Sankalit Sanskrit Niyamavali

Author(s): Bhuvanbhanusuri, Divyaratnavijay, Abhayshekharsuri
Publisher: Jayaben Ratilal Shah Jain Pathshala

Page 107

આ સમાસ ઉત્તરપદ પ્રધાન છે. ઉત્તરપદના લિંગ જાતિ લાગે. • વિગ્રહ કરતી વખતે એને પ્રથમાવિભક્તિ લાગે.
• ઉત્તરપદ સ્ત્રી હોય અને આ, હૂઁ, હોય તો તે હ્રસ્વ થાય છે. ો નું શુ થાય છે. દા.ત. • પ્રાપ્ત: નીવિજ્ઞ પ્રાપ્તનીવિઃ । . વઘુનાહિઃ । ♦ પ્રતિમાતઃ । • પશુ:। ત્યાગપ~મીઃ આ સ્થાને અંતે `ન હોવાથી હસ્ય ન થાય જે શબ્દમાં સ્ત્રી પ્રત્યયના ર્ં કે ૐ ન હોય તે હસ્ય ન થાય.
દા.ત. . સુષ્ઠુ ધીઃ સુધીઃ । ૧. વિભક્તિ તત્પુરુષ
લક્ષણ – પ્રથમા વિભક્તિ સિવાયના છ વિભક્તિથી વિગ્રહ પામનારો તત્પુરુષ સમાસ એ વિભક્તિ તત્પુરુષ સમાસ.આના દ્વિતીયા વિભક્તિ તત્પુરુષ તૃતીયા વિભક્તિ તત્પુરુષ વગેરે છ ભેદ છે. 1. દ્વિતીયા વિભક્તિ
A. 1 દ્વિતીયા વિભક્તિ વાળા નામનો ત્રિત, અતીત, પતિત, શત, અન્યસ્ત, પ્રાપ્ત, આપન્ન, ગમી નુમુક્ષુ વગેરે ઈચ્છાદર્શક નામ આદિ શબ્દો સાથે થાય છે.
દા.ત. • કૃષ્ણ શ્રિતઃ કૃષ્ણશ્રિતઃ। દુઃવું અતીતઃ दुःखातीतः । ♦ સુપ્રાપન્નઃ । . અન્નનુમુક્ષુઃ ।૦ ગ્રામાતઃ ૫૦ તત્વસ્તુઃ । ઇત્યાદિ..... 11 પ્રાપ્ત, આપન્ન શબ્દ પ્રથમપદ તરીકે પણ આવે.
દા.ત. છ પ્રાપ્તીવિજ્ર, ૭ નીવિજ્રાપ્રાપ્તઃ । નીવિાપન્નઃ ।
-
=
=
B. કોઈ
પણ કાર્ય અથવા સ્થિતિની સાથે પૂર્વપદમાં દ્વિતીયાન્ત કાલવાચી શબ્દ આવે ત્યારે થાય. દા.ત. ૦ સંવત્સર વાસઃ संवत्सरवासः ।
• મુહૂર્ત સુવમ્
મુહૂર્તનુલમ્ ।
C. નિત્ય સમાસ – હારુંઢ (મૂર્ખ) આવા સમાસનો વિગ્રહ ન થાય. જો કરીએ તો અર્થ બદલાય જાય. દા.ત. ઘામ્ આતઃ (=પલંગ પર ચઢેલો) 2 તૃતીયા વિભક્તિ
:
1 તૃતીયાન્ત નામનો પૂર્વ, સવૃશ, સમ, ન ન વાચી તથા ત,નિપુર, મિશ્ર,તક્ષ્ણ, અવર વગેરે શબ્દો સાથે થાય . દા.ત. માર્સન પૂર્વ मासपूर्वः । मात्रा सदृशः भगिनीसमः । एकेन ऊनः मातृसदृशः । भगिन्या समः एकोनः । मासेन विकलः मासविकलः । वाचा कलहः 1 પૂર્વપદ સાધન અને ઉત્તરપદ કાર્ય રૂપ હોય ત્યારે થાય.
-
= वाक्कलहः 1
101
-
=
=
=
=
=