2.24)mAM rAjAe e vikalpa karyA che. rAjAe kahyu` ke buddhanu mauna kAM te temanA ajJAnane kAraNe hAya, kAM tA kaIka chupAvavAnI icchAne kAraNe heAya. paraMtu peAtAnA purAgAmIe ane samakAlInAnAM maMtavyeAnA paDaghA pADI rahelA bhadanta nAgasena te prativAdIne javAba devA samartha hatA. temaNe jaNAvyuM ke pratyeka praznane javAba devA cAgya nathI, kema ke prazno cAra prakAranA hAya che. te A pramANe che : (1) ekAMzavyAkaraNIya--nizcayAtmaka 'hA' ke 'mAM jenA uttara ApI zakAya. dAkhalA tarIke, 'zu' je janmyA che te maravAnA ? ' ' hA ' e teneA uttara che. (2) vibhayavyAkaraNIya--vibhAga karIne jenA uttara ApI zakAya. dAkhalA tarIke, 'zuM mRtyu pachI dareka phrI janme che?' Ane uttara che : ' phlezamAMthI je mukta thayA che te pharI janmatA nathI paraMtu je klezAviSTa che te pharI janme che.' (3) pratipRcchAvyAkaraNIya--sAme bIjo prazna karIne jenA uttara ApI zakAya. dAkhalA tarIke, ' mANasa caDhiyAtA che ke UtaratA che ?' ahIM sAme pUchavu* Avazyaka cheH 'kAnI apekSAe ?' jo pazunI apekSAe, te te caDhiyAtA che.' 'jo devAnI apekSAe, te te UtaratA che.' (4) sthApanIya--je bAjue mukAvAne lAyaka che. dAkhalA tarIke, zuM skandhA e ja sava--jIva--che?' A prazna uttarane lAyaka nathI, kAraNa - 11 18. A dezamAM eka purANI prathA hatI ane haju ahIMtahI' te calaNamAM che ke jIvananI cheka chellI ghaDIe potAnA mAnItA putrane ke ziSyane khelAvI marate mANasa rahasya jaNAve, Ane 'Ariyamurtti', ' AcAya muSTi ' kahe che. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA ke bauddho anusAra sarva jevuM kazuM jJAta nathI. ane tethI A prazna e AvA prazna barAbara che : "vadhyAputra zyAma che ke gaura? 19 ane upara jene ullekha che te samasyAo hakIkatamAM chelA prakAranI che arthAt upekSAne lAyaka che, bAjue mukAvAne lAyaka che. zA kAraNe kAraNa ke A vastuo evI che je zabdothI samajAvI zakAya nahi. dUdhanI, sAkaranI ane madhanI madhuratAnI mAtrAne bheda svayaM vidyAdevI sarasvatI hajAra varSeya zabdamAM na utArI zake. te to vyaktie pote jAta-anubhavathI jANavAnI vastu che. vedAntIone mATe A vAta navI nathI. RSio kahe cheH nathI tyAM AMkhanI pahoMca, ke nathI tyAM vANInI pahoMca ke nathI mananI. eno upadeza zI rIte Apavo te ame jANatA nathI ke samajatA nathI, kAraNa ke je pUrvajoe A tatvanI amane samaja ApI hatI, temane ame ema kahetA sAMbhaLyA che ke "e tattva jeTalI vastuo ApaNe jANIe chIe tenAthI juduM che ane je nathI jANatA tenAthI paNa para che." (keno0 1.3) e ja RSioe ApaNane vadhArAmAM jaNAvyuM che ke, "tene jANyuM che ema mAnanAre tene nathI jANyuM ane nathI jANyuM ema mAnanAre tene jANyuM che." (keno0 2.3) vaLI teo kahe che, "tenI pAsethI vANI mana sAthe pAchI phare che." (taittirIya- 2.4.1). AvI ja vAta zaMkare brahmasUtramAM TAMkelA eka vaidika 19. abhiko. 5.22 [ gphona vimAna pRchAta sthApanIyataH vyAkRta ] maraNotpattiviziSTAtmAnyatAdivat / / juo laMkA), pR. 116, 280; mahAvyu, huM 86; dIni, bhAga 3, 229; aMni, bhAga 1, 197, bhAga 2, 46; milinda , pR114; vegasUtra vyAsabhASya, 4.33 20. sarakhAvo ? zUnyatA sarvedanAM pro. niHsaraLa ninaiH | yeSAM tu zUnyatAdRSTIstAn asAdhyAn babhASire // A kArikA catu zataka uparanI caMdrakAtinI TIkA(vizvabhAratI prakAzana )mAM 272 mA pAne che; bAdhi050, pR0 414; subhAsaM 0, pR. 25-26; abhisamayAlaMkArAleka, gAsi0, pR0 478. eno artha e che ke badhI mithyAdaSTiomAMthI mukta thavAnA upAya tarIke . jinoe zUnyatAne ghoSita karI che. paraMtu jeone zrayadaSTi che arthAta jeone zUnyatA pratye abhiniveza che teo asAdhya che, temane mATe koI upAya nathI. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramArtha anakSara che 13 gadyakhaMDamAM che. temAM eka vakhata jyAre bASkaline bASpa nAmanA AcArya pAse jaI AtmAnuM ravarUpa samajAvavA kahyuM tyAre bAdhva mauna rahyA. paraMtu jyAre betraNa vAra teNe Agraha karyo tyAre AcArye kahyuM, 'huM tane kahuM chuM to kharo paNa tuM samajato nathI, A AtmA to upazAnta che (trama: avasu vai tu na vinAnA kArasoDAsaT)." mauna dvArA satya samajAvavAnI A ja vAta zaMkaranA nAme caDhelA dakSiNAmUrtistotranA eka zlekamAM suMdara rIte kahI che : cidaM varatAtre phicara gujaar , junu mauna cAcAne ziSyaratu chinnasaMzA | e kharekhara Azcaryajanaka che ke vaTavRkSanI nIce ziSya vRddha che ane guru. yuvAna che; gurunuM vyAkhyAna mauna che ane chatAM ziSyanA saghaLA saMza TaLI jAya che." AtmA vizenA upaniSadanA prasiddha zabdo ahIM yAda kare : "gg neti neti garamA grAhya ra di vRdyate -"A AtmAne "nA" "nA" ema kahIne ja varNavI zakAya. te agrAhya che, kAraNa ke tenuM grahaNa thatuM nathI. A kAraNe ja RSimunioe kahyuM che : "tenA vize bolanAra, kharekhara addabhuta che ane tenA vize sAMbhaLanAra paNa kharekhara addabhuta che.22 mauna vizenA A vicAranuM bauddha graMthomAM saMpUrNa nirUpaNa che. ApaNane tyAM vAraMvAra kahevAmAM AvyuM che ke buddhane je satyane sAkSAtkAra thayelo tene akSarothI varNavI na zakAya; udAharaNArtha A rahyuM uddharaNa: "anakSara dharmane-satyane upadezI kaI rIte zakAya ane sAMbhaLI paNa kaI rIte zakAya? tema chatAM ApaNe samApa dvArA tene upadezIe chIe ane sAMbhaLIe chIe. 23 21. bRhadA0 3.9.26, 42.4; 4.22 22. kaTho50 1.ra.7: mAryo vA kAryo jJAtA sAthe juo bhagavadgItA, 2.29 23. manakSatasya sya atiH I herAnA 2 vA !. zrUyate dezyate cApi samAropAdanakSaraH // Ane madhyavRbhAM (pR0 264) buddhavacana tarIke TAMkavAmAM Avela che juo bodhi 50, pR. 365. sAthe sAthe juo madhyavR0, pR. 348, 429 : - [ anusaMdhAne pR0 14 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aududha dazananI pAyAnI vibhAvanA AthI AgaLa vadhI la'kAvatAra(pR0 144)mAM ema kahevAmAM AvyuM che ke AdhiprAptinA dinathI mAMDI parinirvANanA dina sudhInA gALAmAM buddhe eka zabda paNa uccAryAM na hatA. A ane AvA gadyapadyakhaDAne AdhAre nAgArjunanI 'mUlamadhyamakakArikA nA TIkAkAra caMdrakIti evA nirNaya para Ave che ke paramArtha e mauna--tRSNImbhAva che.24 enA artha e ke emanA mate edhisattvA, tathAgatA paramAtha vize mauna rahe che. A vAtane vizada rIte laMkAvatAra(pR0 16 )mAM rajU karI che : " he bhagavan ! tathAgatA tA mauna rahe che ane tethI tathAgate te kahyuM nathI."rapa vaLI AgaLa e ja graMthamAM (pR0 294 ) kahyuM che ke paramArtha anakSara che--akSarA dvArA avarNanIya che.raka viSNupurANamAM ya ( 1.7.98) A mata maLe che. temAM kahyu` che ke paramA asalApya che, kAraNa ke te vANIne ageAcara che. A ja kAraNe mAdhyamikA tattvane caturkeTivinimukta gaNe che. (cAra keTa che 'te che,' 'te nathI,' * ubhaya che," * ubhaya nathI".) ane Ama teo nAgArjunanA zabdomAM jaNAve che ke kI kacAreya kathAMya kAI neya mudde dharmanA upadeza ApyA na hatA.'28 : 14 je hA te, buddha satyavAdI (dharmayAI) hatA ane ethI emane koI sAthe jhaghaDA-vivAda na hatA, jo ke kamanasIbe leAkeAne temanI sAme phariyAda karavAnA prasa`ga paDyo che. temaNe ema kahyu hAvAnu` kahevAya che ke huM anusaMdhAna pR0 13thI ] yo'pi ca cintayi zUnyaka dharmAn so'pi kumArgapapannakubAlaH / akSarakIrttita zUnyaka dharmAH ca anakSara akSara uktAH // * je mANasa badhI ja vastuone svabhAvazUnya mAne che te mANasa paNa mUrkha che ane kumArge vaLelA che. zUnya vastune akSarAmAM varNavavAmAM Ave che; paraMtu kharekhara te te vastuone ( varNavavA mATe) akSarA ja nathI, tema chatAM temane akSarAthI vaNuvavAmAM Ave che. 24. paramAtha haiM AInAM mULImmAH / madhya, pR. 56 25. 6 maunastathAteSitam, maunA hi maLavastathAgatAH / 26. paramArthavanAraH / 27. paramArthatvasalApyo gocaro vAcAM na saH / 28. na ti cit zcit dharmo yuddhana vaizita: / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 cAra mULabhUta satya bhikhuo ! huM leke sAthe vivAda karato nathI, paNa loke mArI sAthe vivAda kare che. te bhikhuo ! je dharmavAdI che te koInI sAthe vivAda karato nathI.29 - buddha haMmezAM kahyA karyuM che ke pote je kaMI sAkSAtkAra karyo che te pitAnA anubhavathI karyo che. je dharma temaNe upade te eTalo vizada ane asarakAraka hatuM ke lokomAM te pasiva" (arthAta, "darekane AvI potAnI jAte jevA nimannato") siddhAMta kahevAya. vaLI te dharmane anusaravAnuM phaLa A janmamAM ja dekhAtuM hoI tene loka sAiibrA (=sarakiTava arthAt "A ja jIvanane") gaNatA. temanA dharmane Adi, madhya ane aMta suMdara hate. paraMtu samyaphasaMbadhinA sAkSAtkAra pachI jiMdagInAM chellAM ogaNapacAsa varSa daramiyAna buddha zuM upadezatA rahyA? teo potAnA samayanI dhArmika ane dArzanika vicAradhArAnuM pAyAnuM prayojana zuM hatuM te samajAvatA rahyA. arthAt temaNe cAra mULabhUta pAyAnAM satye upadezyAH (1) heya arthAt jemAMthI ApaNe mukta thavAnuM che, (2) heyahetu arthAt jemAMthI ApaNe mukta thavAnuM che tenuM kAraNa, (3) hAna (mukti), (4) hAnopAya arthAt muktine upAya. ane A cAra te (1) duHkha, (2) duHkhanuM kAraNa, (3) duHkhamAMthI mukti, ane (4) duHkhamuktino upAya. A cArane sAmAnya rIte anukrame AyurvedanA (1) rega, (2) reganuM kAraNa, (3) Arogya ane (4) bhaiSajaya (davA) sAthe sarakhAvyA che. bhagavAne pote ja prazna UThAvyo hato ke : "meM zenI dezanA ApI?" ane javAba paNa temaNe ja upara mujaba Apyo. paraMtu zA mATe temaNe A dezanA ApI? kAraNa ke tenAthI zreya thAya che, tene dharmanAM mULa to sAthe saMbaMdha che ane te nirvANa bhaNI laI jAya che. A samajavuM khUba saraLa che, paNa jyAre vizeSa vigato prazna Ave che tyAre, buddha je kaMI upadezya che tene saMgRhIta karatAM lakhANe jene dhAravAmAM Ave che tenI, tema ja temanA nirvANa pachI AcAryo ane lekhakoe emanA 29. bhaya vR0, pR. 370: stro mA sArdha vivati nAe sTona sArdha vivAmi ! juo saMni., bhAga 3, pR0138 : 1 minava dharmavI navi smi vivati | 30. saM magna sacivA | dIni., bhAga 3, pR0 76 31. dIni, bhAga 2, pR0 217; vizuddhimaga, pR. 216 : ddhi para pharma naM ti purva pavattaM ehi-passa-vidham arahati ti / 32. yogasUtravyAsabhASya, 2.15; sAMkhyasUtra paranI vijJAnabhikSanI TIkA, 1.1 (prastAvanA); nyAyasUtra paranuM utakaranuM vAtika 1,11 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA vize ane emanA upadezo vize je kaMI kahyuM che tenI vividhatA ane vizALatA tarapha dRSTi nAkhatAM ja ApaNe AbhA banI jaIe chIe. - A badhuM je bhASAmAM lakhAyeluM che temano prathama vicAra karIe. ApaNane kahevAmAM Ave che ke keTalIka zAkhAonA mULa pavitra graMthi saMskRtamAM. keTalIkanA prAkRtamAM, keTalIkanA apabhraMzamAM ane keTalIkanA pizAcImAM hatA. ane e to prasiddha che ke ApaNI pAse pAli graMtha che. evI paNa eka paraMparA che ke te graMthe judA judA dezamAM judI judI bhASAomAM lakhAyelA-eTalI hade ke 96 dezomAM 96 bhASAo ke bolIomAM te lakhAyelA. A paraMparAmAM satyane kaMIka aMza haze. vidvAnamAM vivAda che ke vividha bhASAmAM lakhAyela hAla upalabdha A graMze hakIkatamAM mULa graMtha che ke pachI te badhA koI eka bhASAmAM (e bhASA kaI hatI te ApaNe jANatA nathI) lakhAyela mULa graMtha uparathI vividha bhASAmAM karAyela anuvAda mAtra che.33 - vaLI e hakIkatano paNa vicAra karo ke vividha bhASAmAM lakhAyela upalabdha A graMthe, temAM ghaNA aMze choDI devAmAM AvyA hoIne ane ghaNA umerAo karavAmAM AvyA hoIne, saMpUrNa paNe ekabIjA sAthe saMvAdI nathI. A ja paristhiti A graMthanA tibeTI, cInI, meMgoliyana vagere bhASAnuvAdamAM che. mahAna upadezaka buddhanA avasAna pachI temanA upadezo vize je thayuM tene paNa khyAla karo. jyAre bhikhuo buddhanA nirvANa prasaMge AMsu sAratA hatA ane vilApa karatA hatA tyAre saMghamAM moDethI pravezelA eka subhadra bIjA bhikhuone kahyuM, "he vaDIlo ! raDavAthI ke vilApa karavAthI sayuM". ApaNe mahAna zramaNathI mukta thayA chIe. "A tamane zobhe che, A tamane zebhatuM nathI." AvuM kahI te ApaNane parezAna karatA hatA. paraMtu have ApaNane je gamaze te ApaNe karIzuM ane je ApaNane nahi game te ApaNe nahi karIe.34 lokonA eka bhAganA valaNanI sUcaka A vastu che ane e vastu ja judI judI bauddha pariSada-saMgItio-bharavA bhaNa laI janAra banI. bIjI aneka hakIkatomAMthI A be hakIkata -eka 33. pvaM ridigAmamag SongvartAiviSay gitimaSA trivitamU | -laghukAlacakrataMtra rAjanI vimalaprabhATIkA. A TIkAnuM varNana haraprasAda zAstrIe Descriptive Catalogue of Skt. MSS. in the Government Collection, bhAga 1, pR. 77 para karyuM che. 34. vinaya piTaka, 9.1.1. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhopadezanI vividhatA to A judI judI pariSadanI ane bIjI pote ja buddhavacanane sAco artha ghaTAvanAra hovAno dAvo karatI vividha zAkhAo UbhI thavAnI-spaSTa kare che ke bhagavAna buddhanA sAkSAt ke paraMparAthI je ziSyo hatA te temanA upadezane artha ghaTAvavAmAM kevI rIte judA paDayA. bauddhadharmadarzanamAM "yAna" tarIke oLakhAtA aneka mArgono AmAM umero thayo. A yAne hatAM- devayAna, brahmayAna, zrAvakyAna, pratyekabuddhayAna, hInayAna, mahAyAna, maMtrayAna, vajayAna, vagere.35 upadezaka eka hatA. tethI ema vicAravuM svAbhAvika che ke duHkhakSaya vizena emane upadeza paNa eka hato. te pachI zA kAraNe mUMjhavI nAkhe evI A vividhatA ? sarvadarzanasaMgrahamAM baddhadarzana upara lakhatAM mAdhavAcArye kahyuM che tema buddhavacanone temanA ziSyoe judA judA prakAzamAM lIdhAM hatAM. e vAta sAcI ke temaNe eka ja vastu upadezI hatI, paraMtu temanA ziSya bhinna bhinna mAnasika valaNa dharAvatA hoI teo tene bhinna bhinna rIte samajyA. e to sAmAnya anubhavanI vAta che ke eka ja zabda judI judI vyaktione jude judo artha batAve che. ahIM vaLI ApaNe mAdhavAcArye Apela udAharaNa TAMkIe. "sUryAsta thaI gayo" A ekanuM eka vAkaya corane mATe "corI karavAno vakhata thayo" e artha, brAhmaNane mATe "saMdhyA karavAne samaya tha" e artha ane kAmIne mATe "priyajanane maLavAno vakhata thayo" e artha sUcave che. paraMtu vaktAne zuM abhipreta che? A eka samasyA che jeno uttara Apo saraLa nathI. A ja samasyA buddhanA upadezo vize che. svAbhAvika rIte ja te satya zodhavA ApaNe mATe temanAM vacano jemAM saMgRhIta che te graMthana tema ja temanA jIvana ane upadeza vize lakhAyela graMthana cokasAIpUrvakano abhyAsa karavA sivAya bIjo koI rasto nathI. te graMthane abhyAsa karatI veLAe haMmeza temanI sthiti vize je kaMI kahyuM che tene dhyAnamAM rAkhavuM joIe. prAcInatama grantharAzimAMthI ApaNane sAzcarya jANavA maLe che ke AcAryonI pitAnI samakSa paNa A samasyA 35. laMkA, pR0 134-135; saddharmapu 0, pR0 46, 48. brahmayAna ane mahAyAna eka ja lAge che. 6. gavarnamenTa erienTala sirIjha, pUnA, 1924, pR0 19. