________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કચ્છનું પ્રાચીન કેચ-મંદિર
' શ્રી ઠાકરસી પુ. કંસારા પાંચેક વર્ષ પૂર્વે હુ “કચ્છઃ ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિ" નામે કચ્છ દેશ વિશે ઇતિહાસ તથા પુરાતત્ત્વક્ષેત્રે સંક્ષેપમાં માહિતી આપતી મારી પુસ્તિકા (પ્રકાશક પથિક કાર્યાલય-અમદાવાદ, સન ૧૯૯૦) લખી રહ્યો હતો ત્યારે વિખ્યાત ભારતીય સંશોધક તથા કલા-વિવેચક શ્રી ક્લમ્બર શિવરામ મૂતિને ભારતના. કલાત્મક તરણીથી ભતા ભવ્ય સ્થાપત્યના ફેટા તથા માહિતીમભર દળદાર ગ્રંથ “Art of India” જેવાની તક મળી. આ ગ્રંથમાં ભારત વર્ષમાંના જુદા જુદા પ્રદેશનાં પ્રાચીન-અર્વાચીન વિખ્યાત સ્થાપત્યનાં વર્ણન સાથે વલભીના મૈત્રકોના શાસન દરમ્યાન (સન ૪૫-૭૮૮ અરસો) ગુજરાતમાં શામળાજી કેટયર્ક કારવણુ તથા રોડાનાં મંદિરે અને ખાંભાની ગુફા વગેરેનું સર્જન થયેલ હેવા તથા સેલંકીઓના શાસને (સન ૯૪૬-૧૧૯૭ અરસ) દરમ્યાન ગુજરાતમાં સોમનાથ સિદ્ધપુર મેઢા આબુ વડનગર તથા મેઈન રોનાર કોતરણીયુક્ત સ્થાપત્ય તથા શિ વગેરેનું સર્જન થયેલ હેવાનું જણાયેલ છે,
મૈત્રકેના શાસન-અમલમાં બંધાયેલ ગણાતા કેટવર્કના મંદિર વિશે આ ગ્રંથમાં સ્પષ્ટ વિગતવાર માહિતી આપેલ નથી, આ મંદિર કચ્છમાં હબાય ડુંગરની ગોદમાં અને નજીકના કંટાય ગામ તથા અણગેરગઢ નામના પુરાતન કિલ્લાની અંદર આવેલ “કેટયનું પ્રાચીન સૂર્યમંદિર' તરીકે ઓળખાવાનું (હાલ નષ્ટ) સ્થાનક હેવાની કેટલાક વિદ્વાની માન્યતા છે. કેટયને અર્થ “કેટિ સૂર્ય” એ થાય છે. ભારતવર્ષમાં એરિસ્સા રાજ્યમાં પૂર્વ પ્રદેશોમાં આવું બીજુ સૂર્યમંદિર કણકનું આવેલ છે, જે વિશ્વવિખ્યાત છે. વિશેષમાં કાશમીરમાં સન ૭૫૦ અરસામાં બંધાયેલ કહેવાનું “માતડ'નું સૂર્યમંદિર (હાલ નષ્ટ, પણ અવશેષ ધરાવતું) ગિઝનીના મહમદે તેડેલ હેવાનું મનાય છે,
કચ્છમાં કેટલા' તથા કાટડી” નામનાં ગામ છે, પણ એ નામે કેટ-કિલે સૂચવે છે, કંટાય” (કે કટાઈ) શબ્દ કોટકની વધુ નજીક છે. કચ્છમાં કેટાયનું સૂર્યમંદિર' કહેવાય છે, એવું સૌરાષ્ટ્રમાં જામનગર જિલ્લામાં વરતુ નદીના ઉત્તર કાંઠે નાની ગોપનું (પ મી સદીનું ભગ્નાવશિષ્ટ) સૂર્ય મંદિર અને જૂનાગઢ જિલ્લામાં પ્રભાસ પાટણના ત્રિવેણીના ઉત્તરકાંઠે ભાવશિષ્ટ (ઉત્તર સેલંકીકાલનું) સૂર્યમંદિર જોવા મળે છે. તળ ગુજરાતમાં મહુડીનું સૂર્યમંદિર બહુ જાણીતું અને પુરાતન હોવાનું જણાતું નથી. હા, એક સૂર્યમંદિર પૂર્વમાં થોડે દૂર સાબરમતીના પશ્ચિમ કાંઠે એક ભગ્નાવશિષ્ટ છે, જે સેલંકીકાલનું જણાય છે, જ્યારે કચ્છમાં આવેલ કેટયનાં પુરાનન સૂર્યમંદિર વિશે” લગભગ એકથી વધારે વર્ષો પૂર્વ વિદ્વાન અંગ્રેજ ઈતિહાસકાર તથા સંશોધક શ્રી જેમ્સ બરગેસે કરછમાં હબાય ડગરની ગોદમાં આવેલ કે ટાયન' ભન મદિર એ પ્રાચીન સૂર્યમંદિર હેવાનું પોતાના કછ તથા કાઠિયાવાડના ઈતિહાસના સુપ્રસિદ્ધ ગ્રંથમાં દર્શાવેલ છે. ગુજરાતના વિદ્વાન ઇતિહાસલેખકે છે. (.) કે. કા. શાસ્ત્રી તથા શ્રી રામસિંહજી રાઠોડે પિતાના ગ્રંથમાં તથા વિદ્વાન લેખક શ્રી કંચનપ્રસાદ છાયાએ એક લેખમાં હબાયની ગોદમાં આવેલ પુરાતન મંદિર (હાલ મૂર્તિ વિનાનું) હોવાનું જણાવેલ છે. અત્યારે એ મદિર અસ્તિત્વ ધરાવતું દેખાતું કહેવાનું શિવમંદિર છે તે જ હતું કે પ્રાચીન સૂર્યમંદિર ભૂકંપથી કે જર્જરિત થતાં તુટી ગયેલ તેના રડવા-ખથા અવશેષે જ માત્ર ત્યાં છે એ સ્પષ્ટ નથી. શ્રી બરગેસ આ સ્થળે ચાર મંદિર હોવાનું જણાવે છે તેથી એ ચાર પૈકીનું અત્યારનું કહેવાનું શિવમંદિર તરીકે ઓળખાવાનું
[અનુસંધાન પાન ૪ ઉપર ] ડિસેમ્બર/
૧૩ • પિથિક
For Private and Personal Use Only
