Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Prof. R. T. Sarilia
સ્વ. માનસંગજી બારડ સ્મારક ટ્રસ્ટ સંચાલિત
તંત્રી-મંડળ :
EMOS
વર્ષ ૩૩ મું અંક ૩ જે સં. ર૦૫૦
ડે. કે. કા. શાસ્ત્રી ડ, ના, કે. ભટ્ટી ડે, સો, ભારતીબહેન
કાર્તિક
સન ૧૯૯૩ ડિસેમ્બર
શેલત
'[ ઇતિહાસ-પુરાતત્ત્વનું એક માત્ર ગુજરાતી માસિક ]
આદ્ય તંત્રીઃ સ્વ, માનસંગજી બારડ
દીપોત્સ વાંક-પતિ
છે કે
કોઈ
એક ઐતિહાસિક ગાખ
For Private and Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ ટાઈટલ પાન ૨ જાનું ચાલુ)
અતિથિવિશેષ ડો. રમણલાલ ન. મહેતાએ “ભારણિકા'નું વિમોચન કરતાં જણાવ્યું કે “ઇતિહાસના સંશોધનમાં મૌખિક લિખિત અને પુરાતત્વીય સાધનને ઉપયોગ થાય છે ઈતિહાસ સમાજને સ્થિર રાખે છે. જેને આગળ વધવું છે તેને માટે ઈતિહાસનું જ્ઞાન જરૂરી છે. આ સ્મરણિકામાં જૂનાગઢના ઇતિહાસને લગતા વિવિધ લેખોનો સમાવેશ થયે હતા. ઘણાં વર્ષો પછી આ જ્ઞાનસત્ર પ્રસંગે ખાસ સ્મરણિકા પ્રસિદ્ધ થઈ હતી, એ માટે આજકાને ધન્યવાદ આપવા જોઈએ.
સૌરાષ્ટ્ર-કચ્છ ઈતિહાસ પરિષદના સ્થાપક અને એના પ્રથમ પ્રમુખ શ્રી શંભુપ્રસાદ હ. દેસાઈએ પ્રાસંગિક પ્રવચનમાં જણાવ્યું કે ભારતના ઇતિહાસમાં જૂનાગઢ નેધપાત્ર ફાળો આપે છે. છેલ્લે છેલ્લે ૧૯૪૭-૪૮ માં પણ એણે ઇતિહાસ સર્જ્યો હતે. એમણે જૂનાગઢના ઇતિહાસની કેટલીક મહત્વની બાબતની ચર્ચા કરી. સૌરાષ્ટ્ર-કચ્છ ઈતિહાસ પરિષદના પ્રમુખ ડે. એસ. વી. જાનીએ “સૌરાષ્ટ્રના ઇતિહાસનાં સંશોધનક્ષેત્ર' શીર્ષકવાળા એમના મુકિત પ્રવચનમાં જણાવ્યું કે “આર્થિક ક્ષેત્રે જૂનાગઢ એ સૌરાષ્ટ્રનું મહત્વનું ગિર જંગલ ધરાવે છે. સૌરાષ્ટ્રનું એ સૌથી સમૃદ્ધ રાજ હતું. વહાણવટું મત્સ્ય તથા મીઠાના ઉદ્યોગ અહીં ખાસ વિકસ્યા હતા. ડે. ભગવાનલાલ ઇંદજી તથા વલ્લભજી હરિદત્ત આચાર્ય જેવા ભારતપ્રસિદ્ધ વિદ્વાને જૂનાગઢના જ વતની હતા. વિલ દુરાએ કહ્યું હતું કે જે નાગરિક પિતાના દેશને ઇતિહાસ જાણતો નથી તેને શિક્ષિત કહી શકાય નહિ. દર્શક પણ નોંધ્યું છે કે ઇતિહાસની સહાય વગર લેકશાહીમાં કઈ પણ માણસ સારો નાગરિક બની શકે નહિ.” અંતમાં, બહાઉદીન કેલેજના પ્રો. ડો. જે. પી. સેઢાએ આભારવિધિ કર્યો. સમગ્ર કાર્યક્રમનું સંચાલન શ્રી કિશોરસિંહ જાડેજાએ કર્યું હતું.
તા. ૬ ઠ્ઠીએ બપોરે તથા રાવે અને ૭ મીએ સવારે એમ ત્રણ બેઠકે નિબંધવાચન માટે ટાઉનહેલ પાસે આવેલ, ઉતારાના સ્થાન, મેઢવણિક વિદ્યાભવનમાં મળી હતી. આ બેઠકમાં વિદ્વાનોએ નિબનું વાચન કર્યું હતું :
(૧) છે. વાઈ. એમ. ચિતલવાલા – સૌરાષ્ટ્રમાં ચાલી રહેલાં પુરાતત્વીય સંશોધનની રૂપરેખા', (૨) ડો. આર.એન. મહેતા–પુરાતત્વીય સંશોધનનું મહત્વ', (૩) ડે. મુગટલાલ પ. બાવીસી – સૌરાષ્ટ્રનાં દેશી રાજ્યના અભ્યાસ માટેનાં સાધને', (૪) ર્ડો. પી. જી, કેરા–“રાષ્ટ્રિય ફલક પર ભાવનગર રાજ્ય— એતિહાસિક પરિપ્રેક્ષ્યમાં એક અજયન', (૫) . મકરન્દ મહેતા-કચ્છના શાહ સોદાગર સુંદરજી લવજી, (૬) ડે. શિરીન મહેતા – જૈન સાહિત્યમાં અકબર', (૭) ડે. એ. એમ. કિકાણી – ઉપરકેટમાં સંશોધનની શક્યતા અને આવશ્યકતા,' (૮) . જયસુખલાલ પી. સૌઢા-નવાબ મહાબતખાનને સમયમાં જૂનાગઢની કેળવણી', (૮) . કલ્પનાબહેન માણેક – સૌરાષ્ટ્રમાં સુધારાસળવળના પ્રણેતા મણિશંકર કિકાણી, (૧૦) છે. સત્યવત જોશી – કવિશ્રી નથુરામ સુંદરજી શુકલ, (૧૧) છે. એમ, જે. પરમાર –“રાણપુર વિસ્તારના મેલેસલામ મુસ્લિમેના રીતરિવાજો' (૧ર) છે. અશોક મહેતા–ભાવનગર રાજ્ય અને જોગીદાસ ખુમાણનું બહારવટું, (૧૩) એ. આર. એલ. ભાવસાર–સોલંકીકાલીન દ્વારશાખને ઉત્તરાંગ ભાગ', (૧૪) છે. અશ્વિન આર. પૂજાણી – રાષ્ટ્રમાં મુસ્લિમ સત્તાની સ્થાપના' (૧૫) પ્રો. જે. ડી. કણઝારિયા – સૌરાષ્ટ્રના અગ્રણી સ્વાતંત્ર સેનાની શિવાનંદજી', (૧૬) છે. અનસૂયાબહેન સેરઠિયા–સૌરાષ્ટ્રમાં પ્રાથમિક શિક્ષણને પ્રારંભ' (૧૭) દલપતભાઈ રાઠેડ– સૌરાષ્ટ્રના વાળા રાજપૂતો' (૧૮) પ્રભાતસિંહ બારડ
–“સરસ્વતી નદીને લુપ્ત પ્રવાહ, (૧૯) દુખત શુકલ—નાગઢ, ઇતિહાસ અને પુરાતત્વની દષ્ટિએ,’ (૨૦) નલિનભાઈ જોશી – દેશી રાજ્યના આંતરિક સંબ છે.' (૨૧) ગિરાબહેન ળકિયા મહિલા કાર્યકર
[ટાઇટલ પાન ૪ ઉપર ચાલુ)
For Private and Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
સૌરાષ્ટ્ર-કચ્છ ઈતિહાસ પરિષદનું નવમું જ્ઞાનસત્ર
છે. મુગટલાલ બાવીસી સૌરાષ્ટ્ર-કચ્છ ઈતિહાસ પરિષદના નવમાં જ્ઞાનસત્ર પ્રસંગે જૂનાગઢ મુકામે ઉપરકેટ વિકાસ સમિતિના આશ્રયે સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીના ઈતિહાસ-ભવનના વડા ડે. એસ. વી. જનીના પ્રમુખપદે તા. ૬ ઠ્ઠી નવેમ્બર ને શનિવારે શામળદાસ ગાંધી ટાઉનહોલમાં સવારે ૯-૩૦ વાગ્યે ઉદ્દઘાટન-બેઠકને આરંભ થયે, ઉદ્દઘાટક તરીકે યુનિવર્સિટીના કુલપતિ શ્રી જયેશભાઈ દેસાઈ, અતિથિવિશેષ તરીકે જાણીતા પુરાતત્વવિદ ડે. આર. એન. મહેતા તથા સ્વાગત સમિતિના પ્રમુખ તરીકે જૂનાગઢ જિલ્લાના કલેકટર શ્રી ગુરુપ્રસાદ મહાપાત્ર હતા. શરૂઆતમાં મંજરીબહેન જોળક્રિયાની પ્રાર્થના પછી મહેમાનોનું પુષ્પગુચ્છથી સંમાન કરવામાં આવ્યું. જૂનાગઢના મ્યુઝિયમના ક્યુરેટર તથા ઉપરકોટ વિકાસ સમિતિના સભ્ય સચિવ શ્રી રાજરત્ન ગણવામીએ યજમાન સંસ્થાને પરિચય આપે હતે. સૌરાષ્ટ્ર-કચ્છ ઈતિહાસ પરિષદના મંત્રી ર્ડો. અનિલ એમ. કિકાણીએ પરિષદની પ્રવૃત્તિઓ તથા પ્રગતિને વિસ્તૃત ખ્યાલ આવે. જૂનાગઢની બહાઉદ્દીન લેિજના કાર્યકારી આચાર્ય શ્રી યોગેંદ્ર પુ. દેસાઈએ મહેમાનોને પરિચય આપ્યો. સૌ. ક. ઈતિહાસ પરિષદના બીજા મંત્રી ડે, મુગટલાલ પી. બાવીસીએ આ પ્રસંગે આવેલા શુભેચ્છા-સંદેશાઓનું વાચન કર્યું, જેમાં ભાવનગર યુનિવર્સિટીના કુલપતિ શ્રી ગાયત્રીપ્રસાદ છે. ભટ્ટ, ગુજરાત કૃષિ યુનિવર્સિટીના કુલપતિ શ્રી ગેવિંદભાઈ શેખડા, જાતિ વિકાને ડો. ઝિયાઉદ્દીન દેસાઈ, પુષ્કરભાઈ ગોકાણુ, સૌરાષ્ટ્ર યુનિ.ના કુલસચિવ શ્રી જે. એમ. ઉદાણી, ડે. જિતેન્દ્ર કે. દવે, ભારતીબહેન શંભુભાઈ દેસાઈ, કે. એમ. જે. પંડયા, પ્રાણગિરિ ગોસ્વામી, નીતિનભાઈ દવે વગેરેના સંદેશાઓને સમાવેશ થતો હતો.
દીપ પ્રગટાવી જ્ઞાનસત્રનું ઉદ્ઘાટન કુલપતિ શ્રી જયેશભાઈ દેસાઈએ કરતાં જણાવ્યું કે “જૂનાગઢ જિલ્લે પુરાતત્વના અવશેષથી ભરેલું છે. પ્રાદેશિક ઈતિહાસને પણ યુનિ. ના અભ્યાસક્રમમાં સામેલ કર જોઈએ. ઇતિહાસને વિદ્યાર્થીઓને સંસ્કૃત ફારસી અને પાલી-પ્રાકૃત ભાષાઓનું પણ અધ્યયન કરાવવું જોઇએ, જેથી એઓ એ ભાષાઓના અભિલેખે અને ગ્રંથને અભ્યાસ કરી શકે. વધુમાં ઇતિહાસનાં પુસ્તક પ્રજા સમક્ષ પહોંચાડવાની પણ ચીવટ રાખવી જોઈએ. પૂર્વ-પશ્ચિમની સંસ્કૃતિઓ જુદી છે એમ ન કહેતાં માનવ સ્કૃતિ એક માત્ર છે એવા અભિગમથી આપણે આગળ વધવું જોઈએ. સૌરાષ્ટ્રમાં સુલભ ખનીજોના વિકાસ માટે પણ એક અલગ સંસ્થાની સ્થાપના કરવી જોઈએ.” વગેરે.
સ્વાગત પ્રમુખ અને જૂનાગઢ જિલ્લાના કલેક્ટર શ્રી ગુરુપ્રસાદ મહાપાત્ર આ જ્ઞાનસત્ર જૂનાગઢમાં જાય છે એ માટે આનંદ વ્યક્ત કર્યો અને જણાવ્યું કે “ઈતિહાસવિષયક સંશોધનને વધારે મહત્વ મળવું જોઈએ. જૂનાગઢ જિલ્લાના અવશે વિશે પણ વધારે સંશોધન થવું જરૂરી છે.
આ પછી ડે. મકરંદ મહેતાનું યુનિ. ગ્રાન્ટ કમિશન તરફથી પ્રોફેસર એમેરેટસ’નું માન મળવા માટે, ડે. જે. પી. સેઢા અને શ્રી શૈલેશ ધેડાનું જ્ઞાનસત્ર પ્રસંગે સંપાદિત કરેલી ‘સ્મરણિકા’ન સંપાદન માટે અને છે. એ. એમ. કિકાણી જૂનાગઢના ઇતિહાસ પર મહાનિબંધ લખતાં સૌ યુનિ. તરફથી પીએચ.ડી. ની ડિગ્રી મળવા માટે બહુમાન કરવામાં આવ્યું
[2.ઇટલ પાને ૩ ઉપર ચાલુ)
For Private and Personal Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આદ્ય તંત્રી સય. માનસજી બારડ તંત્રી-મંડળ () વાર્ષિક લવાજમ દેશમાં રૂ. ૩૦/ડો. કે. કા. શાસ્ત્રી () વિદેશમાં રૂ. ૧૧૧/-, છૂટક રૂ. ૪
૨. ડો. નાગજીભાઈ ભટ્ટી, ૩. ડે. ભારતીબહેન શેલત પથિક પ્રત્યેક અંગ્રેજી મહિનાની ૧૫મી તારીખે પ્રસિદ્ધ | વર્ષ ૩૩] કાર્તિક, સં. ૨૦૫૦ :ડિસેમ્બર, સન ૧૯૯૩ [અંક ૩ થાય છે. પછીના ૧૫ દિવસમાં અંક ન મળે તે સ્થાનિક પોસ્ટ ઑફિસમાં લિખિત ફરિયાદ કરવી
સી. ક. ઈતિ. પરિષદનું ૯મું જ્ઞાનસત્ર અને એની નકલ અમને મોકલવી.
ડે. મુગટલાલ બાવીસી મુખપૃષ્ઠ 2 • પથિક સર્વોપયેગી વિચાર
કચ્છ ઈતિહાસ પરિષદનું દ્વિતીય અધિવેશન શ્રી. અમેદ જેડી ૨ ભાવના અને જ્ઞાનનું માસિક છે. જીવનને ઊર્ધ્વગામી બનાવતાં
“મધમધતાં ફૂલડાં” (લgવાર્તા શ્રી. ચંદ્રકાંત ને. ભટ્ટ ૫
ક્રાંતિ ( , ) શ્રી. નવનીત વ્યાસ ૧૨ અભ્યાસપૂર્ણ અને શિષ્ટ મૌલિક | લખાણોને સ્વીકારવામાં આવે છે. |
શ્યામજી વર્માનું વસિયતનામું શ્રી. ધનજી ભાનુશાલી ૧૯ ૦ પ્રસિદ્ધ થઈ ગયેલી કૃતિને ફરી | કૌટિલ્યકાલીન શાસનવ્યવસ્થા
ડો. કાંતિલાલ દવે ૨૨ પ્રસિદ્ધ કરવા માટે ન મોકલવાની | ભાવનગર રાજ્યમાં સામાજિક ક્ષેત્રે લેખકે કાળજી રાખવી.
પરિવર્તન
ડો. પી. જી. કેરાટ રે કતિ સારા અક્ષરે શાહીથી| કચ્છનું પ્રાચીન કોટક—મંદિર અને કાગળની એક જ બાજુએ
શ્રી. ઠાકરસી પુ. કંસારા ૩૨ લખેલી હોવી જોઈએ. કૃતિમાં કેઈ અન્ય ભાષાનાં અવતરણ
વિનતિ મૂક્યાં હોય તો એને ગુજરાતી | વાર્ષિક ગ્રાહકોએ પોતાનું કે પિતાની સંસ્થા કલેજ યા તરજૂમે આપ જરૂરી છે.
શાળાનું લવાજમ રૂ. ૩૦/- હજી ન મોકલ્યું હોય તે સત્વર , કતિમાના વિચારોની| મ.ઓ.થી મોકલી આપવા હાર્દિક વિનંતિ. સરનામામાં ગોળ જવાબદારી લેખની રહેશે. વલમાં પહેલો અક ક્યા માસથી ગ્રાહક થયાનું કહે છે, - પથિકમાં પ્રસિદ્ધ થતી કૃતિ- એ માસ પહેલાં લવાજમ મળવું અભીષ્ટ છે. અગાઉનાં એના વિચાર–અભિપ્રાય સાથે | લવાજમ એક કે એકથી વધુ વર્ષોનાં બાકી છે તેઓ પણ સવેળા તશ્રી સહમત છે એમ ન સમઝવું.મોકલી આપવા કપા કરે અંક હાથમાં આવે એ ગળ
મેકલી આપવા કૃપા કરે, અંક હાથમાં આવે એ ગાળામાં લવાજમ • અસ્વીકૃત કૃતિ પાછી મેળવવાનું | મોક્લી આપનારે આવા વર્તુલને ધ્યાનમાં ન લેવા વિનંતિ. જરૂરી ટિકિટો આવી હશે તે
પથિક'ના આશ્રયદાતા રૂ. ૧૦૦૧/- થી અને આજીવન સહાયક તરત પરત કરાશે.
રૂ ૩૦૧/- થી થવાય છે. ભેટ તરીકે પણ રકમ સ્વીકારવામાં આવે ૦ નમૂનાને અંકની નકલ માટે ૪-૫૦ની ટિકિટ મેકલવી.
છે. સ્વ. શ્રી. માનસંગજીભાઈને અને “પથિકના ચાહકોને પયિક મ.ઓ. ડ્રાફટ પત્ર લેખ
કાર્યાલય’ના નામના મ.ઓ. કે ડ્રાફટથી મેકલી આપવા વિનંતિ.
આ છેલ્લી બે પ્રકારની તેમ રૂ. ૫૦ થી લઈ વધુ આવતી ભેટની પથિક કાર્યાલય, મધુવન | એલિસબ્રિજ, અમ.૩૮૦૦૦૧
રકમ અનામત જ રહે છે અને એનું માત્ર વ્યાજ જ વપરાય છે. એ સ્થળે મોકલે.
લવાજમ પૂરું થાય ત્યારે તરત મોકલવા વિનંતિ. પથિક]
ડિસેમ્બર ૧૯૯૩ -
For Private and Personal Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કચ્છ ઈતિહાસ પરિષદનું દ્વિતીય અધિવેશન
શ્રી, પ્રમેહ જેઠી કચ્છ ઈતિહાસ પરિષદનું દ્વિતીય અધિવેશન – કોઠારા તા. ૬/૭ નવેમ્બર, '૯૩ના રોજ ૧ ક. નાથા છાત્રાલયમાં યોજવામાં આવેલું હતું.
પ્રથમ દિવસે સભાની શરૂઆત પ્રાર્થનાથી થઈ. ત્યારબાદ અબડાસા તાલુકાના આગેવાન તથા માજી અધ્યક્ષ જિલ્લા પંચાયત કચ્છના શ્રી જેઠમલ મયારે પરિષદના સભ્યને આવકાર્યા અને કોઠારા મુખ્ય અધિવેશન યોજવા બદલ હર્ષની લાગણી જાહેર કરી તથા અબડાસા તાલુકાનો ટૂંકમાં પરિચય આપે.
આજના આ સમારંભના અતિથિવિશેષ શ્રી. કુંદનભાઈ ધોળકિયા-ગુજરાત વિધાનસભાના ભૂતપૂર્વ અધ્યક્ષે દીપ પ્રગટાવી સભાની શરૂઆત કરતાં જણાવ્યું કે ઈતિહાસ એ દંતકથા-કલ્પનાકથા નથી. ઇતિહાસમાં ઈમાનદારી હેવી જોઈએ. વતમાન ઇતિહાસની નોંધ થવી જોઈએ. ઇતિહાસની પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે થતી ટીકા પ્રત્યે ધ્યાન નહિ આપતાં પિતાના કાર્યમાં હિંમતથી આગળ વધવું જોઈએ. એમણે પરિષદની કાર્યવાહીને બિરદાવી પરિષદને સંશોધન કરવા માટે પ્રેરણા આપી હતી.
બાદમાં કાનજીભાઈ ધોળુએ હર્ષની લાગણી વ્યક્ત કરી પરિષની શુભેચ્છા ઇચ્છી હતી. શ્રી મેહનભાઈ શાહ, વાધુભા જાડેજા, મધુભાઈ ભટ્ટ અને પોરબંદર પુરાતત્વ સંશોધન મંડળ તરફથી આવેલ શુભેચ્છા-સંદરનું વાચન શ્રી નેણસી જાઠિયાએ કરેલું હતું. - પોરબંદરના શ્રી મોહનપુરીએ જણાવ્યું કે કચ્છ અને સૌરાષ્ટ્ર અલગ નથી. ભૌતિકતાને લઈને પ્રદેશ અલગ હતાં પરિષદની અલગ અલગ સ્થાપના કરવામાં આવેલ છે. કચ્છની ૫૦ ટકા વસ્તી સૌરાષ્ટ્રમાં છે અને સૌરાષ્ટ્રની વસ્તી કચ્છમાં છે. કચ્છમાં આવેલાં ગામનાં નામ પરથી પડેલ અટકોના લેકે, જેવા કે પ્રાથડિયા બેલા આયર વગેરે એમા મડળમાં જોવા મળે છે
પરિષદના ઉપપ્રમુખ શ્રી પ્રાણગિરિ ગેસ્વામીએ બહારથી આવેલા મહેમાને પ્રત્યે અહોભાવ વ્યક્ત કરી હર્ષની લાગણી અનુભવી હતી, આવેલ ભાઈઓનું સ્વાગત કરી પરિષદની કાર્યવાહીથી વાકેફ કર્યા હતા.'
બપરના 8 વાગ્યે બીજા સત્રમાં પરિષદ તરફથી જવામાં આવેલ નિંબધ સ્પર્ધાનું વાચન કરવામાં આવેલ હતું. ત્રણ વિષયે પર આવેલ પ્રથમ વિતીય વિજેતાઓએ પિતાના નિબંધનું વાચન કરેલ હતું. શ્રી ઉમિયાશકર અંજાણી તરફથી નિબંધ લખવા વિશે જરૂરી બાબતો વિશે જાણકારી આપી હતી. સાંજના ૫ વાગ્યે કોઠારામાં આવેલ શાંતિનાથ મંદિર, પઠાપીરનું સ્થાન, આશાપુરાનું મદિંર, કોઠારાનાં મકાનની બાંધણી, બજાર વગેરેનું નિરીક્ષણ કરેલ, જેમાં કઠારાની છડ બજારમાં આવેલ તામ્રપત્રે ખાસ ધ્યાન ખેંચ્યું હતું. કચ્છમાં આવાં બે જ તામ્રપત્ર જાહેર બજારમાં લાગેલ જોવા મળે છે: એક ભૂજની ચાવડી પર મહારાવશ્રી લખપતજીએ જાહેર પ્રજા માટે તામ્રપત્ર લગાડેલ છે. બીજુ પિલિટિકલ એજન્ટ જી. આર ગુડફેલો તરફથી યદ કુટુંબના લેકે માટે મળેલ તામ્રપત્ર જોવા મળેલ છે, જેની પરિષદના ચોપડે અક્ષરેઅક્ષર નોંધ કરવામાં આવી તથા આ તામ્રપત્રની વધુ સારી રીતે જાળવણી થાય એ માટે મામલાને સમજણ આપી હતી.
