Book Title: Prabuddha Jivan 1967 Year 28 Ank 17 to 24 and Year 29 Ank 01 to 16
Author(s): Parmanand Kunvarji Kapadia
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
View full book text
________________
તા. ૧૬-૫-૧૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
મહાપ્રસ્થાનના પથ પર–૨૫ પાઈન વનની અંદરથી સૂર્યાસ્તનો લાલરંગ થરથર કાંપતો છેલ્લી ચટ્ટીમાં આવીને જાણે છેલ્લી રાત્રીને આરામ લી. દૂર | હતા તે હું સ્પષ્ટ જોઈ શકતો હતે. જાણે તેનું એ કંપન રાણીના પૂર્વદિશામાં રાણી ખેત શહેરના દીવા અહીંથી દેખાતા હતા. કાલે 'ગળાને પણ વળગ્યું હતું. કદાચ એમ પણ હોય કે એ મારી પલ- સવારે ત્યાં જઈ પહોંચીશું. પાસે પાસે જ બે પાકા બાંધેલા ઓરડા કની ભ્રાન્તિ જ હતી. જવા દો પણ, કયાંક ક્યાંક, ઝાડ પર અરણ્ય હતા. રહેવાની આવી સુંદર જગ્યા અમને બહું થેડી મળી હતી. પક્ષીને કોલાહલ સંભળાતો હતો, પેલી તરફનું પહાડનું શિખર સંધ્યાના એરડાની પાસે જ એક ખાધાખોરાકીની દુકાન હતી. દુકાનમાં જ ઝાંખા તડકાથી રૌદ્ર બની ગયું હતું. એણે ફરીથી કહ્યું, “જીવનમાં રાતના ભોજનને બંદોબત કર્યો. થોડીવારમાં ચૌધરી સાહેબ અને કદાચ આપણે ફરી પાછા નહિ મળીએ, પણ એનું મને દુ:ખ નથી. દિદિમાનું દલ ધામધૂમથી આવી પહોંચ્યું. આવતાં જ કોણ જાણે મારી બધી વાત મેં નિ:સંકોચે તમને કહી છે તેને જ મને આનંદ શાથી દિદિમા ને ચટ્ટીવાળાને ઝઘડો થયો. દિદિમા જરા જરામાં છંછેછે. શું તમે આ પ્રવાસ કથા લખશો ? કયા છાપામાં ?”
ડાતી, ગરમ મિજાજની સ્ત્રી હતી. ગુસ્સે થઈને એ પોતાના દિલને મેં કહયું, “જો લખું તો ‘ભારતવર્ષમાં જ લખીશ.”
લઈને પાસેની ચટ્ટીમાં ગઈ. હું એક ખૂણામાં જઈને પડયો રહ્યો. તે તે બહુ સારુ. હું ભારતવર્ષની ગ્રાહક છું. પણ ધ્યાનમાં
આકાશના તારા તરફ જોઈને રાણી જોડેની છેલ્લી વાતચીત વિશે હું રાખજો મારું નામ ને ઠેકાણું પ્રગટ ન કરશે.” બે મિનિટ ભી એ ફરી પાછી બોલી. “મારી અનુમતિ છે,
વિચાર કરતા હતા. શુકલપક્ષનો ક્ષીણ ચંદ્ર ત્યારે પહાડની પશ્ચિમ મારા જીવનની બધી વાત તમે પ્રગટ કરજો. તમારા લખાણથી હું
તરફ ઢળતો હતો. પણ મારું મન એમાં લાગતું નહોતું. કશી ન સમકેવી છું તેની મને ખબર પડશે.”
