________________
૩૦
પ્રબુદ્ધ જીવન
ડિસેમ્બર, ૨૦૧૬
આનંદપર્વની ક્ષણો ||ગુણવંત બરવાળિયા
જેમના તેજસ્વી ચહેરા પર અહર્નિશ પ્રસન્નતાનાં સ્ફલિંગો જોવા જેમાં ચાર સાધ્વીજી મહારાજો પણ છે. શિક્ષણકાર્યની સાથોસાથ મળે તેવા સૌજન્યશીલ આત્મીયજન પદ્મશ્રી ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈને એમની સાહિત્યસર્જનની યાત્રા ચાલુ જ હતી. ડૉ. કુમારપાળનું, ગુજરાતી સાહિત્ય માટેનો સર્વોત્કૃષ્ટ રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક મળે, ચરિત્ર-સાહિત્યમાં પ્રદાન વિશે ડૉ. બળવંત જાની કહે છે કે, તેઓ તે ક્ષણ આપણા માટે આનંદપર્વ બની રહે છે.
ચરિત્ર-નિબંધોના લેખક છે. એમણે એવાં ચરિત્રો પસંદ કર્યા છે કે - કુમારપાળ દેસાઈના જીવનકાર્ય પર દૃષ્ટિપાત કરીએ તે પૂર્વે જેમનું વ્યક્તિત્વ ખરેખર અનુકરણીય બની રહે એવા ભવ્ય એમના પિતાશ્રી સાહિત્યકાર જયભિખ્ખના વ્યક્તિત્વને સંક્ષિપ્તમાં વ્યક્તિત્વવાળા અને દેશ માટે કશુંક કરી ગયેલા આ સમાજમાં જાણવું જોઈએ. તેમનું મૂળ નામ બાલાભાઈ વીરચંદ દેસાઈ. મોભાનું સ્થાન પ્રાપ્ત કરી શકે એવા લોકોને પસંદ કરીને એમણે જયભિખ્ખએ ગ્વાલિર પાસે આવેલ શિવપુરીના ગુરુકુળમાં નવ વર્ષ ચરિત્રો લખ્યાં છે. સુધી સંસ્કૃત, હિન્દી, ગુજરાતી અને અંગ્રેજી ભાષા સાહિત્યનું ભગવાન મહાવીર, લાલ ગુલાબ (મહામાનવ શાસ્ત્રી), સી. અધ્યયન કર્યું અને તર્કભૂષણ’ અને ‘વ્યાકરણતીર્થ'ની પદવી મેળવી. કે. નાયડુ, આચાર્ય બુદ્ધિસાગરસૂરિજી, શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર અને વીરચંદ
૧૯૩૩માં સરસ્વતીને ખોળે માથું મૂકીને જીવનનિર્વાહનો સંકલ્પ રાઘવજી ગાંધીનાં ચરિત્રો એમણે ગુજરાતી સાહિત્યના ચરિત્રગ્રંથો કર્યો. તેમનાં પત્ની વિજયાબહેનમાંથી જયા અને તેમના હુલામણા વિષયક મહત્ત્વનું પ્રદાન કર્યું છે. એમના “અપંગના ઓજસ” પુસ્તકની ભીખુ નામથી ભિખુ શબ્દ લઈ “જયભિખ્ખ” ઉપનામ રાખી આઠ આવૃત્તિ થઈ છે. એનું એમણે કરેલું હિંદી ભાષાંતર તન માં, સાહિત્યક્ષેત્રે નામ અમર કર્યું. ગુજરાત સમાચારની કૉલમ “ઈંટ મન મરીરમ નામે થયું. જેની ચાર આવૃત્તિ અને એમણે કરેલા અંગ્રેજી અને ઈમારત” અને ૩૫૦ જેટલાં પુસ્તકોનું સર્જન કરી સાહિત્યક્ષેત્રે ભાષાંતર The Brave Hearts'ની પણ ચાર આવૃત્તિ થઈ છે, અપૂર્વ ચાહના મેળવી હતી.
તેમ જ આ પુસ્તક બ્રેઈલ લિપિમાં અને ઑડિયો કેસેટમાં પણ ઉપલબ્ધ કુમારપાળભાઈને સાદગી અને સાહિત્યરુચિના સંસ્કારો થયું છે. વારસામાં મળ્યા. નાનપણથી વાંચનનો શોખ. ‘ઝગમગ' આપણે ત્યાં આંગળીના વેઢે ગણી શકાય તેટલા મધ્યકાલીન સાપ્તાહિકમાં પહેલી વાર્તા લખીને કુ. બા. દેસાઈના નામથી મોકલી સાહિત્યના અભ્યાસી સંશોધકો મળે છે. આવા અભ્યાસીઓમાં હતી. પિતાનું નામ સંગોપ્યું. તે પ્રગટ થઈ. તેમાં સફળતા મળતાં કુમારપાળ દેસાઈનું નામ આગલી હરોળમાં મૂકી શકીએ. એમણે અગિયાર વર્ષની ઉંમરથી લેખનનો પ્રારંભ કર્યો.