અધિવેશનના બીજા દિવસે સવારના ૭ વાગ્યે કહારથી ૪ કિ.મી. દૂર આવેલ બેડી ગામના પહાપીરના સ્થાનની મુલાકાત લીધી હતી, જે જગ્યા પર દાખલ થતાં “જી એ પઠાપીર શ્રી જીએ પઠાસુલતાન” લખેલ છે. અંદરના ભાગમાં ત્રણ દરગાહ જોવા મળે છે. ૧. સુમરાજી, ૨. સાહેબ અને ૩. ૨! | ડિસેમ્બર ૧૯૯૩
[પથિક
For Private and Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પાપીરછ. કુબાનું બાંધકામ મુસ્લિમ શૈલીનું જણાય છે. અંદરની દીવાલ પર ફરતે ૧૨ ચિત્ર લગાવેલ છે, ચિત્રકામ જેમાં ગોપીચંદનાથના જીવનપ્રસંગને આવરી લીધેલ છે. આ જોતાં એ લગભગ ૭૦ થી ૮૦ વર્ષ જૂનું જણાય છે. દીવાલની ઉપરની બાજુએ પડદા લગાવેલ હોય એવું ચિત્રકામ કરેલ છે, જે નવું લાગે છે. આ જગ્યામાં સુધારા વધારા માટે શ્રી નાનજી જાદવજી વારને મેટેડ હિસ્સો રહ્યો છે. પૂજા ધલ કુટુંબના લેકે કરે છે. અખાત્રીજના દિવસે અહીં મોટો મેળો ભરાય છે. આ જગ્યાને લગતે એક પાપાણપદ મળેલ છે, જેના વિશે નેધ પરિષદના સભ્યોએ કરી હતી.
૯-૩૦ વાગ્યે શ્રી માધવ જોશીએ લખપત તાલુકાનાં ઔતિહાસિક સ્થળો વિશેની માહિતી, શ્રી ગનભાઈ મહેતાએ કચ્છના ઢબુ, શ્રી સંજય ઠાકરે મુંદ્રા વિસ્તારના ઐતિહાસિક સ્થળ. શ્રી ઉમિયાશંકર અજાણીએ ગોપીચંદનાથ વિશે, ભક્ત કડવાછ કવિ શ્રી શબ્દ ગઈકાલ અને આજ વિશે કચ્છીમાં કાવ્ય સંભળાવેલ હતાં.
અધિવેશનમાં આવેલ નિબ ધેમાં કુ. ચેતના ગેર, શ્રી કરુઆ લાલજી લખુભાઈ અને શ્રી પ્રવીણ ગેસ્વામીને રોગચંદ્રક આપવામાં આવેલ હતા.
બપોર બાદ કોઠારા દરબારગઢની મુલાકાત લીધેલ. કોઠારાના ઠાકર ધીરજસ ગછ ભારમલજી જાડેજાએ કઠોરા વિશેની તથા દરબારગઢમાં આવેલ સ્થળે મોમાયમાતાનું મંદિર તથા કઠોરાના શિલાલેખ વિશે સારી એવી માહિતી આપેલ હતી. બાદમાં કોઠારાથી ૩ કિ. દૂર આવેવ વરાડિયા ગામમાં શ્રી કુલીનકાતે મોમાયાની મુલાકાત લઈ વાડિયા ગામ વિશે તથા ત્યાં આવેલ પાળિયાઓની નોંધ કરી હતી.
અંતમાં, આ કાર્યક્રમ માટે નિમંત્રણ આપનાર અગ્રણી શેઠશ્રી જેઠમલ મહેયાર તથા વ. ક. નાથા છાત્રાલયના ગૃહપતિ શ્રી રાજેદ્રસિંહજી જાડેજા અને અન્ય સ્ટાફને આભાર પરિષદ વતી શ્રીમતી મંગલાબહેન જેડીએ માનેલ હતા.
આ સમારંભમાં પોરબંદરથી શ્રી મણિભાઈ વોરાએ ખાસ હાજરી આપી હતી. છે. આ ફિળિયું, ભીડનાકા પાસે, ભૂજ-૩૭૦૦૦૧
પથિક]
ડિસેમ્બર ૧૯૯૩
[ ૩
For Private and Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
[ અનુસંધાન પાન ૩૨ નું ચાલુ) મંદિર જુદું હોઈ શકે અને સુર્યમરિ તદ્દન નષ્ટ પણ થયું હોય, જે આ કહેવાતું શિવમંદિર ખરી રીતે દેવીનું મંદિર છે એવી કલ્પના પણ વિદ્વાન લેખક શ્રી છાયાએ અત્યારના મંદિરમાં છતમાં તથા અન્યત્ર દેવ-દેવીઓનાં શિલ્પ તથા રાસનાં દશ પરથી કરેલ છે, પરંતુ કાણાના સૂર્યમંદિરમાં તે વધારે શુગારિક દેવ-દેવીઓનાં તથા સ્ત્રીઓનાં શિલ્પ છે, જ્યારે અત્યારના ઊભેલા મંદિરના સ્તંભમાં માત્ર સ્ત્રીઓનાં શૃંગારિક નહિ, પણ બીજા પ્રકારનાં શિપ પણ સચવાયેલ પડયાં છે તેથી દેવીનું મંદિર હેવાની કરાની કલ્પના સશે ધનને વિષય બની શકે, પણ સ્પષ્ટપણે અત્યારે મનાય તેવી નથી.
કોટથનું મંદિર વલભોના મૈત્રક શાસકેના સમયનું હોવાનું કહેવાય છે. અત્યારનું કહેવાતું શિવમંદિર બાંધણીના પ્રકાર, વપરાયેલ પથ્થરોની જાત, સ્થળની પસંદગી તથા પ્રાચીનતા અને અદ્ભુત કોતરણી(સ્ત ભ વગેરેની) વગેરેને ધ્યાનમાં લેતાં કદાચ પ્રાચીન સુર્ય મંદિરમાંથી સૂર્ય મૂર્તિ કાઢી લઈને શિવમંદિર બનાવેલ હેય એમ પણ કહી શકાય. આ સ્થળે “ઉલુખલ’ જેવો પ૫ર પ્રાંગણમાં પડયો છે તેવા ઉલૂખલ મૈત્રક શાસકના સમયનાં સ્થાપત્યોમાં સામાન્યપણે જોવા મળે છે, તેથી મૈત્રક કાલમાં બંધાયેલ સૂર્ય મંદિર આ જ હશે અથવા નજીકનું નાશ પામેલ સૂર્યમંદિર હશે. કચ્છમાંથી લતપુરમાંથી સૂર્યમૂતિ (શિર) મળેલ છે, જે ઘણી પ્રાચીન છે. કચ્છમાં ક્ષત્રપ કાલથી લાખા ફુલાણું અને પૂઅરા'ના સમય સુધી ખેતી તથા વેપાર સારી રીતે વિકસેલ હતા અને દેશ સમૃદ્ધ હતે એમ જણાય છે. આ સમય દરમ્યાન કચ્છમાં કટાય તથા કથકેટ, કેરા તથા પધરગઢનાં વિશાળ તથા શિલ્પસમૃદ્ધ સ્થાપત્ય થયાં છે. ભક્તિભાવથી અને કલાની સૂઝ ધરાવનાર શાસક અથવા બંધાવનાર શ્રીમંત વેપારી હોય અને શ્રેષ્ઠ કલાકારે પણ અહીં રહેતા હોય તે જ આમ બની શકે. કચ્છમાં સમાવંશના શાસકેનેડને વંશજ લાખા ઘુરારો તથા આનાથી પહેલાં કચ્છમાં ક્ષત્રપોનું તથા કાઠીઓ અને ચાવડાઓનું શાસન હતું. કાઠી શાસકનાં કોઈનાં નામ પણ જાણીતાં નથી, જ્યારે ચાવડા શાસકે વાલમ અને એને પિતા વીરમ ઇતિહાસપ્રસિદ્ધ શાસકે આઠમી સદીના અરસામાં હતા. આનાથી પહેલાં ચાવડે શાસક કનકસેન જનકૃતિ પ્રમાણે ૪ થી-૫ મી સદીમાં થઈ ગયે. એણે ભદ્રસરનાં જૈન મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરાવેલ હેવાનું કહેવાય છે. એનું શાસન વડનગરમાં હતું એવી પણ જનકૃતિ છે. સૌરાષ્ટ્રમાં પણ એનું શાસન હેવાની જનશ્રુતિ છે. કટાય તથા કથકેટનાં સૂર્યમંદિર ક્યારે બંધાયાં, કોણે બંધાવ્યાં એના સર્જકના નામ વિશે મતભેદ છે. કેરીનું શિવમ દિર તથા Vઅરેશ્વર બંધાયાં એની સાલ (સમય) વિશે પણ મતભેદ પ્રવર્તે છે તેથી સંશોધન જરૂરી છે.
ખેદની વાત એ છે કે આ પુરાતન સ્થાપત્ય અથવા એવા અવશેની પૂરતી સંભાળ જાળવવામાં આવી નથી અને અત્યારે પણ લેવાતી હોય એમ લાગતું નથી. ઉપર જણાવેલ ચારે પુરાતન સ્થાનક યોગ્ય સંભાળ તથા સુરક્ષા પામેલ નથી. આ મંદિરનું મહત્ત્વ ઐતિહાસિક તેમજ સાંસ્કૃતિક અને પુરાતત્વીય ક્ષેત્રે જે રહેલ છે તે બહુ ઓછાને સમજાયું છે. આ ગુજરાતના ઇતિહાસ તથા પુરાતત્ત્વને લગતા ગ્રંથમાં આ ચાર સ્થાનને યોગ્ય મહત્વ અને પ્રસિદ્ધિ અપાયેલ જણાતાં નથી એ ચનીય છે.
કચ્છ ઈતિહાસ પરિષદ આ વિષયમાં લેક–જાગૃતિ પ્રગટાવી આ પુરાતન સ્થાને તથા કચ્છનાં આવા બીજા પુરાતન સ્થાનકેની ઇતિહાસ તથા પુરાતત્ત્વ અને કલાવિષયક ગ્રંથમાં યોગ્ય સ્થાન મળે, એ સ્થાને વિશે સ્પષ્ટ માહિતી એકત્ર કરી રજૂ થાય એવા પ્રયત્ન કરે એ જરૂરી છે. ઈતિ શિવમ. છે. ગંગાબજાર અંજાર (કચ્છ), ૩૭૦૧૧૦
ડિસેમ્બર/૧૭
[ પથિક
For Private and Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
“મઘમઘતાં ફૂલડા
શ્રી ચંદ્રકાત ન. ભટ્ટ
નવાપુર ગામમાં અમીચંદ શેઠની ડેલી અને એ ડેલીની જમણી બાજુ અમીચંદ શેઠની કરિયાણાની દુકાન. આ દુકાનમાં સરી વસ્તુ જા બંધ અગર છૂટક સાફસફ થયેલી જ મળે. સમાજના ગરીબ અને તવંગર વર્ગમાં આ અમીચંદ શેઠની આણ વર્તાય. પિસ્ટ ઓફિસમાં કામ કરતે ટપાલી કે પછી ગ્રામ પંચાયતને પ્રમુખ પણ આ દુકાને આવે તે એ બંનેને માનભર્યો આવકાર તે સરખે જ મળે.
આ અમીચંદ શેઠ ૮મે વર્ષે વિધુર બન્યા અને પૂરો પંચાશી વર્ષનું આયુષ ભોગવી, અમીચંદ શેઠમાંથી અમીચંદબાપા બની સ્વર્ગે સિધાવ્યા. એમના સ્વર્ગવાસનાં સાત વર્ષ પછી પણ આજે એ દુકાન અમીચંદબાપાની દુકાનના નામે જ જાણીતી છે.
બાપાની લીલી વાડીમાં બે પુત્રે સોમચંદ અને રૂપચંદ, બે વહુઆરુઓ તથા મેટા સેમચંદને એક પુત્ર અને નાના રૂપચંદને એક પુત્ર તથા એક પુત્રી, આમ સાત છવ આનંદના કિલ્લેલ કરી રહ્યા છે. આ કુટુંબમાં એટલે બધે સ્નેહ કે દેરાણી જેઠાણનું આપું કરે અને જેઠાણી દેરાણીનું. સગી બહેને કરતાં પણ વિશેષ હેત આ દેરાણી જેઠાણું એકબીજુ પર રાખે છે.
મોટો સેમચંદ બહારગામથી માલ ખરીદવાનું તથા ઉધરાણી વગેરેનું કામ કરે અને નાને રૂપચંદ દુકાન સંભાળે. ગામમાં કરિયાણાની બીજી બે દુકાન ખરી, પરંતુ અમીચંદ બાપાની દુકાને લેકેની અવરજવર વધારે રહેતી, કારણ કે ભેળસેળ વગરને માલ અને વાજબી ભાવ લેવાની બાપાની શિખામણ બેય ભાઈઓએ લેખે લગાડી હતી.
છોકરાં જેઠાણને “બેટી બા” અને દેરાણીને “નાની બાના મીઠા સંબંધનથી બોલાવતાં.
પિતાની નાની બહેનનાં લગ્ન લેવાથી દેરાણ પિયર ગઈ હતી, પરંતુ ત્યાં લગ્ન પતી ગયા પછી એમના મોટા ભાઈને ‘ટાઈફોઈડ તાવ આવતા હતા એટલે બીજા પંદર દિવસ વધારે રોકાવા માટે જેઠાણી પર પત્ર મોકલ્યું હતું. આ પત્ર નવાપુર આવ્યું ત્યારે પાડોશમાં રહેવા આવેલી નંદુ પણ ગપાટા મારવા જેઠાણુને ત્યાં બેઠી હતી.
પુરણ હેય કે સ્ત્રી, કોઈનું સારું જોઈને કોઈ ખુશ થતુ હોય તે કોઈ કોઈ એનું બૂરું કેમ થાય એના મનસુબા ઘડતું હોય. દેરાણું જેઠાણુંને સીડી મીઠી વાત કરતી જોઈને આ નંદુના પેટમાં મૂળ ભોંકાતી અને કેઈ જોતું ન હોય ત્યારે પિતાનું મેં મચકોડી પણ લેતી.
મનુષ્યમાં રહેલી ઈષ્યવૃત્તિ જ્યારે જાગ્રત થાય છે ત્યારે પિતે શું કરે છે એનું ભાન રહેતું નથી. નંદ પણ આમાંની એક હતી. પિતાની આ અધમ વૃત્તિ સંતોષવા એકબીજીને લડાવી મારવાની વિદ્યા પણ અજમાવતી, એકબીજીની ગેરહાજરીમાં કાનભ ભેરણું કરવાનું ચૂકતી નહિ. બેય દેરાણી જેઠાણી નંદુની વાતને હસી કાઢતી ત્યારે નંદુના દિલમાં આગને ભડકે સળગી ઊઠતે. આજે દેરાણીના આવેલા પત્રની વાત જાણી લીધા પછી સારો મોકો મળે છે જાણી જેઠાણીને કહ્યું :
હું નહી કહેતી કે તમારી દેરાણી પાંચ દિવસમાં પાછી નહિ આવે ? જોઈ લ્યો, જોઈ લ્યો, મેં કહ્યું હતું એમ જ થયું ને ?”
“મારી દેરાણુને એવી ઘેાડી ખબર હતી કે એને ભાઈ બિમાર પડશે ? પથિક]
ડિસેમ્બર/૧૯૯૩
For Private and Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
“ “તમે તે સાવ ભેળાં જ રહ્યાં. અહીં ઘરનું ગધાવૈતરું કરવાનું તમને સંપીને બહેનબા માવતર બેઠાં છે, ભાઈ બિમાર પડવાનું તે બહાનું છે બહાનું.”
ના હે, નંદુબહેન ! મારી દેરાણું એવી નથી. આજ દિવસ સુધી એણે મને પિતાની મોટી બહેન જ માની છે.”
“હા તે તમારા ભેળપણને લાભ તે એમ જ લેવાય ને ? “બેટી બહેન” “મોટી બહેન” કરી અધી થઈ જાય, પણ દિલમાં તે ઝેર ઘેવું છે ઝેર. જાવા દ્યો ને, બહેન મારે શું ? આ તે તમારા પ્રત્યે મને કુણી લાગણી છે એટલે કહું છું.”
“ના ના, નદુબહેન ! એ તે કમને પિયરમાં રોકાણ હશે, બાકી તે બે દિવસ થાય તે ત્રીજો દિવસ ત્યાં રોકાય જ નહિ ને ?”
અરે શી વાત કરું તમને ? તમારા અને તમારા એકના એક જગદીશ પર હેતને છાંટે પણ નથી તમારી વાણીમાં. તમે જ્યારે મંદિરે ગયાં છે ત્યારે પોતાનાં છોકરાઓને કંઈ ને કઈ છાની છાની ખવડાવતી હોય અને એ વખતે જે જગદીશ આવી પહોંચે તે એને કોઈ વસ્તુ લાવવા તરત જ બજારે તગેડી મેલે.”
ના હોય, બહેન ! મારા જગલા ઉપર તે પિતાનાં છોકરાઓ કરતાં પણ વિશેષ હેત રાખે છે ને મારે જગલે પણ “નાની બા” નાની બા' કરી એની પાસે જ પડ પાથર્યા રહે છે”
“તમને તે મારામાં વિશ્વાસ જ નથી, પણ જોઈ લેજોને કોઈ દિવસ, તમને પાકી ખાતરી કરાવી દઈશ, એ દી તમે જ કહેશે કે, નંદુ તું સાચી હતી.” આટલું બોલી છણક કરતી નંદુ પિતાને ઘેર ચાલી ગઈ
દેરાણી પિતાને ભાઈ ધાર્યા કરતા વહેલે સાજો થઈ જવાથી પંદર દિવસને બદલે આઠ જ દિવસમાં પાછો આવી ગઈ એટલે નંદુને અર્ધા જીવ બળીને ખાખ થઈ ગયો. જેઠાણી આ વખતે મંદિરે દર્શન કરવા ગઈ હતી એને લાભ લઈ નંદુએ રાણી ઉપર પિતાની કુટિલ વિદ્યા અજમાવી.
આવી ગયાં તમે? કેમ છે તમારા ભાઈને હવે?”
“ભાઈને હવે ઘણું જ સારું છે. અમારા ગામમાં નવા ડટકર આવ્યા છે તેમની દવાથી ભાઈને જલદી આરામ થઈ ગયે.”
“સારું, સારું, અહીં તે તમારાં જેઠાણી .....જાવા દ્યો ને, બહેન ! આ તે સંસાર છે, ચાલ્યા કરે.”
શું થયું મારાં જેઠાણીને ? એમને ઠીક ન હતું ?”
“ના રે ના, એ તે મારી પાસે પિતાને ઊભરો કાઢતાં હતાં કે મારી દેરાણી તે ચાર દિવસ લગ્નનું કહી પૂરા પંદર દિવસ રોકાવા માટે પિતાના ભાઈની માંદગીનું બહાનું કાઢી મને કાગળ લખે છે. તમને મારા સમ છે, જે આ વાત તમારી જેઠાણીને કરે છે. આ તે મને તમારા તરફ લાગણી છે એટલે બેલાઈ જવાયું.”
નંદુબહેન! મારાં જેઠાણીએ તે મને તરત જ લખ્યું હતું કે તું તારે પંદર દિવસને બદલે તારો ભાઈ સાજો થઈ જાય ત્યાંસુધી રે કાજે અને એમ લખ્યું હતું કે ઘડી ઘડી એમ પિયર થેડુ જવાય છે ? માટે તું તારે નિરાંતે આવજે.”
એ તે બધું ય ઠીક છે. ઉપર ઉપરથી હેત દેખાડે, બાકી એના મનમાં શું છે એ તમને ભેળાંને કયાંથી ખબર પડે ?”
એટલામાં દેરાણીને દીકરે સુમન તથા દીકરી જાગૃતિ નિશાળેથી ભણીને ઘેર આવ્યા અને જયને સાથે ન જે એટલે નાની બાએ પૂછ્યું : ડિસેમ્બર/૧૯૯૩
પિયિક
For Private and Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
બેટા ! જ કયાં ?”
નાની બા, મેટાં બા દર્શન કરવા જતાં હતાં એટલે જમુએ એનું દફતર અમને આપ્યું અને જગુ મેટી બા સાથે મદિરે ગયો.” સુમને નિર્દોષતાથી જવાબ આપે,
“અમારા માટે શું લાવી છે, નાની બા ?” જાગૃતિ બેલી.
“માનખેત્રાના પેડા, તમને બહુ ભાવે છે ને ? એ લાવી છું, પણ જગુ ઘેર આવે ત્યારે બધાને સાથે આપીશ.”
“ના, નાની બા ! જ તે હજી એક કલાક પછી આવશે, હમણાં અમને એક એક પંડે આપ, નાની બા !” સુમને રહ્યું.
નાનીએ એક એક પેડે બેય બાળકોને આપો. ન દુને ભાવતું હતું અને વૈદ્ય કહ્યું એ મોકે મળી ગયે. ઝટપટ ઊઠીને મદિરને રસ્તે લીધે ને જેઠાણના કાનમાં ફૂંક મારી :
“હું કહેતી હતીને કે તમારી દેરાણું પિતાનાં છોકરાંને છાનું છાનું ખાવાનું આપે છે ? જરા ઘેર જઈને જોઈ લો કે તમારી દેરાણીનાં છોકરાં કેવાં પેંડા ઉપર પેંડા ઝાપટી રહ્યાં છે.”
“એ ભલેને ખાતાં. પિતાને માવતરેથી લાવી હશે એટલે આપ્યા હશે.”
“તમે તે સાવ ભેળાં તે ભેળાં જ રહ્યાં. ના, બાઈ ! મારે શું ? ભલાઈને આ જમાને જ નથી. મારી વાત ખોટી હોય તે મને ભગવાન પૂગે.” આમ બેલી નંદુ મુખ મચકોડતી ચાલી ગઈ.
જેઠાણ તથા જગુને દૂરથી આવતાં જોઈ દેરાણી ઝટપટ સામે ગઈ અને જમુને બાથમાં લઈ લીધો તથા બેલી :
આવી મારો જગુ? જે, તારે માટે શું લાવી છુ.” એમ બેલતાં એક પેડે જગુના મેઢામાં સરકાવી દીધે.
દેરાણી જેઠાણમાં વિક્ષેપ પડાવવાને નંદુને આ પેતરો પણ ખાલી ગયે.
