________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અધ્યક્ષો : અર્થશાસ્ત્રના અધ્યક્ષપ્રચાર’ નામના દ્વિતીય અધિકારણમાં કૌટિલ્ય લગભગ ત્રીસેક વિવિધ ખાતાના અધ્યક્ષની માહિતી આપે છે, જેમાં કેટલાક અધ્યક્ષે આ પ્રમાણે છે : આકરાધ્યક્ષ (ખાણના અધ્યક્ષ), સુવર્ણ યક્ષ, લવણાધ્યક્ષ, લેહાધ્યક્ષ, કુષ્ય ક્ષ(જંગલ – અધ્યક્ષ), પડ્યાધ્યક્ષ (વેપાર – અધ્યક્ષ), આયુધાગારાધ્યક્ષ પોતવાધ્યક્ષ (માપ – લખાતાના અધ્યક્ષ), શુભ્રાધ્યક્ષ(વેરા અધ્યક્ષ), સુત્રા ધ્યક્ષ (કાંતણ-વણુટ અધ્યક્ષ), સતાધ્યક્ષ(કૃષિ-અધ્યક્ષ), સુરાધ્યક્ષ (આબકારી વિભાગના અધ્યક્ષ), સૂનાધ્યક્ષ (કતલખાનાના અધ્યક્ષ), ગણિકાધ્યક્ષ(વેશ્યાના અધ્યક્ષ), નાવાધ્યક્ષ (સમુદ્રીય વ્યવસાયના અધ્યક્ષ), ગે–અધ્યક્ષ (પશુવિભાગના અધ્યક્ષ), અશ્વાધ્યક્ષ, ગજાધ્યક્ષ, રથા મુદ્રાક્ષ (આયાતનિકાસ ખાતાના અધ્યક્ષ), દેવતાધ્યક્ષ(દેવાલયના અધ્યક્ષ અને વિવિતાધ્યક્ષ ગોચરભૂમિના અધ્યક્ષ) વગેરે.
અર્થ૦ (૨૯) અનુસાર આ બધા અધ્યક્ષની મદદ માટે સંખ્યાયક એકાઉન્ટન્ટ), લેખક (કલાર્ક), રૂપદર્શક(મુદ્રાઓનું ખરાખરાપણું પારખનારા અધિકારી), નવીગ્રાહક(આયવ્યય બાદ વધેલી સિલકના હિસાબનીશ) અને આ બધા પર દેખરેખ રાખનારા ઉત્તરાખલ નામ અધિકારીઓની નિયુક્ત કરવામાં આવતી હતી.
અર્થ (૨/૫) અનુસાર દરેક ખાતામાં ‘યુક્ત” “ઉપયુક્ત’ અને ‘તપુરુષ' નામના અધિકારીઓની પણ નિયુક્તિ થતી હતી. ખાતાને વડે “યુક્ત' તરીકેને સહાયક “ઉપયુક્ત' તરીકે ઓળખાત અને તપુરુષ' એ નીચલી શ્રેણીતા સેવક હતા. જનપદના ચોથા ભાગના પ્રધાન શાસક “સ્થાનિક’ના હાથ નીચે “જુક અને પ્રાદેશિક નામના અધિકારીઓ હતા એમ દેવદત્ત શાસ્ત્રી નેધે છે. ગામનો મુખ્ય અધિકારી “રામિક' તરીકે ઓળખાતું અને એ ગ્રામસંઘના આદેશાનુસાર ગ્રામ વ્યવસ્થા સંભાળતા હતા. મહેસુલ ઉઘરાવવાનું અને ગામનું દફતર રાખવાનું કામ પણ એ કરતે.
આ ગ્રંથમાં શાસનતંત્રના સંચાલનનું જે નિરૂપણ કરવામાં આવેલું છે તે વર્તમાન પ્રણાલીથી ખાસ ભિન્ન નથી. એ સમયે પણ રાજ્યના વિભિન્ન વિભાગના અધ્યક્ષની નિયુક્તિ કરવામાં આવતી હતી. પિતાપિતાના વિભાગની પૂરેપૂરી દેખરેખ રાખવાનું ઉત્તરદાયિત્વ એમનું મનાતુ, કિંતુ એ પ્રજાજનોનું હિતરક્ષણ કરવાને બદલે પ્રાયઃ રાજહિતમાં રચ્યાપચ્યા રહેતા હતા. એમાં સંદેહ નથી કે લાંચરુશવતનું ત્યારે પણ પ્રચલન હતું, આથી કૌટિલ્ય મુખ્ય કર્મચારીઓનું વારંવાર સ્થાનાંતર કરતા રહેવાનું સૂચવ્યું છે. નાણું-વિભાગ સાથે સંકળાયેલા કર્મચારીએ ગુપ્ત રીતે ચેડુ ઘણું પણ રાજ્યધન હડપ ન કરી જાય એ વાત સાથે કૌટિલ્ય સહમત નથી, આથી કૌટિલ્ય પ્રજાજને માટે જ દડવ્યવસ્થા કરીને અટકયા નથી, પરંતુ નિર્દોષને અનુચિત રીતે દંડિત કરનારા અને લાંચ લઈ દોષિતને છોડી મૂકનારા ન્યાયાધીશ પ્રત્યે પણ કઠોર દંડની નીતિ અપનાવી છે. અમાત્ય દ્વારા અપરાધ થતાં એમને પણ દડિત કરવામાં આવતા હતા. મત્રીએ કે રાજકુમારો પણ જે વિરોધી બની જાય તે એમના માટે પણ ઉપાંશુ-વધનું વિધાન હતું. આચાર્ય કૌટિલ્ય તે રાજાને પણ દંડથી પર ગણતા નથી, એમને પણ દોષિત ઠરતાં દડિત થવું પડતું.” - ભારતીય વિદ્યાઓના પરંપરાગત એવા એક વિદેશી મહાનુભાવે કેવલ એક ગ્રંથ જ નહિ, પણ “સંથાગાર' કહીને જેનું બહુમાન કર્યું છે તેવા સદીઓ-પુરાણુ ગ્રંથરાજ અર્થશાસ્ત્ર દ્વારા યુગવિધાતા કૌટિલ્ય રાજનીતિ અને રાજપ્રશાસનના ક્ષેત્રે જે અવિસ્મરણીય અને બહુમૂલ્ય પ્રદાન કર્યું છે તેની નોંધ લીધા સિવાય કૌટિલ્યના કડકમાં કડક આલેચકોને પણ ચાલ્યું નથી. એનું કારણ એ છે કે એમાં પથિક]
ડિસેમ્બર ૧૯૯૩
[૨૫
For Private and Personal Use Only