જાય એવી વ્યથા થતી હતી. આ મેં હસીને કહ્યું, “બધી વાત નહિ લખું. સાધારણ વાત લખીશ.” બીજે દિવસે પ્રભાતે સૂર્યોદય થતાં જ, ચીડ અને પાઈનના
તેણે કહ્યું : કે મને વિશ્વાસ છે કે સુંદર રીતે લખે તે વાંકેચૂકે રસ્તે થઈને, જાસુસ ફઈની તીક્ષણ દષ્ટિ પાર કરીને, ગીધડાંથી બધું જ લખાય. તમે બહુ સરસ લખજો હં. ફકત મારી વાત નહિ, ભરાયેલા એક સ્મશાન આગળ થઈને, ચૌધરી મહાશયની જોડે બીજું પણ લખો. તમારી બધી રચનાની અંદરથી એક મહાન વાત કરતો કરતે, આટલા દિવસ પછી, રાણીખેત શહેરને નાકે જીવનને હું સ્પર્શ કરી શકું. એમાં હશે માનવને ગંભીર આનંદ
આવી પહોંચ્યો. પાસે જ એક ગોરાલશ્કરની છાવણી હતી, એની અને વેદનાની ઝાંખી.”
પડખે જ સરકારી ઑફિસ, હોસ્પિટલ, કલબ, છાત્રાલય, મઠ, મુસાઆશ્ચર્યચકિત થઈને એની વાણી હું સાંભળતો હતો. આ તેની ફરખાનું, સેનેટોરિયમ, એમ શહેરનાં અનેક સ્થાને ત્યાં હતાં. ચારે એક અભિનવ મૂર્તિ હતી. તેણે કહ્યું, “અન્યાય અને અસત્યને હું બાજુ એકવાર શુન્યદષ્ટિથી જોઈને ઘડો છોડી દઈને રાણી બેઠી. બરદાસ્ત કરતી નથી. સમસ્ત સામાજિક મિથ્યાચાર, નિર્લજજ સવારને પહોર હતે. છતાં તેનું મન કલાન્ત હતું, ખૂબ જ કલાત, બર્બરતા, માણસની કુટિલતા અને અપમાન-એ બધાના સર્વનાશને હતાશા, અવસાદ, ને કરુણતાથી તેની બન્ને આંખ છલછલ હતી. સૂર તમારા લખાણમાં ગૂંજી ઊઠવો જોઈએ. જેઓ વંચિત છે, અન્યાયને એને ત્યાં રહેવા દઈ હું આગળ ચાલ્યો. ફરતાં ફરતાં મેં જોયું તે પ્રતિકાર જેઓ કરી શકતા નથી, તેથી જેઓએ માથું નીચું ઢાળી અસંખ્ય દુકાને, બજાર, હોટલ, ઘરોની હારે, ફેરીવાળાઓ, અસંખ્ય દીધું છે, શતકોટિ બંધનમાં જ વાસ કરીને જેમને નિશ્વાસ રૂંધાઈ લોકોની અવરજવર-એક તરફ મોટર બસ હતી. અવાક્ થઈને ગમે છે, તે બધાના આત્માની ભાષા તમારા સાહિત્યમાં જાગી ઊઠવી મેં મેટરે જોયાં કરી, એનાં પૈડાંઓને જોઈને ઝડપી ગતિની કલ્પના જોઈએ. મારી વાર્તામાં જે માનવીએનું દલ પ્રતિબિંબિત થશે, તેમને કરતાં હું આનંદિત બની ગયો. યંત્રસંસ્કૃતિની વાત હું ભૂલી ગયા. વિરોધ અને અસત્યમાંથી મુકિત મળવી જોઈએ. અને સર્વ મિથ્યા હતો, જાણે બધા જોડે વિચ્છેદ થઈ ગયો હતો, અનાત્મીયતા વધી અને લભ્યમાંથી તેઓ મહત્તર જીવન તરફ આગળ વધે.”
ગઈ હતી. સભ્યતા, સૌજન્ય, ને સામાજિકતાને અંચળ મેં પાછા “બંગાળી છાપાં ને સામયિકો હું નિયમિત વાંચું છું.” તેણે ઓઢી લીધા. કહ્યું, “રાતે જ્યારે બધા ઉંધે છે, ત્યારે હું જાણું છું, પણ એ બધું
લાગલો જ હું ચાની દુકાનમાં ગયો. જે નિશબ્દ નીરવતાને વાંચીને મને હસવું આવે છે. અત્યારના સાહિત્ય વચ્ચે ને છાપાં
દીકાળથી હું અનુભવ કરતો હતો એની જોડે આને કેટલો બધે વચ્ચે કોઈ ફરક નથી. લખાણદ્વારા જ લેખકનો પરિચય થાય છે.
