________________
પરમાર્થ અનક્ષર છે
૧૩
ગદ્યખંડમાં છે. તેમાં એક વખત જ્યારે બાષ્કલિને બાષ્પ નામના આચાર્ય પાસે જઈ આત્માનું રવરૂપ સમજાવવા કહ્યું ત્યારે બાધ્વ મૌન રહ્યા. પરંતુ
જ્યારે બેત્રણ વાર તેણે આગ્રહ કર્યો ત્યારે આચાર્યે કહ્યું, ‘હું તને કહું છું તો ખરો પણ તું સમજતો નથી, આ આત્મા તો ઉપશાન્ત છે (ત્રમ: અવસુ વૈ તુ ન વિનાના કારસોડાસT).” મૌન દ્વારા સત્ય સમજાવવાની આ જ વાત શંકરના નામે ચઢેલા દક્ષિણામૂર્તિસ્તોત્રના એક શ્લેકમાં સુંદર રીતે કહી છે :
ચિદં વરતાત્રે ફિચર ગુજar , જુનુ મૌન ચાચાને શિષ્યરતુ છિન્નસંશા |
એ ખરેખર આશ્ચર્યજનક છે કે વટવૃક્ષની નીચે શિષ્ય વૃદ્ધ છે અને ગુરુ. યુવાન છે; ગુરુનું વ્યાખ્યાન મૌન છે અને છતાં શિષ્યના સઘળા સંશ ટળી જાય છે.”
આત્મા વિશેના ઉપનિષદના પ્રસિદ્ધ શબ્દો અહીં યાદ કરે : “gg નેતિ નેતિ ગરમા ગ્રાહ્ય ર દિ વૃદ્યતે –“આ આત્માને “ના” “ના” એમ કહીને જ વર્ણવી શકાય. તે અગ્રાહ્ય છે, કારણ કે તેનું ગ્રહણ થતું નથી. આ કારણે જ ઋષિમુનિઓએ કહ્યું છે : “તેના વિશે બોલનાર, ખરેખર અદ્દભુત છે અને તેના વિશે સાંભળનાર પણ ખરેખર અદ્દભુત છે.૨૨
મૌન વિશેના આ વિચારનું બૌદ્ધ ગ્રંથોમાં સંપૂર્ણ નિરૂપણ છે. આપણને ત્યાં વારંવાર કહેવામાં આવ્યું છે કે બુદ્ધને જે સત્યને સાક્ષાત્કાર થયેલો તેને અક્ષરોથી વર્ણવી ન શકાય; ઉદાહરણાર્થ આ રહ્યું ઉદ્ધરણ: “અનક્ષર ધર્મને–સત્યને ઉપદેશી કઈ રીતે શકાય અને સાંભળી પણ કઈ રીતે શકાય? તેમ છતાં આપણે સમાપ દ્વારા તેને ઉપદેશીએ છીએ અને સાંભળીએ છીએ. ૨૩
૨૧. બૃહદા૦ ૩.૯.૨૬, ૪૨.૪; ૪.૨૨ ૨૨. કઠો૫૦ ૧.ર.૭: માર્યો વા કાર્યો જ્ઞાતા સાથે જુઓ ભગવદ્ગીતા, ૨.૨૯ ૨૩. મનક્ષતસ્ય સ્ય અતિઃ I હેરાના ૨ વા !.
श्रूयते देश्यते चापि समारोपादनक्षरः ॥
આને મધ્યવૃભાં (પૃ૦ ૨૬૪) બુદ્ધવચન તરીકે ટાંકવામાં આવેલ છે જુઓ બોધિ ૫૦, પૃ. ૩૬૫. સાથે સાથે જુઓ મધ્યવૃ૦, પૃ. ૩૪૮, ૪૨૯ : -
[ અનુસંધાને પૃ૦ ૧૪
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