હવે નંદુએ છોકરાં છોકરાંમાં ઝેર ફેલાવવાનું શરૂ કર્યું. એક દિવસ જગુને પિતાને ઘેર બેલાવીને એક જમરૂખ ખાવા આપ્યું અને બોલી :
જનું ! તારી નાની બાએ તે બજારમાંથી મેટાં મોટાં જમરૂખ મગાવી સુમન અને જાગને ખાવા આપ્યાં, પણ તું એને યાદ ન આવ્યો. આ તે હું પાણી ભરવા જતી હતી અને સુમન તથા જાણું છાનાં છાનાં જમરૂખ ખાતાં હતાં. મારાથી ન રહેવાયું એટલે મેં સુમનને કહ્યું કે જગુને જમરૂખ આપ્યું ? તે સુમન મને અંગૂઠો બતાવીને કહે કે અમે એને શા માટે આપીએ ? માટે, બેટા ! તું પણ આ જમરૂખ ખાતાં ખાતાં સુમન તથા જામુને અંગૂઠો બતાવીને જ ખાજે. એ ભાઈ બહેન તે જ પેડા પણ ખાય છે.”
બાલસહજ સ્વભાવથી જગુએ નંદુની વાત સાચી માની લીધી અને જમરૂખ ખા ખાતે સુમન પાસે ગયે એટલે સુમને પૂછ્યું :
“મેટી બાએ તને જમરૂખ આપ્યું, જશું ?”
“હા, આણું : મને બધી ખબર છે, તમે પણ છાનાં છાનાં જમરૂખ ખાતાં હતાં.” જનું એક શ્વાસે બેસી ગયો.
“અમે તે જમરૂખ જેવું પણ નથી, જગુ !” સુમન બે. “જાઓ જાઓ હવે. તું ને જાણું પણ જમરૂખ અને પેંડા પણ ખાઓ છે.”
ના હે, જગુ ! નાની બાએ તે આપણુ ત્રણેયને એ જ દિવસે સરખે ભાગે પેંડા વાટી દીધા હતા.” પથિક]
ડિસેમ્બર/૧૯૯૩
For Private and Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જાઓ જાઓ હવે, તમને તે મારું જમરૂખ જેઈને મેઢામાં પાણી આવે છે” આટલું બેલી અંગૂઠો બતાવીને જગુએ જમરૂખ મોઢામાં મૂક્યું.
કદી પણ આવું વર્તન ન કરનાર જગ પર સુમનને ખૂબ જ ખીજ ચડી એટલે જગુ પાસે જઈને એક તમાચે ચડી દીધું. જગુ રડતા રડતે ફરિયાદ કરવા ઘરમાં ઘૂસે.
મેટી બા ! મોટી બા ! સુમને મને તમારો માર્યો” ને જોર જોરથી રડવા લાગ્યા.
કદી આ છોકરાંઓને ઝઘડતાં ન જોનાર જેઠાણી ઘડીભર તે હેબતાઈ ગઈ. પછી બહાર આવી સુમનને પૂછયું :
“બેટા સુમન ! તે જગુને તમારો માર્યો ?
હા, મેટી બા ! જગુ જમરૂખ ખાતાં ખાતાં અમને અંગૂઠો બતાવી ખીજવતો હતો અને કહ્યું કે તમે બેય જણ તે રોજ છાનાં છાનાં પેંડા ખાઓ છે.”
બેટા સુમન ! તોપણ તારાથી જગુને મરાય નહિ, તારે આવીને મને વાત કરવી હતીને તે જગુ અમને ખીજવતું હતું એનું કઈ નહિં ?' સુમન ઉશ્કેરાટમાં બેસી ગયે.
“મારી સામે બોલે છે, સુમન ? આવવા દે તારા મોટા બાપાને” આમ કહી ધૂઆં થતી જેઠાણી ઘરમાં ચાલી ગઈ
આ વાત થતી હતી ત્યારે સોમચંદ બહારગામથી આવ્યો હતો અને ડેલી બહાર ઊભો ઊભો આ બધી વાત સાંભળતા હતા. સુમનને પાસે બેલાવી એક લપડાક લગાવી ધમકાવી નાખે.
“નાલાયક ! તું તારી મેટીબા સામું બેલે છે? ખબરદાર, જે બીજી વખત આ પ્રમાણે બોલ્યા તે લાકડીએ લાકડીએ ફટકારી નાખીશ.”
નંદુએ આ ઘરની શાંતિ છીનવવા ચિનગારી ચાંપી હતી તે કારગત નીવડી. નંદુએ દેરાણી વિરુદ્ધ કાનભંભેરણી કરેલ બધી વાતે જેઠાણીએ મચ દિને કરી પછી તે રાત્રે બેય ભાઈઓ વચ્ચે ચડભડાટ પણ થઈ ગયે અને દિવેલ પીધા જેવાં મેઢાં રાખી એકબીજા સાથે બેલતા પણ બંધ થઈ ગયા. ગભરુ દેરાણીએ પિતાના પતિને મોટા ભાઈ સાથે ઝઘડો કરતાં અટકાવવા માટે ખૂબ કાલાવાલા ક્યાં અને જગુ સુમન તથા જામુને પાસે બોલાવી પોતાને પ્રેમાળ હાથ ત્રણેય ભૂલકાંઓને માથે મૂકતાં મૂકતાં ખૂબ જ શાંતિથી અંદર અંદર ઝઘડે ન કરવા સમજાવ્યાં અને ત્રણેય ભૂલકાઓ કદી પણ ન ઝઘડવાનું એની નાની બાને વચન આપી સાથે રમવા લાગ્યાં. * પરંતુ મેટી બાને નાની બા પ્રત્યેને વર્તાવમાં ફેર પડવા લાગે નાની આ બધી વાતથી નારાજ હતી, પણ હવે તે નહિ જેવી વાતમાંથી જેઠાણું ચકમકના તણખા વેરતી અને નાની મનમાં ને મનમાં મૂંઝવણ અનુભવતી, એક પણ શબ્દ સામે બેલ્યા વગર સહન કરી લેતી.
એક દિવસ નાનીથી પિત્તળને કાંડે ગળામાં પાણી રેડતાં હાથમાંથી છટકી ગયો તથા હાડામાં મેટે ગેબે પડ્યો અને જેઠાણી ત્રાડૂકી :
કાં હાથ ભાંગી ગયા છે ? મારા પિયરને હડે આમ નીચે કેમ પછાડવો “મેટી બા ! કાંડે તે મારા હાથમાંથી છટકી ગયે.
હા હા, એ બધી મને ખબર છે. જાણી જોઈને પછાડયો અને મારા દિયરને પણ બેટાસાચાં ભરાવ્યે રાખે છે. તમારે જુદાં થઈ જવું હોય તે થઈ જાઓને, એટલે મારા જીવને તે શાંતિ.”
બેટી બા, આ તમે શું બોલે છે ? મેં તે સુમનને પણ તમારી સામે બેસવા માટે એ દિવસે ખૂબ માર્યો હતો.” ડિસેમ્બર ૧૯૯૩
પથિક]
For Private and Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
“ તે મારા દિયરને તારા જેની સામે બેલા ઉશ્કેર્યો હતો અને આજે ડાહી ડાહી વાતે કરવા નીકળી છે ?”
મોટી બા ! તમારા સુમન અને જાગુના સેગન ખાઈને કહું છું કે મેં તમારા દિયરને મેટા ભાઈ સામે ન બોલવા સમજાવ્યા છે.”
તારું કહેવું હું બધું સાચું માની લઉં એવી ભળી તું મને ન જાણતી, હે ?”
દેરાણી તે જેઠાણીનાં આવાં વચન સાંભળી ડઘાઈ ગઈ, એટલામાં જ બહારથી દોડતા આવ્યા અને બેલ્યો :
નાની બા ! નાની બા, મને બહુ ભૂખ લાગી છે. કંઈ ખાવાનું આપે છે.” દેરાણીએ જગુને વહાલ કર્યો અને ખાવાનું દેવા જગુને રસોડામાં લઈ જતી હતી ત્યાં તો જેઠાણુએ જગુની પાંખડી પકડી ને એ અને બેલી :
ખબરદાર, જે નાની બા” નાની બા' કહ્યું છે તે હું મરી નથી ગઈ તે જ્યારે ને ત્યારે નાની બા” નાની બા'નાં રટણ કર્યા કરે છે ?”
આમ નંદુએ મૂકેલ ઊંબાડિયામાંથી આગને ભડકે સરજાયે અને એ જ રાત્રે બંને ભાઈએ વચ્ચે ફરી એક વાર જોરદાર વાગ્યે જાગ્યું અને પછી એકબીજાના રહેવાના તેમજ રસોઈ પાણીના પણ ભાગલા પડી ગયા.
જે ઘરમાં આનંદ અને કિલેલ-ભર્યું વાતાવરણ હતું ત્યાં સુમસામ વાતાવરણ છવાઈ ગયું.
નિર્દોષ દેરાણીની આંખમાંથી આંસુડાં સુકાતાં નથી. જગુને એની નાની બા વગર ગોતું નથી. નાનીને ઘડી ઘડી જ યાદ આવ્યા કરે છે, પણ જમુને નાની બા પાસે જવાની સખત મનાઈ કરવામાં આવી છે. જગુના બાલ-માનસ પર આવા આકરા ફરમાનની માઠી અસર થઈ છે. ખાવાપીવાનું સાવ ઓછું થઈ ગયું અને એનું શરીર દહાડે હાડે ઘસાવા લાગ્યું.
સુમન, નાગુ અને જગુ તે પિતા વચ્ચે થયેલી તકરાર કયારનાએ ભૂલી ગયાં છે, પરંતુ હવે તે જગુને સુમન તથા જાગુ સાથે બેસવાની પણ મનાઈ કરવામાં આવી છે. ત્રણેય બાળકે એકબીજાં સામે કરુણામય નજરે જોતાં ખૂબ મૂંઝવણ અનુભવવા લાગ્યાં. કૌટુ બિક સંસારની આ અનોખી લીલામાં ત્રણેય બાળકે દિશાશૂન્ય બની ગયાં.
ને તે હવે ધીમે તાવ પણ લાગુ પડે છે અને કેઈ દવા લાગુ પડતી નથી. ચાર ચાર ડિગ્રી તાવ આવે ત્યારે ધેનમાં કે ઘેનમાં નાની બાના નામનું રટણ કરવા મ. સુમન અને જાપુએ એની નાની બાને વાત કરી કે જગુ “નાની બા' “નાની બા” બેલ્યા કરે છે એટલે નાની બા મેટી બાના ખંડમાં જમુને જોવા નીકળી ત્યાં તે જેઠાણીને બેલતાં સાંભળી ત્યાં જ થંભી ગઈ.
ખબરદાર, જે નાની બા” “નાની બા’ કર્યું છે તે. પડઘો રહે છાને માને.અને દેરાણી રડતી રડતી પિતાના ખંડમાં પાછી ચાલી ગઈ.
ચોથે દિવસે જગુને તાવ તે ઊતરી ગયે, પણ એકદમ તાવ ઊતરી જવાથી એને ખૂબ જ અશક્તિ આવી ગઈ. આંખ બંધ કરી જગુ પડ રહે. કોઈ બોલાવે છે અને ખેલી વિચિત્ર હાવભાવથી એમની સામે જોઈ રહે અને તરત જ અર્ધ બેભાન અવસ્થામાં સરી પડત.
સેમચંદ અને એની વહુ હવે મંઝાયાં કે છોકરો આમ કેમ કરે છે ! નથી ખાઈ શકતો, નથી પી શકો અને દિવસે દિવસે નબળો પડતે જાય છે. પથિક]
ડિસેમ્બર/૧૯૯૩
For Private and Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
નંદું ખરાખર આ વખતે જગ્ગુની ખબર કાઢવા આવી અને એલી :
“તમારી દેરાણીએ કઈક કામણ-ધૂમણુ કયુ`' લાગે છે, નહિ તા આ હસતા રમતા છોકરા આમ માંદા ન પડે, મેં તે તમને ઘણા વખત પહેતાં કહ્યું હતુ` કે આ તમારી દેરાણીથી ચેતતાં રહેજો.” સોમચ ંદે ખાજુના ખંડમાં ન દુના આ ખેલ સાંભળ્યા અને વિચાર કરવા લાગ્યા કે આટલે આટલો આ ઘરમાં ઝઘડા થતા હતા છતાં નાનીએ કદી પણ આ ઝઘડામાં ભાગ લીધા નથી કે ખ્રી કાઈની સામે ઊંચે સાદે ખેલી પણ નથી જગુ પણ એની મોટી બા કરતાં નાની ખાનો વધારે લાડકો હતા. રૂપચંદને પણુ પોતા સાથે ઝાડા થતા ત્યારે કાલાવાલા કરી એને કઈ પણ ન મેાલવા કહેતી. જમુને પણ એની નાની ખાનું હેત વધારે મળતુ તેથી તે તાવમાં પણ નાની બાના નામનું રટણ કર્યા કરે છે. આ નંદુને કેમ અમારા પર આટલુ બધુ` હેત ઊભરાવા લાગ્યું છે એની ખબર પડતી નથી.” સામય દે બૂમ પાડી :
“ગુની ખા ! જરા અહી' આવ તા.’
સામદના બદલાયેલા અવાજ સાંભળી નંદુ તરત જ પોતાને ઘેર ચાલી ગઈ.
સામદે પૂછ્યું : આ નંદુ કેવી ભાઈ છે ?”
“એ તે આપણી નવી પાડે છે, બહુ ભલી ખાઈ છે. મને તે એણે જ્યારે નાની પેાતાને પિયર ગઈ હતી ત્યારે જ ચેતવી હતી કે આ તમારી નાનીયી સંભાળજો, અરે ખાટાં ખાવાનાં કાઢી પોતાને પિયર વારે દિવસ શકાશે.”
'હા......બીજું શું કહ્યુ` હતુ` આ નંદુએ ?'
“મને એમ પણુ કહ્યું હતુ` કે તમે જ્યારે મંદિરે "ન કરવા ગયાં ઢાય ત્યારે તમારી દેરાષ્ટ્રી પોતાનાં કરાંઓને છાનું છાનુ` કઈ કઈ બનાવીને ખવડાવે છે. અરે મને તે એણે ઘણું ઘણું કહ્યું હતું, પશુ છું. મૂઈ કંઈ સમજી નહિ.''
“અરે શું સમજી નહિ તુ ? આપણા ધરમાં આગ ચાંપવાવાળી આ નદું જ છે. આપણુને એક બીજાને લડાવી મારવાનું કામ પણ આ નદુડીએ જ કર્યુ છે !”
જગુ પથારીમાં પડ્યો પડયો આ બધી વાતા સાંભળતા હતા એટલે તુરત જ ખોક્લ્યા :
“હ્વા, ખાપુ મને પણ નંદુમાસીએ જ જમરૂખ આપ્યુ` હતુ`અને કહ્યું` હતુ` કે સુમન અને જાગુ ત રાજ છાનાં છાનાં જમરૂખ ખાય છે. માટે તું પણું જમરૂખ ખાતાં ખાતાં સુમન તથા જીગુને અંગૂઠો બતાવી બતાવીને જ ખાજે.'
જગુ એક જ શ્વાસે આટલુ' ખેલી ગયા જગુની આવી સ્થિતિ જોઈ ને જણાં ઝટપટ મીઠાનાં પોતાં માથે મૂકયાં. થોડી વાર
અને અશક્તિને લીધે આંખો તારવી ગયા. ગભરાઈ ગયાં. જગુને પા તાવ ચડી આવ્યા એટલે પછી જતુએ આંખા ખાલી અને લવન ચાલુ કર્યુ· : “નાની ખા! નાની ખા ! તમે કયાં છે ? મારી પાસે આવેને.” આટલું ખેાલતાં તો જગુ પા અધ બેભાન જેવા થઈ ગયા.
“રૂપચંદ ! ઘરમાં છે ? જરા નાનીને
અહી મેાલ તા.” સોમચંદે બૂમ પાડી.
નાની તા આની રાહ જોઈને જ બેઠી હતી. તુરત જ દોડતી આવીને જગુને વળગી પડી. જગુના માથા પર અને શરીર પર હાથ ફેરવતાં ફેરવતાં ધૃસકે પ્રસકે રડી પડી,
દીકરા જગુ ! જો તો ખરા, તારી પાસે ક્રાણુ આવ્યુ છે.” સામચંદ એલ્યે.
૧૦]
ડિસેમ્બર/૧૯૯૩
For Private and Personal Use Only
[પથિક
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જગુએ ધીમે ધીમે આંખે ખેલી અને એની નાની બાને જોઈને જરા મુખ મલકાવ્યું, પણ પાછો તુરત જ આંખ બંધ કરી ગયે. નાની તે જાણે વરસે પછી એના લાડલા જગુને મળી હોય એમ એના ગાલે ચુંબન કરતાં કરતાં પિતાની આંખમાંથી આંસુડાની ધાર વહાવતી બેલી :
જે, બેટા ગુ ! હું તારી નાની બા”. આટલું બોલતાં તે એને ગળે ડૂમો ભરાઈ ગયો અને પછી જેઠાણી સામે જોઈને આક્રંદ કરતી બેલી:
“મેટી બા ! મેટી બા ! મારા જગુને આ શું થઈ ગયું છે ”
બંને દેરાણી જેઠાણી ધાર આંસુડે રડતાં રડતાં, જગુના શરીર પર હાથ ફેરવતા ફેરવતાં અસહ્ય વેદના અનુભવી રહી હતી. રૂપચંદને આવતે જોઈ સચદ બે :
“નાના ! આપણા ઘરમાં આગ કેણે ચાંપી છે એની ખબર છે તને ?'
ના, મોટા ભાઈ !” રૂપચંદ બોલ્ય. “એલી નડીએ, બેલાવ એને, આજે ખરા ખોટાનાં પારખાં કરવાં છે.” સેમચંદ ત્રાડૂકી ઊઠયો. ઘૂમટમાંથી નાનીને ધીમે ધીમે અવાજ આવ્યો :
“ના હેતુ માટે ભાઈ! હમણું નહિ, જગુને સાજો થઈ જવા ઘો, પછી વાવશું નંદને આપણે એના જેવું નથી થવું. બાકી, મેટી બા ! એણે તે મને પણ તમારા વિશે ઘણું ઘણી વાત કરી છે અને એમાં પણ જ્યારે એણે મને એમ કહ્યું કે તારી જેઠાણી તે કહેતી હતી કે ખેટાં બહાનાં કાઢીને પિયરમાં પડી છે અને તેને બે બે કટકે ગાળ દેતી હતી ત્યારે મેં કહ્યું કે, નંદુબહેન ! મારા જેઠાણી તે મને પિતાની નાની બહેન કરતાં પણ વિશેષ રાખે છે માટે, નંદુબહેન !તમને હાથ જોડીને વિન તી કરું છું કે હવે પછી આવી વાતે મારી આગળ કરશે નહિ, એટલે છણકા કરતી ચાલી ગઈ અને એ દિવસથી 'મારી સાથે તે બેલતી પણ નથી.”
રૂપચંદ ! હું તે કહું છું કે એ નંદુડીને હમણું ને હમણાં જ બેલાવીએ.” સેમચંદે ત્રાડ નાખી એટલે નાની ફરી બોલી ઊઠી :
એ ભલેને એવી રહી. પિતાનાં કર્યા પોતે ભગવશે. આપણે આજથી નંદુ સાથે વ્યવહાર બંધ કરી દઈએ.”
સેમચંદ અને રૂપચંદને હવે પૂરેપૂરી ખાત્રી થઈ ગઈ કે ભાઈ ભાઈમાં ઝઘડો કરાવી જુલ કરાવવામાં પણ નંદુનો હાથ હતે. •
નાનીની સારવારથી જગુની તબિયત સુધરવા લાગી અને આઠ દિવસમાં તે જગુ હાલતા ચાલતે થઈ ગયો. હવે તે જગુ એની નાની બાને ત્યાં જ સુમન અને જાગુ સાથે રમ્યા કરતા અને જમતે પણ ત્યાં જ,
એક દિવસ સોમચંદે રૂપચંદને બેલાવીને કહ્યું :
“રૂપચંદ ! આજથી નાની મોટી બેય એક જ ચૂલે રસોઈ કરશે અને હા, આપણી દુકાનના ભાગલા કરવાનાં જે કાગળિયાં વકીલ મારફત તૈયાર કરાવડાવ્યાં છે તે હમણું ને હમણાં લઈ આવ અને મારી નજર સામે ચૂલામાં બાળી નાખ.”
આમ નંદુએ સજેલે વાવળિયે શમી જતાં ફરી પાછાં અમીચંદબાપાની લીલી વાડીમાં મધમધતાં ફૂલડાં કેરાવા લાગ્યાં.
ઠે. ગાયત્રી', માધવપુર ઘેડ-ક૬રર૭૦ (જિ. જૂનાગઢ) પથિક]
ડીસેમ્બર/૧૯૯૭
શિ
For Private and Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કાંતિ
શ્રી. નવનીત વ્યાસ
ઘણાં વર્ષે સમીર સાથે ગયેલ, ખાદીને લાંબે ઝબ્બે, મેટા ફર ફર થતા કાળા વાળ અને ખભે બગલથેલે.
ભાગોળની ઊડતી ધૂળ જઈ એના પગમાં ગતિ આવી. સામેથી જ એક વૃદ્ધ આવી રહ્યા હતા, પણ આ ગામના બધાને “મામા’ કહેવું પડે એ એને આરંભથી જ ગમતું નહોતું. એના કદમ આગળ ચાલ્યા. એણે પેલા વૃદ્ધને ઓળખ્યા જ નહતા.
પેલા શ્રદ્ધઓછા છોડે એવા હતા ? ડાબા હાથે લાકડીને ટેકે તે હેત જ ને ? જમણા હાથે છાજલી કરી સમીરને નજીક જોતાં જ બોલ્યા : “કૃણ ઈ ભોનિયે સમીર ? એમ અલ્યા આજે બઉ દા'ડે? તું તે બેલતાય નહિને કાંઈ?”
ઉતાવળે કદમ માંડતે સમીર અટકી ગયે. જેને જાણવા માટેની કે જોવા માટેની તલપ હતી તે તે સામે જ હતા. ભાવતું'તું ને વૈધે કહ્યું જેવી વાત હતી. ગમે તેમ પણ ઓળખ્યા જ નહિ? હે
હે કશુ પણા મામા ? બિલકુલ ઓળખાતા જ નથી ને ? આ જાડાં જાડાં ચશ્માં ને વધી ગયેલી દાઢી મૂછ: મને તે એમ કે માથે ફાળિયું બાંધેલા આ કેઈ બીજા જ હશે ! કહેવું પડે એક જમાનામાં તમારું શરીર જોઈને અમે બધા અદેખાઈ કરતા ! ને આજે ?' કહી સમીરે બે હાથ જોડી નમો’ કરીને જમણું કાંડું આગળ કરી કંઈક બેલવા જતા હતા ત્યાં એને રોકી શા મામા કહે : “ભઈ ! ઈ તે હાપ જવા ને લિટા રિયા, અવસ્થા થઈ એટલે એવું જ ને? મ્યમ, લ્યો હધાંય મઝા માં ?
હા, મામા.” ને મારી ખૂન ? “એય મઝામા, મામા !
પશાભાઈએ બોલતાં બેલતાં સમીરને હાથ પકડી લીધે, કદાચ જ ન રહે ! સમય પસાર કરવા માટે કંઈક તે જોઈએ ને? કે પછી ભાય નીતરતે હેય એમની આંખે તે નીતરતી જ હતી.
