________________
૧૦
પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૬
કરશે.”
ત્રીજા વૈદ્ય કહ્યું: ‘મહારાજ! આપણા રાજકુમાર માટે તો મારી પ્રતિક્રમણ' જૈન પરંપરાનો એક પારિભાષિક શબ્દ છે. તેનો ઔષધિ સર્વશ્રેષ્ઠ રહેશે. આપ રાજકુમારને મારી ઔષધિ પ્રતિદિન શાબ્દિક અર્થ ‘પાછા ફરવું” થાય છે. વ્યક્તિ પોતાની મર્યાદાનું નિયમિત રીતે ખવડાવો. જો કોઈ રોગ હશે તો તે ઔષધિ રોગને અતિક્રમણ કે ઉલ્લંઘન કરીને, પોતાના સ્વભાવને છોડીને વિભાવમાં તરત નષ્ટ કરશે. અને જો કોઈ રોગ નહિ હોય તો પણ મારી ઓષધિ પ્રવૃત્તિ કરીને પાપપ્રવૃત્તિનું સેવન કરે છે. તે પાપપ્રવૃત્તિના સેવનથી તો ફાયદો જ કરશે. ભવિષ્યમાં નવો રોગ પેદા થવા દેશે જ નહિ, કર્મબંધ, જન્મ, જરા, મૃત્યુ, પુનઃ જન્મ વગેરે અનંતકાલીન દુઃખની અને શરીરની કાંતિ, શક્તિ અને સ્વાથ્યમાં નિત્ય નવી અભિવૃદ્ધિ પરંપરા ચાલે છે. સ્વયંને સ્વયંનું ભાન થાય ત્યારે તે પોતાના
અતિક્રમણથી પાછો ફરી સ્વસ્થાનમાં સ્થિર થઈ સ્વસ્થતા અને શાંતિરાજાએ ત્રીજા વૈદ્યની ઔષધિ પસંદ કરી. રાજપુત્ર તે ઓષધિનું સમાધિનો અનુભવ કરે છે. આ રીતે જીવનનો સર્વ દુઃખોથી મુક્ત સેવન કરવા લાગ્યો, તેથી એના સ્વાચ્ય, શક્તિ અને તેજસ્વીપણામાં થવાનો, શાશ્વત શાંતિ-સમાધિ પ્રાપ્ત કરવાનો માર્ગ એક માત્ર વૃદ્ધિ થઈ.
પ્રતિક્રમણ જ છે, તેથી સાધના ક્ષેત્રમાં આત્મવિશુદ્ધિ માટે | ઉક્ત કથાનક દ્વારા આચાર્યોએ આપણને એ શિક્ષા આપી છે કે- પ્રતિક્રમણની મહત્તા સ્વીકારીને સાધકના આવશ્યક કૃત્યમાં પ્રતિક્રમણ પ્રાતઃ અને સંધ્યાકાળે પ્રતિદિન કરવું આવશ્યક છે, દોષ પ્રતિક્રમણનો સમાવેશ કર્યો છે. લાગ્યો હોય તો પણ અને ન લાગ્યો હોય તો પણ. કદાચિત સંયમી પ્રતિક્રમણના છએ આવશ્યકની આરાધનાથી પંચાચારની શુદ્ધિ જીવનમાં કોઈ હિંસા, અસત્ય આદિનો અતિચાર લાગ્યો હશે, તો થાય છે. સામાયિકની આરાધનાથી ચારિત્રાચારની, ચોવીસ પ્રતિક્રમણ કરવાથી તે દોષ દૂર થઈ જશે અને સાધક પુનઃ પોતાની તીર્થકરોની સ્તુતિથી દર્શનાચારની, જ્ઞાનાદિ ગુણસંપન્ન ગુરુને વંદન પહેલાંની પવિત્ર અવસ્થા પ્રાપ્ત કરી લેશે.
કરવાથી જ્ઞાનાદિ આચારોની, પ્રતિક્રમણ અને ત્રણ ચિકિત્સારૂપ | દોષ એ એક રોગ છે, અને પ્રતિક્રમણ તેની સિદ્ધ અચૂક ઔષધિ કાયોત્સર્ગથી ચરિત્રાચારની તથા પચ્ચકખાણથી તપાચારની શુદ્ધિ છે. જો કોઈ દોષ લાગ્યો ન હોય તો પણ પ્રતિક્રમણ કરવું આવશ્યક થાય છે અને સામાયિકાદિ છએ આવશ્યકોની વિધિપૂર્વક આરાધના છે. તેમ કરવાથી દોષો પ્રત્યે ધૃણા ચાલુ રહેશે, સંયમ પ્રત્યે સાવધાનતા કરવાથી વીર્યાચારની શુદ્ધિ થાય છે, તેથી જ પ્રતિક્રમણ તે ચારિત્રનો મંદ પડશે નહિ. જીવન જાગૃત રહેશે, સ્વીકૃતચારિત્ર નિરંતર શુદ્ધ, પ્રાણ છે. કોઈપણ તીર્થંકરના શાસનમાં દીક્ષા અંગીકાર કરનાર પવિત્ર અને નિર્મળ બનતું રહેશે; પરિણામે ભવિષ્યમાં ભૂલ થવાની નવદીક્ષિત સાધુને સર્વ પ્રથમ આવશ્યક સૂત્રનું અધ્યયન કરાવ્યા પછી સંભાવના ઓછી થઈ જશે.