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA upasthita thaI hatI. temane jovA maLelI ghaNI hakIkato ane vidhAne temane paraspara virodhI lAgyA; temane saMvAdI karavA temaNe sakhata prayatna karyo; ane e rIte teoe eka samanvaya sAdhyo. tema chatAM noMdhavuM joIe ke keTalIka vAra A vidhAno je rUpamAM ApaNe AgaLa rajU karavAmAM AvyAM che te rUpamAM kAM to buddhanAM, kAM to sthavirenAM, kAM to lekhakonAM che. paMratu A kahevAtI "buddha-vANuM" game teTalI pramANabhUta hoya te chatAM ya emAMnI visaMvAditAone vicAra karavA ApaNe ahIM nahi rekAIe, kAraNa ke ApaNe je jANavuM che te to te buddha-vANInuM hArda zuM che te che. - te ApaNane zuM jovA maLe che? bhagavAna bodhisatvarUpe sarvanA kalyANa mATe avataryA hatA. temane badhAyane mukta karavA hatA ane ema karyA vinA teo virAma laI zake tema na hatA. temaNe bhinna bhina lokone temanAM bhinna bhinna valaNe lakSamAM laI te pramANe keLavyA. Aje che tema te vakhate paNa lokonA traNa vargo hatA-nIcale, madhyama ane ucca. jema eka mAtA pitAnAM judI judI uMmaranAM bALakone eka ja jAtano ane eka ja sarakho kherAka nathI ApatI tema buddha badhAne niHsaMzaya eka ja vastu zIkhavavA chatAM badhAM te vastune samajI zake te mATe temaNe tene judA judA zabdamAM, judI judI bhaMgIomAM rajU karI. Ama upara kahelI banne bAbatomAM tAtvika vastu te badhAne ja ApavAmAM AvI che ane te vastu eka ja che, bhalene tenAM rUpa judAM hoya. barAbara A ja rIte niSNAta vaidyarAja badhA ja rogIone eka ja auSadhi detA nathI paNa judA judA rogIone judI judI Ape che. tema chatAM te badhAno roga dUra kare che. buddhane vAraMvAra kharekhara vaidyarAja sAthe sarakhAvavAmAM AvyA che. ane temaNe pote ja kahyuM hovAnuM kahevAya che ke vaidyarAja rogIone judI judI sAravAra ane davA Ape che chatAM AyurvedazAstramAM bheda-virodha nathI; rogo judA judA hovAne kAraNe davA judI judI ApavAmAM Ave che. tethI buddhanA upadeze judA judA nathI, teo saMpUrNa saMvAdI che, eka che. paraMtu lokonA bhinna bhinna valaNone lakSamAM laIne teone judI judI rIte prayojavAmAM AvyA che. 8 amuka eka ja davA 37. lalitavistara, biblIva InDikA, pR. 448, 458. 38. laMkA, pR0 204 : vaidyA yathAturavazAt kriyAbhedaM prakurvate / / na tu zAstrasya bhedo'sti doSabhedAt tu bhidyate // 115 // [ anusaMdhAna pR. 19 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhanuM upAyakauzalya badhA daradIo mATe nathI ke eka ja daradIne mATe badhI davAo nathI. jema je ekane mATe eSadha che te bIjAne mATe avazyapaNe oSadha nathI, tema ekane mATe apAyela buddhano upadeza bIjAne mATe avazyapaNe upadeza nathI, tema chatAM badhA upadezo dvArA je dharma Apyo che, je satya ApyuM che te to eka ja che.40 A vivekanI pAchaLa je siddhAnta rahelo che tene buddhanuM "upAyakezalya kahevAmAM Ave che. A "upAyakauzalyane AdhAre temanA upadezanA badhA ja visaMvAde samajAvI dUra karI zakAya che. tethI je ke upara jaNAvyA pramANe bhinna bhinna yAne che chatAM hakIkatamAM to ekathI vadhu yAna nathI. bhagavAne pote ja ema kahyuM hovAnuM kahevAya che ke te to potAnuM upAyakauzalya che. ke jene laIne traNa yAne (zrAvakyAna, pratyekabuddhayAna ane buddhayAnano nirdeza che) AvirbhAva pAmyAM, paNa kharekhara to nAyakenuM (buddhInuM) eka ja yAna hatuM, eka ja naya hato ane eka ja dezanA hatI. badhA ja puruSa moe daSTAntakothI, kAraNathI, hetuothI ane upAyakauzalyathI bahu vizuddha dharmo prakAzyA che. paraMtu badhAe eka ja yAnane vyakta karyuM che, eka ja yAnanI dezanA anusaMdhAna pR. 18thI ] tathAhaM sattvasantAnaM klezadoSairvidUSitam / indriyANAM balaM jJAtvA nayaM dezebhi prANinAm // 116 / / na klezendriyabhedena zAsana bhidyate mama / ekameva bhaved yAnaM mArgamaSTaGgika zivam // 117 / / 39. laMkA0, pR. 48-49 : dezanApi yathA citrA dezyate vyabhicAriNI / dezanA hi yadanyasya tadanyasyApyadezanA // 122 / / Ature Ature yadvad bhiSagdravyaM prayacchati / / 123 // subhASita saMgraha, pR. 20 (97) AturyAturi bhaiSajyaM yadvad bhiSak prayacchati / cittamAtraM tathA buddhAH sattvAnAM dezayanti vai // 40. bedhicattavivaraNa( tibeTI, 97-98)mAMthI sarvadarzanasaMgraha (bombe saMskRta sirIjha)mAM pR. 45 upara uddhata : dezanA lokanAthAnAM sattvAzayavazAnugAH / bhidyate bahudhA loka upAyairbahubhiH punaH // Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA ApI che ane eka ja yAnane pRthvI para avatAra karAvyuM che.41 ane svayaM buddha paNa kahyuM che ke : "meM devayAna, brahmayAna, zrAvakyAna, pratyekyAna tathAgatayAna( = buddhayAna ke mahAyAna)nI vAta karI che. jyAM sudhI citta pravRtta che tyAM sudhI yAnone keI anta nathI paraMtu jyAre te parAvRtta thAya che arthAta pAchuM vaLe che tyAre nathI kaI yAna ke nathI keI yAtA. huM judAM judAM yAnanI vAta karuM chuM paNa te to ajJAnI lokone AkarSavA mATe ja che."42 uparanAM vidyAne vegAcAra daSTie karavAmAM AvyAM che e to pUratuM spaSTa che. mAdhyamika daSTie nAgArjuna tenA niraupamyastavamAM kahe che ke paramArtha (= dhadhAtu) vize koI bheda saMbhavato na hoI, hakIkatamAM yAnane bheda che ja nahi; tema chatAM buddha traNa yAne (zrAvaka-, pratyekabuddha ane 41. saddhamaMpu 0 2H upAyakauzalya mamevarUpaM yat trINi yAnAnyupadarzayAmi / ekaM tu yAnaM hi nayazca eka ekA ciyaM dezana nAyakAnAm // 69 / / sarvehi tehi puruSottamehi prakAzitA dharma bahU vizuddhAH / dRSTAntakaiH kAraNahetubhizca upAyakauzalyazatairanekaiH // 72 // save ca te dezayi ekayAnam ekaM ca yAnamavatArayanti // 73 // 42. laMkA, pR0 13pathI devayAnaM brahmayAnaM zrAvakIyaM tathaiva ca / tAthAgataM ca pratyekaM yAnAnetAn vadAmyaham // 203 // yAnAnAM nAsti vai niSThA yAvaccittaM pravartate / citte tu vai parAvRtte na yAnaM na tu yAyinaH // 204 / / yAnavyavasthA naivAsti yAnabhedaM vadAmyaham / / parikarSaNArtha bAlAnAM yAnabhedaM vadAmyaham // 205 / / 43. saMpA. TucI, ja00e0sI0, 1932; prabhubhAI paTela, Ihi0kavA, 1932, bhAga 8, pR. 319 (21). Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAnavAda ane zUnyavAda buddhayAna )nI vAta karI che, paNa te te leAkAne dhyeye paheAMcADavA ( sattvAvatAra ) mATe ja karI che.44 bIjI rIte ya cAnAnA ekabIjA sAthe meLa karavA prayatnA thayA che. ApaNane kahevAmAM Ave che ke jo ke paramArtha te| mahAyAna dvArA ja pamAya ane e mATe te enA ja AzA levA joI e tema chatAM buddhe bIjA e yAnAnI dezanA ApI kAraNa ke sApAnanI mAphaka ApaNane te mahAyAne pahAMcADe che ane prAthamika kakSAe rahelI vyaktio mATe te jarUrI che. pa A auddhadharma darzanamAM vijJAnavAda ane zUnyavAda jevA bhinna bhinna mate prasiddha che. hu emane vizenI vigatAmAM UtaratA nathI paNa eka prazna karuM chuM : bhagavAna buddhe peAte AvA paraspara viAdhI siddhAMtA kevI rIte praJAdhyA hAI zake? e banne siddhAMtanA kartA emane kevI rIte gaNI zakAya ? traNa bhavanA citta ja che ane te sivAya bIjuM kaMI nathI evI matalabanuM jaNAvatAM bhagavAna buddhanAM vacanA tarIke svIkArAyelAM keTalAMka lakhANA che; ka vaLI, A kATinAM lakhANAmAM keTalIka jagyAe jaNAvyu` che ke badhuM zUnya che.47 A e vidhAneAmAMthI kharuM vidhAna kayuM? ema nahi kahI zakAya ke ane asatya che, kAraNa ke bannene buddhavacanA gaNyAM che. jo bemAMthI eka paNa pramANa che teA khIjuM paNa pramANa che. jo bemAMthI ekane tame nathI svIkAratA te! bIjAnA paNa asvIkAra karavA paDaze. tethI kAI samanvaya zeAdhI kADhavA ja joI e. ApaNane kahevAmAM Ave che--ane e kahenArAe 44, dharmadhAtorasaMmeAt cAnamero'sta na pramo / yAnatritayamAkhyAtaM tvayA sattvAvatArataH // subhASitasaMgrahamAM uddhRta, pR0 14 (20), ayavas.(pR0 22 )mAM ayavanI tattvaratnAvali. 21 45. adrayavatI tattvaratnAvali, pR0 21: nanu ti mahAyAnaninjIta TvArthaH paramArthAsti asya (? atha ? ) kimarthaM tarhi zrAvakapratyekayAne bhagavAn dezitavAn / tanna / mahAyAna - prApyaprApaNArthameva zrAvakapratyekayAnanirmANAt / taduktam Adikarmakatvasya paramArthAvatAraNe / upAyastvayaM sambuddhaiH sopAnamiva nirmitaH // 46. pittamAtra mo binaputrA yadyuta tradhAtum / dazabhUmizvarasUtra, sa MpA. Rhader, pR. 49; subhASitasa, patra 25; madhyamakAvatAra ( tibeTI ), 6.83; tattvasa 050, 550; madhya%0, pR 13. 47. zUnyA Dva dharmAH / kAzyapapari0, pR0 94. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA spaSTapaNe mAdhyamiko che--ke te munine mate sarva jagata cittamAtra che ene niSedha thaI zake nahi, paNa hakIkatamAM emane kahevAno Azaya e na hatA, emanI e dezanA to zUnyatAnA gaMbhIra ane sUkSma siddhAntane pUrepUre na samajI zakavAne kAraNe tenAthI sAmAnya rIte bhaDakatA sAmAnya ke ajJAnI (vA) lokenA trAsane dUra karavA mATe hatI. vadhArAmAM kahyuM che ke : ApaNA dainaMdina anubhavanuM jagata sat che evI bhagavAnanI dezanA jagatanA satvane je majabUta vaLagelA che ane gaMbhIra ane sUkama tatvane sAMbhaLavA mAtrathI je Dare che tevA mUkha bAliza jaDabuddhi loko mATe che. jeo temanAthI vadhu buddhi dharAvavA chatAM e apekSAe mandabuddhi che temane bhagavAne dezanA ApI ke A jagata vijJAnamAtra che, nathI keI grAhya artha ke nathI grAhaka AtamA. paraMtu jeonI buddhi aneka varSonA UMDA dhyAnayogathI nirmaLa thaI gaI che tevA mANasone temaNe upadeza Apyo ke A AkhuM ya jagata AkAzamAM dekhAtA mithyA nagara (parvana) jevuM che.49 piTakasAhityamAM ane bauddhadarzananA pramANabhUta granthAmAM maLatA bhinna bhinna dRSTionA A samanvayane kevI rIte AgaLa dhapAvavAmAM Avyo tene spaSTa khyAla je ApaNe ahIM nAgArjunanI "mUlamadhyamakakArikA"mAMthI nIcenI eka kArikA jaIzuM to ja Avaze : 48. madhyavR0, pR0 276; subhASitasa 0, pR. 20 (98) cittamAtraM jagat sarvamiti yA dezanA muneH / uttrAsaparihArArtha bAlAnAM sA na tattvataH // 48. asti skhalviti nIlAdi jagad iti jaDIyase / bhAvagrAhagrahAvezagambhIranayabhIrave // 71 // vijJAnamAtramevedaM citra jagadudAhRtam / grAhyagrAhakabhedena rahitaM mandamedhase // 72 / / gandharvanagarAkAraM satyadvitayalAJchanam / ameyAnantAlpaughamAvanAradvamedhase ||7 rUsubhASita saM0, pR0 14 lekonA A traNa vargomAMthI prathama varga vize juo subhASita saMgraha, 50 19 : evaM hi gambhIranayAn padArthAn na vetti yastaM prati dezaneyam / astyAlayaH pudgala eva ceti skandhA ime vA khalu dhAtavazca / / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nItArtha ane neyArtha 23 buddhoe dezanA ApI ke AtmA che; teoe ja zIkhavyuM ke AtmA nathI; teoe ja vaLI jaNAvyuM ke AtmA che ema paNa nahi ane nathI ema paNa nahi."50 parantu e kema bane? buddha AvI paraspara virodhI vastuo kema upadeze ? hamaNAM ja jaNAvI gayA tema teno javAba e che ke A badhA upadeze eka ja kakSAnA loko mATe nathI paraMtu bina bhinna kakSAnA arthAt uttama, madhyama ane kaniSTha vargonA loko mATe che. buddhavacanano khare Azaya samajavAmAM je mahA muzkelI che tene spaSTa rIte "laMkAvatAra" ane "saddharmakuMDarIka" jevA bauddha sUtragraMthomAM darzAvavAmAM Avela che. A sUtragranthamAM, buddha pote potAnA ziSyone pitAnAM vacanone vyavahAra kevI rIte nakakI kare te zIkhavyuM hovAnuM kahevAyuM che. upadezamAM buddha siddhAntanaya ane dezanAnaya e be nayane prayoje che. siddhAntanaya eTale e rIti ke jenA dvArA nirNaya darzAvI zakAya, jyAre dezanAnaya eTale e rIti ke je dezanA mATe, vyAkhyAna mATe prayojavAmAM Ave che. prathama prAga yogIo mATe che, jyAre bIjAne prayoga bAla (ajJAnIo) mATe che." prathama nathI paramArthamAM UMDA UtarI zakAya che, paramArthanI khoja thAya che, jyAre bIjA nayathI kramazaH paramAthe laI janAra zIla vizenA sAmAnya niyamothI paricita thaI zakAya che. uparAMta, upara je kaMI kahyuM che tene vicAra ApaNane kyA prakAranAM zAstro upara zraddhA rAkhavAnuM jaNAvavAmAM AvyuM che tene lakSamAM rAkhIne karavAnuM che. e spaSTa che ke sUtra pite ja jaNAve che ke temAM AvatAM sUtro, gadyakhaDe ke saMvAdo temanA mahattvanI daSTie eka sarakhA mUlyanA nathI, kAraNa ke temAMnA keTalAka skuTa artha Ape che jyAre bIjAM sphaTa artha na ApatAM anizcita ke AbhiprAyika artha Ape che. A be prakAranAM sUtrone anukrame natArtha ane neyArtha kahe che. "nItArtha ' zabdano artha che 50. mAmeravi prajJavita manAtmavi phezitam | buddhairnAtmA na cAnAtmA kazcidityapi dezitam // 18.6 51. no hi dvividha madya siddhAnto dezanA ja vai | dezemi yaM ca bAlAnAM siddhAntaM yoginAmaham // laMkA, pR. 17ra (61). sAthe juo pR0 148, 171, Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA jeno artha nizcita che, skuTa che (vimartha), jyAre neyArtha" zabdano artha che jeno artha nizcita nathI paNa jenA arthano nizcaya haju karavAno che ane je A hoIne vividha saMzone janma Ape che.para sAcA arthane pAmavAnI A muzkelI khaDI thatAM sUtragraMthenA kartAone nItArtha sUtro ane neyArtha sUtrono bheda karavA amuka cokkasa lakSaNe nakkI karavAnI pharaja paDI. ane tethI ja te "AryaakSayamatisUtramAM kahyuM che ke je sUtro mokSamArge vALavA (mAvatAra) mATe prabodhyAM che te neyArtha jyAre je sUtro mokSaphaLe pahoMcADavA (ravivAra) mATe prAdhyAM che te nItArtha, ane temaNe lokone Adeza Apyo ke temaNe nItArtha sUtrone anusaravAM joIe ane nahi ke yArtha sUtrone.14 parantu svAbhAvika rIte ja A be prakAranAM sUtronA vibhAganI bAbatamAM avyavasthA ane saMzaya pravartatAM hatAM. ane je ApaNe caMdrakItine pUchIzuM te te pitAnI madhyamakavRttimAM kaheze ke amuka sUtra paramArtha jaNAve che ke AbhiprAyika artha jaNAve che evA saMzayamAM paDelA lokone mATe tema ja piotAnI mandamedhAne kAraNe neyArtha sUtrane nItArtha mAnavAnI bhUla karanAra lokone mATe A grantha (nAgArjunanI "mUlamadhyamakakArikA") AcArya lakhe che. hakIkatamAM zAstroe je vAta judI rIte karI che te ja vAta buddhoe pite kahI che. temaNe kahyuM che ke temanA upadezamAM sadhAmAthuM55 "AbhiprAyika vacano" che; temano upadeza durbodha che, kAraNa ke siddhAntane vizada rIte samajAvatI vakhate tathAgata bhinna bhinna arthaghaTana, lakSaNAo, samajUtIo ane daSTAnto jevA yuktipUrNa upAyo prayoje che." para. juo madhya00, pR. 43, 59-8; bodhisatvabhUmi, 1, 17; abhiko, 9, pR0 246-7. 53. madhyavR0mAM uddhata, pR. 43. 54. madhyavR0, pR. 43; mahA vyu, huM 73 : nItArthasUtrapratisAbena mavita na nevArtha sUtrapratisaraNena / 55, sadhAbhASita, sandhAbhASA ane sadhAvacana A traNa paryAyo che. juo saddhapu, pR0 34, 30, 60, 70. artha mATe juo ihi kavA, 4, 1928, pR0 28thI. 56. etAdRzI dezanA nAyakAnAM . upAyakauzalyamidaM variSTham / [ anusaMdhAna pR. 25 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadhAvacana vAyAna ane sahajayAna jevA uttarakAlIna bauddhadharmadarzananA vikAsamAM A sandhAbhASya ke sandhAvacane ghaNo moTo bhAga bhajavyo che. granthanAM lakhANono kharo Azaya che e bAbate vividha saMzayone janma denAra A sandhAbhASya ja che, ane eNe ja be prakAranI samajUtIne janma Apyo che- eka le gya, buddhigamya ane bIjI rahasyamaya, gUDha (je mAtra dIkSita ja samajI zake). A be prakAranI samajUtIne cheka "laMkAvatAra"mAM ya ApaNe joIe chIe. pAMca Anantano sAmAnya rIte "mahApAtaka--bhayaMkara pApa e anuvAda bauddhadharmadarzanamAM prasiddha hatuM. te pAMca mahApAtake che mAtRhatyA, pitRhatyA, ahaM-hatyA, buddhahatyA ane saMghabheda. A aMrtha nirvivAda hato. paranta laMkAvatAramAM (pR0 138-140) evuM kahyuM che ke A artha bAhya-lokabhogya che; ane bIjo eka gUDha, AdhyAtmika artha che. A AdhyAtmika artha anusAra mAtA e tRSNa che, pitA e avidyA che, buddha e vijJAna che, ahaMtu e anuza (kaSAya) che ane saMdha e skandha che. ane tethI pitRhatyA vagere upara jaNAvelAM kRtyothI dharma thAya che, adharma nahi. "dharmapadanI be gAthAono (294-5) huM ahIM nirdeza karIza. temano anuvAda A pramANe che: "mAtAne, pitAne, be kSatriya rAjAone ane prajA sahita samagra rASTrane haNIne ya kharA brAhmaNane kaMI duHkha thatuM nathI." - "pitAne, mAtAne, be brAhmaNa rAjAone ane vadhArAmAM pAMcamA vAghane mArIne ya kharA brAhmaNane duHkha thatuM nathI."57 Ano artha zuM? upara batAvyuM che te ja rIte mAtAno artha tRSNa che, pitAno artha ahaMkAra (mimAra) che, be rAjAone artha zAzvataanusaMdhAna pR. 24thI ] bahUni sandhAvacanehi coktaM durbodhyametaM hi azikSitehi // juo 55mI nedha. 