________________
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
- ૧૫
‘પ્રતિક્રમણ : આત્મવિકાસનું પ્રથમ સોપાન' THશશિકાંત લ. વૈધ
ગુણવંત શાહ એક મૌલિક ચિંતન ધરાવનાર વિચાર પુરુષ છે. તપ, યોગ વિશે નિષ્ઠા, સરળતા, અહિંસા, સત્ય, અક્રોધ અને દયા વિશ્વના બધા ધર્મોના આદ્ય ધર્મ પ્રવર્તકો માટે તટસ્થ અભિપ્રાય વગેરે સગુણો કેળવવા. ધરાવે છે. જે કહેવાનું હોય તે ખુલ્લા મને કહે, જૈન ધર્મના ચોવીસમા મહાવીર પ્રભુ તો તપ દ્વારા “સ્વ” તરફ ખૂબ આગળ વધ્યા હતા. તીર્થકર મહાવીર સ્વામી માટે કહે છે : “મહાવીર સ્વામી કેવળ જૈનોના અને અંતે ખૂબ તપશ્ચર્યા પછી આત્મસાક્ષાત્કાર કરેલો. આને આત્મા નહીં, સમગ્ર વિશ્વની પ્રજાના આરાધ્ય તીર્થકર છે. એમને કોઈ કોમ પરમાત્મા બન્યો કહેવાય. સંસારી માણસ તો હજુ ભોગમાં જ રચ્ય કે પંથ સાથે જોડવા એ તો સૂર્યનાં કિરણોને ગાંસડીમાં ભરવા જેવી પચ્યો હોય છે. જૈન શાસ્ત્ર “પ્રતિક્રમણ' કરવાનું કહે છે. આપણે નાદાનિયત ગણાય. એક દેરાસર ઓછું બંધાય તો ચાલે, પરંતુ ખોટા માર્ગ છીએ-જે કલ્યાણકારી નથી. ત્યાંથી પાછા ફરવાનું છે. ભગવાન મહાવીરની વિચારધારા માંસાહારને રવાડે ચડેલી નવી અંતે તપ દ્વારા સાચા જૈન બની અને મહાવીર બનવાનું છે. જીવનનું પેઢી સુધી ન પહોંચે તે ન પાલવે.' ગુણવત શાહની શાકાહારી આ અંતિમ લક્ષ્ય છે. સુટેવ વખાણવા જેવી છે. હવે તો વિજ્ઞાને પણ સંશોધન પછી સાબિત આજે ચારે તરફ અશાંતિ જોવા મળે છે. અરે, એક ધર્મના કર્યું છે કે શાકાહારી જ ઉત્તમ છે. એમાં બે મત નથી. મહાવીર અનુયાયીઓ કહે છે કે અમારો ધર્મ શ્રેષ્ઠ છે. બધાએ આનો સ્વીકાર પ્રભુની આગવી વિચારધારા એટલે “અહિંસા પરમો ધર્મ'. છે. આમ કરવો જ જોઇએ. આજે વિશ્વમાં આતંક ફેલાઈ રહ્યો છે અને ધર્મના જોઇએ તો બધા ધર્મો અહિંસાનો સ્વીકાર કરે જ છે, પણ જૈન ધર્મનું નામે નિર્દોષ માણસો અને બાળકોનું ખૂન થઈ રહ્યું છે ત્યારે સૌએ અહિંસાનું ચિંતન અતિ સૂક્ષ્મ છે-જે બીજે ભાગ્યે જ જોવા મળે. આ આતંકને રોકવા સમષ્ટિના હિતમાં પણ આતતાઈ પર વિજય મન, વચન અને કાયા દ્વારા અહિંસાનું પાલન કરવું એ ખરી અહિંસા મેળવવા પ્રયત્ન કરવો જોઇએ. યાદ રહે અહિંસા દ્વારા જ અભય છે. કોઈના વિશે ખરાબ વિચારવું એ પણ હિંસા છે. વચન આપીને મળે, અરે, પોતાનો જ મત સાચો એ મનાવવા માનવ માનવ બોમ્બ તેનું પાલન ન કરવું તે પણ હિંસા છે. અને હથિયારથી કોઈની બનવા તૈયાર થાય છે અને આથી મૃત્યુ પામેલાને સીધો મોક્ષ મળે હત્યા કરવી એ પણ હિંસા છે. આ હિંસાનું સ્પષ્ટ રૂપ છે. અરે, છે–અલ્લાના દરબારમાં એને સ્થાન મળે છે...આવી ભ્રામક સમજ શોષણ કરવું તે પણ હિંસા. ખોટી રીતે સંગ્રહ કરવો તે પણ હિંસા મનમાં ઉભી કરવામાં આવે છે. આ શું ધર્મ કહેવાય? જૈન ધર્મ જ છે. કોઈને માનસિક રીતે દુ:ખ આપી સંતોષ માનવો તે પણ અહિંસામાં માને છે-તેની આ શ્રદ્ધા સંપૂર્ણ કક્ષાની છે. જૈન કોને હિંસા જ છે - પાપ પણ છે જ. આ વિજ્ઞાન અહિંસાનું છે. કહેવાય? આ રહ્યો તેનો મૌલિક જવાબ.