પ્રભેદ હતે? લેખંડને લાકડાંને અવાજ, કુકડાને મરઘાને અવાજ, એમનું જીવન કેવું સંકૂચિત હોય છે ને તેમની દષ્ટિ કેવી સ્કૂલ
દેવળને દાંટનાદ, ગેરાલશ્કરીની છાવણીમાં બેગપાઈપનું વાદન, હોય છે, એ લોકોમાં પરિશ્રમ છે પણ સાધના નથી. પોતાના મને
દુકાનદારને શોરબકોર, મેટરનો અવાજ, વટેમાર્ગુઓની ઉષ્ઠ ખલ ભવના રંગમાં રંગીને પિતાની ખુશી પ્રમાણે એ સ્ત્રી-પુરુષના
વાતચીત, મજાક, મશ્કરી, હોર્નને શબ્દ, એ બધાથી હું ખૂબ અકચરિત્રનું નિરૂપણ કરે છે. એથી પાત્રો ચાવીનાં પૂતળાં જેવાં બની
ળાઈ ગયો. આની જોડે આજે મારો કયાંય મેળ ખાતે નહોતે, જાય છે. એમની વાર્તા વાંચતાં હસવું આવે છે. પણ જ્યારે આટલું
જાણે હું કોઈ બીજા જ દેશને માનવી હોઉં એમ લાગ્યું. જાણે વન કરવા માટે એને કસરત ને કારીગરી કરવી પડે છે, ત્યારે એમના
અને પર્વતને જ હું માનવી બની ગયો હોઉં એમ મને લાગ્યું. મારા પર ગુસ્સો આવે છે. જીવનના માર્ગમાં પ્રેમ અને શકિતને અસ્વા
આચારવિચાર, વર્તનવ્યવહાર પૂર્ણ રીતે સ્વતંત્ર હતા. આ શહેરની ભાવિક અભાવ એમને દેખાતું નથી. તેથી જ તેમનું સાહિત્ય દુર્બળ
સંસ્કૃતિના અરસામાં મારા મુખનું પ્રતિબિંબ જોઈને હું જ વિસ્મયથી લાલસાને ઈતિહાસ બની જાય છે, ને માંદલા મનની કુત્સિત
અને દુ:ખથી આઘે સરી ગયો. મારો પહેરવેશ, હાવભાવ, આચાર, અભિવ્યકિત થઈ જાય છે.”
આચરણ, અંગભંગી બધામાં હિમાલયની પ્રકૃતિની છાપ લાગી ગઇ હતી. કમળ જેવી રીતે એક એક દલ ઉઘાડતું ઉધાડનું, એક વખત
એકબીજાના મોઢા સામું જોઈ અમે એક અક્ષર પણ બેલી શકતાં પૂરું ખીલી ઊઠે છે, તેવી જ રીતે આ સ્ત્રીને પરિચય થયો. આ બધી નહોતાં. આદિયુગના સંસ્કૃતિહીન માનવીઓ એકાએક સંસ્કૃતિના વાત આવી સુસ્પષ્ટ ભાષામાં એણે કહી નથી" એ વાત સાચી, પણ કોલાહલમાં આવી ચઢયા હતા. નિર્જન હિમાલયની ગુફામાં પાછા એણે કહી છે. તે થોડી પણ અકથ્ય પણ રહી ગઈ છે. પણ આ જ જઈને ભરાઈ રહેવાનું અમને મન થઈ આવ્યું.
જેઈન ભરાઈ રહેવાનું અમન મન ય એનું મૂળ વક્તવ્ય હતું.
અમે ચૌદ જણ હતા. દરેકે બે રૂપિયાનું મોટરભાડું આપીને ચાર માઈલને રસ્તે વટાવીને સાંજને સમયે અમે રસ્તાની અહીંથી એકાણ માઈલ દૂર હલદવાની સ્ટેશન સુધીની બસમાં અમે