57. mAta pitaruM havA jJAno ke ra ri raheM sAnucaraM hantvA anIgho yAti brAhmaNo // mAtaraM pitaraM hantvA rAjAno dve ca sottiye / .: veyyaggha-paJcamaM hantvA anIgho yAti brAhmaNo // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA daSTi ane ucchadadaSTi e be mithyA daSTio che, prajAsahitanA rASTrano artha che pitAnA bhego (nandirA) sahitanI cha jJAnendriyo ane temanA cha viSaya (dvArA tA), be brAhmaNa rAjAeno artha che upara darzAvelI be mithyA daSTio ane vAghano artha che rAga, dveSa, pramAda, bhaya, citA, cittavikSepa e pAMca vidano (navA ).58 te vastuone abheda keTalAka vAstavika ke kAlpanika samAna dharmone AdhAre che. udAha@Artha, tRSNano mAtA sAthe abheda karyo che, kAraNa ke jema mAtA bALakane janma Ape che tema tRSNA duHkhane janma Ape che. vigato mATe mULa gra, jyAM TIkAo upalabdha hoya tyAM TIkAo sAthe, jevA joIe. "bRhadAraNyaka upaniSadano nIceno zleka (6.2.2) darzAve che te masANe sandhAvacanano prayoga upaniSadamAM ya thayuM che.pa9 "mANasone mATe be rastA che-eka pitRlokamAM javAna, bIje devalokamAM javAno. pitA ane mAtA e benI vacce je kaMI hAlatI cIja che, te A bemAMthI eka raste , ahIM ApaNane TAMkelA zlokanI chellI paMkti sAthe saMbaMdha che. mAtA ane pitA zabdothI ApaNe ahIM zuM samajavuM? ahIM te zabdane sAmAnya artha levAnuM nathI, paraMtu temane artha AkAza ane pRthvI (thavAthivI) * levAne che. te be joDakAMo vaccenA samAna dharmone AdhAre RSimunioe temane pitA ane mAtA tarIke kapyAM che. yAska kahe che tema A abheda bhaktivAda che, guNavAda che arthAta te lakSaNa upara AdhArita che. brAhmaNo ane upaniSadomAM vAraMvAra vaparAyelA nIcenA zabdothI A candhAvacanono nirdeza karA hoya ema lAge che. deva parokSapriya che, pratyakSadveSI che. A sanhAvacananuM mULa cheka saMhitAomAM AvatAM samasyAsUktomAM maLe che. 58. mekasamUlaranI noMdha juo, sebubaI, graMtha 10, pR0 7thI. 59. kRtI mAnava vi7LA ahaM devAnAmuta mAnAm / tAbhyAmidaM vizvamejat sameti yadantarA pitaraM mAtaraM ca / / 60. e ja upaniSadanA "cat antarI thAvANathivI' zabdo sAthe tulanA karo. 61. zatapathabrAhmaNa, 6.1.1-2, vagere; bahadA2 u50, 6.2.2. vagere: pokiyA phuva hi devAH prtykssdvissH| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RgvedamAM sandhAvacana reTha eka RcA huM ahIM TAMkIza. tenA anuvAda A * Rgveda'mAMthI pramANe cheH tene cAra zI'gaDAM che, traNa paga che, e mAthA che ane sAta hAtha che. te traNa badhe baMdhAyelA vRSabha meATA avAja kare che. mahAna deva martyamAM pravezyA.'62 e mahAna deva te kANuM ? TIkAkAromAM matabheda che. keTalAka kahe che sUrya, jyAre keTalAkane mate te vANI che, zabda che, paratu maMtranA artha jene sAkSAt dRSTa che evA RSine mana ene ze| artha haze e te| kANu kahI zake? C je hA te, e vize teA leza paNa zaMkA nathI ke aNukeLavAyelI buddhivALA jene sahelAIthI avaLuM samajI bese evA sandhAvacananA prayAga ja, uttarakAlIna vajrayAna ane sahajayAnanA rUpe bauddhadharma darzananuM atyanta zAcanIya je patana thayuM tenAM mukhya kAraNAmAMnu eka che. ane A prakriyA chevaTe kayAM laI gaI te jANavAnI jo icchA hAya teA huM tamane bauddha tAntrika grantha ekalla-vIra-caNDamahArASaNatantra' jevA bhalAmaNa karuM te grantha prakAzita nathI thayA paNa tenuM varNana mahAmaheApAdhyAya 5. haraprasAda zAstrIe ApyuM che.' ema mAnavAne prabaLa AdhArA che ke jo sandhAvacanane sa'pUrNa - paNe samajAvavAmAM Ave teA vajrayAnanu mULa rUpa sAmAnya rIte jeTaluM krAntikArI, jeTaluM aziSTa, jeTalu anaitika lAge che teTaluM na lAge. A eka muddI upara Do. proAdha candra bAgacI sAthe huM saMpUrNa paNe sahamata chuM. 64 buddhanA upadezanA kharA atha grahaNa karavA mATe pAra karavAnI aneka muzkelIo meM tamArI AgaLa rajU karI. bIjI eka muzkelInA ullekha mAre karavA joie. bhAratamAM ane bhAratanI bahAra rAje rAja vadhatA jatA Adhunika mauddha sAhityanA vistArane vicAra karaze. temAM vividha muddAo upara bhAtabhAtanA matabhedo jovA maLe che ane tethI ApaNI A samasyA vadhAre jaTila ane che. 12. catvAri zrRGgA trayo'sya pAdA dve zIrSe sapta hastAso asya / tridhA baddho vRSabho roravIti maho devA martyAn Aviveza // 63. rAyala eziyATika seAsAyaTI, megAlanA kabajAmAM surakSita sarakArI saMskRta hastapratasaMgrahanuM Descriptive Catalogue, 1917, grantha 1, bauddha hastaprata, pR0 131 thI. khAsa jue pR0 133. 64. jue '0hikavA, 1930, grantha }, pR0 389, 576. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA ApaNe joI gayA tema amuka rIte prAcIna AcAryonI potAnI samakSa paNa A ja samasyA khaDI thaI hatI ke buddhe che upadeza Ape? aneka muddAo upara ekabIjAthI khUba ja virodhI vacanone samanvaya karatAM karatAM vividha uttara apAyA che, ane te mATenAM majabUta kAraNa paNa apAyAM che. paraMtu prazna e che ke zuM badhA ja javAbane sAcA gaNavA? zuM badhAne mATe buddhanI sammati che? hoI zake, kAraNa ke eka sArA vaidyarAjanI mAphaka temaNe lokone temanI jarUriyAta pramANe upadeza Apyo che. athavA to ema na paNa hoI zake, kAraNa ke ApaNane kahevAmAM AvyuM che ke temaNe mAtra eka ja yAnano upadeza ApyA che. pa buddha ane emanA upadeza vize je kahevAmAM AveluM che te badhAne samanvaya thaI zake ane A samanvaya samartha AcAryo ane prAcIna-arvAcIna vidvAnoe rajU karyo che. paraMtu AvA samanvaya vize nizcitapaNe kahI zakAya ke A mata buddhano pitAne havA karatAM vizeSa to AcAryo ane vidvAnono che. enuM kAraNa e che ke buddha Ama ja kahevA mAgatA hatA ane bIju nahi, ema cokakasapaNe puravAra karavA mATe ApaNu pAse kazuM sAdhana nathI. * ahIM huM tamane eka udAharaNa ApuM. "brahmasUtra" e bAdarAyaNanI kRti che. ane emAM koI saMdeha nathI ke emAMthI eka ja siddhAnta phalita thAya - bhale pachI te kreta hoya, adreta hoya, viziSTAdvaita hoya, zuddhAta hAya, pretAta hoya ke anya hoya. paraMtu ekI sAthe te badhA ja temAMthI haragIja phalita thAya nahi. te badhAnA samanvayano prayatna karavAmAM Avyo che ane e bhale karAya; enI sAthe ApaNane keAI saMbaMdha nathI. ApaNe te jANavuM che ke brahmasUtra"nA kartA bAdarAyaNane zuM kahevuM che. A ja rIte ApaNe hInayAna, mahAyAna vagere bhinna bhinna yAnane ke vijJAnavAda, zUnyavAda vagere bhinna bhinna siddhAntone abhyAsa karavAnuM ke temanuM nirUpaNa karavAnuM dhAryuM nathI. ApaNe je nakakI karavuM che te e che ke buddha pote ye siddhAMta prabaLe che. paraMtu te nakkI karavA ApaNe kevI rIte AgaLa vadhavuM ? kharekhara e mAge Daga mAMDavA ghaNuM kaThina che. paraMtu nirAza thavAnI jarUra nathI. 15. ekaM tu yAnaM hi nayazca eka ekA ciyaM dezana nAyakAnAm // saddharmapuM0, 2.86 sAthe juo 70, 73; abhisama 0, pR. 120-121. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhanA mULa upadezanAM nirNAyaka sAdhana ApaNane daravaNI ApanAra prakAza che. A prakAza ApaNane vaidika RSioe ApyuM che. temanI samakSa paNa vedavacanonI bAbatamAM A samasyA UbhI thaI hatI. temaNe kahyuM che ke cintamAna maMtranA arthane zrutiparamparA ane buddhinI madadathI kADhI zakAya. je RSi ke tapasvI nathI tene artha pratyakSa thato nathI. ane A rahI eka nItikathAH "jyAre RSio eka pachI eka mRtyu pAmavA lAgyA tyAre manuSyae devo pAse jaIne pUchayuM : amAro RSi koNa banaze? temaNe temane tarkazAstra RSi tarIke ApyuM, jenI madadathI maMtranA arthane teo badhI rIte samajI zake. tethI vedamAM pAraMgata mANasa je kaMI artha sarvatabhAve nakkI kare che tene ArSa kahevAmAM Ave che. ' buddhanA nirvANanI pahelAM ja buddha ane AnaMda vacce je saMvAda thayelo tene A saMdarbhamAM ApaNe yAda karIe: "he AnaMda! kadAca tamArAmAMnA keTalAkanA manamAM evo vicAra Ave ke "gurunuM vacana anta pAmyuM, have ApaNo kaI guru nahi!" paraMtu he AnaMda! ema na samajIza. meM je dharma ane vinaya(= saMghanA niyama)nI dezanA ApI che, vidhAna karyuM che. tene ja mArA mRtyu pachI tamArA guru thavA do." A bane vidhAno-eka brAhmaNa paramparAnuM ane eka bauddha paramparAnuM - ApaNA bhemiyA che. ane temanI sAthe ApaNe bauddhadharmadarzananI pAyAnI pratItinI beja mATe AgaLa dhapIe. A samasyAnuM nirUpaNa karavAnuM meM bIjA vyAkhyAnamAM dhAryuM che. 66. niruta-pariziSTa, 13.11. 67. mahAparinibbAnusutta, 6.1. ww Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya vyAkhyAna pAyAnI samasyA prathama vyAkhyAnamAM bIjI aneka vastuo sAthe buddhanI kharI dezanA samajavAmAM mahA muzkelI che te meM darzAvI, kAraNa ke te dezanAne saMgRhIta karatA gaNatA suttagraMthe temaja temane avalaMbIne racAyelA prAcIna-arvAcIna bIjA graMthe aneka rIte ane ghaNI vAra to marmasthAnIya mahattavanA muddAo para visaMvAdI che. e vAta kharI ke A vastu mAtra bauddhadharmadarzananI ja lAkSaNikatA che evuM nathI, bIjA dharmonI bAbatamAM ya AvuM che, ane jema dharma vadhAre jUne tema tenI samajUtIonI vividhatA vadhu. tema chatAM mAnavabuddhie sAcA maulika dharmane samajavA potAnAthI banatuM badhuM ja karI chUTavAmAM saMtoSa mAnave joIe. tethI saMpUrNa takedArI ane sAvacetI sAthe ApaNe e dizAmAM AgaLa vadhavAno prayatna karIe. - te dizAmAM jatAM pahelAM huM tamane jarAka thobhavA ane mArA prathama vyAkhyAnamAM buddha je yugamAM upasthita thayA te yugamAM A dezanA dhArmika ane dArzanika vAtAvaraNa vize meM je kaMI saMkSepamAM kahyuM hatuM tene yAda karI javA jaNAvuM chuM. bhUtakALa ja vartamAnane ghaDe che. aMkuranuM astitva bIja upara ja AdhAra rAkhe che, je bIja pote hakIkatamAM te aMkuranI pUrvAvasthA ja che. A ja rIte buddha jevA hatA tevA temanI pUrve je kaMI hatuM te badhAthI ghaDAyA hatA. e to spaSTa che ke je mAge temaNe lIdho te mAgane temanA pUrvagAmIoe temane mATe ghaNuM saraLa karI dIdhuM hatuM. udAharaNArtha, tamane yAda haze ke ApaNe vaidika kriyAkAMDathI zarUAta karI hatI ane joyuM hatuM ke vedAntIe, sAMkhyo ane evA bIjA cintakanI temAM zraddhA kevI rIte ochI thatI gaI ane chevaTe kevI rIte sAva naSTa thaI gaI. ApaNe e paNa joyuM ke pAchaLathI jemane dravyo tarIke oLakhavAmAM AvyA te vaidika yone temanA bAhya rUpane saMpUrNapaNe tyAgIne AdhyAtmika dRSTie ghaTAvavAnuM zarU thaI cUkayuM hatuM, ane Ama te dravyonuM sthAna jJAnayajJoe lIdhuM. A jJAnaya, bhagavadgItA kahe che tema, dravyaya karatAM ghaNA ja vadhAre zreyaskara Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavuiM buddhe kareluM arthaghaTana che. buddhe A matano pakSa karyo ane dravyone spaSTa zabdomAM vakhoDI kAyA. che tema chatAM, temaNe karmo karavAnI nA nathI pADI. UlaTuM tene te temaNe majabUta bacAva karyo che. temanA purogAmIonI jema teo karmamAM cUstapaNe mAnanAra hatA. ane teo vAraMvAra kahetA ke manuSyo karmone vArasAmAM meLave che (mAcAra), karmo temanA pitAnA ja che ( ra ), karma temanA punarjanmanuM kAraNa che (janmAni) ane karma temanuM zaraNa che ( parisarA). enI neMdha levI joIe ke kriyAkAMDI yAjJiko "kamathI mukhyapaNe vividha yajJo ane kriyAkAMDe samajatA, jyAre vedAntIo ane bIjAonI sAthe buddha tene sAmAnya karma-mana, vacana ane kAyAnI pravRtti samajatA. parantu AdhyAtmika vikAsanI bAbatamAM "kamathI buddha mAtra mAnasa kama letA. hA, buddhane mate karma hakIkatamAM cetanA athavA citta (ke vasubadhu abhidhamakAzamAM kahe che tema mAnasa kama) sivAya bIjuM kazuM nathI. buddha jAhera karyuM che, he bhikhuo! cetanAne ja huM karma kahuM chuM. ane bhArapUrvaka kahevAmAM AvyuM che ke cittane choDI karma jevuM kaMI nathI.' AthI, dAnapAramitA (utkRSTa dAna) jevAM kharekhara bAhya nathI paratu Antara che. ane AvuM hoIne te karmo vizeSa citto sivAya bIju 1. dAkhalA tarIke, IzopaniSad (2) mAM vedAntIo kahe che : naiva hiM ja vivivetaM samAH |-"kama karatAM karatAM ja so varSa jIvavAnI icchA karavI joIe." bhagavadagItA Ane sabaLa samarthana Apaze. 2. mani., 3, pR. 203; milinda, pR65. 3. ahIM cetanA ane citta e paryAo che. juo madhya vR0, 17.1-ra. 4. aMni., 3, pR0 415H cetanAhiM mila varma ti vAmA tayitvA dhaM karoti kAyena vAcAya manasA vaa| juo madhyakA, 17, 1-2 vRtti sahita; badhi050, 472; abhiko, 4.1. 