________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ભાવનગર રાજ્યમાં સામાજિક ક્ષેત્રે પરિવર્તન *
(ભાસ હજી રાજા-૧૯૮૬ થી ૧૯૧૯ના સમયમાં)
ૉ. પી. જી. કરાટ
મુત્રલ અને મરાઠા શાસન દરમ્યાન નાનાં નાનાં રજવાડાંઓમાં વહેંચાયેલા સૌરષ્ટ્ર પર ઈ. સ. ૧૮૦૭ થી ૧૮૨૨ના સમય દરમ્યાન બ્રિટિશ સર્વાંપરિતાની સ્થાપના થઈ. આ સાથે બ્રિટિશ પેાલિટિકલ એજન્ટની દેખરેખ હેઠળ સૌરાષ્ટ્રમાં રાજકીય અરાજકતા નાબૂદ કરવામાં આવી અને દેશી રજવાડાંએના વહીવટીતંત્રને વ્યવસ્થિત કરવાની શરૂઆત પણ થઈ. થડા જ સમયમાં સૌરાષ્ટ્રનાં રૂપર ગ બદલવા લાગ્યાં. રાજકીય પરિવર્તન અને સ્થિરતાની સામાજિક પરિવતનના ઢાંચામા તેમજ સામાન્ય જનજીવન ઉપર ગાઢ અસા થઈ, લેાકેા માટે શાંતિ સલામતી અને યુરોપમાં કેટલાંક દેશામાં પ્રચલિત એવી ઉદારમતવાદી અને ઉપયોગિતાવાદી વિચારસરણી કામ કરી રહી હતી. સૌરાષ્ટ્રમાં વહીવટી આર્થિક સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્ર ફેરફારની ધરી ફરવા લાગી. કાઠિયાવાડ ઈલાકાના પ્રથમ વર્ગનાં રાજ્યામાં ત્રીજા નભરનું સ્થાન ધરાવતા ભાવનગર રાજયે આ પરિવર્તનના પુરેપુરો લાભ ઉઠાવ્યો.
૧૯ મી સદીનાં અ ંતિમ વર્ષોંમાં મહારાજા ભાવસિંહૅજી ભાવનગરની ગાદીએ આવ્યા. એએ વિચક્ષણુ પુરુષ હતા. રાજ્યવહીવટમાં પરિવત`ન અથે એએ ગાદીએ આવતાં જ પ્રયાસે આર ંભ્યા. એમના ૨૩ વર્ષીના શાસનકાલ દરમ્યાન (૧) છપ્પનિયા દુકાળ સ’. ૧૯૫૬ (સન ૧૯૦૦), (૨) પ્લેગના રાગચાળા (૧૯૧૩) અને (૩) પ્રથમ મહાયુદ્ધ (૧૯૧૪) આ ત્રણ મહત્ત્વની ઘટના ઘટી, જેણે ૨૦ મી સદીના પ્રાર'લિક દાયકાઓમાં ભાવનગર રાજ્યના સામાજિક પરિવર્તન અને વિકાસમાં કેંદ્રવતી" ભૂમિકા ભજવી હતી. આ ઉપરાંત મહારાજા ભાવસિંહજી અને એમનાં પત્ની મહારાણી નંદકુવરક્ષાના નૂતન અભિગમ, ઉદાર દૃષ્ટિકાણુ અને થાશુલક્ષી નીતિના અમલથી ૧૯ મી અને ૨૦ મી સદીના સ`ધિકાલ ભાવનગર રાજ્યમાં સામાજિક પરિવતનની ખાખતમાં સીમાચિહ્નરૂપ બની રહ્યો હતા. ભાવનગર શહેર અને રાજ્યે શહેરીકરણુ અને આધુનિકીકરણ તરફ હરણુફાળ ભરી. એક રીતે જોઈએ તેા મહારાજા ભાવસિંહજીના સમયમાં જ ભાવનગર ‘આદર્શ` રાજ્ય’- અત્યુ' હતું. સામાજિક ક્ષેત્રે આવેલાં પિરવત ના :
(૧) મહારાજા ભાવસિ’હજી ગાદીએ આવ્યા બાદ ૨૦ મી સદીના પ્રાર`ભથી જ એક મહત્ત્વનુ પરિવર્તન એ આવ્યુ કે શાસનત ત્રમાંથી નગર-અધિકારીઓનુ જૂય તેમ વસ ઘટવા લાગ્યાં. ગરાસિયા કાઠી વગેરે કામોને નોકરીમાં પસ ંદગી મળવા લાગી, આથી આ વગના લકાના સામાજિક દરજ્જો ઊંચે ગયા. નાકરીની આવકે એમના જીવનધારણમાં મહત્ત્વપૂર્ણ ફેરફારો કર્યાં. આ વગના લોકોમાં રાજ્યવહીવટની કળા અને સાહજિક બુદ્ધિની તીવ્રતા ન હેાવાથી રાજ્યતત્રમાં કેટલીક ખામી પ્રવેશી. આ ઉપરાંત વજીરને ઢાāા કાઢી નાખવામાં આવ્યા, જેના સ્થાને ખાનગી સચિવ રાખવાની પ્રથા શરૂ થઈ. અંગરક્ષણે હવે એ. ડી. સી.('ગત મ`ત્રી)ના નામે ઓળખાવા લાગ્યા. હજૂરી મ`ડળની લેકામાં ઝાઝી કિંમત રહી નહિ.
* વિશ્વવિદ્યાલયના અનુદાન આયોગની સહાયતાથી ઇતિહાસ વિભાગ, સરદાર પટેલ યુનિવર્સિ'ટી, વલ્લભવિદ્યાનગર ખાતે તા. ૧૪ માર્ચથી તા. ૧૭ માર્ચ, ૧૯૮૯ દરમ્યાન યજાયેલ પરિસ ંવાદમાં રજૂ થયેલ સ ંશાધન લેખ
પથિક]
ડિસેમ્બર/૧૯૯૩
For Private and Personal Use Only
[૨૭
