________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કૌટિલ્યકાલીન શાસનવ્યયવસ્થા
ડો. કાંતિલાલ રા. દવે
ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યાંના રાજનૈતિક જીવનના પથપ્રદર્શીક આચાય વિષ્ણુગુપ્ત ચાજીનું સ્થાન પ્રાચીન ભારતવર્ષના રાજનીતિજ્ઞોની શુ'ખલામાં મુક્તાહારની મધ્યમાં શાભાયમાન મધ્યમણિ-સમાન છે. એમણે તત્કાલીન રાજનીતિને પ્રભાવિત કરવા માટે અને ભવિષ્યની પેઢીઓના મા॰દશÖન માટે કૌટિલીય અર્થશાસ્ત્ર' નામના રાજનીતિના શ્રેષ્ઠ ગ્રંથની રચના કરી છે અને પોતાની એ અતુલનીય અદ્ભુત કૃતિના કારણે ઇતિહાસમાં પણ રાજનીતિના ફ્રિ અને અતિમ વિદ્વાન હોવાનુ ગૌરવ પ્રાપ્ત કર્યુ છે. ૨ ઈસ્વી સન પૂર્વે ચોથી શતાબ્દીના અંતિમ કાલખંડમાં લખાયેલા મનાતા આ ગ્રંથનાં પંદર અધિકરણા અને દાઢમા અધ્યાયમાં સમાયેલાં છ હાર સૂત્રામાં કૌટિલ્યે. જાણે કે રાજનીતિના સાગર ગાગરમાં સમાવી દીધા છે. રાજનીતિને સ્પ`તાં તમામ પાસાં સાંગપાંગ નિરૂપણ કરતા આ ગ્રંથમાં તત્કાલીન રાજત'ત્રનુ` અત્યંત ઝષ્ણવટભર્યુ'' અને વિગતવાર આલેખન કરવમાં આવેલુ છે.
કૌટિલ્યકાલીન શાસનવ્યવસ્થામાં રાજાનુ સ્થાન સર્વોપરિ અને કેંદ્રસ્થાનીય હતુ`. રાજ્યસત્તાના એ મુખ્ય સૂત્રધાર હતા. અ'શાસ્ત્ર (૮/૧)માં સ્વામી – અમાત્યાદિ સપ્ત – પ્રકૃતિમાં પણ એને ‘ફ્રૂટસ્થાનીય’ માનવામાં આવ્યે છે.
અર્થાંશાસ્ત્ર (૬/૧)માં રાજાની ગુણસ'પત્તિને ઉલ્લેખ કરી જણાવવામાં આવ્યુ` છે કે રાજા મહાન કુલીનતા આદિ સાળ આભિગામિક (આંતરિક) ગુણી, શ્રવણુ-ગ્રહણાદિ આઠ પ્રનાગુણા, શૌય'-અમર્યાદિ ચાર ઉત્સાહગુણો અને વાગ્મિતા પ્રગભતા વગેરે ત્રીસેક જેટલા આત્મસ'પદ્ ગુાથી યુક્ત હોવા જોઇએ. અહી સ્વામી ઉપરાંતનાં રાજ્યનાં અન્ય સાત અંગે (સ પદ્)નું પણ નિરૂપણુ પ્રાપ્ત થાય છે. અથ૦ (૧/૮–૧૦)માં અમાત્ય—સ'પદ્ અને (૬/૧)માં જનપદસ'પદ્ દુ^સંપદ્ કાશ-સ'પદ્ દંડસ પદ્ દુ་-સપ ૢ તથા મિત્રસ'પદ્ વિશેની વિગતા પ્રાપ્ત થાય છે. આ બધી ચર્ચાના અંતે એમ જણાવવામાં આવ્યુ છે કે શત્રુ-સ ંપદ્ સિવાયની જે સાત સપદ્ છે તે પોતપોતાના ગુણોથી યુક્ત થઈને એકબીજીની અંગભૂત બનીને રાજા અને રાજાના હિતમાં કાર્ય કરે તેને ‘રાજસ'પ ્' કહેવામાં આવે છે. આ રાજસ પી યુક્ત રાજાએ રાષ્ટ્રકક્ષા અને રાષ્ટ્રકથાણુ માટે સદા સતર્ક રહી પ્રજાનાં યોગક્ષેમ માટે સતત પ્રયત્નશીક્ષ રહેવુ જોઇ એ.
હા, રાજા આ તમામ જવાબદારીએ એકલે હાથે વહન કરી શકે નહિ. કોટિલીય અર્થાંશાઅ(૧૭)માં જણાવે છે કે જેવી રીતે રથનું એક ચક્ર ખીજા ચક્રની મદ્દ વિના રથને ચલાવી ન શકે તેવી જ રીતે રાજાને પણ અમાત્ય-આદિ બીજાં ચક્રોની આવશ્યકતા રહે છે. અ`શાસ્ત્રમાં આવા અનેક પ્રકારના રાજસેઢા, એમની યોગ્યતા તેમ કબ્યાનુ` વિગતઝ્યુર નિરૂપણું પ્રાપ્ત થાય છે.
કૌટિલ્થના સમયમાં આવા રાજસેવકા પૈકી પ્રધાન મંત્રી અને અન્ય મંત્રીએ તથા પુરાહિત વગેરે રાજાને સલાહ આપવાનું કાર્યાં કરતા હતા, જ્યારે બાકીના રાજસેવકો રાજાને રાજ્યવહીવટમાં પ્રત્યક્ષ રીતે સહાયરૂપ બનતા હતા.
પ્રધાનમ`ત્રી : કૌટિલ્યકાલીન શાસનત ંત્રમાં પ્રધાનમત્રી સર્વોચ્ચ પદાધિકારી હતો. એ મત્રીપરિષદના અધ્યક્ષ તરીકે કાર્ય કરતા. અમાત્યાની નિયુક્તિ, ગુપ્તચરોની પસંદગી અને નિમણૂક, વિદેશા સાથેના રાજનૈતિક સબંધા તથા રાજદૂતોની નિયુક્તિ વગેરે બાબતોમાં એ રાજાને સલાહ આપતા.
૨૨]
ડિસેમ્બર/૧૯૯૩
[પથિક
For Private and Personal Use Only