5. sattvalokamatha bhAjanalokaM cittameva racayatyaticitram / karmajaM hi jagaduktamazeSaM karma vimavadhuya ja nAsti ! A bodhi paM0(pR0 99, 472)mAM uThThata che; paMcamaTI, pR. 40, Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA kazuM ja nathI. tethI ja to ApaNane kahevAmAM AvyuM che ke "je ema mAnavAmAM Ave ke jagatanuM dAridraya dUra kare to ja dAnapAramitAne pUrNa karI kahevAya te to pUrva buddhoe dAnapAramitAne AcarI hatI tema kema kahevAya? kema ke jagata haju ya daridra che. mATe pitAnI pAse je kaMI che te badhuM ja tenA pitAnA phaLa sAthe badhAMne ApI devAnuM je mana--citta tene ja dAnapAramitA kahe che. AthI dAnapAramitA pite eka prakAranuM citta bhagavadagItAnA karmayogane saghaLo upadeza karmanA A arthaghaTanane ja kendramAM rAkhe che ane spaSTapaNe jaNAve che ke jyAre citte sarva parigrahano tyAga karyo hoya tyAre mAtra zArIra karmothI manuSya pApane pAmato nathI (4.29). A ja rIte, jemano ullekha prathama vyAkhyAnamAM karyo che te pitAnA purogAmIonI jema buddha dareka zAstranA prAmANyane niSedha karyo ane mAtra zuddha tarka upara ja AdhAra rAkhyo. temaNe pitAnI dharmadarzanavyavasthAmAM na te Izvarane kaI sthAna ApyuM ke na to pracalita arthamAM AtmAnA astitvamAM zraddhA dharAvI. temane jagata kSaNika jaNAyuM ane pariNAme bheganA sAdhana tarIke temane te lAyaka na lAgyuM. samyagadarzana(bedhi)nI prApti pachI ya jyAM sudhI jIvyA tyAM sudhI jagatamAM rahevA chatAM temaNe jagatano tyAga karyo. temaNe yoga ane tapanuM AcaraNa karyuM, jo ke tenI kaThoratA pAchaLathI temaNe haLavI karI. temaNe svIkAryuM ke avidyA ja baMdhanuM kAraNa che. jJAna, vidyA avazya mukti bhaNI laI jAya che. potAnA keTalAka purogAmIo sAthe temaNe paNa daDhapaNe mAnyuM ke jyAM sudhI kAmane, tRSNane nirmULa karavAmAM na Ave tyAM sudhI zAntinI kaI AzA nathI. marmasthAnIya mahattva dharAvatA A chellA be muddAo vize mAre AgaLa ghaNuM kahevAnI IcchA che. 6. bodhi 5, 9-10 : adaridraM jagat kRtvA dAnapAramitA yadi / jagad daridramadyApi sA katha pUrvatAyinAm / / phalena saha sarvasvatyAgacittAjjane'khile / * dAnapAramitA proktA tasmAt sA cittameva tu / / 7, rAgIra va8 varSa purvana nA noti viQiSam | Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmano pAyo prazna A cheH kyA pAyA upara temaNe dharmanuM maMDANa karyuM? temanAM badhAM cintano ane upadezonA kendramAM zuM che? banI zake to mArA jJAna- " prakAza pramANe Ano javAba zodhavA mATe prayatna che; prathama to huM tamAruM dhyAna " veda"nI eka RcA (10.1294) tarapha dorIza. tene anuvAda nIce pramANe che : "zarUAtamAM sau prathama mananuM vIrya bIja kAma (= tRSNA) astitvamAM hatuM. ane santoe DahApaNa pUrvaka vicAra karIne asat sAthenuM satvanuM bandhana pitAnA hRdayamAM che e zodhI kADhayuM: ane je tenI upara TIkA lakhanAra sAyaNane pUchaze to te tamane 2. A prAcIna pramANa vize kaheze ke "kAma ja jagatane bAMdhanAra che, e sivAya bIjuM koI baMdhana nathI."10 ane vize atharvaveda(3297)mAM paNa nIce pramANe kahyuM che : "A koNe kone ApyuM che? kAme kAmane ApyuM che. denAro ya kAma che ne lenAro ya kAma che. kAma samudramAM praveze che. (ka idaM kasmA adAt kAmaH kAmAyAdAt / kAmo dAtA kAmaH pratigrahItA kAmaH samudram Aviveza // ) A zlokanI antima paMktino artha zuM che? vidika graMtha pite ja kahe che: "kAma e samudra jevo che, kAraNa tene koI anya nathI."11 A ja vAta bIjA vaidika eka granthamAM arthAta atharvaveda (9.2.23)mAM bIjI - rIte kahI che : "he koma, maLyuM, tuM samudrathI ya caDhiyAto che.12 8. kAmastadagre samavartatAgre manaso retaH prathamaM yadAsIt / sato bandhumasati niravindan hRdi pratISyA kavayaH manISA // 9. taittirIya brAhmaNa, 2.8 9.5. 10. vyAsoDA smati kAmabandhanamevedaM nAnyadastIha bandhanam / 11. tettirIya brAhmaNa, 6.2.5.6 : samudra ruva fhuM vAmana di NAmasyAntoDartAi | 12. thAvAna samudrAsa kAma maLyo || Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA ane e ja "atharvavedamAM AgaLa jatAM kAma upara AkhuM sUkta maLe che. temAM kahyuM che : "kAma prathama janmyo hato. devo, pitRo ke maryo tene pahoMcyA nathI. temanAthI tuM caDhiyAtA ane sarvadA mahAna che. AvA tane he kAma ! namuM chuM. "vistAramAM, AkAza ane pRthvI keTalAM vizALa che! jaLa keTale dUra dUra sudhI vahe che, ane agni paNa! paraMtu te badhAMthI tuM caDhiyAto che ane sarvadA mahAna che. AvA tane he kAma! huM namuM chuM. 13 asaMkhya vaidika gadyapadyakhaMDamAM 14 A kAmano agni sAthe abheda karavAmAM AvyA che. ane A abheda zene laIne karAyo che te dUra zodhavA javuM paDe ema nathI. "jema game teTaluM iMdhaNa nAkho to ya agni saMtoSAta nathI, tema game teTalA viSayethI kAma paNa kaI rIte saMtoSAto nathI. A viSe manue (2.94) je vidhAna karyuM che tenAthI vadhu sAruM vidhAna karI zakAya tema nathI ane mane khAtarI che ke manunuM e vidhAna tame sArI rIte jANo cho ? "viSayonA upabhegathI kAma kadI zamato nathI; te to agnimAM ghI nAkhIe ane agni adhika vRddhi pAme tema mAtra vadhyA ja kAmanuM anusaraNa avaLe mArge caDhAvI kalpanAtIta duHkhe ane yAtanAemAM phasAve che e vicAra A dezamAM vedakALathI daDha thayelo che, ane eTale ja to RSimunie kahyuM cheH "jyAre manuSyanA hRdayamAM rahelI badhI kAmanAo dvara thaI jAya che, tyAre te amara bane che ane te ahIM ja (A jIvanamAM ja) brahmane meLave che. jyAre ahIM badhI ja hRdayanI gAMTho ke tUTI jAya che, tyAre manuSya amara bane che." ane temaNe ema kahIne upasaMhAra karyo che ke upadeza ATalo ja che (patAva anurAsanama).17 13. -anuvAda Whitney anusAra, 14. atharvaveda, 3.21.4 : co tevo (=ani) vizvAs mu AmamAda; 6.3 6.3. juo Muir's Original Sanskrit Texts, grantha 5, pR. 403. 15. na tu kAma lAmAnAmuvamona sAmyata haviSA kRSNavameva bhUya evAbhivardhate // 16. arthAta kAmanAo. 17. kApa0 6.14-15, www.jain Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yama-naciketA saMvAda huM tamane A saMdarbhamAM e ja kRtimAM AvatA naciketA ane mRtyu vaccenA suprasiddha saMvAdane joI javAnuM kahuM chuM. teno keTaleka bhAga huM ahIM uddadhata karuM chuM.18 yamarAje naciketAne kahyuM, "joIe to so varSanI AvaradAvALA putra ane patro mAga. joIe to aneka pazuo, hAthIo, senuM, ghaDAo mAMga. joIe to pRthvInuM meTuM sAmrAjya mAga ane jeTalI icchA hoya eTalAM varSonuM lAMbuM AyuSya mAga. are! AnA barAbara je bIju kaI varadAna joItuM hoya to te mAga. dhana mAga, lAMbuM jIvana mAga. he naciketA! tuM moTI vizALa pRthvIne rAjA thA. huM tArI badhI IcchAone pUrIza (AmAnAM vA kAmamAM jofma). je je IcchAo mRtyulokamAM purAvI muzkela hoya, te te badhI IcchAo tuM tArI marajI pramANe mAga. A ahI che tevI strIo, ra, vAjiMtro manuSyane maLatAM nathI. meM mokalelI e strIo tArI sevAmAM hAjara raheze. paNa te naciketA! tuM maraNa vize mane pUcha mA." ane A rahyo naciketAno uttaraH "he mRtyu! e badhA ya viSayo te AvatI kAla sudhI ja TakanAra che ane teo, badhI indriyanAM teja harI le che. vaLI samagra jIvana TUMkuM ja che. mATe e nAca-gAna ane ghoDAo tamArI pAse ja rAkho. manuSyane dhanathI saMtoSa thato nathI."19 have ApaNe buddhanA jIvana bhaNuM vaLIe. temanI dezanA vize meLa na khAya evA vividha mato che. paraMtu eka muddA upara sau saMpUrNa paNe sahamata che ke te potAnI sarva zaktithI pitAnA bhayaMkara duzamana mArI sAme vIratAthI laDyA ane chevaTe e laDAImAM tene pUrepUre harAvyo. A pachI ja te buddha banyA. jenuM kavioe kAvyamAM vistRta varNana karyuM che te mAravijaye temanI jIvanakathAmAM yogya rIte ja zAzvata sthAna prApta karyuM che. buddhijIvananA bIjA banAvone koIe kharekhara lekhAmAM na levA hoya te na paNa le, paNa buddha mArane parAjaya karyo hato e hakIkatanI avagaNanA koI paNa rIte koI karI zake nahi. paNa A mAra koNa che? bIju koI nahi paNa puruSarUpe kelpAyelo kAma. mArA zabda mR (maravuM) e saMskRta dhAtumAMthI banela che. tene 18. kaThopa0 1.23-26. 19. anuvAda Max Muller anusAra. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvane cokkasa artha thAya che mRtyu. A "mRtyu" zabda paNa e ja dhAtumAMthI banelA che. Ama mAra ane mRtyu eka ja che. ane je ApaNe kAma je bhayaMkara duHkha manuSyone de che ene dhyAnamAM laIe to kAmano artha spaSTa karavA mAra sivAya bIjo koI sAro zabda nathI e vize be mata nathI. duHkhanA mULarUpa mAra ke kAma vizenAM bhagavAnanAM badhAM vacanone bAjue rAkhI huM uddhata karelA utArA tarapha tamAruM dhyAna kheMcuM chuM. A utAre paraMparA anusAra bhagavAnanI bAdhiprApti pachInI prathama dezanA che ? "A kAyArUpa ghara banAvanArane zodhato huM aneka janmavALA saMsAramAM phekaTa rIte doDyA karato hato ane duHkha denAra avatAra vAre vAre AvyA karato hato. paNa he gRhakAra ! huM tane oLakhI gayo chuM. have tuM gharane pharI bAMdhI zakIza nahIM. tArI badhI pATaDIo toDI nAkhela che. gharano mobha paNa toDI nAkhyo che. doSarahita banelA citte kAmane barAbara oLakhI lIdho che.20 kAma ane enA mananI vAtathI A dezanA dharmo ane dhArmika sAhitya bharapUra che, jo ke vigatomAM teo ekabIjAthI ghaNuM phaMTAya che. bhagavaddagItAnA AkhA ya graMthamAM tenuM kevuM varNana che te tame jANo cho. sarva duHkhanuM mULa hoI kAmane tyAM mahAzana, mahApApa, mahAzatru ane nityarI kahyo che, ane tenA zamana vize ApaNane Ama kahevAmAM AvyuM cheH jema nadIo sarva kALe pUrNa ane acaLa evA samudramAM zamI jAya che, tema je manuSyanI kAmanAo potAnI aMdara ja zamI jAya che te manuSya zAMti pAme che. paraMtu je manuSya kAmane I che che te kadI zAMti pAmI zake ja nahi. je sarva kAmanAone tyajI daI niHspRha, nirahaMkAra ane nimama banI vicare che te zAnti pAme che. 21 20. dhammapada, 153-54 : anekajAtisaMsAra sandhAvissaM anibbisaM / gahakArakaM gavesanto dukkhA jAti punappunaM / / gahakAraka ! dicho'si puna gehaM na kAhasi / sabbA te phAsukA bhaggA gahakUTaM visaMkhataM / sivAra-taM vitta taiDyAna vayamakSA || : 21. pUryanA maDhapratiSTha samudramApaH pravizanti yadvat / | anusaMdhAna pR. 37 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHkhanuM mULa avidyA - 37 rAmAyaNa" ane "mahAbhArata" e be ApaNA dezanA aMpika (vIracarita mahAkAvyo) che. te bane ya AdithI anta sudhI kAmamAMthI janmatAM kharAba pariNAmone spaSTa rIte darzAve che. kAlidAse hRdayasparzI rIte potAnA "kumArasaMbhava" mahAkAvyamAM varNavyuM che ke jyAM sudhI madana ke kAmane bhasma nathI karavAmAM Avyo tyAM sudhI pArvatI parama kalyANa ane parama zAntinI mUrtirUpa ziva sAthenA milanano AnaMda mANI zakatI nathI. "abhijJAna-zAkuntala'mAM jyAre duSyanta ane zakuntalA kAmanI adamya vRttithI prerAI ekabIjA pratye AkarSAya che tyAranuM temanuM prathama milana sukhada na hatuM. temanuM kharuM milana to nATakanA chellA aMkamAM thAya che, jyAre beyanuM hRdaya ekabIjA taraphanA kAmathI mukta hatuM ane zuddha premasabhara hatuM. vadhu daSTAMto ApavAnI jarUra nathI. purogAmIonAM pagalAMne anusaratA buddha eka bIjI vastu tarapha paNa pitAnuM dhyAna ApyuM. kAma e duHkhanuM mULa che e to niHzaMka vAta che. paraMtu cheSa ane svArthane paNa duHkhanAM bIjAM kAraNo tarIke vAraMvAra gaNAvAyAM che. chatAM paNa teo, kahone ke kAmanA ja sahayogIo che, ane temAMthI ja uddabhave che. paraMtu avidyAne paNa duHkhanuM eka kAraNa gayuM che. kAma avidyAmAMthI janmate hoI avidyA ja duHkhanuM mULa kAraNa che. bhagavAne nIcenA zabdo eka vAra kahyA hovAnuM kahevAya che. "he bhikSuo ! jema eka zaMku AkAranA chAparAvALI jhUMpaDInA chAparAnI badhI sAMThIo ke vaLIo chAparAnI Toca tarapha jAya che, Tocane avalaMbe che ane Toce bhegI thAya che tevI ja rIte ApaNI badhI akuzala avasthAo(dharmo)nuM mULa avidyA che, avidyAmAMthI ja te badhI nIkaLe che ane avidyAmAM ja te badhI eka sAthe jaDAyelI che.22 ane vaLI, aihika ke pAralaukika je kaMI akuzala che te badhAMnuM mULa avidyAmAM che ane avidyA pote IcchA ane tRSNa (lAbha) dvArA te akuzalene janma Ape che. 23 anusaMdhAna pR0 36 thI ] tadvat kAmA yaM pravizanti sarve sa zAntimApnoti na kAmakAmI / vihAya kAmAn yaH sarvAn pumAMzcarati niHspRhaH / nirmano niraharaH sa rAttimavirAchati 2.70-71 22. saMni , 20.1. 23. ItivRttaka ($ 40), pR. 34. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baudha darzananI pAyAnI vibhAvanA avidyAnA artha che tattvanu' adarzana ke mithyA darzana.24 je mANasa tattvane jANatA nathI ke avaLu' jANe che te asat vastuone sat kalpe che, aneM ema karIne akalyANane kalyANa gaNe che. eTale svAbhAvika rIte ja kAma jAge che, ane eka vAra jAge che eTale mANasane te avaLe raste caDhAvI tene nAza kare che. 'bhagavadgItA ' (2.62-63) A ja vAta kahe che: 'viSayAne manamAM vAgeALyA karatA mANasane temanAmAM Asakti thAya che, AsaktimAMthI kAma janme che, kAmamAMthI krodha janme che, krodhamAMthI mAha janme che, mAhane kAraNe smRtinA nAza thAya che, smRtinA nAza thavAthI buddhi nAza pAme che ane buddhinA nAzathI manuSyanA saMpUrNa vinAza thAya che.' 38 avidyAnA nAza thatAM kAmanA kSaya thAya che. ane bauddho kahe che tema avidyA dUra tyAre ja thAya che jyAre vidyA ke prajJApAramitA( pUrNa prajJA )ne udaya thAya che. A muddA upara ahIM sudhI buddha ane temanA ghaNA purAgAmI vacce sahumati che. paraMtu A pachI teo vidyA ke prajJAnA viSaya paramAnI khAkhatamAM ekabIjAthI taddana virAdhI maMtavyA dharAvatA ekabIjAthI ghaNA judA paDe che. upaniSadnA RSimunie anusAra paramArtha AtmA che. ane ApaNe prathama vyAkhyAnamAM joyuM tema jyAre AtmAnA pUrepUrA sAkSAtkAra thAya che tyAre pachI kazu icchavA jevu', kAmanA karavA jevuM rahetuM nathI, kAraNa badhI kAmanAo sASAI gaI heAya che. eka upaniSad ( chAndo0 7.25.1-3) ApaNane kahe che H * e ananta( bhUmA ) ja nIce, upara, AgaLa, pAchaLa, jamaNI tarapha, DAbI tarapha ane badhe ThekANe che. kharekhara e ja badhuM che. have bhUmAA ahaMkArarUpe udghASa thAya cheH huM ja nIce, upara, AgaLa, pAchaLa, DAmI tarapha ane jamaNI tarapha chuM; A badhuM huM ja chuM. have bhUmAne AtmArUpe udghASa thAya che H AtmA ja nIce, upara, AgaLa, pAchaLa, DAmI tarapha ane jamaNI tarapha che; A badhu' AtmA ja che. je A jue che, mAne che ane samaje che, je AtmAne cAhe che, AtmAmAM rame che, AtmAmAM lIna ane che, AtmAmAM AnaMda mANe che te svarAj (svayaMprakAza) bane che, te traNe ya lAkanA Iza ane niyaMtA bane che.' 24. tattvaDaprativRttimithyApratipattijJAnamavidyA / zikSA.samumAM uddhRta (pR0222) zAlistambhasUtra; dhi050, pR0 352; madhya%0, pR0 564. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA eka ane advitIya 9 vaLI eka RSimuni jaNAve cheH "A AtmA che te ja huM chuM, ema je mANasa potAne vize samaje, te kaI vastunI IcchA rAkhIne, ane kenA mATe zarIranI jhaMkhanA rAkhe ?" (bRhadA. 4.4.12). hakIkatamAM A draSTAone mate AtmA eka ane advitIya che. ane tema hAIne, nathI te evuM kaMI ja kAmano viSaya banI zake, ke nathI te evuM kaMI jenAthI bhaya pAmavAno rahe. e eka sIdhI, sAdI ne sAcI vAta che ke jyAM ta hoya che tyAM bhayanI zakyatA hoya che. jyAre vAgha ane sanuSya bane hoya, tyAre ja manuSyane bhayabhIta thavAnuM kAraNa hoya che. ahIM eka TUMkI paNa rasaprada vAta upaniSaddamAMthI (hadA0 14.1.2) ApuM: "zarUAtamAM ekale AmA ja hato. teNe AjubAju joyuM to tyAM pitAnA sivAya bIjuM kazuM ja na hatuM. ane tene bIka lAgI. tethI Aje paNa mANasa ekalo hoya tyAre bIe che. pachI AtmAe vicAra karyo? 