મારે જે વાત કરવી છે તે પ્રતિક્રમણ અંગેની છે. જૈન ધર્મના (૧) જે યુદ્ધ વિનાની કલ્પના કરે કે જુએ તે જૈન કહેવાય. શાસ્ત્રનો આ ખુબ પ્રચલિત શબ્દ છે–જે સમજવો રહ્યો. જૈન ધર્મના (૨) જ્યારે તે તેની આસપાસ હિંસા થતી જુએ અને તે જોઇને અનુયાયી નથી એમને માટે આ શબ્દ ખૂબ મહત્ત્વનો છે. તેને દુઃખ થાય, તે જૈન ગણાય.
પ્રતિક્રમણ એટલે પણ પાછા ફરવું. પાછા તો ફરવાનું? કેમ ? (૩) જે સ્થળ હિંસા (માંસાહા૨) અને સૂક્ષ્મ હિંસા (શોષણ) શા માટે ? આગળ વધ્યા પછી પાછા ફરવાનું...આમ કેમ ? યાદ વચ્ચેનો તફાવત સમજે તે જૈન ગણાય. રહે માનવ જીવનનું મૂલ્ય ખૂબ છે – સમજે એના માટે. હિન્દુ શાસ્ત્રો જૈન કદાપિ આતંકવાદી હોય જ નહિ, જો કદાચ હોય યા જણાય કહે છે કે જીવન ભોગ માટે નહિ, પણ યોગ માટે છે. આપણે તો જૈન કહેવાય જ નહિ. યાદ રહે સાધુ (સાચો) શાંતિ પ્રિય અને સંસાર જંજાળમાં એટલા બધા ખૂંપી ગયા છીએ કે આપણે શ્રેય આત્મનિષ્ઠ હોય... તે જ સાચો સાધુ કહેવાય. બહારથી નહિ પણ માર્ગને ભૂલી ગયા છીએ. શ્રેય અને પ્રેય માર્ગ વચ્ચેનો ભેદ પણ તેનામાં સાધુત્વ જ હોય...આ લેખનો કેન્દ્રવર્તી વિચાર પ્રતિક્રમણ જાણવો જોઇએ. પ્રેય માર્ગ ભોગ માર્ગ છે જે કલ્યાણકારી નથી, છે. ફક્ત એટલું યાદ રાખીશું કે આપણે આપણા અસલ ‘સ્વ' તરફ પણ શ્રેય માર્ગ કલ્યાણકારી છે. આજ યોગ માર્ગ છે – જે શ્રેયકારી પાછા ફરવાનું છે. સ્વામી વિવેકાનંદે વિવેકાનંદને પૂછયું કે મનુષ્યનું અને આપણું કલ્યાણ કરનાર છે - જે પ્રભુ સાથે જોડી દે છે. “ગીતા'ના આખરી લક્ષ્ય કયું? જવાબ હતો...આપણામાં રહેલા આત્માને ૧૬મા અધ્યાયના શ્લોકમાં દેવી સંપત્તિ અને આસુરી સંપત્તિ વિશે ઓળખવો અને તેને તપ દ્વારા આત્મસાત્ કરવો. The Ultimate સ્પષ્ટ કર્યું છે. કૃષ્ણ કહે છે : “દૈવી સંપત્તિ મોક્ષ આપનારી અને goal of our life is to realise our own self – પ્રતિક્રમણ એ આસુરી સંપત્તિ બંધનમાં નાખનારી છે. બંધનમાંથી મુક્ત થવું હોય આત્મવિકાસનું પ્રથમ સોપાન છે.
* * * તો શાસ્ત્ર પ્રમાણે શ્રેય માર્ગે આગળ વધવું જોઇએ. આ માટે સંદર્ભ: “મહામાનવ મહાવીર’—ગુણવંત શાહ અંતઃકરણની શુદ્ધિ, મન અને ઈન્દ્રિયો પર કાબૂ, યજ્ઞ, સ્વાધ્યાય, પ૧, ‘શિલાલેખ' ડુપ્લેક્ષ, અરુણોદય સર્કલ પાસે, અલકાપુરી, વડોદરા-૩૯૦૦૦૭.
