Prabuddha Jivan 1967 Year 28 Ank 17 to 24 and Year 29 Ank 01 to 16

Author(s): Parmanand Kunvarji Kapadia
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 123

તા. ૧૬-૬-૧૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૪
ગાંધીજી અને ગીતા
2.
(ડે. કાન્તિલાલ અમૃતલાલ શાહના “સબરસ' (ભાગ ૧) નામના લીધે નહિ. શ્રી અરવિંદ એમના Essays on the geetaના લેખસંગ્રહમાંથી આ લેખ ઉધૂત કરવામાં આવ્યો છે. આ લેખે પહેલા જ પ્રકરણમાં લખે છે, “દરેક શાસ્ત્રમાં બે અંશ હોય છે: (બ અપવાદ સિવાય) અમદાવાદમાં પ્રગટ થતા પાક્ષિક પત્ર જયતિ- એક તેના સ્થળકાળ પૂરતો મર્યાદિત અને નાશવંત, તે તે દેશ અગર ધરમાં સમયના ગાળે ગાળે પ્રગટ થયેલા છે. તે મેળવવાનું ઠેકાણું સમયમાં પ્રચલિત માન્યતાને અનુરૂપ; અને બીજો નિત્ય, અવિહૈ. કાંતિલાલ અમૃતલાલ શાહ, ‘ઉપહાર” પાટાની પાસે, નવરંગ- નાશી અને દેશકાલાતીત એટલે સર્વ સ્થળે અને સમયે લાગુ પડી પુરા, અમદાવાદ-૯ છે. તેની કીંમત રૂા. ૧-૫૦ છે. પ્રસ્તુત લેખ ભગ- શકે એ.” આ દષ્ટિએ જોતાં ગાંધીજીને ગીતાના સ્થળકાળવરિછન્નવદ્ ગીતા અંગેના ગાંધીજીના ચક્કસ વિચારો ઉપર બહુ સારે તત્ત્વ સાથે કશી નિસ્બત ન હોય એ સમજી શકાય એવું છે. ગાંધીપ્રકાશ પાડે છે. તંત્રી.)
જીની માફક શ્રી અરવિંદ પણ ગીતાને દીવાદાંડી માને છે અને “વળી યાદ રાખવું કે ગીતા એ એક કાવ્ય છે. ઈશ્વર નથી લખે છે. “આપણે ગીતા પાસેથી પ્રકાશ મેળવવા, સહાય મેળવવા બાલતા કે નથી કાંઈ કરતે. ઈશ્વરે અજનને કાંઈ કહ્યું છે તેવું તેને અભ્યાસ કરીએ છીએ; એને જીવંત અને તાત્ત્વિક સંદેશ સ્પષ્ટ નથી. ઈશ્વર અને અર્જુન વચ્ચેના સંવાદ કાલ્પનિક છે. ઐતિહાસિક કરવાને આપણે ઉદ્દેશ હોવા જોઈએ જે સંદેશ માનવજાત પિતાની કૃષ્ણ અર્જુન વચ્ચે એ સંવાદ થયો હતો એવું હું માનતા નથી.” ઉચ્ચ આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ તથા પૂર્ણતા માટે ઝીલે.” " ઉપર પ્રમાણે ગાંધીજીનું અવતરણ ટાંકી તા. ૮-૧૦-૫૦ ના પણ ગાંધીજી શું કહે છે તે સાંભળીએ: “મેં ઘણીવાર કહ્યું છે “ગુજરાતી માં (પૃષ્ઠ ૯૭) એક જણ લખે છે, “આ વચને કોઈ ' કે ગીતાજી એ એક મહારૂપક છે. એમાં બે પક્ષના યુદ્ધની વાત છે હિંદુ ધર્માભિમાની આસિતકના મોંમાં શોભે તેવાં છે ખરાં?... મ. એમ મને લાગતું જ નથી અને એ મારી માન્યતા જેલમાં મેં