Pathik 1993 Vol 33 Ank 03

Author(s): K K Shastri and Other
Publisher: Mansingji Barad Smarak Trust

Page 7

[ અનુસંધાન પાન ૩૨ નું ચાલુ) મંદિર જુદું હોઈ શકે અને સુર્યમરિ તદ્દન નષ્ટ પણ થયું હોય, જે આ કહેવાતું શિવમંદિર ખરી રીતે દેવીનું મંદિર છે એવી કલ્પના પણ વિદ્વાન લેખક શ્રી છાયાએ અત્યારના મંદિરમાં છતમાં તથા અન્યત્ર દેવ-દેવીઓનાં શિલ્પ તથા રાસનાં દશ પરથી કરેલ છે, પરંતુ કાણાના સૂર્યમંદિરમાં તે વધારે શુગારિક દેવ-દેવીઓનાં તથા સ્ત્રીઓનાં શિલ્પ છે, જ્યારે અત્યારના ઊભેલા મંદિરના સ્તંભમાં માત્ર સ્ત્રીઓનાં શૃંગારિક નહિ, પણ બીજા પ્રકારનાં શિપ પણ સચવાયેલ પડયાં છે તેથી દેવીનું મંદિર હેવાની કરાની કલ્પના સશે ધનને વિષય બની શકે, પણ સ્પષ્ટપણે અત્યારે મનાય તેવી નથી.
કોટથનું મંદિર વલભોના મૈત્રક શાસકેના સમયનું હોવાનું કહેવાય છે. અત્યારનું કહેવાતું શિવમંદિર બાંધણીના પ્રકાર, વપરાયેલ પથ્થરોની જાત, સ્થળની પસંદગી તથા પ્રાચીનતા અને અદ્ભુત કોતરણી(સ્ત ભ વગેરેની) વગેરેને ધ્યાનમાં લેતાં કદાચ પ્રાચીન સુર્ય મંદિરમાંથી સૂર્ય મૂર્તિ કાઢી લઈને શિવમંદિર બનાવેલ હેય એમ પણ કહી શકાય. આ સ્થળે “ઉલુખલ’ જેવો પ૫ર પ્રાંગણમાં પડયો છે તેવા ઉલૂખલ મૈત્રક શાસકના સમયનાં સ્થાપત્યોમાં સામાન્યપણે જોવા મળે છે, તેથી મૈત્રક કાલમાં બંધાયેલ સૂર્ય મંદિર આ જ હશે અથવા નજીકનું નાશ પામેલ સૂર્યમંદિર હશે. કચ્છમાંથી લતપુરમાંથી સૂર્યમૂતિ (શિર) મળેલ છે, જે ઘણી પ્રાચીન છે. કચ્છમાં ક્ષત્રપ કાલથી લાખા ફુલાણું અને પૂઅરા'ના સમય સુધી ખેતી તથા વેપાર સારી રીતે વિકસેલ હતા અને દેશ સમૃદ્ધ હતે એમ જણાય છે. આ સમય દરમ્યાન કચ્છમાં કટાય તથા કથકેટ, કેરા તથા પધરગઢનાં વિશાળ તથા શિલ્પસમૃદ્ધ સ્થાપત્ય થયાં છે. ભક્તિભાવથી અને કલાની સૂઝ ધરાવનાર શાસક અથવા બંધાવનાર શ્રીમંત વેપારી હોય અને શ્રેષ્ઠ કલાકારે પણ અહીં રહેતા હોય તે જ આમ બની શકે. કચ્છમાં સમાવંશના શાસકેનેડને વંશજ લાખા ઘુરારો તથા આનાથી પહેલાં કચ્છમાં ક્ષત્રપોનું તથા કાઠીઓ અને ચાવડાઓનું શાસન હતું. કાઠી શાસકનાં કોઈનાં નામ પણ જાણીતાં નથી, જ્યારે ચાવડા શાસકે વાલમ અને એને પિતા વીરમ ઇતિહાસપ્રસિદ્ધ શાસકે આઠમી સદીના અરસામાં હતા. આનાથી પહેલાં ચાવડે શાસક કનકસેન જનકૃતિ પ્રમાણે ૪ થી-૫ મી સદીમાં થઈ ગયે. એણે ભદ્રસરનાં જૈન મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરાવેલ હેવાનું કહેવાય છે. એનું શાસન વડનગરમાં હતું એવી પણ જનકૃતિ છે. સૌરાષ્ટ્રમાં પણ એનું શાસન હેવાની જનશ્રુતિ છે. કટાય તથા કથકેટનાં સૂર્યમંદિર ક્યારે બંધાયાં, કોણે બંધાવ્યાં એના સર્જકના નામ વિશે મતભેદ છે. કેરીનું શિવમ દિર તથા Vઅરેશ્વર બંધાયાં એની સાલ (સમય) વિશે પણ મતભેદ પ્રવર્તે છે તેથી સંશોધન જરૂરી છે.
ખેદની વાત એ છે કે આ પુરાતન સ્થાપત્ય અથવા એવા અવશેની પૂરતી સંભાળ જાળવવામાં આવી નથી અને અત્યારે પણ લેવાતી હોય એમ લાગતું નથી. ઉપર જણાવેલ ચારે પુરાતન સ્થાનક યોગ્ય સંભાળ તથા સુરક્ષા પામેલ નથી. આ મંદિરનું મહત્ત્વ ઐતિહાસિક તેમજ સાંસ્કૃતિક અને પુરાતત્વીય ક્ષેત્રે જે રહેલ છે તે બહુ ઓછાને સમજાયું છે. આ ગુજરાતના ઇતિહાસ તથા પુરાતત્ત્વને લગતા ગ્રંથમાં આ ચાર સ્થાનને યોગ્ય મહત્વ અને પ્રસિદ્ધિ અપાયેલ જણાતાં નથી એ ચનીય છે.
કચ્છ ઈતિહાસ પરિષદ આ વિષયમાં લેક–જાગૃતિ પ્રગટાવી આ પુરાતન સ્થાને તથા કચ્છનાં આવા બીજા પુરાતન સ્થાનકેની ઇતિહાસ તથા પુરાતત્ત્વ અને કલાવિષયક ગ્રંથમાં યોગ્ય સ્થાન મળે, એ સ્થાને વિશે સ્પષ્ટ માહિતી એકત્ર કરી રજૂ થાય એવા પ્રયત્ન કરે એ જરૂરી છે. ઈતિ શિવમ. છે. ગંગાબજાર અંજાર (કચ્છ), ૩૭૦૧૧૦
ડિસેમ્બર/૧૭
[ પથિક