મેનિયા !” હા, મામા !
‘આ મુંધવારી તે જબરી પાસર પડી સે ? જ વિચાર આવતે તંઈ તને ભાળે, ભઈલા! જેણેસ, પરમ દિ આપડે રલે દૂરત ગેલે, તે , તરી રૂપયે કિલે કારેલાં !” અલ્યા, અંતે ગધેડે ગવાયસે ને તેલ કે તે આ જ પસા રૂપિયા સે તો ત્યાં એવું એહે? “હા, મામા ! સેનું તે અમારે ત્યાંય જેવા જ ન મળે અને ચેખું ઘી ! રામ રામ કરેને.”
હયા ! અમે તે ફદિયાનું ચાર હેર છે (શેર ઘી) ખાધલું તી' આ બધો ભાવ આકરો ને લાગે ? ઈ તે હારું સે. આપડે ખેતી સે, નંઈ તે પિહાય ઈવી રીતે ?
અરે મામા ! તમારે ખેતી છે, પણ મારા જેવાને ? એ તે નોકરી સારી છે. તદ્ઉપરાંત ઘણા ઘંટીઘોડા કરું છું, નહિ તે? આવી મેધવારીમાં જીવવું તે પડે કે નહિ ? ડિસેમ્બર/૧૯૩
પિથિક
૧૨
For Private and Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
‘તું ત્યાં હું લબકા લેવા રેસ? આઈ આવ રે'ઈ તે ઉહારવાના થઈ જહે. અજુ ગેમમાંથી ધરમ મરી પરવાર્યો નહિ, તે બેમણના છેરાને ભૂખ્યા રે'વું પડે ? એઈ તુ તારા ધુબાકા ભે, ખેતરમાં ઘણું દાણા પડયાસે પન તું નઈ આવે. જાનું સ તારે, ત્યાંનાં કદિયાંની કમેણું વધારે ને ? અટલે. એવું કર, ડાં ફદિયાં આઈમેકલી આલજે'. ડોસા દાંત વિના ખડ ખડ હસતા હતા. સમીરને મઝા આવી. એય હો.
સાચી વાત છે તમારી : આ મેંધવારીએ ભલભલાની કમર તોડી નાખી છે. જે કંઈ બચ્યું હોય તે એના ખપ્પરમાં જ હેમાયે જાય છે. મામા ! તમે જ કહેને કયાંથી બચે તે મોકલું ? |
તું હમ નંઈ લ્યા ! આ બધાય ઓલ્યા કંધિયાએ ના હાય! મારા હાળા ધોળા ડગલા પરીને આવે ને પસે દેખાડવાના જુદા ને ચાવવાના જુદા થા, આ હાળાથી તે તણખલું ઊંચું ને થાય ! ઈની બેનને રાખું, ઈમને તે એક જ વાત સેક આપડું તરભાણું ભરોને ? લેકનું જી થાવાનું અહે ઈ થાહે !”
એ બેલતા હતા એ દરમ્યાન ભૂતકાળની એક ઘટના બનેને સ્પર્શવા લાગી. સમીરે એમની લાકડી પકડી હતી અને પશા મામાને હાથ તે સમીર પર હતું જ.
વર્ષો પહેલાં ગામની એ જ ભાગોળે પણા મામા અભડાઈ ગયા. એય...પહેળા પહેળા ખભા માથે લુખા વાળ ને ડાબા હાથે કદાળી, જમણા હાથમાં બીડીનું ટૂંકું તે મેઢામાં જ હતું. જાણે હમણાં જશે એ બીકે પશા મામા એનો છેલ્લે કસ જોરથી લેતા હતા. એ દિવસે સમીરને રોકીને હાથ બતાવી રહેલા પશા મામાએ દૂઠ બાજુ પર કે કયું : ને પૂછ્યું “હા, બેનિયા ! હંધાય મઝામાં ?ચ્ચમ ભાણાભાઈ? આતારમાં એ હેડ્યો? “મા ને ન્યાં. “એ હાચવીને જજે, ગગા!” બીજી બીડીનું પાન વાળતાં વાળતાં મામા બેલેલા. તે મામા ! મેં સાંભળ્યું છે તમે બધાએ ભેગા થઈને રેલવેના પાટા તેડી નાખ્યા, સાચી વાત?
પશા મામાએ સળગાવતાં પહેલાં બીડી મુખમાં નાખી જોઈ લીધું કે કોઈ આવતું નથી ને ! ખાલી એકાદ પાણિયારી બેડું મૂકીને દૂર જઈ રહી છે. “ઈમાં હું મોટી વાત સે ?” વળા ખુંખારો ખાઈ કહે: કઈને કેતો નઈ, તું તે જાણેસને આ સરકાર
નકારમાં ડોકું ધુણાવતે સમીર બે : “પણ આ સરકાર તમને છેડશે નહિ, હે મામા !”
dય હું, હાળા વઈ ! હેરમાં રિયો એટલે બીકણ થિયે ચંચીએ તને આંઈ ભણવા મે સે. નંઈ કે ફ, થાવા.”.
સમીર હસતાં હસતાં કહે: “બધી ખબર છે, મામા ! મને બધી ખબર છે, પણ આ બ્રિટિશ સરકાર તમને નહિ છોડે, હે ? કેવા કેવા વાવડ આવે છે, જાણે છે ? હું તે કહું જ નહિ છતાં એ તે અંદર કંડારાઈ ગઈ !
“અલ્યા, તારી પર એટલે વશવાસ હશે નંઈ તે તને કીધુ, બેનિયા ! હેધી કાઢશે, પન કેવી રીતે? તે ક...આ ગમ વઈણાના હુધી ને એલી ગમ પાલેજ સુધી હંધાય પાટા તેડી નાખ્યા છે, હયા, ટેલિફેનમાં ઘડાય સફાચટ સે, પશે? એમના ઉત્સાહ પર ઠંડું પાણી રેડતાં સમીર કહેઃ ને વળી મેટર વાટે..હાઈવે પર થઈને !'
પણ મામા તે ઉત્સાહમાં ને ઉત્સાહમાં ખડખડાટ હસ્યા અને સમીરને કહેઃ ગડા ઈમાંય રોડે ને ઝાડે આડાં મેલ્યાં છે, પરે મેટર એવી રીતે આવડે ? પથિક]
ડિસેમ્બર/૧૯૩
For Private and Personal Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
તમે તે ખરા છે, મામા ! ચાર પાંચ દા'ડા તે નહિ જ આવે, પણ પછી તે આવશેને? મેં સળવું છે, મામા ! આ સરકાર તે સાવ નક્કામી છે.”
તું હાળા ફહુ જ રિયે. એમ કતર નહિ? વાવડ મળહે એવા ભાગી જાઉં. પસે તે પડહ એવા દેવાહ !'
પણ, મામા ! સહેજ તે સમજે ! તમેય.. આ ગાડરિયા પ્રવાહમાં !”
માળે હફર જ રિયે. વ્યા!હેરના લેકેએ ભેગા થઈ સંધી ગટય બારી નાખી કે નઈ? કેટલાય પોલીસે ઈમ ને ઈમ હેકાય ગિયા. તું તે જાણે હમજાતે જ નહિ ! ઓલ્યા ગાંધી બાપુ ને નેતાજી આઝાદી માટે આપણને એટલું કોસે ! તું ભને સે, પન ગનતે નહિ
- સમીરને તે આ વાત જ પૂરેપૂરી જાણવી હતી એટલે તે એ ગમે તેવું તેય સાંભળતા ઊભે હતે. “તમેય શું, મામા ! ગાંધીજીની વાત કરે છે? એ તે ઉપવાસ પર ઊતરે છે અને અહિંસા પાળવાનું કહે છે!
હુંય હું, ભંડા! વાતને મરમ હમ નહિ ને? ઈ એવી વાત કહેસ, પન, એલ્યા ! હું કયેસે બન્યું, હૈયે સેને હોઠે નહિ આવતું !
કેની વાત કરે છે, મામા?
બન્યું નેમેય ભૂલી જવાય સે. જપનમાં આવડા પોલીસે એકઠા કરે સે ઈ કુણ? હાળું જબરું. આંખ હમે ઈની આરતિ સેને, યાદ નહિ આવતું.' પણા પટેલ એક હાથ કપાળે લગાવી બેલ્યા હતા.
કેની, મામા સુભાષબાબની વાત કરો છો ?'
હા..હા.ઈમની જ! એમ ઈમને નહિ કીધું કે ગમે ઈ થાય, પન આ સરકાર તે જવી જ જેયે ! ‘વ્યા હાળા કૂતરાની ગેડે આરામથી રિયે ને આપણને હડધૂત કરે'! આપડે કેક તે કરવું જોયે કે નઈ?
એ સમયે ૧૪ વર્ષના સમીરને પક્ષા મામાની વાતે બહુ ગમતી. એમાંય સુભાષબાબુની વાત માટે તે એ ગાડા હતા. એ બાબતે માટે વળી આગલે જ દિવસે એણે પડાણ બનીને કેવી રીતે ભાગી ગયા એ વાંચેલું. એ તે એટલું તે માનતે જ હતું કે એ માણસમાં કેટલી શક્તિ હશે કે જાપાનની સરકારને સમજાવી શકો ! માટે જ એ મામાની ઊલટતપાસ લેતે હતે.
તે મામા ! સુભાષબાબુ તે બહુ મોટા નેતા કહેવાય !”
“ઈ મેટા નેતા કહેવાય ને આપડે ? લ્યા, બધાય મણક તે સિયે કે નંઈ ઓલ્યાં સકલાને ય સ્વતંત્રતા જોયે ને આમંડ ની જે ?
હાલ્ય હાલ્ય,! જેને એટલું મોડું થયું ? ઢગલે કામ પડયું સે!' “આ હાલ્યા ! ને લેનિયા ! હાંજે ઘરે વાત કરહું? હેકે?’ સમીર હકારમાં ડેકું હલાવત રહ્યો ને પક્ષા મામા તે ચાલ્યા ! સમીર આ સ્વતંત્રતાના આશર્કની પીઠને તાકી રહ્યો હતે. તાજુ જ ભણતર એને યાદ આવ્યું.
Freedom is an inborn capacity.’ મન તે આગળેય બલવા લાગ્યું: “ધન્ય છે આ ગામડિયાને કે જેણે દેશ-ભક્તિ માટે-રાષ્ટ્રભક્તિ માટે આટલું સમર્પણ કર્યું ! ગાંધીજીની વાત સાચી હોય, પણ જુવાનીને તે આજ સુઝેને? મારી વાત જ કરું? મને નેતાજી ખૂબ ખૂબ ગમે છે. પછી ગાંધીજી કેવી રીતે ગમે નેતાજી કહે છે : એક લાફે મારે તે એનું બેસું તેડી નાખે. આ બધી વૃદ્ધોની વાત કહેવાય. જેમનામાં દયાને છાંય નથી, જેમણે દેશના ભલા માટે આપણુ કારીગરોનાં ડિસેમ્બર/૧૯૯૩
[પથિક
For Private and Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કાંડાં કાપી નાખ્યાં છે. એમના પ્રત્યે શાને ભાવ જાગે? આપણે તે નેતાજી જ સાચા નેતા.' એ જમાનામાં સમરની આવી વિચારસરણી હતી.
બીજા દિવસે સમીરે સાંભળ્યું કે ગોરી પોલીસે છપમાં આવી છે અને ગામલોકોને ખૂબ મારે છે. ચારેય બાજુએ ભયનું વાતાવરણ ફેલાયેલું છે. એટલે સુધી કે એ ભય અહીં સમીરની બેડિગ સુધી આવી ગયું છે. પેલા પશા મામા, કરસન મામા અને ઊકા મામાની શોધ ચાલી, કાતરમાંથી જે પકડાયા તેને ખૂબ માર્યા. જે ન પકડાયા તેમના બાળકેને ત્રીજે માળથી ફેંકી દીધાં. બૈરાંની આબરૂ લૂંટી, ચારે બાજુએ એ આતંક મચી ગયું હતું કે કોઈ ચૂં કે ચાં ન બોલી શકે
આ પછી સમીર એકલે બોડિ ગન ખૂણામાં બેઠે બેઠે વિચારતા હતા “આ બધા સુવરે જ છે, શેતાનો જ છે. એમનામાં દયા જેવું તત્ત્વ જ નથી, પણ મેં..રાષ્ટ્ર માટે શું કર્યું? પશા મામા તે ફટ' કહેતા. એમના જેવાએ રાષ્ટ્ર માટે આટલું બધું કર્યું અને પોતે ? શહેરને રહેવાસી હોવા છતાં મેં રાષ્ટ્ર માટે શું કર્યું ?'
મારા પપાય ગામડાના જ હતા ને? એ તે જમ્બર રાષ્ટ્રપ્રેમી હતા. આ તે ગુરુજીએ આવા બનાવી દીધા છે, બાકી ? હશે, જાગ્યા ત્યારથી સવાર એ તે ટીપે ટીપે જ સરોવર ભરાયને ? સાળાઓને કહેવું જ નથી. કાલે સવારે ખબર પડશે ત્યારે ? બધાયને ખબર પડશે ને પછી આઝાદી તે હાથવેંતમાં જ છેને? ગમે તેમ પણ આ સરકાર તે જવી જ જોઈએ.’
બોર્ડિગના રસોડે જમતા જમતાં એણે પેલે વિચાર મનમાં ગોઠવ્યો ને સુરેશના કાનમાં કઈક કહ્યું, પછી સામે જોઈ ધીરેથી કહેઃ “તું જે આપણા તરફને છે એટલે ધ્યાનથી સાંભળ. મોડી રાત્રે ભેંસને અવાજ અને એને હાંકવાને અવાજ આવે એટલે નીચે આવજે. કઈ લાંબું વિચારવાનું નહિ. તારે આઝાદી જોઈએ છે કે નહિ?” હકારમાં ડોકું ધુણાવતે સુરેશ “ચોક્કસ” બેલી, હાથ જોઈ ત્યાંથી, જ રહ્યો. મોડી રાત્રે બધાના ઊધી ગયા પછી જેકે સુરેશ તે ઊંધે જ નહોતે, ભેંસને અવાજ અને એની પાછળ જ એને હાંકવાને અવાજ આવ્યું ને તરત જ ઊઠી દાબેલે પગલે દેડો અને અંધકારમાંથી દેવ પ્રગટ થાય તેમ સમીર સામે આવીને ઊભે. બંને ચાલતા ચાલતા એ જ અંધકારમાં એગળી ગયા,
એક વૃક્ષ પાસે આવી નીચેથી બંનેએ મેટે પથર લઈ લટકતી સાંકળ અને ખીલે તેડી નાખ્યાં, પછી બધે ગુસ્સો એમણે પિસ્ટના લાલ ડબા પર કાઢો. એને એવી રીતે કરવા માંડયો કે જાણે વિદેશી સરકાર હમણાં જ જઈ રહી છે. પેલું પિસ્ટનું ડબવું કુએ વળી ગયું છતાંય એને માર માર જ કરતા હતા. એવી રીતે જાણે મરી ગયા પછી સાપને બધા મારે છે તેમ, સમીર તે બધે ગુસ્સે ડબ્બા પર જ ઉતારી રહ્યો હતો. સુરેશે એને રોકી, ડબલું લઈ તળાવની પાળે જોરથી ફેરયું બંને અંધકારમાં ઓગળવા લાગ્યા.
છેડે જઈ સમીરે કહ્યું : હવે તું જા, હું પાછળથી આવીશ.” એ તે હજુય હાંફતે જ હતે. ભલે!' કહી સુરેશ ચાલે ત્યાં પાછળથી ભેંસને અવાજ અને એને હાંકવાને અવાજ આવ્યો. સુરેશ એ અંધકારમાંથી પ્રગટ થઈ સમીર પાસે આવ્યા.
“હા, જે તને એટલા માટે બેલાવ્યો કે કોઈને કહેતો નહિ, ખાનગી રાખજે હવે જા, પણ ધીમે.
સુરેશ જતાં જતાં સમીરને કહ્યું કે તુંય શું, યાર? એમ માને છે કે હું કહી દઉં? આ તે ગુરુજીએ પેલી વાર્તા મને નિશાન બનાવીને કહેલી એટલે બધાય માની બેઠા અને તુંય કે મારા પેટમાં વાત જ પથિક]
ડિસેમ્બર/૧૯૩
For Private and Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
રહેતી નથી. સાંભળ, આ બાબતને રેલો તે આપણી નીચે આવે છે. બાકી જે ન કહેવા જેવું હોય તે ન જ કહુને ? તું ચિંતા ન કર. આ ચાલ્ય'. - સમીરે એને ચૂપ રહેવાનો ઈશારો કર્યો ત્યાં તે પાછા વળી અંધકાર એને ગળી ગયો. સમીર આવીને ઘસઘસાટ ઊંઘતે હતે. મળમુકું થવાને થોડી વાર હતી. એને પિતાના કાર્યથી સતેષ હતું એટલે નિરાંતે ઊંઘતે હતે. દરમ્યાન ન મારવા નીકળેલા ગામના જ એના મિત્રના પિતા પલીસ પટેલે મજાક ખાતર સમીરના ઓઢવાનામાં બંદૂકને આગળનો ભાગ છે અને જાડા અવાજે કઈક બેલ્યા. સમીર ભર ઊંધમાંથી એકાએક જાગી ઊઠ્યો, એને મિત્રના પિતાને બદલે અન્ય વિદેશી ઓફિસર દેખાયા. સાથે ઓઢવાનું ઓઢી ઊભેલા ગુરુજીને બદલે પોલીસે દેખાયા અને ઘડીના øા ભાગમાં વિચારી એ પેલા પોલીસ પટેલના ચરણમાં આળેટી પડયો, માફી માગવા લાગ્ય, રડવા લાગ્યો ! “માફ કરે..માફ કરે, સાહેબ! એ તે મેં નહિ પેલા સુરેશ્યાએ તેડયું છે !” એને ખબર હતી કે વિદેશી અફરે કેટલું મારતા હતા. વળી પોલીસ પટેલ અને દોડી આવેલા અન્ય ગુરુજીને વધારે મજા આવવા લાગી. પોલીસ પટેલે મૂછમાં ગુસ્સે એકતાં પૂછવા માંડયું: ‘બેલ, બેલ ! શું તોડયું હતું ? સાચે સાચું બેલ'. અન્ય સહુના હાસ્યથી સમીર પરિસ્થિતિ પારખી ગયો અને જાણે કશું બન્યું જ નથી એમ પડવો રહ્યો. પેલા લોકોએ જ એને જગાડવા ઘણા પ્રયત્ન કર્યા, પણ કહ્યું છે ને કે “જાગ બમણું ઊધે’ જેવું લાગતું હતું, સમીરને ઢંગ ચાલુ જ હતું. કોઈક સ્થળે બેટરી લાગતી તે એક આંખથી જોઈ લે. એને તે માત્ર પશ્ચાત્તાપ જ કરે હતું. જે બફાઈ ગયું છે તેમાં થઈ શું શકે?
પેલા બધાય કંટાળી યથાસ્થાને જતા રહ્યા પછી સમીરનું મન વિચારે ચડ્યું : “આવી ઠંડીમાંય પ્રજા નિરાતે ઊંઘતી હોય તે આ પિલીસ પટેલને લીધે જ, અત્યારે બધાં ઊ દે છે ત્યારે એ જાગે છે. ધન્ય છે એમને. નટુના પપ્પા છે માટે નહિ, પણ એક ઈમાનદાર અધિકારી છે માટે.”
આ પછી એ પેલા બફાઈ ગયેલા વિચારે એને પીછે પકડયો, પણ પુછાય કેને? આખરે જવ કરડયું હોય એમ પડી જ રહ્યો.
- સવારથી સમાચાર આવ્યા કે કઈ બેવકૂફે ડબલુંય તેડી નાખ્યું. એ અને સુરેશ પણ ટેળામાં વાએ જ વળગેલા. ગામડામાં એક તે આટલે દૂર પિસ્ટનું ડબલું હતું. બિચારા હરિભાઈ માસ્તર એની સંભાળ લેતા'તાને? તોડનારને એનું ભાન હિ હોય !'
ગળામાં સમીર સુરેશે વાત કરતાં કરતાં એકબીજાની સામે જોયું, પણ કોઈને ખબર ન પડે એવી રીતે.
એટલામાં પક્ષા મામાને જુવાન જોધ દીકરો રઘલે સમીરને એની વિચારતકામાંથી જગાડતા કહેવા લાગેઃ “હા, હાલે, બાપા ! ઘરે નહિ આવવું ? આ તે સમીરભાઈ સેને? અમ ભઈલા ! હા, નમસ્તે ! હંધાં હારો સને : “હા” સમીર હકારમાં ડોકું ધુણાવ હતે.
તમેય સમીરભાઈ, પરવારીને ઘરે આવજો, હે કે? બાપા! હાલે...હાલે “એ આવજે, સમીરભાઈ , પશા મામાને હાથ ઝાલી લઈ જતાં, લઈ જતાં રઘુ બેલતો હતો. સમીર છૂટે પડયો. એની આંખોનાં કેડિયાં શ્રાવણ-ભાદરવો વરસાવી રહેલાં હતાં.
એણે પાછળ જોયું તે પેલે મહામાનવ દીકરાને હાથ પકડી કંઈક બબડતી બબડતા જઈ રહ્યો હતે. છે. નિત્યાનંદ સોસાયટી, ઘાટડિયા, અમદાવાદ-૩૮૦૦૬૧
ડિસેમ્બર/૧૯૯૩
પિયિક
For Private and Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ઇતિહાસની આરસી (‘પાણીપત–કુરુક્ષેત્ર”)
શ્રી. એ. એસ. આશરે
દોસ્તો ! હુ' એક એવુ` મેદાન છુ કે જ્યાં ભારતીય ઉપખંડના ભાવિના નિર્ણયો લેવાયા છે. તમે મને નથી ઓળખતા ? આ મારી જન્મભૂમિ છે. દિલ્હી હરિયાણુ વચ્ચે હુ' આવેલ છું. મારા નામનું સ્ટેશન પશુ છે. ઈ. સ. ૩૫૦૦ વર્ષ પહેલાં મેં જન્મ લીધા અને આજે પણ છું. આજ સુધીમાં ભારતવર્ષ કાનુ ? એ માટે મારા પર પાંચ ભયર આફત આવી છે. આ આ તો દેશને દઝાડી ગઈ, હું ભગવાનને પ્રાથના કરુ છું કે હવે મારા પર આવી આફતો ન આવે. તમે પણ મારી કથની સાંભળી પ્રાથના કરો.
ઈ. સ. પૂર્વે ૩૫૦૦ વર્ષ પહેલાંના ભૂતકાળને ચોપડે ખેાલુ છુ : ભીષ્મની પ્રતિજ્ઞા, ભીમનુ બાહુબળ, અજુ નનું ગાંડીવ, સહદેવનુ ત્રિકાળજ્ઞાન, શકુનિની કપટવિદ્યા, દુર્ગંધનનુ અભિમાન, કણ ) દાનશીલતા, શ્રીકૃષ્ણની મુત્સદ્દીગારી જગતને આંજી રહ્યા હતાં ત્યારે દુર્ગંધને પડકાર દીધા વેરને અને પાંડવા સામે પોતાની સેના મારા મેદાન પર ખડી કરી.
