________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિત્તમંત્રી સાથે પણ કરી શકાય. મને લાગે છે કે સમગ્રપણે વિચાર કરતાં એની સરખામણી કલેકટર સાથે કરવાનું વધારે ઉચિત જણાય છે.
સંનિધાતા : રાજ્યનાં બધાં કાર્યો કેશ પર આધાર રાખે છે (અર્થ૦૨/૮) એ કારણે સંનિધાતા કેશાધ્યક્ષનું પદ ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ ગણાતું હતું. કેશગૃહ પયગૃહરાજ્ય દ્વારા વેચાતી વસ્તુઓનું ગોદામ) આયુધાગાર કુણ્યાગાર(વન્ય પેદાશોનું સંગ્રહ-ગૃહ), કેષ્ઠાગાર(ખાદ્ય-પદાર્થોનું ગદામ) વગેરેનાં નિર્માણ અને જાળવણી એના હસ્તક હતાં. આપત્તિ સમયે કામ લાગે એ માટે મૃત્યુદંડ પામેલા કેદીએ દ્વારા એ યુવનિધિ (સ્થાયી કેશગૃહ – જેમાંથી દર વખતે ખર્ચ ન કરાય)નું દેશના મધ્યભાગમાં નિર્માણ કરાવતો. એણે વિશેષજ્ઞોની સહાયથી કક્કાગારમાં ઉપયોગી હોય તેવી (રત્ન ચંદન વસ્ત્ર કાષ્ઠ ચમે વાંસ વગેરે) વસ્તુઓને સંગ્રહ કરવાનું જરૂરી મનાતું. ચેરનિગ્રહ લાંચરુશવતનાબૂદી, રાજધનનું અપહરણ રોકવું, અને ત્પાદન અને વેપારી વસ્તુઓના ઉત્પાદનમાં વૃદ્ધિ કડક કરવસૂલાત તથા રાજયનાં વિવિધ ખાતાઓ દ્વારા થતી આવક વગેરે દ્વારા સતત કેશવૃદ્ધિ થતી રહે એની કાળજી રાખવી પડતી એમ અર્થ૦ (૨૮)માં જણાવવામાં આવ્યું છે. એણે દેશવિદેશમાંથી થતી આવક, રાજ્યને ખર્ચ, સિલક વગેરેની માહિતી રાખવા સાથે છેલ્લાં સે વર્ષની આવકની વિગતે પણ સદા તૈયાર રાખવી પડતી એમ અર્થ૦ (૨૬) જણાવે છે.
નાગરિક : અર્થ (૨/૩૬) અનુસાર જનપદમાં જે સ્થાન સમાહર્તાનું હતું તે નગર કે દુર્ગમાં ‘નાગરિકનું હતું. નગરના વહીવટ માટે નગરના ચાર વિભાગ પાડી એના પર નિમાયેલા સ્થાનિક નામના અને અનેક ગેપ' નામના અધિકારીઓની મદથી એ પિતાની ફરજ બજાવતે ગુપ્તચરોની મદદથી વ્યક્તિઓની માહિતી મેળવો. એ નદી-કૂવા વગેરે જળાશય, ગુપ્ત માર્ગો, પ્રાકાર (દુગ-દીવાલે) તથા અન્ય રક્ષા-સાધનની દેખરેખ રાખતો. કાંગલેનું માનવું છે કે સંભવત: રાજવહીવટના શાસ્ત્રમાં નાગરિકોને ખ્યાલ પરવતી છે.
અંતેશિક : રાજાના અંગરક્ષકને અધ્યક્ષ અને શિક તરીકે ઓળખાતા. અર્થ (1/૨૧) અનુસાર એના હસ્તક એક સૌન્ય હતું. એનું કાર્ય રાજા અને અંતઃપુરનું રક્ષણ કરવાનું હતું.
દીવારિક : અર્થશાસ્ત્રમાં દૌવારિકને અર્થ દ્વારપાલ થતું નથી. એ રાજમહેલની સુરક્ષા સાથે જોડાયેલા કર્મચારીઓને અધ્યક્ષ હતા. દવારિક અને અંતશિકની ફરજ વિશે ચેકસ વિગતે મળતી નથી, પરંતુ એ રાજાના ખૂબ વિશ્વાસ રાજસેવકે હેવાનું અર્થ (૫/૬) અનુસાર જણાય છે. અહીં એમ જણાવવામાં આવ્યું છે કે રાજા પર કોઈ વિપત્તિ આવી પડે એવા સંજોગોમાં દૌવારિક અને અંત શિક દ્વારા રાજા દ્વારા કરાવાતાં બધાં કામ કરાવવામાં આવતાં. અમાત્ય વગેરેની સંમતિથી એઓ રાજાના અપકારીઓ પર કોપ અથવા અનુગ્રહ કરતા અને ઉપકારીઓ પર પ્રસન્નતા દર્શાવતા.
દુર્ગપાલ અને અતપાલ : રાજ્યના આંતરિક ભાગમાં આવેલા દુર્ગોને પ્રધાન અધિકારી દુર્ગપાલ કહેવાતા, જ્યારે સીમાંત પ્રદેશના ખાસ અધિકારી અંતિપાલ તરીકે ઓળખાતા. એ રાજ્યની પ્રવેશીઓ સાચવતા, અન્ય રાજ્યના નાગરિક અને માલ પર દેખરેખ રાખતા.
આ ઉપરાંત કારખાનાંઓ પર દેખરેખ માટે કતિક, જંગલ તથા વિચરતી જાતિઓ પર દેખરેખ રાખવા “આટવિક, આય-વ્યયાધ્યક્ષ, પરવ્યાવહારિક(દીવાની ન્યાયાલયે મુખ્ય ન્યાયાધીશ) તથા પ્રદેષ્ટા(ક્રિમિનલ ન્યાયાલયને મુખ્ય ન્યાયાધીશ) જેવા અધિકારીઓ પણ પોતાની ફરજો બજાવતા હતા, ડિસેમ્બર ૧૯૯૩
પિથિક
For Private and Personal Use Only