'ahIM mArA sivAya bIjuM koI che to nahi, to pachI huM konAthI bIuM chuM?" evo vicAra karatAM enI bIka jatI rahI, kAraNa ke bIka to pitAnA sivAya bIjuM kaI hoya to temAMthI uddabhave che (dritiyA mAM mAro." Ama AtmAne sAkSAtkAra thatAM kAmamAMthI ja nahi balake ciMtA, muzkelI ane duHkhamAMthI ya saMpUrNa mukti maLe che. vedAntIo uparAMta AtmAmAM mAnanAra bIjA upadezako paNa evA matanA che ke kAmazamana dvArA ja mokSa prApta thaI zake. udAharaNArtha, jemane mukhyapaNe vaidika kriyAkalApa sAthe ja levAdevA che te yAjJike ke mImAMsake paNa potAnA anuyAyIone kAmya karmo (phaLanI kAmanA sahita karAtAM karmo) karavA sAme spaSTa zabdomAM cetavaNI Ape che ane nitya (Avazyaka yA pharajarUpa) ane naimittika (prAsaMgika) karmo karavAnI ja salAha Ape che. bhaktimArgIone IzvaramAM saMpUrNa zraddhA hoI temane kAmanAmAMthI mukta thavAno saraLa mArga maLI gayA che. teo potAne mATe kaMI ja rAkhatA nathI, badhuM ja potAne Izvarane arpaNa karI de che. bhaktinI mUrti jevA prahUlAdanAM thoDAMka vacane ApaNuM dezanA uttama keTinA bhaktigraMtha "bhAgavatamAMthI uddhata karavAnuM mane mana thAya che. bhagavAne pralAdane darzana dIdhAM ane pasaMda karI eka vara mAgavA kahyuM, tema ja jaNAvyuM ke pote darekanI AzA haMmeza pUrI kare che eTale tenI AzA paNa pUrI karaze. uttararUpe nIce pramANe prahUlAdanI prArthanA che; Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA he prabhu! janmathI ja viSayomAM huM Asakta chuM, have A varothI mane lobhAvo nahIM. huM e bhogonA saMgathI DarI, emanA dvArA thatI tIvra vedanAno anubhava karI emanAthI chUTavAnI IcchAthI ja Apane zaraNe Avyo chuM. he bhagavAna! mArAmAM bhaktanuM lakSaNa che ke nahi--e jANavA mATe Ape ApanA bhaktane viSayabhogo mAgavAne preryo che. A viSayabhogo hRdayanI gAMThane majabUta karavAvALA tathA vAraMvAra janma-mRtyunA pherAmAM phasAvanArA che. he jagadaguru ! viSayabhego mAgavA preravAmAM bhaktanI parIkSA karavA sivAya bIju koI kAraNa mane lAgatuM nathI, kema ke Apa parama dayALu cho. tamArI pAsethI je kAmanAo pUrI karavA Icche che te sevaka nathI; e te levaDa-devaDa karanAra vepArI che. je svAmI pAsethI potAnI kAmanAone pUrI karavAnuM Icche che te sevaka nathI; ane je sevaka pAsethI sevA levA mATe, tenA svAmI banavA mATe tenI kAmanAo pUrI kare che te svAmI nathI. huM Apane niSkAma sevaka chuM ane Apa mArA nirapekSa svAmI che. jema rAjA ane enA sevakane to prajanavaza svAmI-sevaka saMbaMdha hoya che, e saMbaMdha te mArI ane ApanI vacce nathI. he mArA varadAyIziromaNi svAmI! je mane mArA mukhe mAMgeluM vara ApavA ja IcchatA ho te e vara Apo ke mArA hRdayamAM kyAreya koI kAmanAnuM bIja na phUTe. 5 tAtrike e sUcavele kAmazamanano upAya ghaNo vicitra che. temane mate DAhyA mANaso kAmathI ja kAmano nAza kare che. teo kahe che: "jema kAnamAM 25. nA.mAM promoQjyADasa chApu taiH | tatsaGgabhIto nirviNNo mumukSustvAmupAzritaH / / bhRtyalakSaNajijJAsubhaktaM kAmeSvacodayat / bhavAn saMsArabIjeSu hRdayagranthiSu prabho ! // nAnyathA te'khilaguro! ghaTeta karuNAtmanaH / yasta AziSa AzAste na sa bhRtyaH sa vai vaNik / / AzasAno na vai mRtyaH svAminyAziSa AtmanaH / na svAmI bhRtyataH svAmyamicchan yo rAti cAziSaH / ahaM tvakAmastvadbhaktastvaM ca svAmyanapAzrayaH / nAnyathehAvayorartho rAjasevakayoriva / / yadi dAsyasi me kAmAn varAMstvaM varadarSabha / 15. ., kAmAnAM hRdyasaMrohaM bhavatastu vRNe varam // bhAgavatapurANa, 7.10-2-10 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tane batAvele upAya pANI nAkhI pANI kADhavAmAM Ave che, jema kAMTAthI kAMTe kADhavAmAM Ave che, tema DAhyA mANase kAmathI kAmane kADhe che, rAgathI rAgane jIte che. jema bebI malIna cIjathI malIna vastrane nirmaLa kare che tema DAhyA mANase maLathI pitAne nirmaLa kare che. raja ghasavAthI jema darpaNa zuddha thAya che tema jJAnIothI levAyelA doSo dano nAza kare che. loDhAno gaThTho pANImAM nAkhIe to DUbI jAya che, paNa jyAre tene TIpI vahANa banAvavAmAM Ave che tyAre te tare che ane bIjAne paNa tAre che. tevI ja rIte jyAre cittane prajJAthI daDha karavAmAM Ave che tyAre kAmone (kAmanA viSayone) bhogavavA chatAM te kAmethI (kAmanA viSayothI ) mukta rahe che ane bIjAne mukta kare che. mithyAjJAnIone kAmanA viSayone bhoga baMdhana bane che, jyAre jJAnIene kAmanA viSayone bhoga mokSasAdhaka bane che. vidhipUrvaka lIdheluM jhera paNa jIvanadAyI amRtanuM kAma kare che, jyAre ghI, parAThA jevo balaprada khorAka paNa cagya rIte na laI e to jheranI jema varte che. ghIne jyAre madha sAthe samabhAge meLavavAmAM Ave che tyAre te jhera bane che, paraMtu ene ja vidhipUrvaka levAmAM Ave to te utkRSTa piSaka rasAyananuM kAma kare che ane nabaLAI ane rogo dUra kare che. jema tAMbuM paNa tenA upara pArAno prayoga karavAmAM AvatAM senuM banI jAya che, tema je samyakajJAnIo che temanI bAbatamAM kaleze paNa kalyANasAdhaka banI jAya che.* 26. cittavizuddhikaraNa, saMpA. prabhubhAI paTela; vizvabhAratI graMthamALA, 1973: karNAjjalaM jalenaiva kaNTakenaiva kaNTakam / rAgeNaiva tathA rAgamuddharanti manISiNaH / / 37 // yathaiva rajako vastraM malenaiva tu nirmalam / kuryAd vidvAMstathAtmAnaM malenaiva tu nirmalam // 38 // yathA bhavati saMzuddho rajonirvRSTadarpaNaH / sevitastu tathA vijJairdoSoM doSavinAzanaH // 39 // lauhapiNDo jale kSipto majjatyeva tu kevalam / pAtrIkRtaM tadevAnyaM tArayet tarati svayam // 40 // tadvat pAtrIkRtaM cittaM prajJopAyavidhAnataH / bhujAno mucyate kAmAna mocayatyaparAnapi // 41 / / durvijaiH sevitaH kAmaH kAmo bhavati bandhanam / sa eva sevito vijJaiH kAmo mokSaprasAdhaka: // 42 // [ anusaMdhAna pR0 42 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA have ApaNe bhagavAna buddha tarapha vaLIe. temane mate satya, paramArtha zuM che? ApaNe joyuM tema temanI dezanA vize ghaNuM matabhede che. vidvAne haju ya e muddA upara carcAo calAvI rahyA che. tema chatAM sau koI e vAta te svIkAre che ke buddha temanA purogAmIoe svIkArelA siddhAntathI taddana UlaTo anAtmavAda siddhAnta prabaLe. paraMtu sArA vAtAvaraNamAM guMjI rahelA upaniSadanA AtmAnA siddhAMtanI sAme teo AvA vicitra nirNaye kema pahoMcyA? mane lAge che ke upaniSaddanA AtmAne siddhAte ja temane e nirNaye pahoMcADyA che. kAmane kSaya kare ja joIe e emanI, emanA purogAmIonI jema, daDha pratIti hatI. ane temaNe jyAM kAmanuM sthAna che, jyAM kAma uddabhave che te pitAnI jAtamAM ja zodha calAvI ke kAmanuM mULa zuM che ? e to ApaNA rojiMdA anubhavanI vAta che ke jenA pratye ApaNane rAga hoya che tenI ApaNane IcchA, kAmanA thAya che. ane tenA pratye jeTalo rAga vadhAre teTalI tenI kAmanA vadhAre. have, jagatamAM sauthI vadhAre kaI cIja pratye ApaNane rAga che? AtmA pratye. ApaNe ApaNuM badhuM ja tajI daI zakIe, paraMtu ApaNe ApaNA AtmAne cheDI devAnA vicAra mAtrathI dhrujI UThIe chIe. mANasane svarganuM rAja Ape ane kaho ke te tene tyAre ja svIkArI zake jyAre te eka zarata pALe ke teNe pitAnI jiMdagI tyajI devI. cokkasa te svarganA rAjane svIkAra nahi kare. jyAre tenuM potAnuM ja astitva na hoya tyAre te mANasa svargane rAjane zuM kare ? Ama sauthI vadhAre jenA tarapha ApaNe rAga anubhavIe chIe te AtmA che, kAraNa tenA karatAM vadhu rAga jenA tarapha ApaNane hoya tevI koI cIja nathI. tethI ja upaniSada (bRhadA 1.4.8) "AtmA dIkarA karatAM vahAlo che; dhana karatAM vahAlo che; bIjI badhI vastuo karatAM vahAlo che; te bIjI badhI vastuo karatAM ApaNI vadhAre anusaMdhAna pR0 41thI ] yathaiva vidhivad bhukta viSamapyamRtAyate / durbhuktaM ghRtapUpAdi balavat tu viSAyate / / 43 // ghataM ca madhusaMyuktaM samAMzaM viSatAM vrajet / tadeva vidhivad bhuktamutkRSTaM tu rasAyanam / / 50 / / rasaspRSTaM yathA tAnaM nirdoSaM kAJcanaM bhavet / jJAnavidastathA samyak klezAH kalyANasAdhakAH // 51 / / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sauthI vahAle AtmA najIka che. je mANasa AtmA sivAyanI bIjI koI vastune vahAlI gaNe che, tene je kaI ema kahe, ke "tArI vahAlI vastu nAza pAmaze, to te vAta sAcI che, kAraNa ke evI vastu kharekhara nAza pAme evI hoya che. tethI mANase AtmAne ja vahAlo mAnavo joIe, ne tenI ja upAsanA karavI joIe. je mANasa AtmAne ja vahAle mAne che ane tenI ja upAsanA kare che, tenI vahAlI vastu kadI nAza pAmatI nathI." hakIkatamAM AtmA ja ApaNA rAgano eka mAtra viSaya che. ApaNe bIjI vastuone cAhIe chIe enI nA nahi, paraMtu te to tenA temanI sAthenA saMbaMdhane kAraNe. tamArAmAMthI ghaNuMne khUba ja jANItI nIce ApelI upaniSaddanI (bRhadA2 2.4.5) kaMDikAmAM kahyuM che tema kharekhara to ApaNe bIjI vastuone cAhavA dvArA AtmAne ja cAhIe chIe? ApaNe patinI kAmanA karIe chIe, paraMtu te kAmanA ApaNe kharekhara patine khAtara nahi paNa AtmAne khAtara karIe chIe. ApaNe patnInI kAmanA karIe chIe, paraMtu te kAmanA ApaNe kharekhara patnIne khAtara nahi paNa AtmAne khAtara karIe chIe. ApaNe dIkarAnI kAmanA karIe chIe, paraMtu te kAmanA ApaNe kharekhara dIkarAne khAtara nahi paNa AtmAne khAtara karIe chIe. ApaNe dhananI kAmanA karIe chIe, paraMtu te kAmanA ApaNe kharekhara dhanane khAtara nahi paNa AtmAne khAtara karIe chIe. vagere vagere. upaniSadanA A ane AvA gadyapadya khaMDamAM nirUpita AtmAnA svabhAva upara ciMtana karatA karatA prAcIna kALanA ApaNe keTalAka RSimunioe duHkha ane kalezeno saMpUrNa nAza karavA mATe prathama vyAkhyAnamAM varNavyA pramANene viziSTa mArga apanAvyuM. ane temaNe yAjJavalaye pitAnI patnI maitreyIne kahelA zabdo dvArA gheSaNA karI keH kharekhara AtmAne jANavo joIe, tenA vize sAMbhaLavuM joIe, teno vicAra karavo joIe, tenuM dhyAna dharavuM joIe; AtmAne jANavAthI, tenA vize sAMbhaLavAthI, teno vicAra karavAthI tenuM dhyAna dharavAthI, he maitreyI! A badhAnuM jJAna thAya che." (bRhadA2 2.4.5.). bhagavAna buddha eno svIkAra nathI karatA ema nahi, paraMtu temano AtmAno sAkSAtkAra khuda upaniSadanA anuyAyIo karatAM taddana judo hata- jo ke AtmasAkSAtkAra je prajanane siddha karavA mATe che te prayojananI bAbate koI matabheda na hato. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA pitAnA rAgano moTAmAM meTa viSaya AtmA che ane tethI avazyapaNe utkRSTamAM utkRSTa kAmane viSaya paNa te AtmA che evuM bhagavAnane lAgyuM hatuM e vAta niHzaMka che. paraMtu temane e paNa lAgyuM hatuM ke jyAM kAma che tyAM tenAM duSTa pariNAme-duHkha ane yAtanAo-paNa hovAM ja joIe. pitAnA ati priya pautrane gumAvanAra vizAkhAne eka vAra bhagavAne kahyuM hovAnuM kahevAya che keH ' "jagatamAM je kaMI zeka, vilApa ke aneka prakAranAM duHkha che te badhAM rAgane kAraNe che. je rAga na hoya te temanuM paNa astitva na hoya. tethI, jemane jagatamAM kyAMya rAga nathI teo sukhI che ane zaMkarahita che. vaLI tethI ja jemane deSarahita ane zokarahita (vijJa ane 3ova= nirvANa) thavuM hoya temaNe jagatamAM koI paNa cIja pratye rAga karavA joIe nahi.27 A mAnasika valaNa rAkhIne ane jagata kSaNika ane duHkhamaya che e pratItithI khUba prabhAvita thaIne ane upaniSadamAM emanA purogAmIoe nirUpelAM AtmAnAM lakSaNo-svataMtratA, nityatA ane AnaMda--upara vAraMvAra cintana karIne, bhagavAna buddha pitAnA hRdayamAM AtmA kyAM che tenI zodha karavA mAMDI. temane kyAMya maLe nahi. temane pratIti thaI ke AmA nAmamAtra ke kalpanAmAtra (prajJaptisat) che, te kaI vAstavika dravya (dravyasata ) nathI, kAraNa ke jene AtmA gaNavAmAM Ave che tene upara varNavela svabhAva nathI. to te zuM che? te rUpa, vedanA, saMjJA, saMskAra ane vijJAna e pAMca sako sivAya bIjuM kaMI ja nathI. te AmAMnA darekanuM pRthakkaraNa kare che ane ziSyane vedhaka prazno pUche che jethI AtmA vize kharuM satya teo samajI zake. ahIM nIce saMkSipta rUpamAM ApavAmAM Avela vinayapiTakamAM ra7. je ja sojA parivita vAM dukkhA ca lokasmiM anekarUpA / piyaM paTicceva bhavanti ete piye asante na bhavanti ete // tasmA hi te sukhino vItasokA yesa piyaM na atthi kuhiM ci loke / tasmA asokaM virajaM patthayAno piyaM na kayirAtha kuhiM ci loke // udAna, 8.8 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA zuM che ? AvatA ane pUrNa ke aMzataH bIjA sUtramAM ghaNI jagyAe paNa maLI AvatA eka gadyAza tarapha tamAruM dhyAna doruM chuM. pachI bhagavAne pAMca bhikhuone uddezI kahyuM: he bhikhuo ! rUpa e AtmA nathI. je rUpa e AtmA hota to rUpamAM roga na thAta ane rUpane vize ema kahevuM zakya banata ke "mAruM rUpa AvuM che ane AvuM na hai.paraMtu A rUpa AtmA na hoIne temAM rega pedA thAya che ane ene vize ema kahevuM zakya nathI ke "mAruM rUpa AvuM hoya ane AvuM na ho." have he bhikhuo tame rUpane nitya mAne che ke anitya?" anitya, bhagate !" paNa je anitya che te duHkha che ke sukha?" duHkha, bhate !" "have je anitya che te du:khapUrNa che, vikArI che ane tenI bAbatamAM "A mAruM che, A huM chuM, A mAro AtmA che" e kahevuM zakya che?" bilakula nahi, bhanta." A ja rIte bhagavAne bAkInA cAra ka -vedanA. saMjJA, saMskAra, vijJAna-viSe nirUpaNa karI e ja nirNaye bhikhuone pahoMcADaDyA ke temAMnA koIne vize ema kahevuM zakya nathI ke "A mAruM che, A huM chuM, A mAre AtmA che." pachI temaNe kahyuM. bhikSao! AvuM joIne vidvAna, Arya ziSya e pAMceya skandha pratye udAsa bane che. udAsa thatAM te rogarahita bane che. virAgane kAraNe te mukta thAya che. mukta thatAM "huM mukta chuM" evuM tene jJAna thAya che. ane te jANe che ke tenuM AvAgamana naSTa thaI gayuM che, tenuM jIvana sArthaka banyuM : che, te kRtakRtya banyo che, have tene duniyAmAM kaMI karavAnuM bAkI nathI." (mahAvacca, 16.38-47). vakhatovakhata temaNe pitAnA ziSyone ApelI bIjI dezanAomAMthI paNa e spaSTa thAya che ke temane mate pAMcamAMthI koI paNa eka skandha AtmA nathI (jaI naramA, ityAdi ); ke skandhavALo AtmA nathI (rUpavAna niva mAramA ItyAdi), jema chAyAvALuM vRkSa che tema; ke AtmAmAM skandha nathI Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA (nAmani rUpa, ItyAdi), jema phUlamAM sugandha che tema ke skamAM AtmA nathI (bAramA , ityAdi), jema peTImAM ratna che tema. 28 jene bIjAM darzano svIkAre che te nitya AtmAnA astitvano buddha A rIte ane bIjI aneka rIte, je eTalI badhI che ke te badhI ullekha thaI na zake, dharamULathI niSedha karyo ane ema karIne kAmanA pAyAne ja toDI pADyo. ahIM upara uddadhata karela suttanA valaNa aMge e vAtanI noMdha levAnI che ke e valaNa AtmadaSTimAMthI uddabhavatA kAma ke rAganA kSaya dvArA mekSe laI javAnI vAta kare che. AtmadaSTimAMthI kAma kevI rIte janme che te bahu vizada rIte keTalAka gadyakhaMDemAM jaNAvAyuM che. ene sAra have huM tamane ApuM chuM. je mANasa mAne ke kharekhara AtmA che, to tene ahaMkAra dUra na thAya ane pariNAme tenA duHkhane kSaya na thAya, kAraNa ke kAraNa hotAM kArya avazya thAya che. jyAre mANasa AtmA che evuM mAne che tyAre te piotAnA zarIrane AtmAnI sAthe abheda kare che ane temAMthI tenA pratyene zAzvata ne jAge che. A sneha sukha mATenI tRSNane, kAmane janma de che. ane A tRSNA mANasane te jeno upabhoga karavA icche che e viSayonA dezenuM jJAna thavA detI nathI. pariNAme mANasa te viSayomAM guNo kalpa che, "te mArA che" evuM vicAratAM tene AnaMda thAya che ane temane prApta karavAnAM sAdhano prayoje che. vaLI, jyAre AtmadaSTi hoya che tyAre AtmAthI anya evI para vastunI dRSTi (FraTi) paNa jAge che ane A sva-paranA vibhAgane kAraNe rAga ane dveSanI lAgaNIo janme che. ane rAga ane 28. saMni. 3.3 (adrakathA sahita) : pam attato samanusmatti, vanta vA mattAnaM, attani vA rUpaM, rUpasmi vA attAnaM, ahaM rUpaM mama rUpam / subhA saM0, pR. 21 : rUpaM nAtmA rUpavAn naiva cAtmA / rUpe nAtmA rUpamAtmanyasacca // juo nAgArjunane suhellekha, jarnala evuM pAli TekasTa sosAyaTI, 1886, pR. 15 (zleka 49). Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmAne niSedha zA mATe? 29 dveSanI sAthe bIjA dASA joDAyelA hAI teenA paNa uddabhava thAya che. tethI eka jaNa bhagavAna buddhanI stuti kare cheH jo manamAM ahaMkAra hAya tA, janmaprabandhanA nAza thatA nathI; ane jo AtmadRSTi heAya teA hRdayamAMthI ahakAra dUra thateA nathI. tamArA sivAya jagatamAM bIjo keAI nairAtmyavAdI upadezaka nathI. tethI, upazama mATenA tamArA mArga sivAya khIjo kAI mArga nathI.'30 A ja vAta candrakIrti tenA madhyamakAvatAra(6.123)mAM kahe che saghaLA kleze| ane doSo AtmadRSTi( satkAyadRSTi )mAMthI udbhave che e 29. yaH payatyAtmAnaM tasyAmiti rAvatasneha / snehAt sukheSu tRSyati, tRSNA doSAMstiraskurute // guNadarzI paritRSan mameti tatsAdhanamupAdatte / tenAtmAbhinivezo yAvat tAvat tu saMsAraH // Atmani sati parasaMjJA sva paravibhAgAt parigraha - dveSau / anayoH sampratibaddhAH sarve doSAH prajAyante // " 47 AcAya`pAda( = nAgArjuna )nI A kArikAe che ema kahI meSi50mAM (pR0 492 ) tema ja 'paddanasamuccaya'uparanI guNaratnanI TIkAmAM (bimblI inDi., pR 192 ) uddhRta karavAmAM AvelI che. chellI kArikA abhisama0 (pR0 67)mAM paNa uddhRta che. 30. A stuti AtrakAra mAtRceTanI kahevAya che, tenuM mULa A pramANe cheH sAhaGkAre manasi na zamaM yAti janmaprabandho nAhaGkArazcalati hRdayAdAtmadRSTau ca satyAm / nAnyaH zAstA jagati bhavato nAsti nairAtmyavAdI nAnyastasmAdupazamavidhestvanmatAdasti mArgaH // . tattvasa'050(pR0 905)mAM uddhRta; 1323 B.S.mAM vaMgIya sAhitya pariSada taraphathI prakAzita peAtAnA 'bauddha gAna e dAhA'mAM haraprasAda zAstrIe saMpAdita karelI ' AzcaryaMcaryAcaya '(jene khoTI rIte ' carcAcavinizcaya ' nAma apAyuM che)nI TIkAmAM pR0 61 para Agama tarIke uddhRta; abhivkA 9, pR0 230. sAthe sAthe nIce Apela zIlAMkanI sUtrakRtAMga uparanI TIkAmAM (AgameAdayasamiti, 1921) AvatA leAka jue, 1.11 (pR0 136) : mAhamiti caiSa yAvadabhimAnadAhajvaraH kRtAntamukhameva tAvaditi na prazAntyunnayaH / yazaHsukhapipAsitairayamasAvanarthottaraiH parairapasadaH kuto'pi kathamapyapAkRSyate // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadananI pAyAnI vibhAvanA hakIkatanuM darzana thayuM hoIne ane e daSTino viSaya AtmA che e jANyuM heIne yogI AtmAnA astitvane niSedha kare che.31 ane zAntarakSita ApaNane kahe che keH "ahaMkArano upazama thatAM ja mukti maLe che e mata anyatIthikane paNa che; parantu (teo samajatA nathI ke) je AtmAnuM astitva hoya to ahaMkArane upazama thAya ja nahi.32 AtmAnA niSedhane nirAmya kahyuM che. mULe te "Atma" zabdano artha sva-bhAva (pitAnuM astitva) che. A svabhAva nathI to kyAre ya jarA ya badalAto ke nathI to pitAnA astitva mATe bIjA para AdhAra rAkhato. jIvane AtmA kahyo che, kAraNa ke jeo tene mAne che temane mate tene svabhAva upara varNavyo che tevo che, tenAthI vihoNo te kadI nathI ane anivArya rIte te nitya gaNAyo che. nirAmya be prakAranuM cheH puddagalanerAmya ane dharmane rAmya. pudgala e bIjuM kaMI nathI paNa jene ApaNe satva, jIva, puruSa, AtmA vagere nAmothI oLakhIe chIe te che. pudgalanerAmyathI ApaNe e samajIe chIe ke jene ApaNe pudagala ke jIva mAnIe chIe tene potAne svataMtra svabhAva nathI, pariNAme tenuM kharekhara bAhya astitva nathI ane tethI te vastu-sat nathI paNa te dainaMdina jIvananA prayojanane siddha karavA mATe nAma, saMjJA, saMketa tarIke mAtra kalpanAmAM astitva dharAve che. AvI ja rIte ApaNI AjubAjunI saghaLI vastuo(= dharmo)ne potAne svabhAva - AtmA- nathI, kAraNa ke teonuM astitva kAraNe (pratAputpAda) upara AdhAra rAkhe che. A che dharmarAbhya. jeno kSaya karavA ApaNe mAgIe chIe te kAmanA astitvane AdhAra svAbhAvika rIte ja grAhya artha ane grAhaka AtmA ane upara che. AthI, pudgalanerAmya dvArA grAhakano niSedha karyo, jyAre dharmanairAzya dvArA viSayane dUra karyo. Ama grAhya ke grAhaka bemAMthI ekeyanuM astitva na hoIne kAmane 31. sAyaSTiAmavAnoSAna klezAMzca doSAMzca dhiyA vipazyan / AtmAnamasyA viSayaM ca buddhvA yogI karotyAtmaniSedhameva // madhyamakAva0, 6. 120; madhyavR0 340; juo tattvasaM0, 3489. 32. tattvasaM0, 3493. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAnavAdInuM arthaghaTana uddabhavavAne kaI avakAza raheto nathI, ane tethI ja to pariNAme duHkha ane yAtanAo jevA kAmanAM duSpariNAmonA uddabhavene ya kaI avakAza raheto nathI. jyAre buddhane vAraMvAra kahetA sAMbhaLIe chIe ke A traNa jagata cittamAtra ke vijJAnamAtra che tyAre gAcAra ke vijJAnavAdI tarIke prasiddha e je buddhanA anuyAyIone eka khUba ja prabhAvaka ane mahattvane varga che tenI AgaLa ApaNe AvI pahoMcIe chIe. ema mAnavAmAM Ave che ke temaNe te ane tevAM buddhavacanonA Azayane barAbara rIte samajAvyo che. teo jaNAve che ke kSaNika vijJAna ja eka mAtra vastusat che, paramArtha che. teo samagra bAhya jagatane svapnadazAmAM cittamAM UThatA AkAra jevuM gaNI tenA sattva dharAra niSedha kare che. upara hamaNAM ja jene ullekha karavAmAM AvyuM che te pudagalanerAmyane ane dharmarAmyane paNa teo samajAve che. kAma, rAga, vagere leze AtmadaSTimAMthI ja jame che ane tethI ja te jyAre pudgalanarAmyano sAkSAtkAra thAya che tyAre teo dUra thaI jAya che. dharmanairAgyano sAkSAtkAra thatAM dharmo (= vastuo) vizenuM ApaNuM ajJAna dUra thAya che ane jJAna thAya che ke vastuo ApaNane jevI jaNAya che tevI kharekhara nathI, paraMtu mAtra vijJAnanA AkArarUpa ja che. A ajJAna ja AvaraNa che, ane aMdhakAranI jema te ajJAna reya(tathatA)ne DhAMkI de che, mATe ja te ajJAnane cAra4 kahevAmAM Ave che. jeno nirdeza upara thayo che te lezone paNa AvaraNa (rAya) gaNavAmAM AvyA che, kAraNa ke teo paNa paramArtha(ta thatA)ne DhAMkI de che, paramArthano sAkSAtkAra thavA detA nathI. vaLI jyAre bhagavAne badhI vastuo (= dharmo) zUnya che (jA para dhama) 5 evuM kahyAnuM sAMbhaLIe chIe tyAre eTale ja mahattvane ane prabhAvaka evo je emanA mAdhyamika tarIke jANItA anuyAyIone bIje 33. nittamArga mo binaputrA ta vAturma | juo dazabhUmikasatra, saMpA. Rander, pR0 49; vizil, saMpALevi, 50 3; madhyamakAva0, 6.23 (pR. 181), subhASitasaM), pR. 9; madhyamakavRtti, pR. 43. 34. mAdhyamika te Ane ema kahIne samajAvaze ke ya, samApita hoIne, pite ja AvaraNa che. 35. kAzya550, pR0 94. w Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 audha darzananI pAyAnI vibhAvanA varga che tenI AgaLa samajavA mATe jaI e chIe. A zAkhA paNa ApaNane te ja sthAna tarapha laI jAya che ---- ane nairAzya pudgalanArAtmya ane dharmanairAmya tarapha - eTale ke jene anukrame bIjA zabdomAM mAdhyamikA pudgalazUnyatA ane dhamazUnyatA kahe che, te tarapha; kema ke, A zAkhAnA AcArcIne mate pratyeka vastu pAtAnA svabhAva ke svatantra bhAvathI zUnya hAI kazuM ja sat, vastusat nathI. ane paristhiti AvI hAI je kAI vastu ApaNI AgaLa upasthita thAya che te badhI ja peAtAnA astitva mATe, bhAva mATe kAraNA para AdhAra rAkhe che. AthI koI paNa vastune peAtAne svabhAva ke peAtAnuM svarUpa che ema kahI zakAya nahI. ApaNe vastune joI e chIe e te niHzaMka che paraMtu te ApaNI AgaLa tenA AreApita rUpamAM rajU thAya che, ane hi ke potAnA svarUpamAM. eka prazna UThe che ke : jo dRzyamAna vastu enA adhyArApita rUpamAM ja ApaNane dekhAtI hAya tA, hakIkatamAM adhyArAparahita te kevI che ? tenu svarUpa kevu che ? AnA javAba che : dharmAMtA ' dharmanuM (vastunu' ) dharma ( vastu )36 heAvApaNuM.' paNa dharmAMtA e zuM che? svabhAva. svabhAva e zuM che? prakRti, ane prakRti ? jene zUnyatA kahevAmAM Ave che te. zUnyatAnA ze| artha che ? svabhAvazUnya hAvApaNuM ( nai:yAmAnya ). ane enAthI ApaNe zu samajavu ? tathatA. A tathatA zu che? tevA bhAvavALA hAvuM te (tathAmAya ), arthAt avikAratA ane sadaiva sthAyitAne bhAva hAvA te. 7 vadhAre spaSTatA mATe, vastunA (=dharmanA ) svabhAva te ja che je panirapekSa ane pariNAme kRtrima che. Ama pahelAM je na hoya ane pachI astitvamAM Ave (xmRtyA mAva) te vastunA svabhAva nathI. AthI agnineA svabhAva tenA 36. ' dharmAMnAM dharmatA'neA sAmAnya rIte anuvAda karavAmAM Ave che 'tattvAtu tattva ' (element of elements). ' 37. yadi khalu tad adhyAropAd bhavadbhirastItyucyate kIdRzaM tat / yA sA dharmANAM dharmatA nAma saiva tatsvarUpam / atha keya dharmANAM dharmatA ? dharmANAM svabhAvaH / ko'yaM svabhAvaH 1 pravRtti: hrA aiya pravRtti: ? ceca zUnyatA / ya zUnyatA ? naiHsvAmAnyam / mit naiHsvAbhaavym ? tathatA / keyaM tathatA ? tathAbhAvo'vikAritvaM sadeva sthAyitA / sarvadA'nutpAda vAmyAvInAM paranirapekSavAvRtrimattvAr vamAna 3cyate| madhya%0, pR0 264-265. tathatAnI samajUtI mATe jue! madhyAnhavibhAgasUtrabhASyaTIkA, saMpA. vi. bhaTTAcArya ane jI. tucI, kalakattA, 1932, pR0 41 (1.1pa-16 ), trizikA, sapA. levI, pR 21. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zUnyavAdInuM arthaghaTana pa anutpAda sivAya bIju kaMI nathI, dAhakatA tene svabhAva nathI, kAraNa ke te parataMtra che ane pahelAM na heAtAM pachI astitvamAM Ave che. Ama nathI kazuM utpanna thatuM ke nathI kazu nAza pAmatuM, nathI kAI nA uccheda ke nathI kAI zAzvata, nathI koI abheda ke nathI koI bheda, nathI kaMI A lAkamAM Avatu ke nathI kaMI paraleAkamAM jatuM; mAtra pratItyasamutpAda che, jyAM badhA vANInA prapaMca zamI jAya che (pravacoparAma ). vastuone A dRSTie jotAM zUnyavAdI AcArya spaSTa kahe che ke nitya ke anitya je kaI ApaNane astitvamAM jaNAya che te hakIkatamAM asat che ane AkAzamAM dekhAtA asat nagara jevuM ja che. Ama Antara ane khAdya badhu asat hAI ne, jene mATe pAribhASika satkAyadRSTi8 zabda prasiddha che te ahaMkAra ane samakAra sapUrNa rIte dUra thAya che, kAraNa ke satkAyaSTinAM grAhya ke grAhaka pAte ja astitva dharAvatA nathI. satkAyaSTi dUra thatAM ja saMsAra zamI jAya che, kAraNa ke saMsAranAM saghaLAM mULA satkAyaSTimAM che, satkAyaSTinA nAza thatAM te badhAMnA nAza thAya che. Ama, ahaMkAra ane mamakArane, 38. satkAyadRSTi, pAli bhASAmAM samrAryAdi, e zabdane enI bhinna bhinna vyutpattine AdhAre bhinna bhinna rIte samajAvavAmAM AvyA che. tenI mukhya e zakaca vyutpattie nIce ApI che (2) sat + Aya (2) sva + hrAya. prathama (2) vyutpattine vize vicAra karIe. satkAya zabdamAM rahela 'sat' nIcenA dhAtuemAMthI vyutpanna thaI zake~~ (a) /s ' hAvu ', satanA artha A vyutpattine AdhAre ' astitva dharAvavuM ' thaze; ane (OM) V sad ' nAza thA', so atha A vyutpattine AdhAre 'nAza pAmatuM' evA thaze. hjig ane hoai anukrame A cInI ane tibheTI pADe (va)tuM samarthAna kare che. sakAyaSTinI (2) (a) vyutpattinA zAbdika artha che : astitva dharAvatA zarIra ( skandhasamRha) uparanI ( AtmAtmIyabhAvanI ) dRSTi, satkAyadaSTinI (2) (3) vyutpattineA artha che nAza pAmatA zarIra uparanI ( AtmAtmIyabhAvanI) dRSTi. bIjI (2) vyutpatti sva + Aya vize have vicAra karIe. Childers ane bIjA vidvAnAe sUcavyuM che ke saMskRta svAya pAlImAM sahAya ane pachI tu dvitya thatAM sahAya thAya che jema anuttvamAMthI pAlimAM anudya thAya che tema. pre. Walleser anusAra vyutpatti svat-vhAya (pAli savAyanI) che. svat ahIM sva mATe che. jue svac, ma (jemAM yat, ta , ar vagerenA paNa umere| thaI zake). A matanA samarthAMnamAM pre. Wallesere darzAvyu che tema kathAvatyu pAlI TaeNksTa seA, pR. 86 )nA anuvvattasalthane aSTasAhasikAprajJApAramitA( biblI inDi)nA anuprAptattvArthanI sAthe sarakhAve; mahAvyu0 18 [ anusaMdhAna pR. para Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadha darzananI pAyAnI vibhAvanA AtmA-AtmIyabhAvane, bIjA zabdomAM kahIe tA satkAyaSTine nirmULa karavAnuM eka mAtra prayAjana A zUnyavAdIonu hatu..OM. para anAtmasiddhAnta ke zUnyatAsiddhAnta upara vAravAra zA mATe bhArapUrvaka kahevAmAM AvyuM te jaNAvavA prAcIna sUtramAMthI nIcenA bhAga tamArI AgaLa mUkuM chuM....40 'zUnyatAmAM mAnanArA dunyavI viSayeAthI AkarSAtA nathI, kAraNa ke te viSayA nirAdhAra che, anizrita che. lAbhathI te harSa pAmatA nathI ke alAbhathI te viSAda pAmateA nathI, yazathI abhimAna karatA nathI ke apayazathI sa'kAca pAmatA nathI. nindAthI te bhAgatA nathI ke prazaMsAthI te phulAI jatA nathI. tene sukha tarapha rAga nathI ke duHkha tarapha virAga nathI. je A rIte jagatanI anusadhAna pR0 51thI ] 12; zatasAhastrikA pranApAramitA, biblI inDi, pR0 23, nAgArjunanI ma0 kA, 23.5 jue jyAM svAyadaSTi zabda vaparAyA che ane caMdrakIti tene Ama samajAve che : svAye dAibhAvRSTi: 1 AnA a che: peAtAnI kAyA ke skandhA upara ahatva ane mamatvane bhAva. vadhu vigate mATe jue ZDMG, grantha 64, pR0 681thI, ane Poussin : abhinkA, 5, pR0 15. AtmavAda, AtmagrAha, AtmadRSTi, AtmAbhiniveza e satkAyadaSTinA paryAye tarIke vaparAtA zabdo che. enAM pariNAmeA mATe jue edhip., pR0 492; madhya%00 pR0 361; subhASitasa0, pR0 247, 39. madhya%00 340 : AdhyAtmikabAhyAzeSavastvanupalambhena adhyAtmaM bahizca yaH sarvathA'haMkAramamakAraparikSaya idamatra tattvam | kAyadRSTimUlakameva saMsAramanupazyaMstasyAzca satkAyadRSTerAlambanamAtmAnameva samanupazyannAtmAnupalambhAcca satkAyadRSTiprahANaM tatprahANAcca sarvaklezavyAvRttiM samanupazyan prathamataramAtmAnamevopaparIkSate / 40. zikSAsamuccamAM (pR0 264) uSkRta A dhama saMgItisUtra : na zUnyatAvAdI lokadharmaiH sahiyate'nizritatvAt / na sa lAbhena saMhRSyati, alAbhena vA vimanA bhavati / yazasA na vismayate'yazasA na saMkucati / nindayA nAvalIyate prazaMsayA naanuliiyte| sukhena na rajyate duHkhena na virajyate / yo hyevaM lokadharmairna saMhriyate sa zUnyatAM jAnAti / tathA zUnyavAdino na kvacidanurAgo na virAgaH / yasmin rajyate tacchUnyameva jAnIte, zUnyameva pazyati / nAsau zUnyaM jAnIte yaH kvacid dharme rajyate vA virajyate vA / tathA nAsau zUnyatAM jAnIte yaH kenacit sArdhaM vigrahaM vivAda vA kuryAcchUnyameva jAnIte zUnyaM pazyatItyAdi / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAtmavAthI thatA lAbha pUrva cIjothI, viSayeAthI AkarSAtA nathI te ja zUnyatAne samaje che. AthI je zUnyatAmAM mAne che tene kazAmAM rAga nathI ke virAga nathI, jemAM rAga thAya che te zUnya ja che ema te jANe che, samaje che. jagatanI koI paNa vastumAM jene rAga ke virAga thAya che te zUnyatAne samajatA nathI. kAIkanI sAthe je jhaghaDA kare che ke vivAda kare che te zUnyatAne jANatA nathI, samajatA nathI.'41 anAtmasiddhAntathI ApaNane ze lAbha thAya che te nAgArjune A rIte samajAvyuM che : 'jo AtmA ja na hAya teA AtmabhAva na heAya ane jo AtmabhAva na heAya teA AtmIyabhAva paNa na hoya (jema, jayAre ratha pAte ja baLIne bhasma thaI gayA haiAya che tyAre tenAM ageA paNa avazya baLI ja gayA hoya che ane ApaNe temane kAI paNa rIte zeAdhI zakatA nathI).43 jyAre ApaNA AtmabhAva ane AtmIyabhAva zamI jAya che tyAre ApaNe nima ane nirahakAra banI jaIe chIe. khAdya ane Antara ane rIte ahaMbhAva ane mamabhAvanA kSaya thatAM badhAM upAdAnAne-kAma, dRSTi, zIlavratagata zraddhA ( tritavAmI ) ane AtmavAdane--paNa kSaya thAya che. ane upAdAnAnA nirodha thatAM janmanA nirodha thAya che. Ama karyAM ane klezeAne nirAdha thatAM meAkSa prApta thAya che. AtmAtmIyabhAvane upazama meAkSa bhaNI laI jAya che te auddha dRSTibiMdu ApaNe samajyA. ahIM ApaNane bhagavadgItAnA ( 2.71 ) zabdo yAda Ave che je manuSya badhI kAmanAone tyajI de che, ane niHspRha, nima ane nirahakAra banIne vicare che te zAnti pAme che.'44 : bhAratanuM saghaLuM dhArmika sAhitya A vicArathI otaprota che, ane tethI tenA vistAra karavA nakAmA che. chatAM, mane narahiranA ' beAdhasAra ' 41. Bendall ane Rousene aMgrejI anuvAda jue. 42. madhyakA0 18.2-5: Atmanyasati cAtmIyaM kuta eva bhaviSyati / nirmamo nirahaGkAraH zamAdAtmAtmanInayoH // mametyahamiti kSINe bahirdhA'dhyAtmameva ca / nirudhyata upAdAnaM tatkSayAjjanmanaH kSayaH // karmaklezayAnmokSaH / 43, candrakIti samajAve che te pramANe. 