મહાગાંધીજીએ ગીતાનું અનાસકિત યોગ નામે ગુજરાતી ભાષામાં ભારત વાંચ્યું તેથી મજબૂત થઈ. મહાભારત પોતે જ મને તે એક ભાષાંતર કર્યું કહેવાય છે અને ગીતા વિષે લાંબાણ ચર્ચા પણ કરી મહા ગ્રંથ લાગે છે. એમાં ઐતિહાસિક ઘટનાઓ છે, પણ એ ઈતિહાસ છે, પણ તે બધાને અંતે જો તેઓ ઉપર પ્રમાણે છેવટના નિર્ણય ઉપર નથી. સર્પસત્ર જેવી વસ્તુઓ વાંચીએ ત્યારે શું શબ્દાર્થ લઈને આવ્યા હોય તે તેઓ ગીતાને સાચો મર્મ સમજયા હતા કે હશે આપણાથી સંતોષ મનાય ? તે તે વહેમથી આપણે ગુંગળાઈ જવું એમ ક આર્ય ધર્માભિમાની કહી શકશે? ગીતા જેવી છે. મા. પડે. કવિ ઈતિહાસકાર નથી એમ પોતે જ દાંડી પીટીને કહે છે ત્યારે તિલકને સમજાઈ હતી તેવી મ. ગાંધીજીને સમજાઈ નથી.” ગીતાજીમાં તે આપણા અંતરમાં ચાલતું યુદ્ધ વર્ણવેલું છે, અને તે આ લેખકે ગાંધીજી વિશે બીજું ઘણું ધૃણાજનક પણ લખ્યું છે યુદ્ધ વર્ણવવા માટે તે કેટલીક સ્કૂલ ઐતિહાસિક ઘટનાઓને ઉલ્લેખ પરંતુ એ અત્રે પ્રસ્તુત નથી. બીજા પણ ઘણા લોકો માને છે કે કરે છે ખરો, પણ તેને ઉદ્દેશ તે આપણા હૃદયની અંદર દીવે ગાંધીજી, ગીતાને ઐતિહાસિક નથી ગણતા અને કૃષ્ણના પાત્રને કરીને તે દશ્ય આપણી પાસે તપાસાવવાનું છે. બીજા અધ્યાયને કાલ્પનિક માને છે તથા ગીતામાંથી અહિંસા તારવી કાઢે છે તે અંતે તમે આવે કે ઐતિહાસિક યુદ્ધની વાત થતી હોય એવી યથાર્થ નથી. અમદાવાદમાં શ્રી અરવિંદ સપ્તાહ ઉજવાયું ત્યારે શંકા પણ કરવી અશકય થઈ પડે છે. સ્થિતપ્રજ્ઞનાં લક્ષણ અર્જુન પ્રોફેસર આથવલેએ પણ આવા ઉદગાર કાઢ્યા હતા. મહાભારતના જાણવા ઈચ્છે, અને યુદ્ધમાં પ્રવૃત થયેલાને ભગવાન તે લક્ષણ યુદ્ધને ગાંધીજી એક રૂપક કહી ઘટાવી લે છે એ આખી વાત જ કહેવા માંડે એ વિચિત્ર ભાસે છે. (ધર્મમંથન પૃષ્ઠ ૨૫૭) ... પણ એમને હાસ્યાસ્પદ લાગે છે. બીજું, ગાંધીજી ગીતામાંથી અહિંસાને આ ધૃતરાષ્ટ્ર કોણ, દુર્યોધન કોણને અર્જુન કોણ? કૃષ્ણ કોણ છે? સિદ્ધાંત તારવી કાઢે છે તે પણ એમને ગળે નથી ઊતરતું. મારા આ બધા ઐતિહાસિક પુરુ છે? અને તેમના સ્થૂલ વ્યવહારનું ગીતાજી નમ્ર મત મુજબ ગાંધીજીને જે કહેવાનું છે તથા ગીતા સમજવાની વર્ણન કરે છે? અર્જુન એકાએક યુદ્ધમાં સવાલ પૂછે છે અને કૃષ્ણ ગાંધીજીની જે દષ્ટિ છે તે આપણે ધીરજથી સમજી લઈએ તે આખી ગીતા પઢી જાય છે? વળી એ જ ગીતા અર્જુન પોતાને ગાંધીજીના વિચારની યથાર્થતા સમજાશે.
