Page Text
________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
અર્થશાસ્ત્ર (૧/૮) અનુસાર કુલીન, સ્વદેશમાં ઉત્પન્ન, વિવિધ કલાઓમાં નિપુણ, સૂક્ષ્મદષ્ટિસંપન્ન, શીઘકાર્ય પૂતિની ક્ષમતાવાળો, પ્રભાવશાળી પવિત્ર વફાદાર બળવાન ધર્યવાન કષ્ટસહિષ્ણુ તથા બીજા અનેક મંચુચિત ગુણોથી સંપન્ન હવે જોઈએ. અર્થ (૧/૮) અનુસાર રાજાએ પ્રત્યક્ષ પરોક્ષ અને અનુમેય એમ ત્રણ રીતે પરીક્ષા કરીને મંત્રીઓની નિયુક્તિ કરવી.
અર્થશાસ્ત્ર (૧/૧૪) અનુસાર મંત્રી પરિષદમાં મંત્રીઓની સંખ્યા પુરુષોનાં સામર્થ અને કાર્યની આવશ્યક્તા અનુસાર રાખવી જોઈએ. આ મંત્રીઓ અને પુરે હિત સાથે મસલત કર્યા બાદ જ રાજાએ રાજ્યવ્યવસ્થા ગોઠવવી જોઈએ.
પુરોહિત : અર્થ૦ (૧)=૮)માં કૌટિલ્ય જણાવે છે કે રાજાએ શાઓત-વિદ્યાદિગુણસંપન્ન શ્રેષ્ઠકુલેત્પન, વડગવેદનિપુણ, અથર્વવેદનિકા ઉપાયો દ્વારા રાજ્ય પર આવી પડનારી દૈવીમાનુષી આપત્તિઓના પ્રતીકારમાં સમર્થ બ્રાહ્મણની પુહિત તરીકે નિયુક્તિ કરવાનું સૂચવે છે. તકાલીન રાજનીતિમાં એ કોઈ ચોક્કસ હે િધરાવતે હેય એમ જતું નથી, પણ રાજયમાં એનું સ્થાન ખુબ મહત્વપૂર્ણ ગણાતું.
યુવરાજ : સામાન્યતઃ જ્યેષ્ઠ રાજપુત્ર આ સ્થાનને અધિકારી ગણાતો. દેવદત્ત શાસ્ત્રીનું માનવું છે કે રાજાની હયાતીમાં રાજ્યશાસનનાં વિવિધ વિભાગો અને કાર્યોને અનુભવ પ્રાપ્ત કરવા માટે પ્રાયઃ એને કોઈ પ્રદેશના સૂબા તરીકે નીમવામાં આવતું હતું. અર્થ૦ (૯૩) અનુસાર ખાસ સ જોગોમાં યુવરાજને સેનાપતિ તરીકેની જવાબદારી પણ સેપવામાં આવતી હતી.
સેનાપતિ : અર્થ(ર) અનુસાર સેનાપતિ અશ્વસેના ગજસેના રથસેના અને પદાતિસેના એ ચારેયના વડે કમાન્ડર ઇન-ચીફ) ગણત. એ દરેક પ્રકારનાં યુદ્ધો, પ્રહારો, શસ્ત્ર, તર્ક, વિદ્યાદિમાં કુશળ હું જોઈએ. હાથી ધેડા અને રથ ચલાવી શકે, શત્રુઘૂહ ભેદન સ્વસેના સંગઠન શત્રુન્યવધ શત્રુદુર્ગવિનાશ કરી શકે, પિતાનું યુદ્ધક્ષેત્ર અને યુદ્ધને સમય નક્કી કરી શકે તથા આક્રમણ અને સેનાપ્રયાણ વખતે વાઘ-ધજા-પતાકાઓ દ્વારા સૈન્યને સંકેત આપવામાં સમર્થ છે ય એ આવશ્યક મનાતું, રાજશાસનમાં એનું સ્થાન સ્વાભાવિક રીતે જ અત્યંત મહત્વપૂર્ણ ગણાતું.
સમાહર્તા : કૌટિયમલીન વહીવટતંત્રમાં સમગ્ર જનપદને વડ સમાહર્તા તરીકે ઓળખાતે. અથ૦ (૨૫) અનુસાર એ જનપદનું ચાર વિભાગમાં વિભાજન કરી એના પર “સ્થાનિક' નામના અધિકારીની અને જનપદનાં પાંચ કે દસ ગામના ઉપરી તરીકે “ગોપ” નામના અધિકારીની નિમણુક કરી એમના દ્વારા સમગ્ર જનપદનો વહીવટ સંભાળતે અર્થ-(૨/૩૫) અનુસાર ગોપ’ અને ‘સ્થાનિક નાં કાર્યાલયમાં પ્રદેખા” નામને કંટકશોધન અધિકારી (અસામાજિક તને વશમાં રાખનાર) રહે, જે જનપદને બંદોબસ્ત જાળવવામાં સમાહર્તાને સહાય કરતે. એ ફોજદારી ન્યાયાલયના મુખ્ય ન્યાયાધીશને હોદ્દો પણ સંભળ. રાજ્યના વિવિધ અધ્યક્ષની પ્રામાણિકતા અને વફાદારીની પણ સમાહર્તા ગુપ્તચરો દ્વારા તપાસ રાખત, અર્થ, (૨૩૫) અનુસાર એ દુર્ગ જનપદ ખાણ જંગલ વ્રજ(પાળેલાં પશુઓ) અને વેપારી માર્ગે વગેરે સઘળાં આવકસ્થાને અને વિવિધ પ્રકારના કર દ્વારા થતી આવક એકત્રિત કરનાર અધિકારી હતો. અર્થ (૨ ૬) અનુસાર રાજઘનને સંગ્રહ કરે, આવક–જાવક વધતી રહે અને વ્યય ઘટતો રહે એવા પ્રયત્ન કરવાની એની જવાબદારી હતી. ગોપ સ્થાનિક અને પ્રદેષ્ટા વગેરે અધિકારીઓના ઉપરી તરીકેની જવાબદારી સંભાળતા સમાહર્તાને ઓછાવત્તા અંશે આજના ગૃહપ્રધાન સાથે સરખાવી શકાય એમ જણાવી શ્રી ઉષા મહેતા અને ઉષા ઠક્કરપ ઉમેરે છે કે એની નાણું–વિષયક જવાબદારીઓ જોતાં એની સરખામણી આજના પથિક]
ડિસેમ્બર ૧૯૯૩
For Private and Personal Use Only
| SR No. | 535387 |
| Book Title | Pathik 1993 Vol 33 Ank 03 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | K K Shastri and Other |
| Publisher | Mansingji Barad Smarak Trust |
| Publication Year | 1993 |
| Total Pages | 36 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Pathik, & India |
| File Size | 3 MB |