________________
૧૬
[પરમેષ્ટિ-નમસ્કાર
આત્માનું પણ રસનસ્મરણ જેમાં છે તે રસ છે. કહ્યું છે કે-‘માવસ્મરણં રસ” અર્થાત્ ભાવાનું સ્મરણ તે રસ છે. તાત્પ કે કેવળ આવેગેાના અનુભવ નહિ, પણ એ અનુ ભવાનું સ્મરણ કરનાર આત્માના અનુભવ તે રસ છે. ગદ્ નૈષવાનસ્મિ, અર્ફે શોવાનશ્મિ, અર્ફે મમિાનસ્મિ' વગેરે સ્મરણાત્મક અનુભવ એ જ રસનું રસત્વ છે. ટુંકમાં વિભાવ, અનુભાવ અને વ્યભિચારી ભાવા વડે અભિવ્યક્ત થતા સ્થાયીભાવ તે રસ છે.
અહીં વિભાવ એટલે વિશેષ કારણેા. તેના બે ભેદ છે, આલખનવભાવ અને ઉદ્દીપનવિભાવ. જે આલખનાને અર્થાત્ નિમિત્તોને પામીને રસની ઉત્પત્તિ થાય તેને આલઅનવિભાવ' અને જે નિમિત્તોને પામીને રસની અભિ વૃદ્ધિ થાય તેને ‘ઉદ્દીપનવિભાવ' કહ્યો છે. ખીજા અનુભાવને સાત્ત્વિકભાવ પણ કહે છે. તે મોટા ભાગે રસાનુભવ વખતે થતી ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની શારીરિક ચેષ્ટાઓરૂપ છે. ત્રીજા વ્યભિચારીભાવેાને સંચારીભાવા પણ કહે છે, કારણ કે તે દરેક રસના અનુભવેામાં એક સરખા નથી રહેતા, પણ ફરી જનારા હોય છે. કાવ્યશાસ્ત્રામાં તે દરેકનાં હેતુઓ સ્વરૂપ અને ફળ વિસ્તારથી વર્ણવેલાં છે. અહીં તા તેનું સૂચન માત્ર કરીને શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રના મરણ અને જાપ વખતે દરેક રસાના અનુભવ કેવી રીતે કરી શકાય તેનું જ માત્ર સક્ષેપથી-વર્ણન કરીશું.
શાંતરસ' એ રસાધિરાજ છે, બધા રસેાને તે રાજા