સ્વાર્થની એ સમયની પૂરી વાર્તા તમે મહાભારતમાં વાંચી લેજો, પણ વૈર તે સ્વાથે જન્મ દીધા યુદ્ધને. આ મેદાનમાં ૧૮ અક્ષૌહિણી સેના ખડી થઈ. સગા સગાને જોઈ અજુ નને વિષાદ થયે. શ્રીકૃષ્ણે ક્રમ'ના સિદ્ધાંત પર ઉપદેશ આપ્યા તે ગીતા ને આ યુદ્ધ અઢાર દિવસ ખેલાયુ એ મારા હૃદય પર આ પહેલા ધા આ ભય કર્ર દિવસે કેમ ભુલાય ?
વર્ષો વીત્યાં, કાલચક્ર યુ અને આવ્યુ. રાજપૂતનુ` રાજ્ય. ઈર્ષા અદેખાઈ વૈર અને કુસ પે ધર ધાલ્યા હતાં. ભારતવર્ષમાં હિંદવાસીઓમાં રાજપૂત હતા એના અદ્વિતીય નમૂના. ભરતવ'ની જાહેોજલાલી જગતભરમાં વખાણાતી હતી. અહી'ની સમૃદ્ધિ પરદેશીઓને પણ લલચાવતી હતી. મોટા મોટા રાજવીએ પેાતાને રાજ્યવિસ્તાર વધારવાની હરીફાઈ માં પડયા હતા મહમૂદ ગઝની ભારતવર્ષની સમૃદ્ધિ ને દોલત લૂટવા લલચાયો તથા ભારતવષ પર એક પછી એક સત્તર ચડાઈએ કરી, અઢળક દાલત લૂટીને ગઝનીને શણુગાયુ તે છેલ્લે સોમનાથ પર ચઢાઇ કરી સેમનાથ લૂટયું, મૂતિ ભાંગીને અઢળક દોલત લઈ ગઝનીને સમૃદ્ધ બનાવ્યુ. કાલચક્ર ફરે છે ને દિલ્હીની ગાદીના વારસદાર થવા પૃથ્વીરાજ ને જયચંદ રાઠોડ એ સગા માસિયાઇ ભાઈ વૈરી બન્યા. બાળા ભીમ પણ હરીફ અન્યો તે પૃથ્વીરાજના દ્વેષી બન્યો. એ બળતામાં ઘી હામાયુ'. પૃથ્વીરાજે સંયુતાનુ' અપહરણ કર્યુ” ને રાજપૂત રાજાઓએ એકબીજાની સત્તા ઓછી કરવા પ્રયત્ન કર્યા તથા હિંદુની રાજસત્તા નબળી પડી. વૈરફપી. ઊધઈ ને કાપવા ઝંઝાવત–સમા શાહમુદ્દીન ધોરી દિલ્હી પર ચડી આવ્યો. અનેક વખત પૃથ્વીરાજના હાથે હાર ખાવા છતાં એ દિલ્હીને નિશાન બનાવી લડયો ને છેવટે રાજપૂત રાજવૃક્ષ પડયું, દિલ્હીમાં મુસ્લિમ સત્તા આવી. મારા હૃદય પર કપરા ધા પડયો. હવે આળખાણ પડી ?
હવે આવે છે મારા ત્રીજા યુદ્ધની વાત. રાજપૂતાઈ અસ્ત થઈ. મુસલમાની રાજ્યના સુર્ય ઊગ્યા. ગુલામ ખીલજી તલખ સૈયદ ન લાદી એમ પાંચ વૃક્ષ દિલ્હીના તખ્ત પર ફાલ્યાં ને મૂલ્યાં તથા કરમાયાં. લાઠી વંશના છેલ્લા પાદશાહના નસીબે હતા અપયશ. આલમખાન ને દોલતખાને ખાખરને
પથિક]
ડિસેમ્બર/૧૯૯૩
[૧૭
For Private and Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
નત હિંદ જીતવા અને ખેલા ભીષણ સંગ્રામ પાદશાહ ઈબ્રાહીમ લોદી ને બાબર વચ્ચે. મારા શરીર પર વધુ એક જખમ થયે ને મુઘલનાં નસીબ ચડિયાતાં. ઈબ્રાહીમ લોદી રણમાં રેળા ને બાબર વિજેતા બન્યા.
નખાયા દિહીમાં મુઘલ રાજ્યના પાયા ને પુત્ર માટે પ્રાણ પાથરી બાબર સ્વર્ગે સિધાવ્યું અને આવ્યા દિલ્હીના તખતે હુમાયુ ને અકબરશાહ. બહેરામખાનનાં બળ ને છળકપટ અકબર પગભર થયે ને આદિલશાહ સૂરના પ્રધાન હેમુ વિક્રમાદિત્ય ને બહેરામનાં સૈન્ય મારા પર સામસામે મળ્યાં. હેમુનો. થો નાશ ને અકબરનું રાજ્ય બન્યું નિષ્ફટક, આ મારા દેહ પર એથે વાઘાત.
મુઘલ સલ્તનતને સૂર્ય મધ્યાને આવ્યો અકબર જહાંગીર અને શાહજહાંના સમયમાં. એ હિંદનો સુવર્ણકાલ. જેટલી ચડતી થઈ તેટલી જ પડતી પણ થઈ ને મધ્યાહ્ન ઊતરતે દિલ્હીના તખ્ત આ ઔરંગઝેબ. શિવાએ પ્રગટાવ્યા વિધ્યાચલ મળે મરાઠી સત્તાને દીપ કે જેને ફેલા થયે પાદશાહેની પાદશાહત સુધી ને છેલ્લે શિવાજીના અષ્ટપ્રધાનને વડે પેશ્વા શાહ પાસેથી પેશ્વાઈ પાઘડી બંધાવી વિજયી બન્યા તથા પેશ્વાએ પૂનામાં ગાદી સ્થાપીને મરાઠા સંધને એક તાંતણે બાંધી સમસ્ત ભારતવર્ષમાં મરાઠી સામ્રાજ્યનો ઝંડો લહેરા ને અટકના દરવાજે ભગવે ઝડે લહેરાવ્યા. હવે મારા પર છેલ્લે ઘા પડવાની સાલ નજીક આવી રહી હતી. પેશ્વા સરદારોમાં અંદરોઅંદર ફાટફૂટ પડી, વરષ વધ્યાં ને સ્વાર્થે આધિપત્ય મેળવ્યું પિશ્વાના સરદારોના હૃદય પર. ત્યાં તે નાદીરશાહને સરદાર બીજે નાદીર બનવાના સ્વપનામાં રાચતે પૂનમના જુવાળ-સમ હિંદ પર આવ્યા ને પંજાબથી દિલ્હી સુધી પિતાનાં થાણુ બેસાડ્યાં. રાઘબા ઝાલ્ય ન રહ્યો, દિલ્હી સર કર્યું ને ઉખેડી નાખ્યાં પંજાબનાં. અહમદશા અબ્દાલીનાં થાણું ને ઠેઠ અટકે જઈ શિવાજી મહારાજને ભગવો
ડો રાખે તથા અફવાનેને અટકની પેલે પાર તગેડી મૂક્યા. અબ્દાલી ફરી હિદ કોનું એ નક્કી કરવા પાછો વાવાઝોડાની જેમ ચડી આવ્યો મરાઠાઓ પર, સદાશિવરાવ અને વિશ્વાસ રાવની સરદારી નીચે મદાઠાઓ પણ અબ્દાલીને પાઠ ભણાવવા ને હિંદમાંથી હાંકી કાઢવા દિલ્હી સર કરી, મારા મેદાન પર અબ્દાલીને માપી લેવા એકત્ર થયા. મરાઠી સૌન્ય શેણિતભીનું થયું ને મારા હૃદય પર પાંચમે ઘા. પડ્યો. અંદરોઅંદરના મતભેદે મરાઠાઓ હાર્યા ને તુર્કે વિજયી થયા, પણ અબ્દાલીને આ વિજય એટલે મેં પઠવો કે જીવ્ય ત્યાંસુધી હિંદ પર આવવાની હામ ન ભીડી. હિંદ-વિજયને ઉત્સાહ ઓસરી ગયે, મરાઠા હાર્યા. દક્ષિણની શક્તિશાળી પ્રજાને સર્વોપરિ પેશ્વા હાર્યા. આ પણ મેં અનુભવ્યું. હવે વધારે શું કહું ? મારી ઉપર પાંચ પાંચ મહાયુદ્ધો ખેલાયાં. હવે મને ઓળખ્યુંને ?
જેટલા છે વેદ તેટલા છે મારા નામના અક્ષર. પહેલા ને બીજા અક્ષરથી નામ બને ત્યારે હું બનું જળ કે વારિ. પહેલા ને ત્રીજા અક્ષરને વળગનાર પ્રભુકંપ પહેરી લે છે. ચોથે ને ત્રીજો અક્ષર મળી બને છે પ્રાચીન ઋષિમુનિઓનું ધન. હવે તમે મને ઓળખી ગયા ને ? હું છું “પાણીપત” ને મારું બીજું નામ છે “કુરુક્ષેત્ર'. છે. વાણિયાશેરી, જામકંડેરિણ-૬૦૪૦૫
ડિસેમ્બર/૧૯૯૩
પિથિક
For Private and Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
શ્યામજી વર્માનું વસિયતનામુ
શ્રી. ધનજી ભાનાલી, ‘કડક ભંગાલી’
ભારતીય આઝાદીના આહ્વ ક્રાંતિવીર અને કચ્છી સપૂત ૫. શ્યામજી કૃષ્ણ વર્મા ૧૮૫૭–૧૯૩૦)ની ૪ થી આકટાબરે ૧૩૭ મી જન્મજયંતી ઊજવી એના અનુસંધાનમાં ફરીથી એક વાર એમનાં કાર્યાત મૂલવવાનુ` યાગ્ય થઈ પડશે.
ભૂલા ભણસાલીને સંસારમાં બે સતાના મળ્યાં : પંડિત શ્યામજી અને દીકરી ડાહીબાઈ, ડાહીબાઈ ને માડકૂખે પરણાવેલાં, પશુ એમના પતિ જુવાન વયે નિઃસ ંતાન ગુજરી ગયેલા અને શેડ વરસા પહેલાં ડાહીભાઈ પશુ ગુજરી ગયાં. ખીજી બાજુ પંડિત શ્યામજી કૃષ્ણ વર્મા પણુ નિઃસતાન ગુજરી ગયેલ. એમણે કોઈ બાળકને દત્તક ન લેતાં સમગ્ર હિંદની પ્રજાને દત્તક લીધેલ.
અત્યાર સુધી એમ કહેવાતુ' અને લખાતુ' આવ્યુ' છે કે પડિત શ્યામજીએ જીનિવામાં પેાતાની હયાતીમાં વસિયત યાને વિલ કરેલુ' હતુ, પરંતુ, હવે એ સ્પષ્ટ રીતે જાણી શકાય છે કે એમણે પોતાની હયાતીમાં કાઈ વસિયત કરેલ નથી, પરંતુ એમનાં ગં.સ્વ. વિધવા પત્ની ભાનુમતી વર્ષાં કે પેરિસની ભાષામાં કહીએ તા મૈડમ ક્રિશ્ના વર્માએ પેાતાની હયાતીમાં વસિયતનામુ` કરેલ હતુ, જેની જોગવાઈઓ મુજબ ‘ક્રિના વર્મા ફાઉન્ડેશન” ઊભું કરવામાં આવેલ. આ ફાઉન્ડેશન દ્વારા પૅરિસ યુનિવર્સિ`ટીમાં જે વ્યસ્થા કરવામાં આવી હતી તેનું તા. ૧/૨/૧૯૩૬ ના આવેલ અને એ ટીડ મુખ અમલ કરવા માટે સરદારસિંહ આર. રાણા નામની એ વ્યક્તિની નિમણૂક કરવામાં આવેલ. મૂળ ક્રૂ'ચ ભાષામાં થયેલ ૧૯૮૦ ની સાલમાં ડૅ. ગણેશીલાલ વર્માને નકલ મળેલ, જેનુ અગ્રેજીમાં અંગ્રેજી ભાષાંતરની એક નક્લ મૂળ કચ્છના, પશુ મુ`બઈસ્થિત જાણીતા કા કર શ્રી મ ગલ ભાનુશાલીએ મને ઉપલબ્ધ કરાવતાં, આભાર સહ, એ ડીડની મુખ્ય મુખ્ય જોગવાઇઓને અભ્યાસ કરવાની તક મળી છે.
‘ડીડ' બનાવવામાં
અને
શ્રી. જ્યોર્જ હેસ
આ ડીડના પત્રવ્યવહારની ભાષાંતર અહી થયેલ તે
For Private and Personal Use Only
રોજ
૧ : મૅડમ ક્રિના વર્માની વસિયતના આધારે ‘ક્રિના વર્મા ફાઉન્ડેશન' માટે થયેલ ડીડના અમલ માટે પૅરિસના ચાર્લ્સ ક્રાકવેટ એવન્યૂ ન. ૪૦ ખાતે રહેતા સરદારસિદ્ધ આર. રાષ્ટ્રા અને સ્વિત્ઝર્લેન્ડમાં જીનિવા ખાતે લીનગાર્ડ ન, ૧૪ એવન્યૂ ખાતે વકીલાત કરતા જ્યાજ હંસને પાવર ઓફ એટાની' આપવામાં આવેલ હતુ, એ મુજબ જીનિવામાં વિલિયમ ફ્રાવરે ન. ૨૬ એવન્યૂ ખાતે રહેતાં હતાં તે સેંડમ ક્રિના વર્માએ કે જે ૨૩/૮/૧૯૩૩ ના રાજ નિવા મધ્યે ગુજરી ગયાં હતાં તેમણે કરેલ વસિયતની જોગવાઈ મુખ ફાઉન્ડેશનની શરતા માટે થયેલ ડીડના અમલ માટે અરજી કરવામાં આવેલ, તેમાં થયેલ ઉલ્લેખ મુજબ તા. ૨૨/૮/૧૯૩૩ નહિ, પણ તા. ૨૩/૮/૧૯૩૩ નારાજ મેંડમ ક્રિના વર્માનું નિધન થયેલ છે. આ ઘટસ્ફોટ અગત્યના છે.
૨ : આ ફાઉન્ડેશન દ્વારા મડમ ક્રિના વર્માએ ઇચ્છા વ્યક્ત કરી છે કે ભારતીય સંસ્કૃતિ, સ્ત્રી-બાળકાનાં કાણુ, જાહેર સ્વાસ્થ્ય, ટેકનોલોજી માટે હિંદથી, ખાસ કરીને મુંબઈ પ્રેસિડન્સીમાંથી, આવતાં બાનુ તેમજ જુવાન હિંદીઓન લાભ આપવા. આ માટે એમણે ૯૦,૦૦૦ સ્વિસ ફ્રાંકની રકમ નક્કી કરી નિભાવ માટે જાહેર કરેલ હતી, જેની અન્ય શરત નીચે પ્રમાણે પણ છે :
પથિક
ડિસેમ્બર/૧૯૯૩
[૧૯
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
જનરલ શરતો : ૧. આ સ્કોલરશિપ મેળવવા માટે ઇચ્છતા ભારતીય પ્રથમ મુંબઈ કમિટી પાસેથી પસંદ થઈ
એનું લિસ્ટ પેરિસની આ ઇન્સ્ટિટયૂટ કે જે પેરિસ યુનિ.-સંલગ્ન છે, ત્યાં મથી,
એમાંથી અંતિમ પસંદગી કરી કૅલરશિપને હુકમ આપવાને હતે. ૨. મુંબઈ કમિટીએ મેકલેલ લિસ્ટમાંથી અંતિમ પસંદગી કરવી. ૩. અંતિમ પસંદગી પામેલ ઉમેદવાર જ ટ્રસ્ટને લાભ લઈ શકશે. ૪. મુંબઈથી પૅરિશ્ન સુધીની સફરનું ખર્ચ મુંબઈ કમિટી ભોગવે અને એનું વળતર પેરિસ
યુનિ. આ રકમમાંથી કરશે. ૫. ત્રણ વરસ કરતાં વિશેષ મુદત માટે કોઈને પણ ઍલરશિપ મળશે નહિ આ ડીડની અન્ય જોગવાઈઓ છે કે
આર્ટિકલ-૧ : મુંબઈ કમિટીએ ભલામણ કરેલ અને આખરી પસંદગી પામેલ આવા ભારતીય માટે ૯૦,૦૦૦/- નેવું હજાર સ્વિસ કાંક યુનિને આપવા.
આર્ટિકલ-૨ : દસ વર્ષ સુધીમાં જો સ્વિસ કાયદા મુજબ ક્રિરના વમને કાનૂની વારસદાર આગળ ન આવે તે આ મુજબ એ રકમ કિરના વર્મા ફાઉન્ડેશન'ના નામે યુનિ.માં રાખવાની હતી.
આર્ટિકલ-૩: રાષ્ટ્રિય શિક્ષણ-નીતિનું ખાતું, આ ડીડના લખાણુને પૅરિસના ગેઝેટમાં પ્રસિદ્ધ કરાવવું.
આ ડીડની શરતેને કઈ લાભાથી ભંગ કરશે તે એની પાસેથી મુંબઈથી પેરિસના મુસાફરી ખર્ચ સિવાયની રકમ ઑલરશિપમાંથી ફેફિટ કરવામાં આવશે.
આ પલરશિપને “માનભરી ઉધાર ગણવામાં આવશે અને જ્યારે શકય બને ત્યારે લાભાથીએ યુનિને પરત કરવાની થશે.
આ ફાઉન્ડેશનના આવકજાવકના હિસાબે પેરિસ યુનિ.ના વાર્ષિક અહેવાલમાં દર્શાવવાના રહેશે.
એમના કાયદેસરના વારસ જો આ ડીડને કેન્સલ કરાવે તે આ ફાઉન્ડેશનની જોગવાઈ રદબાતલ ગણાશે.
આ ફાઉન્ડેશનની રકમ ભારતીય વિદ્યાથીઓના નિભાવ માટે જ વાપરી શકાશે.
મુંબઈ સ્થિત કમિટી માટે ૨૫૦૦ થી વિશેષ રકમ નિભાવ માટે વાપરી શકાશે નહિ અને કમિટીના સભ્યોને કઈ પગાર અપાશે નહિ.
કોઈ સંજોગો માં મુંબઈ કમિટી પેરિસ સુધી જવાની રકમ ન આપી શકે તે એની માગણી લાભાર્થી પાસેથી કરી શકાશે નહિ.
અગર જે પેરિસ યુનિ. આ ફંડની રકમ વાપરી ન શકે કે એવી રૂચિ દાખવે નહિ તે રાણી અને હેસના મૃત્યુ પછી ૨૦ વર્ષ બાદ એ ફંડ મુંબાઈ હોસ્પિટલને તબદિલ કરવી. ડીડની સોંપણું :
(અ) રાષ્ટ્ર અને શ્રી. હેસ એને અમલ કરાવે. (બ) આ ફાઉન્ડેશનને અમલ સ્વિસ કાયદા મુજબ કરે.
આ ડીડને કામચલાઉ સ્વીકાર પૅરિસ યુનિ.ના એ સમયના કાઉન્સિલના પ્રમુખ શ્રી ઉમિલે આટરલી કે જેઓ સારન નજીક રાડ નં. ૫ માં રહેતા હતા તેમણે કરેલ અને ૯૦,૦૦૦/- સ્વિસ Rol ડિસેમ્બર/૧૯૯૩
[પથિક
For Private and Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
www.kobau
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ફાંકની રકમ પેરિસની બેન્કમાં ૪! ના વ્યાજે મૂકવામાં આવી હતી. વ્યાજથી મળતી રકમ પેરિસ યુનિ ની ગણવી.
આમ, આ ડીડની મુખ્ય મુખ્ય જોગવાઈઓ આપણે જોઈ, જે મુજબ પતિની ઈચ્છા પ્રમાણે મેડમ ક્રિષ્ના વર્માએ ખાસ જોગવાઈઓ કરી છે. ભારતીય સંસ્કૃતિને અભ્યાસ તથા બાળકો અને સ્ત્રીઓનાં વાર્ય અને કલ્યાણની જોગવાઈ ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે.
ઉપર બતાવેલ શરતે મુજબ, ૫ ડિતજીના કેઈ વારસોએ દાવો ન કરતાં આ ડીડ ૧૯૪૩ પછી ત્યાં રજિસ્ટર્ડ કરાવવામાં આવેલ અને ૯૦,૦૦૦/- ફ્રાંકની રકમ સોંપવામાં આવેલ તેમજ સંસ્કૃતનાં ૩૧૫ અલભ્ય પુસ્તકે પણ પેરિસ યુનિ.ને આપવામાં આવેલ.
આ ડડને રજિસ્ટર્ડ કરાવવા માટે તા. ૧૨/૧૯૩૬ના રોજ પેરિસના ૧૪ મા નેટરી પાસે ૨૨ ફ્રાંક અને ૫૦ સેન્ટની ફી ભરવામાં આવેલ અને ફર/૧૯૩૬ ના રોજ એ રજિસ્ટર્ડ કરાવવામાં આવેલ.
આમ, આ ડીડથી પંડિત શ્યામજીએ પોતે કઈ વિલ કરેલ નહિ એને પુરા મળે છે. આ ફાઉન્ડેશનનું હાલનું સરનામુ છે ઃ ડાયરેકટર, ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ઈન્ડિયન સિવિલાઈઝેશન, સારાને, નં. ૪૩-૪૫, રૂઅ-એકલસ, પૅરિસ-૭૫૦૦૫ છે.
પરંતુ, શું આપણે પંડિતજીનું યોગ્ય સંમાન કરી શક્યા છીએ ? એમના જન્મસ્થળને કે જે કાયમી સ્મારક તરીકે છે તેને સારી વ્યવસ્થામાં રાખી શક્યા છીએ? છે. સ્ટેટ ટ્રાન્સપોર્ટ કોલેની, ભૂજ-૩૭૦૦૦૧ સંદર્ભ : (૧) પં. શ્યામજી કૃષ્ણ વર્મા-લે. ધનજી ભાનુશલી, ભૂજ
(૨) ફ્રેંચ ભાષાના અંગ્રેજી તરજૂમાની નકલ (૩) શ્રી મંગલ ભાનુશાલી-મુંબઈ
ઘી બરડા સીટી કે-ઓપરેટિવ બેન્ક લિ.
