Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ ગર્દ ॥
ખોજ નાસ્કાર
-
લેખક —
પૂ. પંન્યાસજી મહારાજશ્રી ભદ્રંકરવિજયજી ગણી.
ઝવેરી નવીનચંદ્ર ચીમનલાલ તરફથી ભેટર
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘જ્ઞાની બનવું હાય તેા તમે નવકારના શરણે જાએ, લયટ્વીન અનેા. ચોદ પૂર્વના સાર નવકારમાં જે પ્રયત્ન કરે છે, તે જ ચોદ પૂર્વનાં રહસ્યાને સમજવા લાયક બને છે, '
5
હું . પરમ મોંગલ નવકાર ! તારા શરણે આવેલે હું એ માગું છું કે તારા અર્ચિત્ય પ્રભાવથી નિયમિત, અખંડ રીતે, ઉત્સાહથી અને એકા ગ્રતા સાથે તને આરાધવાનું સામર્થ્ય મારામાં પ્રગટે ! મને ખીજું કશું જ જોઇતું નથી. ’
出
6
તમને જોઈતી વસ્તુઓ માટે તમે તે વસ્તુએ તરફ ન દોડેા; નવકારને
તે વસ્તુએ તમારી પાસે લાવવા દે: તમે તેા કેવળ નવકારનું સ્મરણ જ કરો !'
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી
B પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર
[શ્રી નવકાર મહામંત્રી
લેખક પૂ. પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી ભદ્રંકર વિજયજી ગણું
ઝવેરી નવીનચંદ્ર ચીમનલાલ તરસ્થી ભેટ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકે - શા.નવીનચંદ્ર ચીમનલાલ ઝવેરી પ૦૦ સોમચંદ ડી. શાહ
૫૦૦
પ્રથમવૃત્તિ – ૧૦૦૦ વિ. સં. ૨૦૧૪ પર્યુષણ પર્વ
*
*
*
મુદ્રક-જીવણલાલ પુરૂષોત્તમદાસ પટેલ
શ્રી ઉત્કૃષ્ટ મુદ્રણાલય ગાંધીરેડ–પુલ નીચે અમદાવાદ.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઝવેરી ચીમનલાલ મગનલાલનાં ધર્મપત્ની
અ. સૌ. શ્રીમતી માણેકબેન.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિવેદન
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર” નામનું આ પુસ્તક પ્રસિદ્ધ કરીને બહાર પાડતાં અમને આનંદ થાય છે. આ પહેલાં
પ્રતિમા પૂજન” નામનું એક પુસ્તક પૂજ્ય પંન્યાસજી મહારાજશ્રીનું લખેલું તપસ્વી મુનિ શ્રી ચંદ્રાનન વિજયજી (અમારા પૂજ્ય પિતાશ્રી)ની ભાગવતી દીક્ષાના
સ્મરણાર્થે અમે બહાર પાડયું હતું અને તેને ઘણું સારે લાભ લેવાય હતે. આ પુસ્તક અમારાં પૂજ્ય માતુશ્રી માણેકહેને કરેલા વિવિધ તપના ઉદ્યાપન નિમિત્તે પૂજ્ય પંન્યાસજી શ્રી ભદ્રકવિજયજી મહારાજના હાથે જ તૈયાર કરાવીને બહાર પાડતાં અમને અતિશય આનંદ થાય છે. “પ્રતિમા પૂજનીની જેમ જ આ પુસ્તકને પણ ભાવુક આત્માઓ સારે લાભ ઉઠાવશે, એવી અમે આશા રાખીએ છીએ.
ચાલુ સાલના વૈશાખ માસમાં મુનિ સંમેલન પ્રસંગે એકત્ર થયેલા પૂ. આચાર્યદેવે આદિ મુનિવરના મોટા સમુદાયને લાભ મળે એ ઉદ્દેશથી અમારા પૂજ્ય (સંસારી) પિતાશ્રીએ અને માતુશ્રીએ કરેલી અનેકાનેક તપશ્ચર્યાનું ઉદ્યાપન કરવાને પવિત્ર મરથ અમારા અંતઃકરણમાં જાગવાથી તેને સફળ કરવા માટે નીચે મુજબ શ્રી સંધ આમંત્રણ પત્રિકા કાઢવામાં આવી હતી.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી વિવિધ તપશ્ચર્યાઓની મંગલ આરાધના નિમિત્તે ઉદ્યાપન તથા અષ્ટાબ્લિકા મહોત્સવ પ્રસંગે
શ્રી સંઘ આમંત્રણ પત્રિકા वृक्षो यथा दोहदपूरणेन, कायो यथा षड्रसभोजनेन । यथोक्तशोमां लभते यथोक्ते-नोद्यापनेनैव तथा तपोऽपि॥ * સ્વસ્તિ શ્રી..................નગર જિનધર્મોપાસક શ્રેષ્ઠિવર્ય
................. આદિ સકળસંઘની સેવામાં અમદાવાદથી લી. રસિકલાલ ચીમનલાલ ઝવેરી તથા નવીનચંદ્ર ચીમનલાલ ઝવેરીના જયજિનેન્દ્ર વાંચશો.
