________________
=
૫, સૂ૦ ૨૯) એ સૂત્રપ્રતિપાદન કરેલું છે. તેમાં વિશ્વની કોઈ પણ વસ્તુ યા પદાર્થની ઉત્પત્તિ, વિનાશ અને સ્થિતિ માનેલી છે. | જેમ કે, દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ વસ્તુ નિત્ય છે, જેમાં ધ્રૌવ્ય અંશ આવે છે અને પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાએ વસ્તુ અનિત્ય છે, જેમાં ઉત્પાદ અને વ્યય એ બન્ને અંશો આવે છે.
આ ત્રણે અંશોની ઘટના માટે નીચેનાં દૃષ્ટાંતો મનનીય છે. (૧) મૃત્યુલોકમાંથી કોઈ પણ આત્મા અત્યંત પુણ્ય ઉપાર્જન કરી છેવટે સ્વર્ગલોકમાં સીધાવ્યો અર્થાત્ મનુષ્યગતિને તજી દેવગતિ પ્રાપ્ત કરી. હવે જે સમયે દેવગતિને પ્રાપ્ત કરી તે સમયે દેવપર્યાયનો ઉત્પાદઅને મનુષ્યપર્યાયનો વિનાશ થાય છે. છતાં પણ બન્ને ગતિમાં ચૈતન્ય ધર્મ તો કાયમ જ રહેલો છે. આથી તે તે અંશને આશ્રયીને આત્મા ઉત્પત્તિ, વ્યય અને ધ્રૌવ્યા સ્વભાવવાળો કહી શકાય.
આ રીતે આત્મામાં અપેક્ષાભેદથી ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યરૂપ ત્રણે અંશ ઘટે છે.
હવે જો ઉક્ત દૃષ્ટાંતમાં એકાંત નિત્ય માનવામાં આવે તો મનુષ્યગતિમાં ઉપાર્જન કરેલ પુણ્યનું જ પુનઃ જન્મ-મરણના અભાવને લઈને નાશ પામી જશે, માટે એકાંત નિત્ય માની શકાય નહીં અને એકાંત અનિત્ય માનવામાં આવે તો પુણ્ય કરનારો અન્ય થશે અને તેનું ફળ ભોગવનારો પણ અન્ય જ થશે. માટે એકાંત અનિત્ય પણ માની શકાય નહીં. અર્થાતુ આત્મામાં કથંચિત્ નિત્યત્વ અને કથંચિત્ અનિત્યત્વ ધમી સ્વીકારવો જ પડશે અને એ સ્વીકારાય એટલે આપોઆપ સ્યાદ્વાદ" બંધ બેસતો થઈ જશે.
