________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(૨) મહારાજા ભાવસિંહજી ઉત્તમ ચારિત્ર્યવાન હોઈ ચોરી કરનાર, દારૂ પીનાર અને વ્યભિચાર સેવનાર ઉપર બહુ કરડી નજર રાખતા અને આ પ્રકારનો ગુનો કરનાર ગમે તેવા ચમરબંધીને પણ શિક્ષા કરતાં અચકાતા નહિ મુખ્ય અધિકારીઓને એએ હમેશ્નાં મુલાકાત આપતા. ડિસ્ટ્રિકટમાં નીકળતા ત્યારે મહાલેના વહીવટદાર, થાણદાર અને ફેજદાર જેવા અધિકારીઓને વારંવાર બોલાવી લેકેનાં સુખદુઃખની વાતે પૂછતા. મહાજનના આગેવાનોને પણ ખાનગી મુલાકાતે આપી નાની-મોટી વાતથી વાકેફ રહેતા. શિકારની સહેલગાહે નીકળતા ત્યારે ગામડાંના ખેડૂતે તથા અન્ય વર્ગના લેકની સાથે ખૂબ જ હળતા-મળતા અને એનાં સુખદુઃખની વાત સાંભળતા. આ પ્રકારના વર્તન અને વ્યવહારથી મહારાજા ભાવસિંહજી સમાજના દરેક વર્ગના લેકીને પ્રેમ સંપાલિ કરી શકયા હતા. તમામ સ્તરના લકોને સર્વાગી ઉત્કર્ષ થાય એ માટે જ એ પ્રયત્નશીલ રહેતા એએના આ વલણે લેકજાગૃતિ ઊભી કરવામાં પાયાની ભૂમિકા ભજવી હતી.
(૩) ઈ. સ. ૧૯૦૫ પછી મહારાણી નંદકુવરબાએ પણ ભાવનગર રાજ્યમાં સામાજિક જાગરૂકતા કેળવવા પ્રશસ્ય પ્રયાસ કર્યા હતા. સુઘડ ચારિત્રય, આધુનિકતા અને વિવિધતા તેમજ ઉચ્ચ મૂલ્યોને યોગ્ય સમન્વય સાધવા સ્ત્રી કલ્યાણ અને ઉત્કર્ષનાં કેટલાંય કાર્યોમાં એઓ યશભાગી બની રહ્યાં હતાં. ઈ. સ. ૧૯૧૩-૧૪ માં એમના પ્રયાસેથી ગુજરાત-હિંદુ સ્ત્રી મંડળની એક શાખા ભાવનગરમાં
સ્થાપવામાં આવી. આ મંડળ દ્વારા પ્રૌઢ અને નિરક્ષર બહેનેને અક્ષરજ્ઞાન, મહિલાઉદ્યોગ, પુસ્તકાલય, ઉત્સવ, મેળાવડા વગેરે પ્રવૃત્તિઓ શરૂ થતાં સ્ત્રી સમાજમાં ચેતના અને જાગૃતિ આવ્યાં; જેકે મહારાણી નંદકુંવરબાના અવસાન પછી આ પ્રવૃત્તિઓ ઘણી જ મંદ પડી ગઈ - ૧૯૫૪-૫૫ માં ભાવનગર શહેરમાં શરૂ થયેલ રેડક્રોસની વિવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં મહારાણી નંદકુંવરબાએ નિષ્ઠાપૂર્વકને રસ દાખવ્યો હતે. શીતળા મેલેરિયા અને અન્ય ચેપીરોગ, સાતમના દિવસે ટાઢું ખાવાની પ્રથા વગેરે સામે જેહાદ અને લોકજાગૃતિ કેળવવામાં સંસ્થાના પ્રણેતા શ્રી ફરામજીભાઈ કેચ-બિલ્ડરના નેજા તળે રેડક્રોસ સોસાયટીએ મહત્ત્વનું કાર્ય કર્યું હતું.
ભાવનગર શહેર અને રાજ્યની સ્ત્રીઓની પ્રસૂતિના સમયે ચગ્ય સારવાર અને સારી માવજત મળી રહે એવા શુભ હેતુથી ફેબ્રુઆરી, ૧૯૧૬ માં મુંબઈ પ્રાંતના ગવર્નર લોર્ડ વિલિંગ્ડનના હસ્તે “ગોપનાથ મેટર્નિટી હોસ્પિટલ નામનું પ્રસુતિગૃહ ખુલ્લું મૂકવામાં આવ્યું. આ જ મહિનામાં અનાથ અને નિરાધાર બાળક માટે “નંદકુંવરબા એનેજ' નામની સંસ્થા શરૂ કરવામાં આવી. ઈ. સ. ૧૯૧૬ના માર્ચ મહિનામાં સ્ત્રી-આરોગ્ય સંસ્થાની સ્થાપના કરવામાં આવી. આ ઉપરાંત મહારાણી નંદકુંવરબાએ રાજપૂત સ્ત્રી-સમાજ રૂઢિઓ કુરિવાજે વહે અને અંધશ્રદ્ધા જેવાં દૂષણોમાંથી મુક્ત થાય તેમજ રાજપૂત કન્યા કેળવણીનાં મૂલ્ય ધરાવતી થાય, એ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે એવા હેતુસર ઉદાર સખાવતથી “શ્રીનંદકુવરબા રાજપૂત કુમારિકા ઝનાના બેડિગ વિદ્યાલયની સ્થાપના કરવામાં આવી. શહેરની મધ્યમાં રાજપૂત જ્ઞાતિના વિદ્યાર્થીઓ માટે “શ્રીનંદકુંવરબા રાજપૂત વિદ્યાલયની પણ સ્થાપના કરવામાં આવી. આ સંસ્થાઓના દરેક પ્રકારે ઉન્નતિ અને વિકાસ થાય એ માટે એઓ ખાસ કાળજી અને લક્ષ આપતાં હતાં.
ભાવનગર વેર હોસ્પિટલ'. બ્રિટિશ અને હિંદી વિક્રમ' નામનું અઠવાડિક પત્ર, વિક્રમનું બચુ નામનું પોસ્ટકાર્ડ “શ્રીમહારાણું નંદકુંવરબા વર લેન લેટરી’, ‘જાયન્ટ લક્કી બેગ નામના નાણાકીય અધિકૃત પત્ર વગેરે પ્રવૃત્તિઓ સાથે ઘનિષ્ઠ રીતે સંકળાયેલાં હતાં મહારાણ નંદકુંવરબાએ “લેડી વિલિંગ્ડન મેરિયલ ફંડમાં રૂ. એક લાખનું દાન આપ્યું હતું. કન્યાઓને સંગીતશિક્ષણ ડિસેમ્બર ૧૯૯૩
[પથિક
For Private and Personal Use Only