જણાવતાં હર્ષ થાય છે કે અમારાં પૂ. માતુશ્રી અ. સૌ. માણેકબેને શ્રીરાનપંચમીત૫શ્રીવીશસ્થાનકતપ, શ્રી વર્ધમાન તપની ૨૪ ઓળી, શ્રીઉપધાનતપ વગેરે કલ્યાણકારી અનેક તપ આરાધ્યા છે તથા અમારા પૂ. પિતાશ્રી ચીમનલાલ મગનલાલ ઝવેરીએ (હાલ પૂ. તપસ્વી મુનિરાજ શ્રી ચંદ્રાનનવિજયજી મહારાજે) ઉપર્યુક્ત તપ ઉપરાંત સંયમજીવનમાં ૬૦ થી ૭૦ અઠ્ઠાઈએનવ દસ, સેળ ઉપવાસની તપશ્ચર્યાએ સિદ્ધિતપ, ચત્તારી–અઠ્ઠ-દસ–દેય તપ, પાંચ વર્ષીતપ છઠ્ઠથી, એક વર્ષીતપ ઉપવાસથી, ચાર ચેમાસામાં ક્રમશઃ ઉપવાસને પારણે આયંબીલ, છઠ્ઠને પારણે આયંબિલ, અઠ્ઠમને પારણે આયંબિલ અને ચાર ઉપવાસને પારણે આયંબિલ, એ રીતે દરેક ચોમાસામાં ચાર માસ અખંડ તપ; દેઢિમાસી, અઢીમાસી, છમાસીતપ, ૬૮ વર્ધમાનતપની ઓળીએ, કાયમ નવપદની ઓળીઓ અને પ્રત્યેક પદના અક્ષરે પ્રમાણે ઉપવાસ કરીને શ્રીનવકાર મહામંત્રની આરાધના વગેરે આકરી અને કઠીન તપશ્ચર્યાએ નિવિદને આરાધી છે. તેના હાર્દિક અનુમાનરૂપે શ્રી
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉલ્લાપન તથા શ્રી શાંતિસ્નાત્ર સહિત અષ્ટાદિકા મહોત્સવ ઉજવવાને અમેએ નિર્ણય કર્યો છે.
સંઘસ્થવિર વયોવૃદ્ધ પૂ. આ.દે. શ્રીવિજય સિદ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજ, પ. પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયલબ્ધિસૂરીશ્વરજી મહારાજ, પ. પૂ. આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્દ વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજ, પ. પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય રામચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ આદિ આચાર્ય મહારાજાઓ, ૫. પૂ.પન્યાસજી શ્રીમદ્ ભદ્રકવિજયજી ગણિવર (અમારા સંસારી પિતાશ્રીના ગુરૂજી) તથા પૂ. તપસ્વી મુનિશ્રી ચંદ્રાનન વિજયજી મ. આદિ મુનિવરના સાનિધ્યમાં શુભ અવસરે અમને આ પ્રસંગ જતાં અત્યંત આનંદ થાય છે.
– ઉત્સવને કાર્યક્રમઃવૈશાખ વદ ૬ શુકવાર નવપદજીની પૂજા.
વદ ૭ શનિવાર પંચજ્ઞાનની પૂજા. , વદ ૮ રવિવાર શ્રી કુંભસ્થાપના તથા બારવ્રતની પૂજા.
વદ ૯ સેમવાર અંગરચના. વદ ૧૦ મંગળવાર બપોરે ૨ વાગે બહેને પૂજા ભણવશે.
વદ ૧૧ બુધવાર નવગ્રહ પૂજન. , વદ ૧૨ ગુરૂવાર શ્રીશાનિતસ્નાત્ર ૧૨-૧૫ વાગે.