44. vihAya kAmAn yaH sarvAn pumAMzcarati niHspRhaH / nirmamo nirahaGkAraH sa zAntimadhigacchati // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA (jJAnagaMgataraMgiNI nAmane vibhAga, 14)mAMthI nIceno zleka uddhata karavA do: ahaMtAmamatAtyAgaH kartuM yadi na zakyate / ahaMtAmamatAbhAvaH sarvatraiva vidhIyatAm // ahaMtA ane mamatAno tyAga karavo joIe. jo tame te na karI zakatA ho to ahaMtA ane mamatAne bhAva sarvatra badhI vastuomAM keLo ."45 Ama ApaNe joyuM ke kApazamanA samAna dhyeyanI siddhi mATe upaniSadanA anuyAyIo nitya ane AnaMdamaya AtmAnA sAkSAtkAra upara bhAra mUke che, jyAre buddha potAnA anAtmavAda dvArA enA astitvane dharamULathI niSedha kare che. A anAtmavAda svIkRta arthamAM AtmAno niSedha kare che, vaLI mAne che ke badhuM anitya che ane tethI duHkhanuM kAraNa che, ane makakamatAthI jaNAve che ke je duHkhakara hoya te AtmA na hoya. ApaNe e paNa joyuM ke buddha ane buddhanA anuyAyIo sIdhI ke ADakatarI rIte kAmane ja kendramAM rAkhIne badhI vAta kare che. nitya AtmAnA astitvano ja niSedha karI buddha kharekhara eka hiMmatabhaya ane vicitra pagaluM bharyuM. ane mane khAtrI che ke jema rAjA milinda bhadanta nAgasena sAthenA potAnA saMvAdamAM A bAbate prazno pUchayA hatA tema tamArAmAMnA ghaNuM pUchaze. rAjAe bhadantane pUchayuM : he bhadanta nAgasena! je nitya AtmA nathI to kRpA karI kaho ke saMghanA sabhyone cIvara, anna, AgAra ane bImArane jarUrI cIjo keNa pUrI pADe che ? AvI ApavAmAM AvelI cIjone upabhoga koNa kare che ? sadAcArI jIvana koNa jIve che ? dhyAna keNa kare che? A sarvotkRSTa mArganA dhyeyane-nirvANane ke ahaMpaNAne --kANu pAme che? jIvatA jIvone haNe che koNa? corI koNa kare che? ezaArAmanI dunyavI jiMdagI koNa jIve che ? juDuM koNa bole che? khUba mAdaka pINAM kANuM pIe che ? TUMkamAM, A ja jiMdagImAM potAnAM kaTu phaLa denArAM pAMca kukarmomAMthI koI paNa ekane koNa kare che? vaLI je nitya AtmA hoya ja nahi to, dharma-adharma jevuM kaMI rahetuM nathI, sArAM ke kharAba 45. prathakartAnA ziSya divAkara potAnI TIkAmAM ahaMtA mamatAmAva samAsanA chellA avayavane kamAva gaNI AkhA samAsane samajAve che, paraMtu e to spaSTa che ke tene ApaNe svIkAra na karI zakIe. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAtmavAda sAmenI dalIla paN karmo karanAra ke karAvanAra jevuM kaMI rahetuM nathI, sArA ke kharAba karmonAM phaLa ke pariNAma jevuM kaMI rahetuM nathI. je koI mANasa Apane mArI nAkhe to khUna jevuM kaMI thatuM nathI evuM, he bhadanta, je ApaNe vicArIe to emAMthI evuM phalita thAya ke ApanA saMghamAM kaI kharA buddho ane upadezako nathI ane tamArA Adeze zUnya che, arthavihIna che." A ane AvA bIjA vAMdhAo AtmaniSedha sAme rajU karAyA che, ane anukULatA khAtara temane TUMkamAM nIce pramANe ApI zakAya? je eka divasa astitvamAM Ave che ane bIje divase ke kaIka bIje kALe nAza pAme che te anitya che, ane je kSaNika arthAt pratikSaNa parivartana pAme che te paNa anitya che. dareka vastu pratyeka kSaNe parivartana pAmyA kare che e hakIkata che. ane buddhanA pahelAM e hakIkta prasiddha hatI, paraMtu buddhanA purogAmIoe AtmA(puruSa)nI bAbatamAM apavAda karyo (kSavicrivartano di mA te cittA), jyAre baddhoe te vAta cheka chevaTa sudhI laMbAvI arthAt AtmAne paNa lAgu pADI. bauddha mAnyatA vize vicAra karatI veLA anityatAthI ApaNe AvI kSaNikatA samajavAnI che. - have, je nitya AtmA na hoya ane je badhuM ja kSaNika hoya to manuSya ane karma-phaLa vacce koI paNa rIte saMbaMdha ghaTaze nahi, kAraNa ke je manuSya eka kSaNe karma kare che te bIjI kSaNe jyAre karmanuM phaLa bhogavavAnuM Ave che tyAre teno te ja raheto nathI. e ja rIte je manuSya phaLa bhegave che te karmano kartA hoto nathI, kAraNa ke banne kSaNo bhinna che. ane upara kahyuM te uparathI phalita thAya che ke kama kharekhara karyuM hovA chatAM te tenuM phaLa tenA karanArane ApI zakatuM nathI, ane Ama kRtanAza thAya che; vaLI jyAre phaLa Ave che tyAre hakIkatamAM kaI kama hotuM nathI ane Ama akRtaAgama thAya che. uparAMta, kAryakAraNabhAvanI ya koI zakyatA rahetI nathI, kAraNa ke bhUtakAlIna ke bhaviSyakAlIna kAraNa kArya utpanna karI zake nahi. vartamAna kAraNa paNa kArya utpanna na karI zake, kAraNa ke te kSaNika hoI lAMbo vakhata vartamAna rahI zakatuM nathI. AvI ja rIte baMdha ke mokSa paNa na ghaTI zake. smRti, pratyabhijJA ke saMzayapUrvakano nizcaya paNa zakya nathI. koI mANasa pote kaI ThekANe saMtADelA dhananI zodha paNa na karI zake. iSTa vastune joIne tene vizenA kutUhalane saMtoSavAnI paNa zakyatA rahetI nathI. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA ApaNu samakSanI A samasyAnI tarapheNa ane viruddhamAM pAra vinAnuM kahevAyuM ane lakhAyuM hoI ane ahIM tenI vigate carcA karavAno prasaMga na hoI anAtmavAdIoe temanI sAme upara jaNAvyA pramANene vAMdhAonA javAbamAM je be mukhya dalIla ApI che te ja mAre kahevI joIe. prathama dalIla kAryakAraNabhAva pratiniyamane anulakSI che. je kAryakAraNabhAvanA niyamane saMtoSakAraka rIte darzAvI zakAya te AtmAne vacce lAvavAnA praznane kaI avakAza na rahe, kAraNa ke to pachI tene sAva kaMI ja karavAnuM na rahe. bauddhadharmadarzanamAM pratItyasamutpAdano prasiddha niyama che. te niyama darzAve che ke vastunI utpatti kevaLa tenA mukhya ane sahakArI kAraNe upara AdhAra rAkhe che. ene spaSTa karavA eka daSTAnDa ApuM. je sAru bIja hoya ane anukULa kAraNo hoya to bIjamAMthI acUka aMkura phUTe che ane aMkuramAMthI patra, patramAMthI gAMTha ane gAMThamAMthI DAMkhaLI ema A kama phaLa sudhI cAle che. ane e to spaSTa ja che ke ahIM AtmA vacce Avate ja nathI, kAraNa ke ene mATe karavAnuM ahIM kaMI ja nathI. je bIja na hoya ane jamIna, pANI, tApa, havA, avakAza, Rtu jevAM bIjAM sahakArI kAraNo na hoya to aMkura, patra vagere kaMI ja thAya nahi. have jyAre bIjamAMthI aMkura utpanna thAya che tyAre nathI to bIja ema vicAratuM ke huM aMkurane utpana karuM chuM ke nathI to aMkura ema vicAratuM ke huM bIjamAMthI utpanna thAuM chuM. e ja rIte jeno nirdeza upara karyo che te jamIna ane bIjA sahakArI kAraNe paNa ema vicAratAM nathI ke ame aMkuranI utpattimAM potapetAne anurUpa kAryo karyA che ane aMkura paNa ema vicAratuM nathI ke mane A sahakArI kAraNoe utpana karyuM che.* vaLI aMkura nathI svayaMkRta, nathI parakRta, nathI sva-parakRta, nathI IzvarakRta, nathI prakRtikRta, nathI kAlapariNAma, nathI ekakAraNAdhIna ke nathI ahetuka. 46, pratItyasamutpAda e ja IdambayatA ane dharmasaMketa che. juo nedha pa1, para. 47. na ca pratyayasAmagryA janayAmIti cetanA / na cApi janitasyApi janito'smIti cetanA / / Adhi, 6.26 mahAyAna graMthomAM uddhata zAlimbasUtrane AdhAre A leka lakhAyela che e spaSTa che bodhi050, pR. 481, pa77; zikSA samuha, pR. 220, 225, madhyavR0, pR0 56 2, 56 6, Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma ane rUpa A pratItyasamutpAdamAM zAzvatatA, ucacheda ke saMkrAntino prazna ja Ubhe. thato nathI. bIja ane aMkurano abheda nathI, kAraNa ke te to navuM spaSTa che ke te be bhinna vastuo che, ane e to dekhAya ja che ke jyAre bIja nAza pAme che tyAre aMkura astitvamAM Ave che. AthI aMkutpattimAM zAzvatatA rahelI che ema mAnI zakAya ja nahi. nathI temAM uccheda rahelo; kAraNa ke je bIja sarvathA naSTa nathI thayuM tema ja sarvathA avinaSTa nathI rahyuM temAMthI aMkura astitvamAM Ave che. trAjavAnA eka pahelAnuM nIce javuM ane bIjAnuM UMce javuM jema eka ja kSaNe thAya che tema ja kSaNe bIja nAza pAme che te ja kSaNe aMkura astitvamAM Ave che. vaLI, bIja anya ane aMkura paNa anya evuM hoIne ema paNa na kahI zakAya ke bIja aMkuramAM saMkrAnta thAya che. have jema upara jeno ullekha karyo che te bIja jevI bAhya bhautika vastuonuM astitva pratItyasa mutpAdanA niyama sivAya bIjA kazA upara AdhAra rAkhatuM nathI tema AdhyAtmika bhautika vastuo arthAt jene ApaNe jIva kahIe chIe tenA zarIra ane mananI ghaTaka vastuo paNa pitAnA astitva mATe AtmAne bilakula vacce lAvyA vinA pratItyasamutpAda upara ja AdhAra rAkhe che. bAhya ane AdhyAtmika e be pAsAo pramANe pratItyasamutpAdaniyamanA paNa bAhya ane AdhyAtmika e be prakAra che. have kahevAtA jIvanA ghaTako kyA kyA che? pRthakkaraNa karI ApaNe joIe to mukhya be ghaTake nAma ane rUpa che. A be zabdone sAmAnya rIte aMgrejImAM anuvAda anukrame "name" (nAma) ane "form" (= AkAra =ghATa) evo karavAmAM Ave che, je barAbara nathI. e vAta kharI ke upaniSadamAM A be zabdono upara kahyo te artha chev8 paraMtu bauddha sAhityamAM temane artha sAva jude che. nAmane mukhya artha ApaNe citta, mana, vijJAna (Consciousness) samajavAna ane gauNa artha caitasika dharmo (mentals) arthAt lAgaNI (= vedanA), pratyakSa (= saMjJA) saMskAra (= coefficients of consciousness) samajavAna. citta ane caitasika dharmo potAnA viSaya tarapha DhaLatA-namatA hoI temane "nAma" evuM nAma ApyuM che. rUpa zabdano 48. udAharaNatha, chAndo, 6.3.2-3; 7.14.1 49. sodhinonI pAli TaeNphasTa se, pR0 135H namatIti nAma; viddhimA, Simon [anusaMdhAna pR0 58 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA artha che "je bAdhA pAme che te" ( = ghA ) ane "bApA pAmavuM "mAM parivartanano artha garbhita che. AthI je TADha, tApa vagere kAraNone lIdhe parivartana pAme che te rUpa che. bIjAone mate je pratighAta pAme che te rUpa kahevAya che.* AthI nAma ane rUpa e be zabdono aMgrejImAM anuvAda "mind ane "matter" thaI zake. "mind ne badale "spirit" zabda paNa vAparI zakAya. Ama kahevAtA jIva e A be--nAma ane rUpa-sivAya, bIjA zabdomAM, pAMca rako sivAya bIjuM kaMI nathI. - aMkura vagerenI jema A skandhone paNa pitAnAM mukhya ane sahakArI kAraNo hovAM ja joIe, temanA vinA temanuM astitva koI paNa rIte zakya nathI. TUMkamAM, temanuM mukhya kAraNa avidyA che; avidyAmAMthI mana, vacana, kAyAnAM sArAM ane mAThAM karmo ke bIjA kahe che tema Asakti, dveSa ane mioha (saMskAre) uddabhave che; temanAmAMthI vijJAna janme che ane temAMthI kame mRtyu sudhI dvAdazAMga nidAnamAM che te pramANe vedanA, zoka, duHkha, udvega ane nirAzA janme che. pRthvI, jaLa, teja, vAyu, AkAza ane vijJAna-A cha ta sahakArI kAraNo che. darekane pitAnuM viziSTa kArya che, jema ke zarIranuM kAThinya pRthvI tattvane laIne ja che. jaLatatvanuM kArya zarIrane barAbara bAMdhavAnuM anusaMdhAna pR. 57thI ] Hewavitarane Bequest, 1920, pR. 394 : namanagi nAmuM saMpUyorArasaM; pR0 419 : mArameLAmamurva namanato | paraMtu juo madhyavR0, pR. 534 : tatra - klezAviddhaM tasmin tasminnupapattyAyatane nAmayatIti nAma, saMjJAvazena vArtheSu nAmayatIti / Ano artha che : "je kama ane kalezathI phaMgoLAyela hoIne potAnI jAtane judA judA janmanAM sthaLoe vALe che te nAma. athavA, pratyakSa dvArA je pitAnI jAtane viSayo tarapha vALe che te nAma." 50. saMni . 3, pR. 86; abhi ke 0, 1, pR. 24. ahIM noMdha karIe. be dhAtuo cheH 1) V * (10 gaNa), pathati. AnA uparathI je zabda bane che teno artha 'AkAra, ghATa, raMga, suMdaratA' thAya che. (2) N[ (tho gaNa), ta, sakhata dada thavuM, duHkha thavuM." A dhAtu vaidika ane pAli sAhityamAM vaparAyo che. gatinuM pAlimAM chappata thAya che. ene saMbaMdha - sun dhAtu sAthe che. A V[ uparathI roSa ("herAna-parezAna karatuM, duHkha karatuM'), ropA ("zArIrika du:khajanaka') bane che. rUpa ane arthanI bAbatamAM A be dhAtuomAM geTALo thayo che. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmasaMketa che. tejatattvanuM kArya khorAka ane pANIne barAbara pacAvavAnuM che. ane Ama bIjAM tattva vize paNa samajavuM. have, pUrve jaNAvyA pramANe, nathI to avidyA vicAratI ke "huM mana, vacana, kAyAnAM karmone janma ApuM chuM" ke nathI vicAratAM karmo ke "amane avidyAe utpana karelAM che." A ja rIte nathI to A badhAM sahakArI kAraNo vicAratAM ke zarIranA amuka kAryonA janaka pite che ke nathI to zarIra pote vicAratuM ke "te te kAryo te te kAraNae karelAM che. tema chatAM, jyAre pRthvItattva vagere sahakArI kAraNe samagra, akhaMDa hoya che tyAre temanA sagamAMthI zarIra astitvamAM Ave che. ahIM zarIramAM raheluM pRthvItattva nathI AtmA, nathI jIva, nathI puruSa, nathI strI ke nathI napuMsaka; ane nathI huM, nathI mAruM ke nathI koInuM. A ja pramANe, jaLa, teja, vAyu, AkAza ane vijJAna- tane vize kahevAya. Ama, jIva vizenA badhA ja praznone khulAse pratItyasamutpAdanA niyamathI thaI jAya che ane AtmAne vacce AvavAno koI avakAza raheto nathI. bhagavAne pitAnA ziSyone kahelA nIcenA zabdo mane ahIM TAMkavA doH he bhikhuo ! karma che ane tenuM phaLa che; paraMtu A skandhone tajI navA sko dhAraNa karanAre koI kAraka, kartA nathI-sivAya dharmasaMketa.51 ane A dharmara ke te A che te hotAM A thAya che, te utpanna thatAM A utpanna thAya che.para ane A saMbaMdhe pAli sAhityanA mahAna TIkAkAra buddhaghoSa pitAnA vizuddhimaggamAM (pR. 513) pote je darzanazAkhAnuM pratinidhitva kare che tenA atima nirNiyane mUrta karato nIceno loka TAMke cheH 51. zerabaskI pitAnA "senTrala kansezana evuM buddhijhama mAM (1923, pR. 28) A pAribhASika zabdane aMgrejI anuvAda "Theory of Elements" evo kare che. pusAMe batAvyuM che tema ja abhidhamakoza' (kozasthAna, 9) uparanI yazamitranI vyAkhyA (pR. 26 ) anusAra A dharmasaMketa zabdano artha pratItyasamutpAdalakSaNa che ane saMketano artha hetuphalavyavasthA (kozasthAna 3, pR. 18) che. saMketa zabdano zabdazaH aMgrejI anuvAda convention (=rUDhi) thAya che. 52. iti hi bhikSavo'sti karma asti phalam , kArakastu nopalabhyate ya imAn skandhAn vijahAti anyAMzca skandhAn upAdatte anyatra dharmasaMketAt / atrAyaM dharmasaMketo yadasmin sati idaM bhavatyasyotpAdAd idamutpadyata iti / [ anusaMdhAna pR. 60 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanA dukkhaM eva hi na ca koci dukkhito kArako na, kiriyA ca vijjati / atthi nivvuti, na nivvuto pumA maggaM atthi, gamako na vijjati / / mAtra duHkha ja che, paNa tenAthI duHkhita thanAra koI nathI. kriyA che, paNa kriyAno kAraka (kartA) nathI. nirvANa che, paNa nirvANane pAmanAra koI puruSa nathI. mArga che, paNa mArge janAra keI nathI." have je bIjI dalIla huM ApavA mAguM chuM te che kSaNikavAda sAmenA vAMdhAne dUra karavA bAbatanI. A vAMdhA anusAra kSaNikavAdamAM samanattara be kSaNoe eka mANasamAM abheda nathI, jyAre smRti, pratyabhijJA vagere mATe to, AgaLa jaNAvI gayA te pramANe, abheda atyanta Avazyaka che. virodhIono A mahAgraha mAtra temanI e kalpanA upara ja AdhAra rAkhe che ke anantara kSaNo ekabIjathI taddana bhinna che. paraMtu hakIkata e nathI. bauddho kaheze ke te bhinna paNa nathI ane abhinna paNa nathI (namaH , vacAnabhya:). A muddAne pUrepUro spaSTa karavA mATe milindapa-hamAMthI (2.2, pR. 40) nIcenI kaMDikA mAre uThThata karavI joIe. rAjAe pUchyuM, "he nAgasena, je janme che, te teno te ja rahe che ke anya banI jAya che? 53 "ene e ja paNa nahi ke anya paNa nahi." mane eka daSTAnta Apo." eka vAra tame jamIna para cattApATa sUtela bALaka hatA. zuM moTA thayelA tame te bALaka ja che? he rAjA, tamane zuM lAge che? nA. te bALaka eka hatuM, huM bIje chuM." je tame te bALaka nathI, to temAMthI e phalita thaze ke tamane nathI mAtA, nathI pitA, are ! nA, eTaluM ja nahi, tamane guru paNa nathI. he anusaMdhAna pR0 59 thI ] agatyanA nahi evA najIvA pheraphAra sAthe A kaMDikA nIcenA granthomAM uddhata thayelI che : bodhi 050, pR. 474; mahAyAnasUtrAlaMkAra, 18.101; tattvasaM050, pR. 11, 173. juo madhyavR0, pR. 9; abhi ke, pa-ra7. 