________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માટે ઉપયોગી એવું સંગીત બાળપથી પુસ્તક તૈયાર કરાવ્યું છે
મહારાણું નદકુંવરબા સ્ત્રી સમાજનાં દૂષણને દૂર કરવા હમેશા પ્રયત્નશીલ રહ્યાં હતાં ભાવનગર રાજ્યમાંથી સ્ત્રીઓ માટેની ઘૂંઘટ કે પડદાની પ્રથાને અંત લાવવા એઓએ પ્રયાસ કર્યા હતા. એક મેળાવડામાં અધ્યક્ષસ્થાનેથી બેલતાં એમણે કહ્યું હતું કે “સ્ત્રીઓ, તમે પડદે છોડો, પરંતુ તમારી મર્યાદાને ત્યાગ કરશે નહિ લાજ કાઢવાનું છેડી દેજે, એમાં વાંધો નથી, પરંતુ હિંદુ સ્ત્રીઓની શેભારૂપ લજજાને કિમતી વસ્તુ તરીકે સંઘરી રાખજો.”૧૦
આમ મહારાણ નંદકુવરબાના પ્રયાસોથી ૨૦ મી સદીના પ્રારંભિક દાયકામાં ભાવનગર રાજ્યમાં પ્રીશ્કેળવણી અને એના ઉર્ષ માટેના જે પ્રયાસો થયા તેનાથી સ્ત્રીઓના સામાજિક દરજજામાં જબરું પરિવર્તન આવ્યું, સીસમાજ આધુનિક અને પ્રગતિશીલ બાજે, મહારાણું નંદકુંવરબાના આ માટેના પ્રયાસે, એમની ઉદાર સખાવત અને સમાજપરિવર્તન માટેની ધગશ વગેરેથી પ્રભાવિત થઈને બ્રિટિશ સરકારે એમને ઈ. સ ૧૧૧ માં “ક્રાઉન એફ ઈન્ડિયા ) અને ઈ. સ. ૧૯૧૭ માં કેસર-એ-હિંદના માનવતા ઈલકાબ આપ્યા હતા. શક્તિનું આ એક અદકેરું સંમાન હતું. - (૪) ઈ. સ. ૧૮૯૬ માં મુંબઈમાં મરકી(બ્યુબોનિક પ્લેગ)ને ભયંકર રોગચાળો ફાટી નીકળે તેમાંથી બચવા લેકેની નાસભાગ શરૂ થઈ. મુંબઈમાં વસતા સૌરાષ્ટ્રવાસીઓ પિતાના વતનમાં ઊતરી આવ્યા. મુંબઈથી સ્થળાંતર કરી આવેલા લકથી બે-ત્રણું વર્ષ સુધી તે શહેર અને ગામડાંઓ ભરચક રહેવા લાગ્યાં, જેણે ગામડાંના શાંત અને સ્થિર સમાજજીવનમાં વમળ પેદા કયાં; જેમ કે કામચલાઉ વસ્તી-વધારાથી ખાઘ-ખેરાકી શાકભાજી તથા પરચૂરણ વેપારીઓ અને ઘી દૂધવાળાઓને ધ ખૂબ જ સારો ચાલે. આ ઉપરાંત મુંબઈગરાઓના સહવાસથી ગામડાંઓમાં ચા તથા બીડીને પ્રચાર ખૂબ જ વધી ગયે. ઉદ્યોગી મજૂર અને ઉભડિયા વર્ગના લોકોને હેકાની ખટપટને બદલે બીડી વધુ પસંદ પડી ગઈ. અલબત્ત, કાઠી–ગરાસિયાઓ તે જૂની રીત-રસમ મુજબ ચરે બેસીને અફીણના કસુંબા પી હાકા જ પીતા હતા.
ઓગસ્ટ, ૧૯૦૩ માં પ્લેગને ઉપદ્રવ ખુદ ભાવનગર રાજ્યને ભરખી ગયે. આ ઉપદ્રવમાં ભાવનગર શહેરની ૩,૨૨૧ સહિત સમગ્ર રાજ્યની કુલ ૪,૪૨૦ વ્યક્તિએનાં મૃત્યુ થયાં, જેણે સામાજિક ગતિવિધિઓમાં ખળભળાટ મચાવી મૂક્યો.
૨૦ મી સદીના પ્રારંભે પહેરવેશમાં પરિવર્તન આવ્યું. આંટીદાર નવધરા પાઘડીને બદલે સાફ બંધાવા લાગ્યા અને કમર પર પછડી બાંધવાની પ્રથા લગભગ બંધ થઈ ગઈ. માત્ર દરબાર ભરાવાના કે એવા કોઈ ખાસ પ્રસંગે જ જરીના બુટ્ટાવાળી પછેડી બાંધવામાં આવતી હતી. રાજા તાલુકદાર અને ગરાસિયા અધિકારીઓને ચાલુ પિશાક પગે ચપોચપ થતી સફેદ ચેરણી, ઉપર બાલાબંધી કેડિયું અને માથે સાફ, એ પ્રકારને હતું. આ સમયથી હંમેશાં સાથે તલવાર રાખવાની જે વર્ષો જૂની પ્રથા હતી તે બંધ થઈ ખુદ મહારાજ પિતે પણ સેટી કે હન્ટર રાખતા. શિકારની સહેલગાહ સમયના પિશાકમાં ટૂંકાં પાટલુન મેજ બૂટ હાફટ અને માથે યુરોપિયન હેટ વગેરેનો સમાવેશ થતે હતો. મુત્સદ્દી વર્ગમાંથી નાગરશાહી પાઘડીએ લગભગ વિદાય લીધી, હવે રેશમી સાફા બાંધવાનો રિવાજ શરૂ થશે.
(૫) ઈ. સ. ૧૯૦૦ના છપ્પનિયા દુકાળે લોકજીવન ઉપર ઊંડી અસર કરી. દુકાળ, સતત નબળાં વર્ષો વગેરેથી ગ્રામીણ પ્રજા નિસ્તેજ નિરુત્સાહ અને ભીરુ બની. ખેતી અને વેપારધંધા ઠપ થઈ પથિક]
ડિસેમ્બર, ૧૯૯૩
For Private and Personal Use Only