મેહ નષ્ટ થયો એમ કહેવા છતાં ભૂલી જાય છે ને કૃષણમુખે ફરી ગાંધીજી લખે છે, “ગીતાને હું જેમ સમજો છું તેવી રીતે અનુગીતા કહેવડાવે છે. હું તો દુર્યોધનાદિને આસુરી પ્રવૃત્તિઓ તેનું આચરણ કરવાને મારો અને મારા સાથીઓને સતત પ્રયત્ન ગણું છું અને અજું નાદિને દૈવી વૃત્તિ ગણું છું. ધર્મક્ષેત્ર છે. ગીતા અમારે સારુ આધ્યાત્મિક નિદાન ગ્રંથ છે. આ અનુ- એ આપણું શરીર છે તેમાં દૂદ્ધ ચાલ્યુ જ જાય છે એનું આબેહૂબ વાદની પાછળ સાડત્રીશ વર્ષના આચારના પ્રયત્નને દાવે છે,” વર્ણન અનુભવી ઋષિ કવિએ આપ્યું છે. કૃષ્ણ એ અંતર્યામી છે ને (અનાસકિત યોગની પ્રસ્તાવના) “ગીતા મારે મન એક શાશ્વત શુદ્ધ ચિત્તમાં તે હંમેશાં ઘડિયાળની જેમ ટકટકયા કરે છે. જે ચિત્તને માર્ગદર્શિકા છે. મારા દરેક કૃત્યને માટે ગીતામાંથી હું આધાર શોધું ચિત્તશુદ્ધિ રૂપી ચાવી ન આપી હોય તે અંતર્યામી. ત્યાં છે તે ખરા જ, અને ન મળે તે તે કાર્ય કરતા અટકું અથવા અનિશ્ચિત રહું.” પણ ટકટક તો બંધ થઈ જાય છે. (પૃષ્ટ ૩૨૧)...ગીતાના કૃષ્ણ મૂર્તિ. (ધર્મમંથન પુષ્ટ ૨૫૬). આ ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે ગાંધીજીની દષ્ટિ મંત શુદ્ધ સંપૂર્ણ જ્ઞાન છે, પણ કાલ્પનિક છે. અહીં કૃણ નામે અવઅભ્યાસી કે પંડિતની નથી પણ સાધકની છે. છતાં કોઈ એમ ન
તારી પુરુષને નિષેધ નથી.” (અનાસકિત યોગની પ્રસ્તાવના) માને કે ગાંધીજીએ ગીતાને ઉપરછલ્લો અભ્યાસ કર્યો છે. ઉપર્યુકત
શ્રી અરવિંદ અને શ્રી. રાધાકૃષ્ણન બને કૃષ્ણને ઐતિહાસિક પ્રસ્તાવનામાં જ એમણે લખ્યું છે, “.. અને ગીતાને લગતા અનેક
પુરુષ માને છે, છતાં બંને ગાંધીજીની માફક મહત્ત્વ તે પ્રત્યેક માનગ્રંથે ઉથલાવ્યા છે અને જેટલા અનુવાદ હાથ આવ્યા તે વાંરયા.” વીના અંતરમાં રહેલા કૃષ્ણને જ આપે છે. કૃષણની ઐતિહાસિકતાને
હવે પ્રશ્ન એ છે કે સાધકની દષ્ટિએ જેને ગીતા સમજવી છે ઉલ્લેખ કરી શ્રી અરવિંદ કહે છે, “આ બધાંની ઐતિહાસિક અગત્ય તેને ગીતાની ઐતિહાસિકતા સાથે કંઈ સંબંધ ખરે? કૃષ્ણ અને હોવા છતાં આપણા ઉદ્દેશ પૂરતાં બિનજરૂરી છે.” અને “આપણે અર્જુન જેવાં પાત્રો ભૂતકાળમાં થયાં હોય અને એમની વચ્ચે જે કૃષ્ણની સાથે નિસ્બત છે તે તે ઈતિહાસમાં થઈ ગયેલા નેતાને સંવાદ ખરેખર બન્યું હોય, પણ એ સંવાદમાં કંઈ શાશ્વત સત્ય ઉપદેશક કૃષ્ણ નહિ, પરંતુ ભગવાનના (સાધકના હૃદયમાં) ન હોય તે આપણને એની શી કિંમત? ગીતાની જે કંઈ કિંમત થતા નિત્ય અવતાર એવા કૃષ્ણ. સર રાધાકૃષ્ણન એમની ભગવદ્ છે તે એમાં રહેલા સનાતન સિદ્ધાંતને લીધે છે, એની ઐતિહાસિકતાને ગીતાની પ્રસ્તાવના (વૃષ્ટ ૨૮) માં લખે છે, “ગીતાના ઉપદેશને