રજિ. ઓફિસ સંસ્થા વસાહત, રાવપુરા, વડોદરા-૩૯૦૦૦૧ શાખાઓ : ૧. સરદારભવન-જ્યુબિલી બાગ પાસે ૨. પથ્થરગેટ
૩. ફતેહગંજ ચર્ચ સામે ૪. સરદાર છાત્રાલય-કારેલીબાગ ૫. ગોરવા જકાતનાકા પાસે
. આર. વી. દેસાઈ રોડ ૭. ગોત્રી રોડ મેનેજર : કાંતિભાઈ ડી. પટેલ
મંત્રી : ચંદ્રકાંતભાઈ ચુ. પટેલ
પ્રમુખ : કિકાભાઈ પટેલ
પથિક
ડિસેમ્બર/૧૩
[
For Private and Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કૌટિલ્યકાલીન શાસનવ્યયવસ્થા
ડો. કાંતિલાલ રા. દવે
ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યાંના રાજનૈતિક જીવનના પથપ્રદર્શીક આચાય વિષ્ણુગુપ્ત ચાજીનું સ્થાન પ્રાચીન ભારતવર્ષના રાજનીતિજ્ઞોની શુ'ખલામાં મુક્તાહારની મધ્યમાં શાભાયમાન મધ્યમણિ-સમાન છે. એમણે તત્કાલીન રાજનીતિને પ્રભાવિત કરવા માટે અને ભવિષ્યની પેઢીઓના મા॰દશÖન માટે કૌટિલીય અર્થશાસ્ત્ર' નામના રાજનીતિના શ્રેષ્ઠ ગ્રંથની રચના કરી છે અને પોતાની એ અતુલનીય અદ્ભુત કૃતિના કારણે ઇતિહાસમાં પણ રાજનીતિના ફ્રિ અને અતિમ વિદ્વાન હોવાનુ ગૌરવ પ્રાપ્ત કર્યુ છે. ૨ ઈસ્વી સન પૂર્વે ચોથી શતાબ્દીના અંતિમ કાલખંડમાં લખાયેલા મનાતા આ ગ્રંથનાં પંદર અધિકરણા અને દાઢમા અધ્યાયમાં સમાયેલાં છ હાર સૂત્રામાં કૌટિલ્યે. જાણે કે રાજનીતિના સાગર ગાગરમાં સમાવી દીધા છે. રાજનીતિને સ્પ`તાં તમામ પાસાં સાંગપાંગ નિરૂપણ કરતા આ ગ્રંથમાં તત્કાલીન રાજત'ત્રનુ` અત્યંત ઝષ્ણવટભર્યુ'' અને વિગતવાર આલેખન કરવમાં આવેલુ છે.
કૌટિલ્યકાલીન શાસનવ્યવસ્થામાં રાજાનુ સ્થાન સર્વોપરિ અને કેંદ્રસ્થાનીય હતુ`. રાજ્યસત્તાના એ મુખ્ય સૂત્રધાર હતા. અ'શાસ્ત્ર (૮/૧)માં સ્વામી – અમાત્યાદિ સપ્ત – પ્રકૃતિમાં પણ એને ‘ફ્રૂટસ્થાનીય’ માનવામાં આવ્યે છે.
અર્થાંશાસ્ત્ર (૬/૧)માં રાજાની ગુણસ'પત્તિને ઉલ્લેખ કરી જણાવવામાં આવ્યુ` છે કે રાજા મહાન કુલીનતા આદિ સાળ આભિગામિક (આંતરિક) ગુણી, શ્રવણુ-ગ્રહણાદિ આઠ પ્રનાગુણા, શૌય'-અમર્યાદિ ચાર ઉત્સાહગુણો અને વાગ્મિતા પ્રગભતા વગેરે ત્રીસેક જેટલા આત્મસ'પદ્ ગુાથી યુક્ત હોવા જોઇએ. અહી સ્વામી ઉપરાંતનાં રાજ્યનાં અન્ય સાત અંગે (સ પદ્)નું પણ નિરૂપણુ પ્રાપ્ત થાય છે. અથ૦ (૧/૮–૧૦)માં અમાત્ય—સ'પદ્ અને (૬/૧)માં જનપદસ'પદ્ દુ^સંપદ્ કાશ-સ'પદ્ દંડસ પદ્ દુ་-સપ ૢ તથા મિત્રસ'પદ્ વિશેની વિગતા પ્રાપ્ત થાય છે. આ બધી ચર્ચાના અંતે એમ જણાવવામાં આવ્યુ છે કે શત્રુ-સ ંપદ્ સિવાયની જે સાત સપદ્ છે તે પોતપોતાના ગુણોથી યુક્ત થઈને એકબીજીની અંગભૂત બનીને રાજા અને રાજાના હિતમાં કાર્ય કરે તેને ‘રાજસ'પ ્' કહેવામાં આવે છે. આ રાજસ પી યુક્ત રાજાએ રાષ્ટ્રકક્ષા અને રાષ્ટ્રકથાણુ માટે સદા સતર્ક રહી પ્રજાનાં યોગક્ષેમ માટે સતત પ્રયત્નશીક્ષ રહેવુ જોઇ એ.
હા, રાજા આ તમામ જવાબદારીએ એકલે હાથે વહન કરી શકે નહિ. કોટિલીય અર્થાંશાઅ(૧૭)માં જણાવે છે કે જેવી રીતે રથનું એક ચક્ર ખીજા ચક્રની મદ્દ વિના રથને ચલાવી ન શકે તેવી જ રીતે રાજાને પણ અમાત્ય-આદિ બીજાં ચક્રોની આવશ્યકતા રહે છે. અ`શાસ્ત્રમાં આવા અનેક પ્રકારના રાજસેઢા, એમની યોગ્યતા તેમ કબ્યાનુ` વિગતઝ્યુર નિરૂપણું પ્રાપ્ત થાય છે.
કૌટિલ્થના સમયમાં આવા રાજસેવકા પૈકી પ્રધાન મંત્રી અને અન્ય મંત્રીએ તથા પુરાહિત વગેરે રાજાને સલાહ આપવાનું કાર્યાં કરતા હતા, જ્યારે બાકીના રાજસેવકો રાજાને રાજ્યવહીવટમાં પ્રત્યક્ષ રીતે સહાયરૂપ બનતા હતા.
પ્રધાનમ`ત્રી : કૌટિલ્યકાલીન શાસનત ંત્રમાં પ્રધાનમત્રી સર્વોચ્ચ પદાધિકારી હતો. એ મત્રીપરિષદના અધ્યક્ષ તરીકે કાર્ય કરતા. અમાત્યાની નિયુક્તિ, ગુપ્તચરોની પસંદગી અને નિમણૂક, વિદેશા સાથેના રાજનૈતિક સબંધા તથા રાજદૂતોની નિયુક્તિ વગેરે બાબતોમાં એ રાજાને સલાહ આપતા.
૨૨]
ડિસેમ્બર/૧૯૯૩
[પથિક
For Private and Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અર્થશાસ્ત્ર (૧/૮) અનુસાર કુલીન, સ્વદેશમાં ઉત્પન્ન, વિવિધ કલાઓમાં નિપુણ, સૂક્ષ્મદષ્ટિસંપન્ન, શીઘકાર્ય પૂતિની ક્ષમતાવાળો, પ્રભાવશાળી પવિત્ર વફાદાર બળવાન ધર્યવાન કષ્ટસહિષ્ણુ તથા બીજા અનેક મંચુચિત ગુણોથી સંપન્ન હવે જોઈએ. અર્થ (૧/૮) અનુસાર રાજાએ પ્રત્યક્ષ પરોક્ષ અને અનુમેય એમ ત્રણ રીતે પરીક્ષા કરીને મંત્રીઓની નિયુક્તિ કરવી.
અર્થશાસ્ત્ર (૧/૧૪) અનુસાર મંત્રી પરિષદમાં મંત્રીઓની સંખ્યા પુરુષોનાં સામર્થ અને કાર્યની આવશ્યક્તા અનુસાર રાખવી જોઈએ. આ મંત્રીઓ અને પુરે હિત સાથે મસલત કર્યા બાદ જ રાજાએ રાજ્યવ્યવસ્થા ગોઠવવી જોઈએ.
પુરોહિત : અર્થ૦ (૧)=૮)માં કૌટિલ્ય જણાવે છે કે રાજાએ શાઓત-વિદ્યાદિગુણસંપન્ન શ્રેષ્ઠકુલેત્પન, વડગવેદનિપુણ, અથર્વવેદનિકા ઉપાયો દ્વારા રાજ્ય પર આવી પડનારી દૈવીમાનુષી આપત્તિઓના પ્રતીકારમાં સમર્થ બ્રાહ્મણની પુહિત તરીકે નિયુક્તિ કરવાનું સૂચવે છે. તકાલીન રાજનીતિમાં એ કોઈ ચોક્કસ હે િધરાવતે હેય એમ જતું નથી, પણ રાજયમાં એનું સ્થાન ખુબ મહત્વપૂર્ણ ગણાતું.
યુવરાજ : સામાન્યતઃ જ્યેષ્ઠ રાજપુત્ર આ સ્થાનને અધિકારી ગણાતો. દેવદત્ત શાસ્ત્રીનું માનવું છે કે રાજાની હયાતીમાં રાજ્યશાસનનાં વિવિધ વિભાગો અને કાર્યોને અનુભવ પ્રાપ્ત કરવા માટે પ્રાયઃ એને કોઈ પ્રદેશના સૂબા તરીકે નીમવામાં આવતું હતું. અર્થ૦ (૯૩) અનુસાર ખાસ સ જોગોમાં યુવરાજને સેનાપતિ તરીકેની જવાબદારી પણ સેપવામાં આવતી હતી.
સેનાપતિ : અર્થ(ર) અનુસાર સેનાપતિ અશ્વસેના ગજસેના રથસેના અને પદાતિસેના એ ચારેયના વડે કમાન્ડર ઇન-ચીફ) ગણત. એ દરેક પ્રકારનાં યુદ્ધો, પ્રહારો, શસ્ત્ર, તર્ક, વિદ્યાદિમાં કુશળ હું જોઈએ. હાથી ધેડા અને રથ ચલાવી શકે, શત્રુઘૂહ ભેદન સ્વસેના સંગઠન શત્રુન્યવધ શત્રુદુર્ગવિનાશ કરી શકે, પિતાનું યુદ્ધક્ષેત્ર અને યુદ્ધને સમય નક્કી કરી શકે તથા આક્રમણ અને સેનાપ્રયાણ વખતે વાઘ-ધજા-પતાકાઓ દ્વારા સૈન્યને સંકેત આપવામાં સમર્થ છે ય એ આવશ્યક મનાતું, રાજશાસનમાં એનું સ્થાન સ્વાભાવિક રીતે જ અત્યંત મહત્વપૂર્ણ ગણાતું.
સમાહર્તા : કૌટિયમલીન વહીવટતંત્રમાં સમગ્ર જનપદને વડ સમાહર્તા તરીકે ઓળખાતે. અથ૦ (૨૫) અનુસાર એ જનપદનું ચાર વિભાગમાં વિભાજન કરી એના પર “સ્થાનિક' નામના અધિકારીની અને જનપદનાં પાંચ કે દસ ગામના ઉપરી તરીકે “ગોપ” નામના અધિકારીની નિમણુક કરી એમના દ્વારા સમગ્ર જનપદનો વહીવટ સંભાળતે અર્થ-(૨/૩૫) અનુસાર ગોપ’ અને ‘સ્થાનિક નાં કાર્યાલયમાં પ્રદેખા” નામને કંટકશોધન અધિકારી (અસામાજિક તને વશમાં રાખનાર) રહે, જે જનપદને બંદોબસ્ત જાળવવામાં સમાહર્તાને સહાય કરતે. એ ફોજદારી ન્યાયાલયના મુખ્ય ન્યાયાધીશને હોદ્દો પણ સંભળ. રાજ્યના વિવિધ અધ્યક્ષની પ્રામાણિકતા અને વફાદારીની પણ સમાહર્તા ગુપ્તચરો દ્વારા તપાસ રાખત, અર્થ, (૨૩૫) અનુસાર એ દુર્ગ જનપદ ખાણ જંગલ વ્રજ(પાળેલાં પશુઓ) અને વેપારી માર્ગે વગેરે સઘળાં આવકસ્થાને અને વિવિધ પ્રકારના કર દ્વારા થતી આવક એકત્રિત કરનાર અધિકારી હતો. અર્થ (૨ ૬) અનુસાર રાજઘનને સંગ્રહ કરે, આવક–જાવક વધતી રહે અને વ્યય ઘટતો રહે એવા પ્રયત્ન કરવાની એની જવાબદારી હતી. ગોપ સ્થાનિક અને પ્રદેષ્ટા વગેરે અધિકારીઓના ઉપરી તરીકેની જવાબદારી સંભાળતા સમાહર્તાને ઓછાવત્તા અંશે આજના ગૃહપ્રધાન સાથે સરખાવી શકાય એમ જણાવી શ્રી ઉષા મહેતા અને ઉષા ઠક્કરપ ઉમેરે છે કે એની નાણું–વિષયક જવાબદારીઓ જોતાં એની સરખામણી આજના પથિક]
ડિસેમ્બર ૧૯૯૩
For Private and Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
વિત્તમંત્રી સાથે પણ કરી શકાય. મને લાગે છે કે સમગ્રપણે વિચાર કરતાં એની સરખામણી કલેકટર સાથે કરવાનું વધારે ઉચિત જણાય છે.
સંનિધાતા : રાજ્યનાં બધાં કાર્યો કેશ પર આધાર રાખે છે (અર્થ૦૨/૮) એ કારણે સંનિધાતા કેશાધ્યક્ષનું પદ ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ ગણાતું હતું. કેશગૃહ પયગૃહરાજ્ય દ્વારા વેચાતી વસ્તુઓનું ગોદામ) આયુધાગાર કુણ્યાગાર(વન્ય પેદાશોનું સંગ્રહ-ગૃહ), કેષ્ઠાગાર(ખાદ્ય-પદાર્થોનું ગદામ) વગેરેનાં નિર્માણ અને જાળવણી એના હસ્તક હતાં. આપત્તિ સમયે કામ લાગે એ માટે મૃત્યુદંડ પામેલા કેદીએ દ્વારા એ યુવનિધિ (સ્થાયી કેશગૃહ – જેમાંથી દર વખતે ખર્ચ ન કરાય)નું દેશના મધ્યભાગમાં નિર્માણ કરાવતો. એણે વિશેષજ્ઞોની સહાયથી કક્કાગારમાં ઉપયોગી હોય તેવી (રત્ન ચંદન વસ્ત્ર કાષ્ઠ ચમે વાંસ વગેરે) વસ્તુઓને સંગ્રહ કરવાનું જરૂરી મનાતું. ચેરનિગ્રહ લાંચરુશવતનાબૂદી, રાજધનનું અપહરણ રોકવું, અને ત્પાદન અને વેપારી વસ્તુઓના ઉત્પાદનમાં વૃદ્ધિ કડક કરવસૂલાત તથા રાજયનાં વિવિધ ખાતાઓ દ્વારા થતી આવક વગેરે દ્વારા સતત કેશવૃદ્ધિ થતી રહે એની કાળજી રાખવી પડતી એમ અર્થ૦ (૨૮)માં જણાવવામાં આવ્યું છે. એણે દેશવિદેશમાંથી થતી આવક, રાજ્યને ખર્ચ, સિલક વગેરેની માહિતી રાખવા સાથે છેલ્લાં સે વર્ષની આવકની વિગતે પણ સદા તૈયાર રાખવી પડતી એમ અર્થ૦ (૨૬) જણાવે છે.
નાગરિક : અર્થ (૨/૩૬) અનુસાર જનપદમાં જે સ્થાન સમાહર્તાનું હતું તે નગર કે દુર્ગમાં ‘નાગરિકનું હતું. નગરના વહીવટ માટે નગરના ચાર વિભાગ પાડી એના પર નિમાયેલા સ્થાનિક નામના અને અનેક ગેપ' નામના અધિકારીઓની મદથી એ પિતાની ફરજ બજાવતે ગુપ્તચરોની મદદથી વ્યક્તિઓની માહિતી મેળવો. એ નદી-કૂવા વગેરે જળાશય, ગુપ્ત માર્ગો, પ્રાકાર (દુગ-દીવાલે) તથા અન્ય રક્ષા-સાધનની દેખરેખ રાખતો. કાંગલેનું માનવું છે કે સંભવત: રાજવહીવટના શાસ્ત્રમાં નાગરિકોને ખ્યાલ પરવતી છે.
અંતેશિક : રાજાના અંગરક્ષકને અધ્યક્ષ અને શિક તરીકે ઓળખાતા. અર્થ (1/૨૧) અનુસાર એના હસ્તક એક સૌન્ય હતું. એનું કાર્ય રાજા અને અંતઃપુરનું રક્ષણ કરવાનું હતું.
દીવારિક : અર્થશાસ્ત્રમાં દૌવારિકને અર્થ દ્વારપાલ થતું નથી. એ રાજમહેલની સુરક્ષા સાથે જોડાયેલા કર્મચારીઓને અધ્યક્ષ હતા. દવારિક અને અંતશિકની ફરજ વિશે ચેકસ વિગતે મળતી નથી, પરંતુ એ રાજાના ખૂબ વિશ્વાસ રાજસેવકે હેવાનું અર્થ (૫/૬) અનુસાર જણાય છે. અહીં એમ જણાવવામાં આવ્યું છે કે રાજા પર કોઈ વિપત્તિ આવી પડે એવા સંજોગોમાં દૌવારિક અને અંત શિક દ્વારા રાજા દ્વારા કરાવાતાં બધાં કામ કરાવવામાં આવતાં. અમાત્ય વગેરેની સંમતિથી એઓ રાજાના અપકારીઓ પર કોપ અથવા અનુગ્રહ કરતા અને ઉપકારીઓ પર પ્રસન્નતા દર્શાવતા.
દુર્ગપાલ અને અતપાલ : રાજ્યના આંતરિક ભાગમાં આવેલા દુર્ગોને પ્રધાન અધિકારી દુર્ગપાલ કહેવાતા, જ્યારે સીમાંત પ્રદેશના ખાસ અધિકારી અંતિપાલ તરીકે ઓળખાતા. એ રાજ્યની પ્રવેશીઓ સાચવતા, અન્ય રાજ્યના નાગરિક અને માલ પર દેખરેખ રાખતા.
આ ઉપરાંત કારખાનાંઓ પર દેખરેખ માટે કતિક, જંગલ તથા વિચરતી જાતિઓ પર દેખરેખ રાખવા “આટવિક, આય-વ્યયાધ્યક્ષ, પરવ્યાવહારિક(દીવાની ન્યાયાલયે મુખ્ય ન્યાયાધીશ) તથા પ્રદેષ્ટા(ક્રિમિનલ ન્યાયાલયને મુખ્ય ન્યાયાધીશ) જેવા અધિકારીઓ પણ પોતાની ફરજો બજાવતા હતા, ડિસેમ્બર ૧૯૯૩
પિથિક
For Private and Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અધ્યક્ષો : અર્થશાસ્ત્રના અધ્યક્ષપ્રચાર’ નામના દ્વિતીય અધિકારણમાં કૌટિલ્ય લગભગ ત્રીસેક વિવિધ ખાતાના અધ્યક્ષની માહિતી આપે છે, જેમાં કેટલાક અધ્યક્ષે આ પ્રમાણે છે : આકરાધ્યક્ષ (ખાણના અધ્યક્ષ), સુવર્ણ યક્ષ, લવણાધ્યક્ષ, લેહાધ્યક્ષ, કુષ્ય ક્ષ(જંગલ – અધ્યક્ષ), પડ્યાધ્યક્ષ (વેપાર – અધ્યક્ષ), આયુધાગારાધ્યક્ષ પોતવાધ્યક્ષ (માપ – લખાતાના અધ્યક્ષ), શુભ્રાધ્યક્ષ(વેરા અધ્યક્ષ), સુત્રા ધ્યક્ષ (કાંતણ-વણુટ અધ્યક્ષ), સતાધ્યક્ષ(કૃષિ-અધ્યક્ષ), સુરાધ્યક્ષ (આબકારી વિભાગના અધ્યક્ષ), સૂનાધ્યક્ષ (કતલખાનાના અધ્યક્ષ), ગણિકાધ્યક્ષ(વેશ્યાના અધ્યક્ષ), નાવાધ્યક્ષ (સમુદ્રીય વ્યવસાયના અધ્યક્ષ), ગે–અધ્યક્ષ (પશુવિભાગના અધ્યક્ષ), અશ્વાધ્યક્ષ, ગજાધ્યક્ષ, રથા મુદ્રાક્ષ (આયાતનિકાસ ખાતાના અધ્યક્ષ), દેવતાધ્યક્ષ(દેવાલયના અધ્યક્ષ અને વિવિતાધ્યક્ષ ગોચરભૂમિના અધ્યક્ષ) વગેરે.
અર્થ૦ (૨૯) અનુસાર આ બધા અધ્યક્ષની મદદ માટે સંખ્યાયક એકાઉન્ટન્ટ), લેખક (કલાર્ક), રૂપદર્શક(મુદ્રાઓનું ખરાખરાપણું પારખનારા અધિકારી), નવીગ્રાહક(આયવ્યય બાદ વધેલી સિલકના હિસાબનીશ) અને આ બધા પર દેખરેખ રાખનારા ઉત્તરાખલ નામ અધિકારીઓની નિયુક્ત કરવામાં આવતી હતી.
અર્થ (૨/૫) અનુસાર દરેક ખાતામાં ‘યુક્ત” “ઉપયુક્ત’ અને ‘તપુરુષ' નામના અધિકારીઓની પણ નિયુક્તિ થતી હતી. ખાતાને વડે “યુક્ત' તરીકેને સહાયક “ઉપયુક્ત' તરીકે ઓળખાત અને તપુરુષ' એ નીચલી શ્રેણીતા સેવક હતા. જનપદના ચોથા ભાગના પ્રધાન શાસક “સ્થાનિક’ના હાથ નીચે “જુક અને પ્રાદેશિક નામના અધિકારીઓ હતા એમ દેવદત્ત શાસ્ત્રી નેધે છે. ગામનો મુખ્ય અધિકારી “રામિક' તરીકે ઓળખાતું અને એ ગ્રામસંઘના આદેશાનુસાર ગ્રામ વ્યવસ્થા સંભાળતા હતા. મહેસુલ ઉઘરાવવાનું અને ગામનું દફતર રાખવાનું કામ પણ એ કરતે.