વદ ૧૩ શુક્રવાર સત્તરભેદી પૂજા.
મહાત્સવના આઠે દિવસેએ પ્રભુજીને સુંદર અંગરચના થશે તે આપ સર્વેને પૂજા, ભાવના અને પ્રભુદર્શનને લાભ લેવા અમારી આગ્રહભરી વિનંતી છે.
ક્રિયા કરાવવા માટે જન વિદ્યાશાળાની ટોળી આવશે.
તા. ૧-૫-૫૮ વિ. સં. ૨૦૧૪, વૈશાખ સુદ ૧૩ એ મુજબ આમંત્રણ આપીને ઉદ્યાપન મહોત્સવ કર્યો હતે.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમને જણાવતાં હર્ષ થાય છે કે ઉઘાપન તથા અષ્ટાન્ડિકા મહત્સવને સારી રીતે લાભ લેવાયો હતે. વિશાળ મુનિ સમુદાય તથા શ્રાવક સમુદાયો નિત્ય ઉજમણાનાં તથા અંગરચનાથી ભૂષિત શ્રી પ્રભુજીનાં દર્શન માટે પધારતા હતા. પૂજાઓમાં તથા શ્રીશાન્તિસ્નાત્રમાં પૂ. આચાર્ય ભગવતે આદિ વિશાળ મુનિ મંડળે પધારી અમારા ઉત્સાહમાં તથા શાસનની શેભામાં ઘણું વૃદ્ધિ કરી હતી.
જ્ઞાનભક્તિ માટેની અમારી ઉત્કંઠા પૂર્ણ કરવા માટે પૂ. મહારાજશ્રીને અમે આભાર માનીએ છીએ તથા તે ઉદ્યાપનની પૂર્તિ રૂપે આ પુસ્તક છપાવીને ભવ્ય આત્માઓના કરકમલમાં સમર્પણ કરતાં અમે સવિશેષ આનંદ અનુભવીએ છીએ.
ઝવેરી પોળ, ઝવેરીવાડ. ] અમદાવાદ, વિ. સં. ૨૦૧૪ દિ. શ્રાવણ સુદ ૧૫ શુકવાર.]
લી. નવીનચંદ્ર ચીમનલાલ
ઝવેરી
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાસ્તાવિકમ્
“પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર” નામના આ પુસ્તકમાં નમસ્કાર સંબંધી-કેટલાક અગત્યના વિચારને સંગ્રહ છે. શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર એ શ્રી જૈનશાસનનું અણમેલું રત્ન છે. ઘરમાં આગ લાગે ત્યારે બુદ્ધિમાન મનુષ્ય જેમ બીજી બધી વસ્તુઓને ત્યાગ કરીને સઘળી આપત્તિઓનો પાર પમાડવામાં સમર્થ એવા એક જ મહારત્નને ગ્રહણ કરે છે, તેમ શાસ્ત્ર કહે છે કે ધીરબુદ્ધિવાળા અને ઉત્તમલેશ્યાવાળા સાત્વિક પુરૂષે સર્વ નાશના સમયે અનન્ય શરણ્ય દ્વાદશાંગના રહસ્યભૂત એવા આ એક જ “પરમેષ્ટિ નમસ્કાર” રૂપી મહારત્નને ગ્રહણ કરે છે. પરમેષ્ઠિ નમસ્કારરૂપ ભાવરત્નનું મૂલ્ય સમજવું ઘણું કઠીન છે. એને સમજવા માટે જેટલું વિચારાય અને લખાય તેટલું ઓછું છે. કેવળ શબ્દો અને વિચારો વડે જ તેનું માપ કાઢવું દુષ્કર છે. એનું મૂલ્ય સમજાવવા માટે શાસ્ત્રકાર ભગવંતેને પણ ઉપમાઓ અને રૂપકેને આશ્રય લેવે પડ્યો છે. જેમ કે પાપરૂપી પર્વતને ભેદવા માટે વાસમાન, કર્મરૂપી વનને બાળવા માટે દાવાનળસમાન, દુઃખરૂપી વાદળાને વિખેરવા માટે પ્રચંડ પવનસમાન, મેહરૂપી દાવાનલને શાંત કરવા માટે નવીન મેઘ સમાન, અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને ટાળવા માટે મધ્યાહ્નના સૂર્યસમાન, કલ્યાણરૂપી ક૨વેલડીના અવંધ્ય બીજસમાન, દારિદ્રય રૂપી કંદને જડ,