53. yo uppajjati so eva so udAhu aUoti / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya nathI ke ananya nathI 61 mahAna rAjA, zu` prathamAvasthAnA garbhanI mAtAthI dvitIya, tRtIya ke caturthAvasthAnA garbhanI mAtA judI che? zuM bALakanI mAtA ane moTA mANasanI mAtA e alaga vyaktie che? zuM bhaNavA mATe nizALe janAra jyAre bhaNI Utare che tyAre bIjI vyakti banI jAya che? zu' je gunA kare che te ane hAtha-paga kApI nAkhavAnI zikSA thAya che te e judI vyaktie che?' * bilakula nahi. paraMtu huM bhainta ! AnA javAba Apa ze| Apaze ?' _ sthavire kahyuM, 'mAre kahevu joI e ke atyAre A meTA thayelA huM te ja vyakti chuM je vyakti hu jamIna para cattopATa sUtelA sukumAra nAjuka bALaka hatA, kema ke A badhI avasthAe A zarIra dvArA eka vyaktimAM ja samAyelI che.' mane eka dRSTAnta ApeA.' he rAjA, dhArA ke eka mANasa eka dIvA peTAve che. zuM te dIvA AkhIya rAta maLatA raheze?" hA, ema ane.' 6 have, he rAjA, rAtrinA prathama prahare je jyAta maLe che te ja jyAta zuM rAtrinA bIjA prahare maLe che?' 'all.' athavA, bIjA prahare je jyAta aLe che tenAthI bhinna caiAta zu trIjA prahare baLe che? ' nA.' tA, zuM prathama praharanA dIvA, dvitIya praharanA dIvA ane tRtIya praharanA dIvA e traNeya judA judA che ? ' nA. eka ja dIvAne AdhAre te ( caiAta ) AkhIya rAta anyA kare che.'54 A ja rIte sahata dharmAMnI saMtati dvArA eka astitvamAM Ave che ane bIjo nAza pAme che; ane temanI kaDI, anusa dhAna jANe eka ja 54. tuM caiva nissAya sambatti vIvito | Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 bauddhadha darzananI pAyAnI vibhAvanA kALe che. vijJAnanI antima kSaNe te nathI teA ene e ja, ke nathI tA anya,'15 te ja granthamAMthI ( 2.2.6, pR0 46 ) bIjo keTalAka bhAga mane ApavA de : mahArAjAe pUchyuM, 'huM nAgasena, punaH janme che keANu ?' " nAma ane rUpa punaH janme che.' 'zuM A nAma ane rUpa punaH janme che ?' 'nA; paraMtu A nAma-rUpa dvArA sukarma ane kukama thAya che ane A karma dvArA khIjuM nAma-rUpa navA janmamAM uttpanna thAya che.' * * he bhaddanta ! jo ema hoya to zuM manuSya duSkarmomAMthI mukta na thAya ? ' 6 thAya, jo te punaH janme nahi teA. paraMtu huM mahArAja, te punaH janmatA hAvAne kAraNe ja duSkarmomAMthI mukta thatA nathI.' mane eka dRSTAMta ApeA.' * huM mahArAja, dhArA ke eka mANasa eka kanyA sAthe lagna kare che, tene lagnabheTa (suka, zulka) Ape che ane pachI jatA rahe che. vakhata jatAM te pUrepUrI uMmaralAyaka thAya che; ane tyAre bIjo mANasa Ave che, tenI sAthe lagna kare che ane tene lagnabheTa Ape che. jyAre pelA mANasa pAchA Ave che tyAre te bIjA mANasane kahe che, 'are eya, tuM mArI patnIne kema uThAvI gayA che ? ' bIje javAba Ape che, ' huM jene uThAvI gayA chuM te tArI patnI nathI. te' jenI sAthe lagna karyAM hatAM ane jene lagnabheTa ApI hatI te tA nAnI chekarI hatI, sAva khaLaka hatI, jyAre me' jenI sAthe lagna karyA che ane jene lagnabheTa ApI che te te pUrepUrI uMmaralAyaka strI che; ane judI vyaktio che." have A rIte jhaghaDatA te banne, he mahArAja ! jo tamArI pAse e bAbatane nyAya karAvavA Ave te tame keAnI tarapheNamAM niNaeNya karo ? ' * prathama mANasanI tarapheNamAM. 'paNa zA mATe ?' 5 evameva kho mahArAja dhammasantati sandahati aJJo upajati aJJo nirujjhati, apu arimaM viya saMdahati, tena na ca so na aJo pacchimavijJANasaMgahaM gacchati / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmakSaya ane nirvANa * kema ke khIjo mANasa game te kahe chatAM, te strI kanyAmAMthI ja vikAsa pAmI mATI thayelI che.' 63 'he mahArAja, kharAbara A rIte ja mRtyu vakhate aMta pAmanAra nAmarUpa eka che ane pharI janmanAra khIjA che. paraMtu A khIjA nAma-rUpa pahelAmAMthI ja nIpajyAM che. AthI te mANasa peAtAnA duSkarmothI mukta nathI,' A vyAkhyAnanA maryAdita kSetramAM ane teTalI vizada rIte me' kA - kAraNabhAvavyavasthAne ane dharmAMsaMtatine samajAvI che. Ama huM AzA rAkhuM chuM ke upara je kaMI kahyuM che tenAthI e spaSTa thaI cUkayu che ke jagatamAM kArya kAraNabhAvavyavasthA ane dharmAMsaMtatinuM astitva evu kaMI ja rahI jatuM nathI jenA khulAsA karavA AtmAne vacce lAvaveA paDe. heAI ne Ama AtmabhAvanA ane AtmIyabhAvanA uccheda karI bhagavAna buddhe kAmanAM mULamAM ja ghA karyA--je kAmane ceAgya rIte ja mAra tarIke varNavavAmAM AvyA che ane jeneA kSaya karyA vinA kAI paNa vyakti nirvANa pAmavAnI AzA karI zake nahi. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza 16 AcAya pAda ( = nAgArjuna) 47 Ananda 11, 29 A deva 7 udyotakara 15 kapila cha kAlAma kAlidAsa 37 kRSNarava, upAdhyAya 7 kArDiyara (Cordier) cha guNaratna 47 candrakIti 12, 14, 24, 47, 13 cAIlDa ( Childers) 51 tathAgata 7, 8, 10, 24 tIthaMkara du tuccI, jI. 20 dharma pratta, bhikSu cha divAkara 54 naciketas 35 narahira 53 nAgasena 11, 54 vizeSanAmasUci nAgArjuna 14, 20, 22, 46, 47, 13 paTela, prabhubhAI 20, 41 pArvatI 37 pAli 16 pusamAM 59 paizAcI 16 prahlAda 39 prAkRta 16 bAgacI, pramAdha caMdra, DA. 27 bAdarAyaNa 28 ~~ bAbve 13 bASkalina 13 yuddha 1, -11, 14, 16, 29, 30, 32, 35, 37, 38, 42-44, 26, 49, 54, 55 mudyeASa 8, pa enDala (Bendall) 53 edhisattva 7, 18 brahmayAna 17, 20 bhaktimAgI 39 bhaktivAda 2 bhaTTAcAya, vi. 50 manu 34 mayAna 17 mahAyAna 17, 20, 21, 28 mahAvIra da mAtRceTa 47 mAdhavAcAya 17 mAlu kaputta 8, 10 milinda pa4, sUra (Muir) 34 maitreyI 43 yama 35 yazeAmitra pa yAjJavalka 43 yAjJika 1, 3, 4 yeAgAcAra 20, 49 rAujha (Rouse) 53 rADara (Rahder) 21, 49 levI (Levi) 49 vayAna 17, 25, 27 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ }} vasubaMdhu 1 vijJAnabhikSu 15 vijJAnavAdI 49 vizAkhA 44 vedAntI 2-4, 12, 31, 39 vyAsa 12, 33 vAhlesara (Walleser) 51 vhITanI ( Whitney) 34 zakuntalA 37 zakara 13 zAntarakSita 48 zAstrI, haraprasAda 16, 27 ziva 37 bauddhadha darzananI pAyAnI vibhAvanA zIlAMka 47 zekI (Stcherbatsky) pa zrAvakayAna 17, 20 sarasvatI 12 sahajayAna 25, 27 saskRta 16 sAyaNuM 33 sAMkhya 5, 30 subhadra 16 sAmA di kArrAsa (Csoma de Koros) 7 steAtrakAra 47 haribhadra cha hInayAna 17, 28 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthanAmasUci () caskRta-pAli aMguttaranikAva 7, 12, 31 bhagavadgItA 1, 6, 13, 31, 32, acityastava 9 36, 38, 53 atharvaveda 33, 34 bhAgavata 39, 40 ayavasaMgraha 10 bhajijhamanikAya 8, 31 abhijJAnazAkuntala 37 madhyamakavRtti 9, 14, 15, 24, 31 abhisamayAlaMkArAleka 12 madhyamakAvatAra 21, 47 madhyAhnavibhAgasUtrabhASyaTIkA 50 aSTa sAhastrikA prajJApAramitA 51 mahAparinibbAnasura 29 * AryaakSayamatisUtra 24 mahAbhArata 37 AryadharmasaMgItisUtra para mahAvyutpatti 12 AzcaryacaryAya 47 milinDapamUha 11, 12, 31, 54, 60 ItivRttaka 37 muMDakopaniSad 2 Ize paniSa6 4, 31 mUlamadhyamakakArikA 9, 14, 22, 24, 31 udAna 44 yogasUtra 12, 15 kaThopaniSad 13, 34, 35 rAmAyaNa 37 kenepaniSad 3, 12 laMkAvatArasUtra 10, 12, 14, 17, 19, chogyopaniSad 2, 3, 38 23, 25. taittirIya brAhmaNa 33 ladhukAlacataMtrarAja 16 taittirIyopaniSad 12 lalitavistAra 18 dharma saMgraha 7 vArtika (nyAya-) 15 niraktapariziSTa 29 vinayapiTaka 16, 44 niraupamyastava 20 viMzikA 49 nyAyasUtra 15 vimalaprabhA 16 bRhadAraNyakopaniSad 3, 4, 26 viSNupurANa 14 badhicaryAvatAra paMjikA visaddhimaga 15, 57, 59 sahita 12, 13, 32 zatapathabrAhmaNa 26 bedhicittavivaraNa 19 zatasAhastrikA prajJA pAramitA para bedhisatvabhUmi 8 zAlistambasUtra 38 bauddha gAna e dehA 47 pahadarzanasamuccaya 47 brahmasUtra 12, 28 saddhapuMDarIka 17, 20, 23, 28 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanAM saMyuttanikAya 8, 9, 15, 37 sagnehavidanI pa7 sarvadarzanasaMgraha 17 subhASitasaMgraha 12, 19, 21, 22 suhellekha 46 'sUtrakRtAMgasUtra 47 (4) anya Central Conception of Indian Historical Quarterly Buddhism, The, 46 24, 27 Descriptive Catalogue of Sacred Books of the East af Skt. Mss. in the Govt. Tanjur 7 Collection Vol. I, 16, 27 Ye ses soin po kun las Grammar of the Tibetan btus pa v Language, A, 7 Zeitschrift der Deutschen Journal of the Pali Text Morgenlandischen Society, 46 Gesellschaft para Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akRtAgama 15 akRtrima 50 akSara 13 agni 34 ajJAna 8 anitya 54 anutpAda pa1 anuzaya 25 avikAratA 50 avidyA 4, 25, 32, 37, 38 asaka 44 asmiJAna 25 ahaMkAra 47, 48 ahetuka pa Ayariyamuddhi 11 AcArya muSTi 11 AtmA 2-5, 8, 13, 22, 38, 39, 42-46, 48, 13-15, 19 AtmAtmIyabhAva para-pa3 AtmIyabhAva para, 13, 63 AdhyAtmika 25, 57 Ananta 25 AnaMdamaya 54 AbhiprAyika 24 AyurvedazAstra 18 ArAgya 15 ArApita 50 A 29 IzvarakRta paTTa uccheda 57 saMskRtapAlizabdasUci upAdAna 53 upAyakauzalya 19 RSi 29 ekAMzavyAkaraNIya 11 kamAyAda 31 kammaparisaraNa 31 kayAni 31 kammasaka 31 kama 1, 3, 4, 6, 31, 32, 55 kAma 33, 34, 35, 36, 27, 40, 41 kAmakSaya 3 kArya kAraNabhAva papa kAlapariNAma pa6 kRtanAza pa kaleza 11, 41 kalAvaraNa 49 kSaNika 55 gandhava nagara 22 gAthA 25 guNavAda 26 catuSkoTivinimukta 14 jIva 48 neya 49 jJeyAvaraNa 49 tathatA 49, 50 tathAbhAva 50 tIthiMka 49 tRSNA 25, 26, 33 dAnapAramitA 31, 32 ghAvApRthivI 26 dravyasat 44 dharma 48, 49, 50 nandirAga ra6 nityavairI 36 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaMTha bauddhadharmadarzananI pAyAnI vibhAvanI nirmama 53 nirahaMkAra 53 nI varaNuM 26 nai svAbhAvya 50 parakRta 56 paranirapekSa 50 paramArtha 14, 21 parokSapriya 26 pugalasaraNa 7 puruSa 48 puruSottama 19 prakRti ka, 50 prakRtikRta 56 prajJaptisat 44 prajJApAramitA 38 pratipRcchA vyAkaraNIya 11 pratyakSadevI 26 pratyabhijJA papa prapaMcopazama 51 bAla 22, 23 bAhya 25, 57 buddhavacana 21, 23 buddhi 38 dhi 14 brahma 34 bhikSAcarya 4 bhUmAM 38 bheSajya 15 madana 37 bhamakAra 51 mahApApa 36 mahAzatru 36 mahAzana 36 mAnasakama 31 mAra 31, 36, 63 mRtyu 36 mokSa 53 yajJa 1, 2, yunisaraNa 9 vastusata 48 vijJAna 22, 25, 49 vidyA 3, 4, 38 vibhaktArtha 24 vibhajyavyAkaraNIya 11 virAga 45 vidyarAja 18 zabda 27 zAzvatatA 57 zAzvatadaSTi 25 zIlavataparAmarza 53 zuka 62 sUtragraMtha 23, 24 setu 3 sthavira 7 sthApanIya 11 smRti 55 svabhAva 48 svayaMkRta 56 svarAja 38 svarUpa 50 hAna 15 hA-pAya 15 heya 15 he hetu 15 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ advaita 28 anAtmavAda 42, para, 13-55 AtmagrAha para AtmadRSTi 49, para AtmavAda para AtmAtmIyadRSTi para AtmAbhiniveza para Ayatana 2 duSpratyayatA pa ucchedaSTi ra} ucchedavAda 9 eka yAna 28 ekAMzavyAkaraNIya 11 ehipassika 15 kuyAga kara mA 1 kAmyakama 39 citta 20, 21, 22, 31, 32, 49 samabhAgI 1 mAtra 30 dRSTi 53 devayAna 17 dezanAnaya 23 dravyayana 30 dvAdazAMga nidAna 58 pAribhASikazabdasUci dvaita 28 daitAdvaita 28 dhamatA 50 dhanarAmya 48 dhayAdI 15 dharmAMzUnyatA 50 dharmasaMketa 56, 59 sati 62, 3 nama 23 nAma 57, 58 nirvANu 15, 63 nItA 23 naiyA 23, 24 naimittika 39 rAtmya 48 piTaka pudgalanairAtmya 48 pudgalazUnyatA 50 pratipRcchAvyAkaraNIya 11 pratItyasamutpAda 48, 51, 56 pratyekamuyAna 17 lAvatAra 24 mAauvatAra 24 yAna 17, 20 yeAga 4, 32 rU5 44-46, 57-58 vijJAna 44 vijJAnavAda 21, 28 viziSTAdvaita 28 vedanA 44 zAzvatavAda 9 zuddAdvaita 28 zUnya 21 zUnyatA 12, 22 zUnyatAsiddhAnta para zUnyavAda 21, 28 satkAyadRSTi 48, 51 sarvAvatAra 21 sandhAbhASA 24 sandhAbhASita 24 sandhAbhASya 24, 25 sanyAvacana 24-27 sabhyasamAdhi 15 sattA 44 saMskAra 44 sAntiphrika 15 sAMdaSTika 15 siddhAntanaya 23 kanya 11, 25, 44, 19 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayasUci anAtma, sAmenI dalIle 55, sAmenI dalIlone uttara 56-63, -siddhAntathI. thata lAbha 53 arthaghaTananuM vaividhya 17-24 avidyA 37-38 . AtmA, advitIya 39, tenA astitvanI mAnyatA 2, tenA jJAnanI khoja 3-4, tenA jJAnane upAya yoga 4. paramArtha 38, pAMca skothI bhinna nathI 44- 46, pratyene rAga 42-43, bahAra nathI paNa aMdara che 2, tenuM varNana 13, virATa AtmA sAthe abheda 2, vize nAgArjuna 23, tene sAkSAtkAra 43, setu 2-3, tenuM svarUpa 12. AbhiprAyika vacana (sadhAbhASA) 24, upaniSadamAM pravega 26, RdamAM. praga ra7, dhammapadamAM prayoga 25, vajIyAna ane sahajayAnanA vikAsamAM . tene phALo 25 ' Aryasatya, cAra, tenI samajutI 15 ucachedavAda 9 karma, buddhanuM arthaghaTana 31-12, gItAmAM 32 kAma, agni sAthe abheda 34, atharva vedamAM 33-34, vedamAM 33, kumArasaMbhava ane abhijJAnazAkuntalamAM 37, tenAM pariNAme 34, 36, puruSarUpe kapAyela kAma te mAra 35-36, rAmAyaNa-mahAbhAratamAM 37 kAmazamana, tenA upAyo 38-44 jIve, tenAM be ghaTako pa7-18 tapasvIo, temanI vividha tapazcaryA 6 tanna, temAM kAmazamanano upAya 41 dharmasaMketa, ullekha ane samajutI 59 naya, be prakAra 23 pratItyasamutpAdane niyama 56-59 prazna, cAra prakAra 11 buddhanA AvirbhavakALe dezanika ane dhArmika vAtAvaraNa 5-6 bhakti, kAmazamanano upAya 39 madhyamApratipa6, be prakAra, 9 mAdhyamika, mata 14, citta vize 21-22 mauna, bAdhvanuM 13, buddhanuM 8-9, buddhanA maunane samajAvavAnA prayatno 10, paramArtha 14, vedAntInuM mauna 12-13 yAna, udbhava ane vikAsa 16-17, yAnenuM anya 20, yAnane samanvaya 20-21 yoga, AtmasAkSAtkArano upAya 4 leke (ziSyo), prakAra 18 vijJAnavAda 21, 49 veda, tenA prAmANyamAM zraddhA 5, tenA prAmANyano asvIkAra 5 zAzvatavAda 9 zUnyavAda 22-24, 50-53 samanvaya, vijJAnavAda ane zUnyavAdane 22-23 sUtra, be prakAra 24 saMpradAya, vividha ane temanA mate 5-6 sAMkhya, tene vaidika kriyAkalApa sAme virodha 5 kAkA nA *kayA * * * * * 1, * * * * Page #82 -------------------------------------------------------------------------- _