આ ગ્રંથમાં શાસનતંત્રના સંચાલનનું જે નિરૂપણ કરવામાં આવેલું છે તે વર્તમાન પ્રણાલીથી ખાસ ભિન્ન નથી. એ સમયે પણ રાજ્યના વિભિન્ન વિભાગના અધ્યક્ષની નિયુક્તિ કરવામાં આવતી હતી. પિતાપિતાના વિભાગની પૂરેપૂરી દેખરેખ રાખવાનું ઉત્તરદાયિત્વ એમનું મનાતુ, કિંતુ એ પ્રજાજનોનું હિતરક્ષણ કરવાને બદલે પ્રાયઃ રાજહિતમાં રચ્યાપચ્યા રહેતા હતા. એમાં સંદેહ નથી કે લાંચરુશવતનું ત્યારે પણ પ્રચલન હતું, આથી કૌટિલ્ય મુખ્ય કર્મચારીઓનું વારંવાર સ્થાનાંતર કરતા રહેવાનું સૂચવ્યું છે. નાણું-વિભાગ સાથે સંકળાયેલા કર્મચારીએ ગુપ્ત રીતે ચેડુ ઘણું પણ રાજ્યધન હડપ ન કરી જાય એ વાત સાથે કૌટિલ્ય સહમત નથી, આથી કૌટિલ્ય પ્રજાજને માટે જ દડવ્યવસ્થા કરીને અટકયા નથી, પરંતુ નિર્દોષને અનુચિત રીતે દંડિત કરનારા અને લાંચ લઈ દોષિતને છોડી મૂકનારા ન્યાયાધીશ પ્રત્યે પણ કઠોર દંડની નીતિ અપનાવી છે. અમાત્ય દ્વારા અપરાધ થતાં એમને પણ દડિત કરવામાં આવતા હતા. મત્રીએ કે રાજકુમારો પણ જે વિરોધી બની જાય તે એમના માટે પણ ઉપાંશુ-વધનું વિધાન હતું. આચાર્ય કૌટિલ્ય તે રાજાને પણ દંડથી પર ગણતા નથી, એમને પણ દોષિત ઠરતાં દડિત થવું પડતું.” - ભારતીય વિદ્યાઓના પરંપરાગત એવા એક વિદેશી મહાનુભાવે કેવલ એક ગ્રંથ જ નહિ, પણ “સંથાગાર' કહીને જેનું બહુમાન કર્યું છે તેવા સદીઓ-પુરાણુ ગ્રંથરાજ અર્થશાસ્ત્ર દ્વારા યુગવિધાતા કૌટિલ્ય રાજનીતિ અને રાજપ્રશાસનના ક્ષેત્રે જે અવિસ્મરણીય અને બહુમૂલ્ય પ્રદાન કર્યું છે તેની નોંધ લીધા સિવાય કૌટિલ્યના કડકમાં કડક આલેચકોને પણ ચાલ્યું નથી. એનું કારણ એ છે કે એમાં પથિક]
ડિસેમ્બર ૧૯૯૩
[૨૫
For Private and Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
રાજનીતિવિષયક જે સિદ્ધાંતો અને મ ંતવ્યો રજૂ થયાં છે તે આજે લગભગ સામે હજાર વર્ષ પછી પણ એટલા જ ઉપયેગી અને ઉપાદેય ગણાવી શકાય તેવાં છે. કૌટિલ્યની રાજનીતિ અને શાસનપદ્ધતિના માત્ર એક જ શ્લોકમાં સાર આપવા ડાય તે કૌટિલ્યના જ શબ્દોમાં આ રીતે આપી શકાય : प्रजासुखे सुखं राज्ञः प्रजानां च हिते हितम् । नात्मप्रियं हितं राज्ञः प्रजानां तु प्रियं हितम् ॥ (અથ′૦ ૧/૧૬) અને પ્રજાના હિતમાં જ રાજાનુ હિત રહેલુ છે. રાજાને પોતાને પ્રિય અને હિતકારક એવું જુદું કોઈ કાર્યં નથી. પ્રજા માટેનાં પ્રિય અને હિતકારક કાર્યા કરવાં એ જ રાજાનુ હિત છે.
અર્થાત્ પ્રાના સુખમાં જ રાજાનું સુખ
ઠે. સંસ્કૃત વિભાગ, સરદાર પટેલ યુનિવર્સિટી, વલ્લભવિદ્યાનગર-૩૮૮૧૨૦
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પાદટીપ
(૧) ડૉ. કિરણ ટડન, પ્રાચીન ભારતીય રાજનીતિક, વિચારક(હિંદી), ઈસ્ટન* હ્યુ, લિન્ક્સ, દિલ્હી, પ્રથમ સાંસ્કરણ, 1988, p. 178
(૨) વાચસ્પતિ ગેરાલા, સંસ્કૃત સાહિત્યકા ઇતિહાસ, ચૌખ'ભા વિદ્યાભવન, વારાણુસી, પ્રથમ સાકર, 1960, p. 523
(૩) સ'. દેૠત્ત શાસ્ત્રી, કૌટિલીય અર્થાંશાસ્ત્ર (હિંદી), કિતાબ-મહલ, ક્લાહાબાદ, પ્રથમ સાંસ્કરણુ, ભૂમિકા, p. 52
(૪) એન્જન, પૃ. 58
(૫) ઉષા મહેતા અને ઉષા ઠક્કર, કૌટિલ્ય ઍન્ડ હિઝ અ`શાસ્ત્ર, એસ. ચદ અન્ય કમ્પની લિ., રામનગર, ન્યૂ દેહલી, ફસ્ટ એડિશન, 1980, p. 40
(૬) એજન, p. 41
(૭) સં. શ્રી ભારતીય યાગી, કૌટિલ્ય અથશાસ્ત્ર (હિ'દી), સ ંસ્કૃતિ સ ંસ્થાન, ખ્વાજા કિતાબ, બરેલી, પ્રથમ સંસ્કરણુ, 1973, p 6-8
વાચકોને અને ગ્રાહકાને વિનંતિ
‘પથિક'ના ૧૯૮૪થી છપાયેલા હીપાલ્સી –અ ંકોની ચેડી નકલ સચવાયેલી છે. દરેક નકલની ક્રિ'. માત્ર ચા રૂપિયા છે. પોસ્ટેજના એક રૂપિયા થાય છે. મ..થી રૂ. પાંચ માકલી આપનારને એવા પ્રત્યેક અંક માકલી આપવામાં આવશે.
૨૬]
૧૯૮૪થી છપાયેલા ‘પથિકા'ની આખા આખા વર્ષની ફાઇલ તા થતી નથી, છતાં તૂટક ફાઈલ મળી શકે એમ છે, પત્રથી પુછાવતાં કથા કથા વર્ષોંના કયા કયા અ કા મળે એમ છે એની માહિતી આપવામાં આવશે. ૧૯૭૩-૭૪-૭૫-૭૬ આ ચાર વર્ષોની બાંધેલી થોડી ફ્રાઈલે સ્વ. માનસ ગજી ખારડના સમયની હાથ લાગી છે. એ રૂ. ૩૦/- અને પોસ્ટેજના રૂ. ૫/- મળી રૂ. ૩૫/- માલવાથી મળી શકશે. આ ઉપરાંત નીચેનાં પ્રકાશના પણ સામે બતાવેલી કિંમતથી સુલભની છે. ૧. કલિયુગના રાજ વ ંશાની પૌરાણિક વાચના (લે. એફ્ર−ઈ વાઈિટર)
૨. ગુજરાતને સીમાડે (ઐતિ નવલ, લે. શ્રી ઠાકરસી કંસારા) ૩. કચ્છ ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિ (લે.
,,
પોસ્ટેજ પેકિંગનાં રૂ. ૨/- અલગ
ડિસેમ્બર/૧૯૯૩
For Private and Personal Use Only
રૂ. ૫/
રૂ.
પ/
રૂ. ૧૦/--
તત્રી
[પથિક
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ભાવનગર રાજ્યમાં સામાજિક ક્ષેત્રે પરિવર્તન *
(ભાસ હજી રાજા-૧૯૮૬ થી ૧૯૧૯ના સમયમાં)
ૉ. પી. જી. કરાટ
મુત્રલ અને મરાઠા શાસન દરમ્યાન નાનાં નાનાં રજવાડાંઓમાં વહેંચાયેલા સૌરષ્ટ્ર પર ઈ. સ. ૧૮૦૭ થી ૧૮૨૨ના સમય દરમ્યાન બ્રિટિશ સર્વાંપરિતાની સ્થાપના થઈ. આ સાથે બ્રિટિશ પેાલિટિકલ એજન્ટની દેખરેખ હેઠળ સૌરાષ્ટ્રમાં રાજકીય અરાજકતા નાબૂદ કરવામાં આવી અને દેશી રજવાડાંએના વહીવટીતંત્રને વ્યવસ્થિત કરવાની શરૂઆત પણ થઈ. થડા જ સમયમાં સૌરાષ્ટ્રનાં રૂપર ગ બદલવા લાગ્યાં. રાજકીય પરિવર્તન અને સ્થિરતાની સામાજિક પરિવતનના ઢાંચામા તેમજ સામાન્ય જનજીવન ઉપર ગાઢ અસા થઈ, લેાકેા માટે શાંતિ સલામતી અને યુરોપમાં કેટલાંક દેશામાં પ્રચલિત એવી ઉદારમતવાદી અને ઉપયોગિતાવાદી વિચારસરણી કામ કરી રહી હતી. સૌરાષ્ટ્રમાં વહીવટી આર્થિક સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્ર ફેરફારની ધરી ફરવા લાગી. કાઠિયાવાડ ઈલાકાના પ્રથમ વર્ગનાં રાજ્યામાં ત્રીજા નભરનું સ્થાન ધરાવતા ભાવનગર રાજયે આ પરિવર્તનના પુરેપુરો લાભ ઉઠાવ્યો.
૧૯ મી સદીનાં અ ંતિમ વર્ષોંમાં મહારાજા ભાવસિંહૅજી ભાવનગરની ગાદીએ આવ્યા. એએ વિચક્ષણુ પુરુષ હતા. રાજ્યવહીવટમાં પરિવત`ન અથે એએ ગાદીએ આવતાં જ પ્રયાસે આર ંભ્યા. એમના ૨૩ વર્ષીના શાસનકાલ દરમ્યાન (૧) છપ્પનિયા દુકાળ સ’. ૧૯૫૬ (સન ૧૯૦૦), (૨) પ્લેગના રાગચાળા (૧૯૧૩) અને (૩) પ્રથમ મહાયુદ્ધ (૧૯૧૪) આ ત્રણ મહત્ત્વની ઘટના ઘટી, જેણે ૨૦ મી સદીના પ્રાર'લિક દાયકાઓમાં ભાવનગર રાજ્યના સામાજિક પરિવર્તન અને વિકાસમાં કેંદ્રવતી" ભૂમિકા ભજવી હતી. આ ઉપરાંત મહારાજા ભાવસિંહજી અને એમનાં પત્ની મહારાણી નંદકુવરક્ષાના નૂતન અભિગમ, ઉદાર દૃષ્ટિકાણુ અને થાશુલક્ષી નીતિના અમલથી ૧૯ મી અને ૨૦ મી સદીના સ`ધિકાલ ભાવનગર રાજ્યમાં સામાજિક પરિવતનની ખાખતમાં સીમાચિહ્નરૂપ બની રહ્યો હતા. ભાવનગર શહેર અને રાજ્યે શહેરીકરણુ અને આધુનિકીકરણ તરફ હરણુફાળ ભરી. એક રીતે જોઈએ તેા મહારાજા ભાવસિંહજીના સમયમાં જ ભાવનગર ‘આદર્શ` રાજ્ય’- અત્યુ' હતું. સામાજિક ક્ષેત્રે આવેલાં પિરવત ના :
(૧) મહારાજા ભાવસિ’હજી ગાદીએ આવ્યા બાદ ૨૦ મી સદીના પ્રાર`ભથી જ એક મહત્ત્વનુ પરિવર્તન એ આવ્યુ કે શાસનત ત્રમાંથી નગર-અધિકારીઓનુ જૂય તેમ વસ ઘટવા લાગ્યાં. ગરાસિયા કાઠી વગેરે કામોને નોકરીમાં પસ ંદગી મળવા લાગી, આથી આ વગના લકાના સામાજિક દરજ્જો ઊંચે ગયા. નાકરીની આવકે એમના જીવનધારણમાં મહત્ત્વપૂર્ણ ફેરફારો કર્યાં. આ વગના લોકોમાં રાજ્યવહીવટની કળા અને સાહજિક બુદ્ધિની તીવ્રતા ન હેાવાથી રાજ્યતત્રમાં કેટલીક ખામી પ્રવેશી. આ ઉપરાંત વજીરને ઢાāા કાઢી નાખવામાં આવ્યા, જેના સ્થાને ખાનગી સચિવ રાખવાની પ્રથા શરૂ થઈ. અંગરક્ષણે હવે એ. ડી. સી.('ગત મ`ત્રી)ના નામે ઓળખાવા લાગ્યા. હજૂરી મ`ડળની લેકામાં ઝાઝી કિંમત રહી નહિ.
* વિશ્વવિદ્યાલયના અનુદાન આયોગની સહાયતાથી ઇતિહાસ વિભાગ, સરદાર પટેલ યુનિવર્સિ'ટી, વલ્લભવિદ્યાનગર ખાતે તા. ૧૪ માર્ચથી તા. ૧૭ માર્ચ, ૧૯૮૯ દરમ્યાન યજાયેલ પરિસ ંવાદમાં રજૂ થયેલ સ ંશાધન લેખ
પથિક]
ડિસેમ્બર/૧૯૯૩
For Private and Personal Use Only
[૨૭
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
(૨) મહારાજા ભાવસિંહજી ઉત્તમ ચારિત્ર્યવાન હોઈ ચોરી કરનાર, દારૂ પીનાર અને વ્યભિચાર સેવનાર ઉપર બહુ કરડી નજર રાખતા અને આ પ્રકારનો ગુનો કરનાર ગમે તેવા ચમરબંધીને પણ શિક્ષા કરતાં અચકાતા નહિ મુખ્ય અધિકારીઓને એએ હમેશ્નાં મુલાકાત આપતા. ડિસ્ટ્રિકટમાં નીકળતા ત્યારે મહાલેના વહીવટદાર, થાણદાર અને ફેજદાર જેવા અધિકારીઓને વારંવાર બોલાવી લેકેનાં સુખદુઃખની વાતે પૂછતા. મહાજનના આગેવાનોને પણ ખાનગી મુલાકાતે આપી નાની-મોટી વાતથી વાકેફ રહેતા. શિકારની સહેલગાહે નીકળતા ત્યારે ગામડાંના ખેડૂતે તથા અન્ય વર્ગના લેકની સાથે ખૂબ જ હળતા-મળતા અને એનાં સુખદુઃખની વાત સાંભળતા. આ પ્રકારના વર્તન અને વ્યવહારથી મહારાજા ભાવસિંહજી સમાજના દરેક વર્ગના લેકીને પ્રેમ સંપાલિ કરી શકયા હતા. તમામ સ્તરના લકોને સર્વાગી ઉત્કર્ષ થાય એ માટે જ એ પ્રયત્નશીલ રહેતા એએના આ વલણે લેકજાગૃતિ ઊભી કરવામાં પાયાની ભૂમિકા ભજવી હતી.
(૩) ઈ. સ. ૧૯૦૫ પછી મહારાણી નંદકુવરબાએ પણ ભાવનગર રાજ્યમાં સામાજિક જાગરૂકતા કેળવવા પ્રશસ્ય પ્રયાસ કર્યા હતા. સુઘડ ચારિત્રય, આધુનિકતા અને વિવિધતા તેમજ ઉચ્ચ મૂલ્યોને યોગ્ય સમન્વય સાધવા સ્ત્રી કલ્યાણ અને ઉત્કર્ષનાં કેટલાંય કાર્યોમાં એઓ યશભાગી બની રહ્યાં હતાં. ઈ. સ. ૧૯૧૩-૧૪ માં એમના પ્રયાસેથી ગુજરાત-હિંદુ સ્ત્રી મંડળની એક શાખા ભાવનગરમાં
સ્થાપવામાં આવી. આ મંડળ દ્વારા પ્રૌઢ અને નિરક્ષર બહેનેને અક્ષરજ્ઞાન, મહિલાઉદ્યોગ, પુસ્તકાલય, ઉત્સવ, મેળાવડા વગેરે પ્રવૃત્તિઓ શરૂ થતાં સ્ત્રી સમાજમાં ચેતના અને જાગૃતિ આવ્યાં; જેકે મહારાણી નંદકુંવરબાના અવસાન પછી આ પ્રવૃત્તિઓ ઘણી જ મંદ પડી ગઈ - ૧૯૫૪-૫૫ માં ભાવનગર શહેરમાં શરૂ થયેલ રેડક્રોસની વિવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં મહારાણી નંદકુંવરબાએ નિષ્ઠાપૂર્વકને રસ દાખવ્યો હતે. શીતળા મેલેરિયા અને અન્ય ચેપીરોગ, સાતમના દિવસે ટાઢું ખાવાની પ્રથા વગેરે સામે જેહાદ અને લોકજાગૃતિ કેળવવામાં સંસ્થાના પ્રણેતા શ્રી ફરામજીભાઈ કેચ-બિલ્ડરના નેજા તળે રેડક્રોસ સોસાયટીએ મહત્ત્વનું કાર્ય કર્યું હતું.
ભાવનગર શહેર અને રાજ્યની સ્ત્રીઓની પ્રસૂતિના સમયે ચગ્ય સારવાર અને સારી માવજત મળી રહે એવા શુભ હેતુથી ફેબ્રુઆરી, ૧૯૧૬ માં મુંબઈ પ્રાંતના ગવર્નર લોર્ડ વિલિંગ્ડનના હસ્તે “ગોપનાથ મેટર્નિટી હોસ્પિટલ નામનું પ્રસુતિગૃહ ખુલ્લું મૂકવામાં આવ્યું. આ જ મહિનામાં અનાથ અને નિરાધાર બાળક માટે “નંદકુંવરબા એનેજ' નામની સંસ્થા શરૂ કરવામાં આવી. ઈ. સ. ૧૯૧૬ના માર્ચ મહિનામાં સ્ત્રી-આરોગ્ય સંસ્થાની સ્થાપના કરવામાં આવી. આ ઉપરાંત મહારાણી નંદકુંવરબાએ રાજપૂત સ્ત્રી-સમાજ રૂઢિઓ કુરિવાજે વહે અને અંધશ્રદ્ધા જેવાં દૂષણોમાંથી મુક્ત થાય તેમજ રાજપૂત કન્યા કેળવણીનાં મૂલ્ય ધરાવતી થાય, એ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે એવા હેતુસર ઉદાર સખાવતથી “શ્રીનંદકુવરબા રાજપૂત કુમારિકા ઝનાના બેડિગ વિદ્યાલયની સ્થાપના કરવામાં આવી. શહેરની મધ્યમાં રાજપૂત જ્ઞાતિના વિદ્યાર્થીઓ માટે “શ્રીનંદકુંવરબા રાજપૂત વિદ્યાલયની પણ સ્થાપના કરવામાં આવી. આ સંસ્થાઓના દરેક પ્રકારે ઉન્નતિ અને વિકાસ થાય એ માટે એઓ ખાસ કાળજી અને લક્ષ આપતાં હતાં.
ભાવનગર વેર હોસ્પિટલ'. બ્રિટિશ અને હિંદી વિક્રમ' નામનું અઠવાડિક પત્ર, વિક્રમનું બચુ નામનું પોસ્ટકાર્ડ “શ્રીમહારાણું નંદકુંવરબા વર લેન લેટરી’, ‘જાયન્ટ લક્કી બેગ નામના નાણાકીય અધિકૃત પત્ર વગેરે પ્રવૃત્તિઓ સાથે ઘનિષ્ઠ રીતે સંકળાયેલાં હતાં મહારાણ નંદકુંવરબાએ “લેડી વિલિંગ્ડન મેરિયલ ફંડમાં રૂ. એક લાખનું દાન આપ્યું હતું. કન્યાઓને સંગીતશિક્ષણ ડિસેમ્બર ૧૯૯૩
[પથિક
For Private and Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
માટે ઉપયોગી એવું સંગીત બાળપથી પુસ્તક તૈયાર કરાવ્યું છે
મહારાણું નદકુંવરબા સ્ત્રી સમાજનાં દૂષણને દૂર કરવા હમેશા પ્રયત્નશીલ રહ્યાં હતાં ભાવનગર રાજ્યમાંથી સ્ત્રીઓ માટેની ઘૂંઘટ કે પડદાની પ્રથાને અંત લાવવા એઓએ પ્રયાસ કર્યા હતા. એક મેળાવડામાં અધ્યક્ષસ્થાનેથી બેલતાં એમણે કહ્યું હતું કે “સ્ત્રીઓ, તમે પડદે છોડો, પરંતુ તમારી મર્યાદાને ત્યાગ કરશે નહિ લાજ કાઢવાનું છેડી દેજે, એમાં વાંધો નથી, પરંતુ હિંદુ સ્ત્રીઓની શેભારૂપ લજજાને કિમતી વસ્તુ તરીકે સંઘરી રાખજો.”૧૦
આમ મહારાણ નંદકુવરબાના પ્રયાસોથી ૨૦ મી સદીના પ્રારંભિક દાયકામાં ભાવનગર રાજ્યમાં પ્રીશ્કેળવણી અને એના ઉર્ષ માટેના જે પ્રયાસો થયા તેનાથી સ્ત્રીઓના સામાજિક દરજજામાં જબરું પરિવર્તન આવ્યું, સીસમાજ આધુનિક અને પ્રગતિશીલ બાજે, મહારાણું નંદકુંવરબાના આ માટેના પ્રયાસે, એમની ઉદાર સખાવત અને સમાજપરિવર્તન માટેની ધગશ વગેરેથી પ્રભાવિત થઈને બ્રિટિશ સરકારે એમને ઈ. સ ૧૧૧ માં “ક્રાઉન એફ ઈન્ડિયા ) અને ઈ. સ. ૧૯૧૭ માં કેસર-એ-હિંદના માનવતા ઈલકાબ આપ્યા હતા. શક્તિનું આ એક અદકેરું સંમાન હતું. - (૪) ઈ. સ. ૧૮૯૬ માં મુંબઈમાં મરકી(બ્યુબોનિક પ્લેગ)ને ભયંકર રોગચાળો ફાટી નીકળે તેમાંથી બચવા લેકેની નાસભાગ શરૂ થઈ. મુંબઈમાં વસતા સૌરાષ્ટ્રવાસીઓ પિતાના વતનમાં ઊતરી આવ્યા. મુંબઈથી સ્થળાંતર કરી આવેલા લકથી બે-ત્રણું વર્ષ સુધી તે શહેર અને ગામડાંઓ ભરચક રહેવા લાગ્યાં, જેણે ગામડાંના શાંત અને સ્થિર સમાજજીવનમાં વમળ પેદા કયાં; જેમ કે કામચલાઉ વસ્તી-વધારાથી ખાઘ-ખેરાકી શાકભાજી તથા પરચૂરણ વેપારીઓ અને ઘી દૂધવાળાઓને ધ ખૂબ જ સારો ચાલે. આ ઉપરાંત મુંબઈગરાઓના સહવાસથી ગામડાંઓમાં ચા તથા બીડીને પ્રચાર ખૂબ જ વધી ગયે. ઉદ્યોગી મજૂર અને ઉભડિયા વર્ગના લોકોને હેકાની ખટપટને બદલે બીડી વધુ પસંદ પડી ગઈ. અલબત્ત, કાઠી–ગરાસિયાઓ તે જૂની રીત-રસમ મુજબ ચરે બેસીને અફીણના કસુંબા પી હાકા જ પીતા હતા.
ઓગસ્ટ, ૧૯૦૩ માં પ્લેગને ઉપદ્રવ ખુદ ભાવનગર રાજ્યને ભરખી ગયે. આ ઉપદ્રવમાં ભાવનગર શહેરની ૩,૨૨૧ સહિત સમગ્ર રાજ્યની કુલ ૪,૪૨૦ વ્યક્તિએનાં મૃત્યુ થયાં, જેણે સામાજિક ગતિવિધિઓમાં ખળભળાટ મચાવી મૂક્યો.
૨૦ મી સદીના પ્રારંભે પહેરવેશમાં પરિવર્તન આવ્યું. આંટીદાર નવધરા પાઘડીને બદલે સાફ બંધાવા લાગ્યા અને કમર પર પછડી બાંધવાની પ્રથા લગભગ બંધ થઈ ગઈ. માત્ર દરબાર ભરાવાના કે એવા કોઈ ખાસ પ્રસંગે જ જરીના બુટ્ટાવાળી પછેડી બાંધવામાં આવતી હતી. રાજા તાલુકદાર અને ગરાસિયા અધિકારીઓને ચાલુ પિશાક પગે ચપોચપ થતી સફેદ ચેરણી, ઉપર બાલાબંધી કેડિયું અને માથે સાફ, એ પ્રકારને હતું. આ સમયથી હંમેશાં સાથે તલવાર રાખવાની જે વર્ષો જૂની પ્રથા હતી તે બંધ થઈ ખુદ મહારાજ પિતે પણ સેટી કે હન્ટર રાખતા. શિકારની સહેલગાહ સમયના પિશાકમાં ટૂંકાં પાટલુન મેજ બૂટ હાફટ અને માથે યુરોપિયન હેટ વગેરેનો સમાવેશ થતે હતો. મુત્સદ્દી વર્ગમાંથી નાગરશાહી પાઘડીએ લગભગ વિદાય લીધી, હવે રેશમી સાફા બાંધવાનો રિવાજ શરૂ થશે.