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળથી ઉખેડવા માટે વરાહની દાઢાસમાન, સમ્યક્ત્વરૂપી રત્નને ઉત્પન્ન થવા માટે રેહણાચલની ધરતી સમાન, વગેરે
અનેક ઉપમાઓ વડે “પરમેષ્ટિ નમસ્કારને શાસ્ત્રકારોએ બિરદાવ્યો છે–તેને ઓળખાવાવા માટે પ્રયાસ કર્યો છે. શ્રી નવકાર-ફળ-પ્રકરણમાં કહ્યું છે કે"किं एस महारयणं, किं वा चिंतामणिव्व नवकारो। किं कप्पदुमसरिसो, नहु नहु ताणं वि अहिययरो॥१॥"
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર એ શું મહારત્ન છે ! અથવા ચિંતામણિ સમાન છે ? અથવા કલ્પવૃક્ષ સમાન છે ? નહિ, નહિ! એ તે તે સૌથી પણ અધિકતર છે. ચિંતામણિ રત્ન અને કલ્પતરૂ વગેરે એક જ જન્મમાં સુખના હેતુ છે, જ્યારે શ્રેષ્ઠ એ નવકાર તે સ્વર્ગીપવર્ગને આપનારે છે.
રૂપકે અને ઉપમાઓ વડે “પરમેષ્ટિ નમસ્કાર ને મહિમા કાંઈક અંશે બુદ્ધિગોચર થાય છે, તે પણ તેને ખરો મહિમા સમજવાનું એકનું એક સાધન તે તેની વિધિયુક્ત અખંડ આરાધના છે. શ્રી મહાનિશીથસૂત્રમાં તે વિધિ બતાવતાં કહ્યું છે કે –
“तिविहकरणोवउत्तो, खणे खणे सीलसंजमुज्जुत्तो । - अविराहिअवयनियमो, सो विहु अइरेण सिझेज्जा ॥१॥"
ત્રણ કરણથી ઉપગવાળા થઈને, પ્રતિક્ષણ શીલ અને સંયમમાં ઉદ્યમી રહીને તથા વ્રત અને નિયમોનું અખંડ પાલન કરીને જે શ્રી તીર્થકરનું નામ ગ્રહણ કરે છે, તે જીવ અલ્પકાળમાં સિદ્ધિગતિને પામે છે. (૧)
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ નમસ્કારના ખરા પ્રભાવ તેની સાધનાથી પ્રાપ્ત થાય છે, તે પણ તે સાધનામાં ઉત્સાહિત થવા માટે તેના શાબ્દિક પરિચયની અપેક્ષા રહે છે અને તે માટે ઉપમાઓ, રૂપકે। તથા અલંકારોની પણ આવશ્યકતા રહે છે. તે બધી વસ્તુ વિચાર કરવામાં પ્રેરે છે, શાસ્રામાં એને અનુપ્રેક્ષા સ્વાધ્યાય કહેલા છે. અનુપ્રેક્ષા સ્વાધ્યાયને રત્નશેાધક અનલની ઉપમા આપવામાં આવી છે. રત્નને પ્રાપ્ત થએલો અગ્નિ જેમ રત્નના મળને બાળી નાંખી શુદ્ધિને પેદા કરે છે, તેમ આત્મરત્નને પ્રાપ્ત થએલે અનુપ્રેક્ષારૂપી અગ્નિ કમલને બાળી નાંખી આત્મશુદ્ધિને પેદા કરે છે. અનુપ્રેક્ષા વિચારસ્વરૂપ છે. જોયેલા, સાંભળેલા, અને અનુભવેલા પદાર્થો ઉપર ફરી કરી વિચાર કરવા, ચિંતન કરવું, એનુ નામ અનુપ્રેક્ષા છે. એથી જ્ઞાન પરિપક્વ થાય છે, પ્રતીતિ દૃઢ થાય છે. પ્રતીતિ પૂર્ણાંકનું દૃઢ જ્ઞાન સ ંવેગ અને વૈરાગ્યની વૃદ્ધિ કરે છે તથા ચિત્તવૃત્તિને કૈવલ્ય અને મેાક્ષ તરફ વાળે છે.