કરેલ મહાયોગી આનંદઘનજીનો અભ્યાસ કોઈને માટે પણ કૉલેજકાળ દરમિયાન કેટલીક નિબંધ સ્પર્ધા અને વક્તવ્યસ્પર્ધામાં દૃષ્ટાંતરૂપ બને તેમ છે. ધીરુભાઈ ઠાકરના માર્ગદર્શન હેઠળ અને પારિતોષિકો મેળવ્યાં. તેમના વિદ્યાગુરુઓનો અઢળક પ્રેમ સંપાદન દલસુખભાઈ માલવણિયાના મૂલ્યવાન સૂચનો સાથે આ મહાનિબંધ કર્યો હતો. ૧૯૬૩માં ગુજરાતી વિષય સાથે બી.એ. અને ૧૯૬૫માં તૈયાર કર્યો. પ્રાકૃત ભાષાના વિદ્વાન શ્રી બેચરદાસ દોશી અને એમ.એ. થયા. આ અભ્યાસ દરમિયાન શ્રી ઉમાશંકર જોશી, ગુજરાતી મધ્યકાલીન સાહિત્યના સંશોધક સંપાદક શ્રી ભોગીલાલ નગીનદાસ પારેખ, યશવંત શુકલ, ડૉ. પ્રબોધ પંડિત અને અનંતરાય સાંડેસરાએ મહાનિબંધ અંગે ખૂબ જ સંતોષ અને આનંદ વ્યક્ત રાવળ પાસે અભ્યાસ કરવાની તક મળી.
કર્યો હતો. “જ્ઞાનવિમલસૂરિકૃત સ્તબક' એ તેમનું વિશિષ્ટ સંશોધન ૧૯૬૫માં નવગુજરાત આર્ટ્સ કૉલેજ અને તે પછી ૧૯૮૨માં પુસ્તક છે. તેમની ‘અપ્રગટ મધ્યકાલીન કૃતિઓ'માં અપ્રસિદ્ધ ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાં ભાષા સાહિત્ય ભવનમાં અધ્યાપક તરીકે મધ્યકાલીન કૃતિઓ મળે છે. આ સંપાદનને આવકારતાં શ્રી કે. કા. જોડાયા અને ભાષા સાહિત્ય ભવનના અધ્યક્ષ અને આસ ફેકલ્ટીના શાસ્ત્રીએ નોંધ્યું છે કે, “આ અમારા જેવા ધૂળધોયાને આનંદ આપનાર ડીન તરીકે કામગીરી બજાવીને નિવૃત્ત થયા. મહાયોગી આનંદધનની છે.' ચારસો જેટલી હસ્તપ્રતોનું સંશોધન કરીને મહાનિબંધ લખીને કુમારપાળ દેસાઈના વિવેચન-ગ્રંથોમાં વૈવિધ્ય જોવા મળે છે. પીએચ.ડી.ની ડિગ્રી મેળવી. એ પછી પીએચ.ડી.ના માર્ગદર્શક તરીકે પશ્ચિમી સાહિત્ય, રશિયન સાહિત્ય, આફ્રિકન સાહિત્યની કૃતિઓ એમના માર્ગદર્શન હેઠળ ગુજરાતી સાહિત્ય, પત્રકારત્વ અને અને કર્તાઓ વિશેના લેખો એમાં ગ્રંથસ્થ થયા છે. ‘શબ્દ સન્નિધિ', ફિલોસૉફીમાં ૨૦ વિદ્યાર્થીઓએ પીએચ.ડી.ની પદવી મેળવી અને ‘ભાવન-વિભાવન”, “શબ્દસમીપ’, ‘સાહિત્યિક નિસબત' એ અત્યારે વિશ્વભારતી ઈન્સ્ટિટ્યૂટ (લાડનૂ)ના પ્રોફેસર એમરિટ્સ એમના વિવેચન ગ્રંથો છે. તરીકે એમની પાસે પાંચ વ્યક્તિઓ પીએચ.ડી.નું શોધકાર્ય કરે છે, કુમારપાળ દેસાઈ ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના પૂર્વ પ્રમુખ રહી