(૫) ઈ. સ. ૧૯૦૦ના છપ્પનિયા દુકાળે લોકજીવન ઉપર ઊંડી અસર કરી. દુકાળ, સતત નબળાં વર્ષો વગેરેથી ગ્રામીણ પ્રજા નિસ્તેજ નિરુત્સાહ અને ભીરુ બની. ખેતી અને વેપારધંધા ઠપ થઈ પથિક]
ડિસેમ્બર, ૧૯૯૩
For Private and Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
ગયા. વેપારીએ ઉધરાણી ખેોટી થવાથી અને ધંધાપાણીના અભાવે અન્ય પ્રદેશમાં જવા લાગ્યા. ખેડૂતા અને ગરાસિયાઓને ધીરનાર એવા આ વ"ના સ્થળાંતરથી એ મુશ્કેલ પરિસ્થિતિમાં મુકાઈ ગયા. ગામની સીમમાં આવેલાં વડલા લીબડા ખાવળ વગેરે ઝાડા કાપી-વેચી એના પર જીવનનિર્વાહ કરનારા વધ્યા, પેટિયું રળવા ગામડાંના લોકો મજૂરીએ પણ જવા લાગ્યા. ઊભડ વગ વહાણામાં સામે કાંઠે સુરત ભરૂચ અને છેક મુંબઈ સુધી જવા લાગ્યો. અમદાવાદ અને મુંબઈની મિલેામાં તેમજ નજીકનાં શહેરામાં નાનાં-મોટાં કારખાનાંએમાં આ લોકો કામે જવા લાગ્યા. કંગાળ બનેલા ખેડૂતા નજીકના રેલવે સ્ટેશનવાળાં ગામામાં ભાડાં કરવા તથા છૂટક મજૂરીકામ કરવા લાગ્યા. ખેતી અને ઢાર–ઉછેરના ધંધા ભાંગી પડયો. ખેડૂત વગ॰ કર્જદારીમાં ડૂબવા લાગ્યો. દુકાળરાહત માટે શરૂ થયેલાં રાહતકામામાં ખેડૂત સ્ત્રી પણ કામે જવા લાગી. કાઈ કાઈ સ્ત્રી ઉપર અત્યાચાર થયાના ખનાવા પણુ આ સમયે નોંધાયા છે. ટૂંકમાં, છપ્પનિયા દુકાળે ગ્રામીણ સમાજના લાકોની રહેણી-કરણી અને નીતિમત્તામાં મોટુ' પશ્ર્વિન આણ્યું. ૧૯ મી સદીના અંત સુધી આ લોકો ઈશ્વરને ડર રાખી ચેરી વ્યભિચાર અને એવાં અન્ય હલકાં કામ કરવાથી દૂર રહ્યા હતા તેમજ બાપદાદાનું દેવું સાત પેઢીએ પણ ચૂકવી દેવુ' એવી ઊંચી નીતિમત્તાની જે ભાવના હતી. તેમાં ભારે મેાટી પીછેહઠ થઈ. સશક્ત અને માયાભારે લોકો લૂટનો ધંધો કરવા લાગ્યા. આ પ્રકારના પરિવતનથી ગ્રામીણ જીવનની લાક્ષણિક ઉદારવૃત્તિ અને મહેમાનગતી અદૃશ્ય થવા લાગી. સુખી અને સમૃદ્ધ ગ્રામીણ જીવનમાં આવેલાં આ પરિવતનાએ અનેક સામાજિક સમસ્યા પેદા કરી
શહેરી જીવનમાં વ્યસના અને દુ'શેાએ ઊ'ડાં મૂળ નાખ્યાં. બારીક વિલાયતી કાપડ તેમજ ચા પાન સિગારેટ નાટક સિનેમા અને દારૂના વપરાશ વધ્યું, જેણે નીતિમત્તાના ધારમાં પરિવતન આણ્યું. શહેરી પ્રજા દંભી સ્વાથી અને વ્યસનપરાયણુ થઈ ગઈ. કાઠી ગરાસિયા વગેરે લડાયક કામાનુ` ક્ષાત્રતેજ હાઈ ગયું.
મહારાજા ભાવસિંહજી ઈ. સ. ૧૯૦૩ માં પહેલવહેલી મોટર લાગ્યા. આ પછી મેટરને વપરાશ વધ્યું. ગ્રામાફીન અને ફાનેગ્રાફ પ્રથમ મોટાં શહેરમાં અને પછીથી ગામડાંઓમાં દાખલ થયાં, ભવાઈને બન્ને નાટકો અને ગેડિયા બજારણિયાને બદલે સરકા આવવા લાગ્યાં. સિનેમાના ઈ. સ. ૧૯૦૩-૪ માં પ્રથમ મુંબઈમાં અને પછી ધીમે ધીમે કાઠિયાવાડમાં પ્રવેશ થયા. બાજીગરો અને ચૂંદડિયા મહારાજોની જગ્યા હવે મેજિકના ખેલ કરનારાઓએ લીધી.
(૬) પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ(ઈ. સ. ૧૯૧૪-૧૮)નાં વર્ષો દરમ્યાન રૂ. અનાજ ઘી તેલીબીયા ઊન ચામડાં અને અન્ય કાચા માલ-સામાનના ભાવા આસમાને પહોંચ્યા. તેજીના સમય શરૂ થયો. મુંબઈ ર'ગૂન અને આફ્રિકા ગયેલા વેપારીઓ પુષ્કળ ધૃત કમાઈને પોતાના વતનમાં આવ્યા. અહીં સારાં મકાન બંધાવ્યાં. આ ઉપરાંત નિઃશાળા પુસ્તકાલયા દવાખાનાં ધર્મશાળા અને જળાશયા જેવાં અનેકવિધ લેાકાયેાગી કાર્યા પાછળ ઉદાર હાથે નાણુાં વાપરવા લાગ્યાં. લગ્નાદિ પ્રસ ંગોએ માટી જમણવારો થવા લાગી, મહારાજા વસિહજીએ એક વાર તા ઘીના ભાવ ૪૦ તાલાના એક શેર એવા ૬૦ શેરના મણના રૂ, ૭૦ = ૦૦ એલાતાં ગરીબ વસ્તીને ઘી મળતુ' 'ધ થતાં આ પ્રકારની જમણુવારા પર પ્રતિબંધ ફરમાવ્યા હતા. સોની સુથાર લુહાર કડિયા દરજી મેચી ક સારા વાળંદ કુંભાર વગેરે કારીગર અને વસવાયા વર્ષાં પણ આ તેજીના ગાળામાં કસદાર થઈ ગયા. આ કૉમેએ પેાતાની જ્ઞાતિનાં ભધારણા અને પેતાની મજૂરીના આકરા દર નીચે ન જવા દેવા સંગઠન રચ્યાં હતાં. તેજીને આ સમય માત્ર આશ્રિત વર્ગને જ લાભદાયક ન નીવડયો.
૩૦]
ડિસેમ્બર/૧૯૯૩
[પથિક
For Private and Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
ઈ.
સ. ૧૯૧૮માં પ્રથથ વિશ્વયુદ્ધ બંધ થતાં ભાવામાં મદી આવવા લાગી. તેજીનાં વર્ષોમાં લકાએ જે માજશાખ અને બ્યસને વધાર્યાં હતાં તે ભાજુએ અને પહેલાંનું જે સાદું' તેમજ કરકસરવાળું જીવનધારણ હતું તે ગુમાવ્યું. આમ છતાં મહારાજા ભાવસિ હજીએ રાજ્યની આમદાનીના ભાગે દારૂના ઈજારા આપવા બધ કર્યાં અને દારૂની આયાત તથા વપરાશ સદંતર બંધ કર્યા.૧૩ આ ઉપરાંત પ્રામત જાણવાના એક ઉપાય તરીકે ‘પ્રજાપ્રતિનિધિ' સભા ઊભી કરવામાં આવી.૧૪ ઓ પાછળ રાજ્ય* વહીવટમાં ‘લોક-અવાજ' દાખલ કરવાના શુભ આશય હતા. આ પ્રકારનાં લાક-ઉપયોગી પગલાંઆથી મહારાજા ભાવસિંહજીને ઉત્તર શાસનકાલ પ્રશંસાપાત્ર બની રહ્યો.
ઠે. ઇતિહાસવિભાગ, ભાવનગર યુનિવર્સિ`ટી, ભાવનગર-૩૬૪૦૦૨
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
પાદટીપ
1. Gazatteer of the Bombay Presidency, Vol. VIII, (Bombay – 1884), pp. 305 - 307
૨. પંડયા, કાળિદાસ દેવશર; ગુજરાત રાજસ્થાન અથવા ગુજરાતનાં દેશી રાજયા, (અમદાવાદ-૧૮૮૪), પૃ. ૩૪૪,
૩. મહેતા, ગારધનદાસ નાગરદાસ, સૌરાષ્ટ્ર ઇતિહાસદન, (પાલિતાણા – ૧૯૩૭), પૃ. ૯૪
૪. ઠક્કર, કપિલરાય : ‘પાછળ નજર’, ભાવનગર સમાચાર, ૧૫ ડિસેમ્બર, ૧૯૪૧, પૃ. ૭ પુ. એજન, ૧૧ ઑગસ્ટ, પૃ. ૩
6. Report on the Administration of the Bhavnagar State, for the year, 1917 – 18, p. 4
7. Report on the Administration of the Bhavnagar State, for the year, 1917 – 18, p. 10 – 11
૮. કળસારકર, નારાયણુજી . : સ્વ. મહારાણી નંદકુવરખા', ભાવનગર સમાચાર, ૧૫ એપ્રિલ, ૧૯૪૧, પૃ. ૪
૯. કવિ, ડાહ્યાલાલ શિવરામ : સ'ગીત ખાળપોથી, (ભાવનગર - ૧૯૧૫), ‘અપ’શુપત્રિકા' માંથી.
પશ્ચિક]
૧૦ ગહિલવાડ રાજપૂત સમાજ : કટાયેલી રાજપૂતી, (ભાવનગર – ૧૯૫૧), પૃ. ૧૫૧
૧૧. નકુવા, ભાવનગર સમાચાર, ૧૫ એપ્રિલ, ૧૯૪૧, પૃ ૧
12. Report on the Administration of the Bhavnagar State for the year, 1903–04
૧૩. મહેતા, ગેરધનદાસ નાગરદાસ, પૂર્વોક્ત ગ્રંથ, પૃ. ૧૦૩
x. Report on the Administration of the Bhavnagar State, for the year, 1918–1919, p. 4
ડિસેમ્બર/૧૯૯૩
For Private and Personal Use Only
[ ૩૧
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
કચ્છનું પ્રાચીન કેચ-મંદિર
' શ્રી ઠાકરસી પુ. કંસારા પાંચેક વર્ષ પૂર્વે હુ “કચ્છઃ ઇતિહાસ અને સંસ્કૃતિ" નામે કચ્છ દેશ વિશે ઇતિહાસ તથા પુરાતત્ત્વક્ષેત્રે સંક્ષેપમાં માહિતી આપતી મારી પુસ્તિકા (પ્રકાશક પથિક કાર્યાલય-અમદાવાદ, સન ૧૯૯૦) લખી રહ્યો હતો ત્યારે વિખ્યાત ભારતીય સંશોધક તથા કલા-વિવેચક શ્રી ક્લમ્બર શિવરામ મૂતિને ભારતના. કલાત્મક તરણીથી ભતા ભવ્ય સ્થાપત્યના ફેટા તથા માહિતીમભર દળદાર ગ્રંથ “Art of India” જેવાની તક મળી. આ ગ્રંથમાં ભારત વર્ષમાંના જુદા જુદા પ્રદેશનાં પ્રાચીન-અર્વાચીન વિખ્યાત સ્થાપત્યનાં વર્ણન સાથે વલભીના મૈત્રકોના શાસન દરમ્યાન (સન ૪૫-૭૮૮ અરસો) ગુજરાતમાં શામળાજી કેટયર્ક કારવણુ તથા રોડાનાં મંદિરે અને ખાંભાની ગુફા વગેરેનું સર્જન થયેલ હેવા તથા સેલંકીઓના શાસને (સન ૯૪૬-૧૧૯૭ અરસ) દરમ્યાન ગુજરાતમાં સોમનાથ સિદ્ધપુર મેઢા આબુ વડનગર તથા મેઈન રોનાર કોતરણીયુક્ત સ્થાપત્ય તથા શિ વગેરેનું સર્જન થયેલ હેવાનું જણાયેલ છે,
મૈત્રકેના શાસન-અમલમાં બંધાયેલ ગણાતા કેટવર્કના મંદિર વિશે આ ગ્રંથમાં સ્પષ્ટ વિગતવાર માહિતી આપેલ નથી, આ મંદિર કચ્છમાં હબાય ડુંગરની ગોદમાં અને નજીકના કંટાય ગામ તથા અણગેરગઢ નામના પુરાતન કિલ્લાની અંદર આવેલ “કેટયનું પ્રાચીન સૂર્યમંદિર' તરીકે ઓળખાવાનું (હાલ નષ્ટ) સ્થાનક હેવાની કેટલાક વિદ્વાની માન્યતા છે. કેટયને અર્થ “કેટિ સૂર્ય” એ થાય છે. ભારતવર્ષમાં એરિસ્સા રાજ્યમાં પૂર્વ પ્રદેશોમાં આવું બીજુ સૂર્યમંદિર કણકનું આવેલ છે, જે વિશ્વવિખ્યાત છે. વિશેષમાં કાશમીરમાં સન ૭૫૦ અરસામાં બંધાયેલ કહેવાનું “માતડ'નું સૂર્યમંદિર (હાલ નષ્ટ, પણ અવશેષ ધરાવતું) ગિઝનીના મહમદે તેડેલ હેવાનું મનાય છે,
કચ્છમાં કેટલા' તથા કાટડી” નામનાં ગામ છે, પણ એ નામે કેટ-કિલે સૂચવે છે, કંટાય” (કે કટાઈ) શબ્દ કોટકની વધુ નજીક છે. કચ્છમાં કેટાયનું સૂર્યમંદિર' કહેવાય છે, એવું સૌરાષ્ટ્રમાં જામનગર જિલ્લામાં વરતુ નદીના ઉત્તર કાંઠે નાની ગોપનું (પ મી સદીનું ભગ્નાવશિષ્ટ) સૂર્ય મંદિર અને જૂનાગઢ જિલ્લામાં પ્રભાસ પાટણના ત્રિવેણીના ઉત્તરકાંઠે ભાવશિષ્ટ (ઉત્તર સેલંકીકાલનું) સૂર્યમંદિર જોવા મળે છે. તળ ગુજરાતમાં મહુડીનું સૂર્યમંદિર બહુ જાણીતું અને પુરાતન હોવાનું જણાતું નથી. હા, એક સૂર્યમંદિર પૂર્વમાં થોડે દૂર સાબરમતીના પશ્ચિમ કાંઠે એક ભગ્નાવશિષ્ટ છે, જે સેલંકીકાલનું જણાય છે, જ્યારે કચ્છમાં આવેલ કેટયનાં પુરાનન સૂર્યમંદિર વિશે” લગભગ એકથી વધારે વર્ષો પૂર્વ વિદ્વાન અંગ્રેજ ઈતિહાસકાર તથા સંશોધક શ્રી જેમ્સ બરગેસે કરછમાં હબાય ડગરની ગોદમાં આવેલ કે ટાયન' ભન મદિર એ પ્રાચીન સૂર્યમંદિર હેવાનું પોતાના કછ તથા કાઠિયાવાડના ઈતિહાસના સુપ્રસિદ્ધ ગ્રંથમાં દર્શાવેલ છે. ગુજરાતના વિદ્વાન ઇતિહાસલેખકે છે. (.) કે. કા. શાસ્ત્રી તથા શ્રી રામસિંહજી રાઠોડે પિતાના ગ્રંથમાં તથા વિદ્વાન લેખક શ્રી કંચનપ્રસાદ છાયાએ એક લેખમાં હબાયની ગોદમાં આવેલ પુરાતન મંદિર (હાલ મૂર્તિ વિનાનું) હોવાનું જણાવેલ છે. અત્યારે એ મદિર અસ્તિત્વ ધરાવતું દેખાતું કહેવાનું શિવમંદિર છે તે જ હતું કે પ્રાચીન સૂર્યમંદિર ભૂકંપથી કે જર્જરિત થતાં તુટી ગયેલ તેના રડવા-ખથા અવશેષે જ માત્ર ત્યાં છે એ સ્પષ્ટ નથી. શ્રી બરગેસ આ સ્થળે ચાર મંદિર હોવાનું જણાવે છે તેથી એ ચાર પૈકીનું અત્યારનું કહેવાનું શિવમંદિર તરીકે ઓળખાવાનું
[અનુસંધાન પાન ૪ ઉપર ] ડિસેમ્બર/
૧૩ • પિથિક
For Private and Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ડિસેમ્બર 3 Reg. No. GAMC-19 [ટાઈટલ પાન 3 જાનું ચાલુ ] પુષ્પાબહેન મહેતાનું પ્રદાન' (22) ધ્રુવ મહેતા - “અલગ શિપબ્રેકિંગ ઉદ્યોગ,' (23) વિશાલ જોશી - સોમનાથ પરનાં આક્રમણ' (24) નવનીત વાજા શ્રીકૃષ્ણનું દ્વારકા' (25) કુ, ફાગુની ગાંગાણી - ઉચ્ચ શિક્ષણના ક્ષેત્રે રાજકોટની ધર્મેદ્રસિહજી કૅલેજનું પ્રદાન' (26) કુ. જસ્મિના શાહ - જામનગરની આણદાબાવા સેવા સંસ્થા,' (27) પરેશ મહેતા - વઢવાણના રાજવી દાજીરાજ અને દાજીરાજજી હાઈસ્કૂલ,” (28) કુ. શબિના કાદરી - જૂનાગઢનો મહાબતમકબરે-ઈસ્લામિક સ્થાપત્યને અજોડ નમૂન' (29) કુ. દક્ષા મેરીધરા - રાજકોટનું અંધજન કલ્યાણ મંડળ', (30) પ્રવીણચંદ્ર સરવૈયા - ખાંટ જ્ઞાતિ - એક ઐતિહાસિક સર્વેક્ષણ,’ અને (31) મધુભાઈ ભટ્ટ - 1857 ને સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામ અને મેઘા માણેક'. આ નિબંધોની ચર્ચામાં સર્વ શ્રી શંભુપ્રસાદ દેસાઈ, . આર. એન. મહેતા, ડે, મકરન્દ મહેતા, ડે. શિરિન મહેતા, ડે. મુગટલાલ બાવીસી, ડે. વિષ્ણુભાઈ ત્રિવેદી, ડે. ઈશ્વરલાલ ઓઝા, ડે. એ. એમ. કિકાણી, છે. તખ્તસિહ પરમાર, પ્રો. કે. એલ. શાહ, મહંમદ હનીફ જાડેજા, પ્રફુલ્લભાઈ કોઠારી, ગોવુભા ઝાલા, યશવંત ઉપાધ્યાય વગેરે એ ભાગ લીધો હતો. તા. 6 ઠ્ઠી એ રાત્રે પ્રથમ કારોબારીની સભા અને એ પછી સામાન્ય સભા મળી હતી, જેમાં વાર્ષિક અહેવાલ અને હિસાબ મંજુર કરવામાં આવ્યા. કરછની અલગ ઈતિહાસ પરિષદ થઈ હોવાથી આ પરિષદના નામમાંથી કર૭” શબ્દ કાઢી નાખો કે નહિ એની ચર્ચા થઈ હતી, પરંતુ કેઈ નિર્ણય લેવા ન હતા. તા. ૭મી એ બપોરે 12-00 વાગ્યે સમાપન-બેઠક યોજાઈ, જેમાં શ્રી શંભુપ્રસાદ દેસાઈએ દૂરથી આવેલા પ્રતિનિધિઓને અભિનંદન આપ્યાં વિવિધ પ્રદેશોના પ્રતિનિધિઓ તરીકે ડે. મુગટલાલ બાવીસી (સુરત), ડે, મકરન્દ મહેતા (અમદાવાદ), ડે. ઈશ્વરલાલ ઓઝા (વિસનગર), . કલ્પનાબહેન માણેક (રાજકોટ), કે. જે. ડી. કણઝારિયા (સુરેદ્રનગર), પ્રો. સત્યવ્રત જોશી (વાંકાનેર) અને શ્રી દુષ્યત શુકલે (ભાવનગર) સુંદર સગવડ-સરભરા માટે સ્થાનિક વ્યવસ્થાપકે તથા સ્વયં સેવકોને અભાર માન્ય. બપોરના ભજન પછી પ્રતિનિધિઓને જુનાગઢના ઐતિહાસિક સ્થળે દર્શાવવામાં આવ્યાં, જેમાં સમ્રાટ અશોકનો શિલાલેખ, દરબારહોલ મ્યુઝિયમ, ઉપરકેટમાં અડીચડી વાવ-નવઘણ કૂવા–રાણકદેવીને મહેલ-બૌદ્ધ ગુફાઓ-પ્રાચીન સમયના કોઠારા-કડાનાળ તપ અને સક્કરબાગ મ્યુઝિયમને સમાવેશ થતો હતો. સકકરબાગ મ્યુઝિયમમાં કયુરેટર શ્રી રાજરત્ન ગોસ્વામીએ પ્રતિનિધિઓ માટે અલ્પાહારની વ્યવસ્થા ગોઠવી હતી. આમ સૌરાષ્ટ્ર-કચ્છ ઈતિહાસ પરિષદનું નવમું જ્ઞાનસત્ર સફળ અને યાદગાર બન્યું. એમાં કુલ 90 પ્રતિનિધિઓએ ભાગ લીધે, જેમાં વિદ્યાર્થીઓની સંખ્યા નોંધપાત્ર હતી. 4/4, શ્રી સાંઈ ઍપાર્ટમેન્ટ, હવાડિયા ચકલા પાછળ’ સુરત-૩૯૫૦૦૩ મુદ્રક પ્રકાશક અને તંત્રી : " પથિક કાર્યાલય ' માટે છે., (ર્ડા.) કેશવરામ કા. શાસ્ત્રી, ઠે. મધુવન, એલિસબ્રિજ, અમદાવાદ-૩૮૦ 006 તા. 15-12-1993 મુદ્રણસ્થાન : પ્રેરણા મુદ્રણાલય, રુસ્તમઅલીને ઢાળ, મિરજાપુર, અમદાવાદ-૩૮૦ 001 પૂ છું : ઈન્ટરનેશનલ પ્રિન્ટિગ વસ, શાહપુર, માળીવાડાની પોળ સામે, અમદાવાદ-૩૮૦ 001 For Private and Personal Use Only