________________
કૃતિ અને ચામડીના રંગ ઉપરથી જે રીતે જુદા જુદા દેશના મનુષ્યમાં અવાંતર ભેદ છે તે પારખી શકીએ તે બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રી, વૈશ્ય વગેરે જાતિ વિષે પણ તેજ પ્રમાણ કેમ ન સંભવ? ત્યારે કઈ કહેશે કે હાલ કેમ એ પ્રમાણે બરાબર નથી ઓળખી શકાતા? પણ તે ન ઓળખાવાનું કારણ આજ વિષયના સંબંધમાં આગળ કહેવામાં આવશે. હાલ તે એટલું જ જણાવવું બસ થશે કે, એ ચારે વણે પોતપોતાના લક્ષણ ઉપરથી એટલે કે, મુખનું તેજ, શરીરને બાંધે ઇત્યાદિ જોતાંજ ઓળખાવી જોઈએ.
વ્યાકરણ મહાભાષ્યના નયન પ્રકરણમાં આ બાબતને વિચાર કરે છે. તેમજ નવા “મારૂતશક્તિ* નામના ગ્રંથમાં પણ આ વિશે કેટલુક લખવામાં આવ્યું છે. ચારે વર્ણ તેમની મુખચર્યા વગેરે પરથી આમ ઓળખી શકાય–બ્રાહ્મણની કાંતિ તેજસ્વી અને તેમનાં શરીરને બાંધે દઢ હોવો જોઈએ; ક્ષત્રીઓનાં શરીરને બાંધો મજબુત અને તેમને બહુ લાંબા હેવા જોઈએ; વૈશ્યનાં શરીરને બાંધે એ બંનેથી જુદાજ પ્રકારને એટલે બ્રાહ્મણોથી સખત અને ક્ષત્રીઓથી પો; અને શુદ્રના શરીરને બાંધે કઠોર, ચામડીને રંગ કાળો અને વિકૃત વેશ એમ વર્ણવેલું છે. આ પ્રમાણે બધાને માટે હોય એમ નહીં, પરંતુ વ્યભિચાર વગેરે દુરાચાર બંધ હતા તે કાળમાં દરેક વર્ણના ગુણે સ્પષ્ટ પરખાતા હતા. વિદ્યા, દયા, ક્ષમા, શમ, દમ, તપ, સહનશક્તિ ઇત્યાદિ ગુણે જેનામાં મુખ્ય જણાય
* કોઇએક સન્યાસીએ “સહસાક્ષ” નામે કરેલા પુતક, શ્રી કનૈયાલાલજી મહારાજે “પ્રાભંજન” નામથી કરેલા ખંડન ઉપર પંડિતશ્રી લાલજીએ કરેલી ટીકા.