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર' પરની અનુપ્રેક્ષામાં એ બધા ગુણા રહેલા છે. ઉપરાંત કુતર્કીંથી ઉત્પન્ન થતા મિથ્યાવિચારાને ભગાડી દેવાનું પણ એનામાં સામર્થ્ય છે. એથી એના પડેન, પાન, શ્રવણ, મનન, પ્રતિપ્રત્તિ, સ્વીકાર વગેરેમાં મન લાગે છે; તેના જાપ, ધ્યાન વગેરેમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે; અનુક્રમે સ્થિરતા આવે છે અને સિદ્ધિ મળે છે. સિદ્ધિ માટે સ્થિરતા જોઇએ, સ્થિરતા માટે પ્રવૃત્તિ જોઇએ અને પ્રવૃત્તિ માટે ઇચ્છા ોઇએ. એ ઈચ્છા પેદા કરવાનુ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામર્થ્ય અનુપ્રેક્ષા સ્વાધ્યાયમાં રહેલું છે. એકની એક વાતને પુનઃ પુનઃ શાસ્ત્રાનુસારી વિચાર કરવાથી કુતર્કોનું બળ ઘટી જાય છે તથા ઈછા અને પ્રવૃતિમાં પ્રતિબંધક કુવિકલ્પો શમી જાય છે.
પરમેષ્ઠિ નમસ્કારના મૂળમાં “ગુણરાગ રહેલે છે. ગુણરાગ એ ગુણહીન જીવેની ઉન્નતિમાં મુખ્ય હેતુ છે.
જ્યાં સુધી જીવમાં દેષ રહેલા છે, ત્યાં સુધી તે દેશોમાંથી મુક્ત થવા માટે જેમ તેની પુનઃ પુનઃ નિન્દા અને ગહ આવશ્યક છે, તેમ જ્યાં સુધી જીવમાં ગુણોનો અભાવ છે, ત્યાં સુધી તે ગુણોની પ્રાપ્તિ માટે ગુણસ્તુતિ અને ગુણપ્રશંસા પણ તેટલી જ જરૂરી છે. દેના સેવનમાં શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ જે પ્રાયશ્ચિત બતાવ્યું છે, તેના કરતાં દેનું સેવન કર્યા બાદ તેની નિંદા, ગહ, આલોચના કે પ્રાયશ્ચિત નહિ કરનારને તે ઘણું વધતું જાય છે, અનંગણું પણ બની જાય છે. એ જ નિયમ ગુણેના વિષયમાં પણ લાગુ પડે છે. કોઈ ગુણ જીવમાં ન હવે એ તેટલું દેષ પાત્ર નથી, જેટલું પોતામાં ગુણ ન હોવા છતાં જે ગુણવાન છે, તેની સ્તુતિ કે પ્રશંસા, વિનય કે ભક્તિ નહિ કરવામાં દુષ્ટતા–દેષપાત્રતા રહેલી છે. એ કારણે દેશના પ્રતિક્રમણની જેમ ગુણની સ્તુતિને પણ શાસકારેએ એક આવશ્યક કર્તવ્ય તરીકે પ્રધેલ છે. ગુણ સ્તુતિ વિના નિર્ગુણતા નિવારણને બીજે કંઈ ઉપાય શાસ્ત્રકારોએ જે નથી. જ્યાં સુધી ગુણસ્તુતિના માર્ગે જીવ વળે નહિ, ત્યાં સુધી
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્ગુણ અવસ્થામાંથી મુક્તિ મળવાની આશા આકાશ-- કુસુમવત્ છે.
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર એ ગુણ સ્તુતિરૂપ છે. સ્તુતિ ગુણવાનની જ હોય. પંચપરમેષ્ઠિ પરમ ગુણવાન છે, તેથી તેમની સ્તુતિરૂપ “પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર” ઉત્કૃષ્ટ મંત્રરૂપ બને છે. સુવિહિત શિરોમણિ આચાર્ય ભગવંત શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ દેવતાની સ્તુતિને વિશિષ્ટ મંત્રરૂપ કહે છે.