અગિયાર અંગનું અધ્યયન કરાવે છે. પ્રતિક્રમણ કેવળ જૂના દોષો દૂર કરવા માટે નથી, પરંતુ ભવિષ્યમાં મનમાં કોઈ પ્રત્યે દ્વેષબુદ્ધિ થઈ હોય તો શુદ્ધ હૃદયથી તેનું મિચ્છામિ દોષોની સંભાવના ઓછી કરવા માટે પણ છે. પ્રતિક્રમણ કરતી દુક્કડમ્ કરવું જોઇએ. વિચારમાં મલિનતા પ્રવેશી હોય, વાણીમાં વખતે જે ભાવ-વિશુદ્ધિ રહેશે, તે સાધકના સમયને શક્તિશાળી કટુતા આવી હોય, આચરણમાં કલુષતા આવી હોય, ખાવામાં, અને તેજસ્વી બનાવશે. પાપચરણ પ્રત્યે ધૃણા વ્યક્ત કરવાનું જ પીવામાં, જવા-આવવામાં, ઊઠવા-બેસવામાં, બોલવામાં, પ્રતિક્રમણનું ધ્યેય છે, પાપ કર્યું હોય કે ન કર્યું હોય, સાધક માટે આ વિચારવામાં ભૂલ થઈ હોય તો સાધક “મિચ્છામિ દુક્કડમ્' કહી માફી પ્રશ્ન મુખ્ય નથી.
માગે છે. “મિચ્છામિ દુક્કડમ્' કહેવું તે પ્રતિક્રમણરૂપે પ્રાયશ્ચિત છે – પ્રતિદિન પ્રતિક્રમણ કરવાથી સાધકમાં અપ્રમત્ત ભાવની સ્કૂર્તિ પ્રતિક્રમણ દ્વારા થતું પ્રાયશ્ચિત સાધનાને પવિત્ર, નિર્મળ, સ્વચ્છ રહ્યા કરે છે. પ્રતિક્રમણ વખતે પવિત્ર ભાવનાનો પ્રકાશ મનના પ્રત્યેક અને શુદ્ધ બનાવે છે. ખૂણામાં ઝગમગે છે, અને સમભાવનો અમૃત-પ્રવાહ અંતરના મળને જૈન ધર્મની જેમ પ્રતિક્રમણની સાધના અનાદિકાલીન છે. જ્યારથી વહેવરાવી બહાર કાઢી નાખે છે, અને અંતરને સ્વચ્છ બનાવી દે છે. જૈન ધર્મ છે, જ્યારથી સાધુ અને શ્રાવકની સાધના છે, ત્યારથી તેની
સાધક આત્મવિશુદ્ધિના લક્ષે જિનેશ્વર કથિત માર્ગ પર દૃઢતમ શુદ્ધિ માટે પ્રતિક્રમણ પણ છે. આ દૃષ્ટિથી પ્રતિક્રમણ અનાદિ છે. શ્રદ્ધા કરીને, તે માર્ગને યથાર્થ રૂપે જાણીને પાંચ મહાવ્રત, પાંચ તીર્થકરો તીર્થની સ્થાપના કરે, તે દિવસથી જ પ્રતિક્રમણની સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિનું અર્થાત્ સમ્યગુદર્શન, સમ્યગુજ્ઞાન અને આવશ્યકતા પડે છે. તીર્થ સ્થાપનાના દિવસે જ તીર્થકરોના અર્થરૂપ સમ્યક્રચારિત્રનું પાલન કરે છે.
ઉપદેશના આધારે ગણધર ભગવંતો દ્વાદશાંગી સહિત આવશ્યક સાધક જ્યાં સુધી પૂર્ણતાને કે કેવળી અવસ્થાને પ્રાપ્ત ન થાય, સૂત્રની રચના કરે છે, અને તે દિવસથી ગણધર સહિત સર્વ સાધુત્યાં સુધી તેના જીવનમાં પાપ-દોષ સેવનની સંભાવના છે, તેથી સાધ્વીઓ પ્રતિક્રમણની આરાધના કરે છે. આ રીતે આવશ્યક સૂત્ર સાધકે વારંવાર પોતાના કૃત્યોનું નિરીક્ષણ કરીને ગુરુ સમક્ષ તેનું ગણધર રચિત છે તે સહજ રીતે સિદ્ધ થઈ જાય છે, તેથી જ ચતુર્વિધ પ્રતિક્રમણ કરવાનું હોય છે.
(વધુ માટે જુઓ અનુસંધાન પાનું ૧૪મું)