“નાઃ સમંત્રવિષા, સ જોજો વાસ્તવમાં દ: પાપડિહ્માદ્વિપાપ યથા શ”
અર્થ –જેમ તથા પ્રકારના મંત્રોથી વિષાપહાર થાય છે, તેમ દેવતાની સ્તુતિરૂપ સમંત્રોથી પાપને અપહાર થાય છે. (યોગબિન્દુ શ્લોક-૩૮૧)
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર એ ત્રણે કાળ અને ત્રણે લેકમાં થઈ ગએલા, થઈ રહેલા, અને ભવિષ્યમાં થનારા મહર્ષિઓને પ્રણામરૂપ હોવાથી પરમ સ્તુતિરૂપ છે અને તેથી જ મહામંત્રરૂપ પણ છે. તેનાથી સર્વ પાપને સર્વથા નાશ થાય છે. એટલું જ નહિ, તેનાથી સર્વ કાળ અને સર્વ લોકના સર્વ મહર્ષિએનો અનુગ્રહ પ્રાપ્ત થાય છે. સાથે જ તેમના પર પરમ ભક્તિભાવને ધારણ કરનારા ચારે નિકાયના દે અને દેવેન્દ્રો, અસુરો અને અસુરેન્દ્રો, વિદ્યાધરે અને નરેન્દ્રોને પણ અનુગ્રહ પ્રાપ્ત થાય છે. પાંચ પ્રકારના ભૂતે અને સમગ્ર સચરાચર સૃષ્ટિ અનુકુળતાને ધારણ કરનારી બને છે. ગુણ સ્તુતિનું આ ઉત્કૃષ્ટ ફળ છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણરાગના પ્રભાવ વર્ણવતાં સકલ સિદ્ધાંતવેદી મહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ ફરમાવે છે કે – "गुणी च गुणरागी च, गुणद्वेषी च साधुषु ।
श्रूयन्ते व्यक्तमुत्कृष्टमध्यमाऽधमबुद्धयः ॥१॥ ते च चारित्रसम्यक्त्वमिथ्यादर्शनभूमयः ।
તો તૈયો બધૈવ, વર્તિત થાકૂ રા”
અથર–ગુણી, ગુણરાગી અને ગુણદ્વેષી, ત્રણ પ્રકારના મનુષ્ય હોય છે. શાસ્ત્રમાં તેને અનુક્રમે ઉત્કૃષ્ટ, મધ્યમ અને અધમબુદ્ધિવાળા કહ્યા છે. તેઓ અનુક્રમે ચારિત્ર, સમ્યકૃત્વ અને મિથ્યાત્વની ભૂમિકા પર રહેલા છે. માટે પ્રથમની બે ભૂમિકા માટે શક્તિ મુજબ પ્રયત્નશીલ રહેવું જોઈએ (૧-૨)
સ્વયં ગુણ એ ચારિત્રવાનું છે, માટે ઉત્કૃષ્ટ છે. ગુણરાગી એ સમ્યકત્વવાન છે, માટે મધ્યમ છે. ગુણષી એ મિથ્યાદષ્ટિ છે, માટે અધમ છે. પોતાનામાં અધમતા ન આવી જાય તે ખાતર ગુણવાન ન બની શકાય તે પણ ગુણરાગી તે રહેવું જ જોઈએ. ગુણરાગી આત્માં ગુણવાન ન હોવા છતાં ગુણસ્તુતિ અને ગુણપ્રશંસાના યોગે સમ્યફત્વવાન રહી શકે છે. “પરમેષ્ટિ નમસ્કાર' એ ગુણ સ્તુતિ અને ગુણરાગરૂપ હેવાથી સમ્યક્ત્વની ભૂમિકાને ટકાવી સખનાર છે, તેથી પ્રત્યેક સમ્યગદષ્ટિ અને તે આધાર છે, પ્રાણ છે, આશ્રય છે, પરમ આલંબન છે.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્તુતિકાર શ્રી સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરીશ્વરજી એક સ્થળે ફરમાવે છે કે
ને માતા પિતા નેતા, તેવો ધમ ગુવારા. प्राणाः स्वर्गोऽपवर्गश्च, सत्त्वं तत्वं मतिर्गतिः ॥१॥"
હે ભગવન્! તું મારે માટે ઉત્કૃષ્ટ માતા છે, પિતા છે, નેતા છે, દેવ છે, ધર્મ છે, ગુરુ છે, પ્રાણ છે, સ્વર્ગ છે, અપવર્ગ છે, સત્ત્વ છે, તત્ત્વ છે, મતિ છે અને ગતિ છે. (૧)
સમ્યગદષ્ટિ આત્મા માટે ગુણરાગ એ મુખ્ય ચીજ છે. તેના વિના એનું આંતરજીવન–અંતરાત્મભાવ ક્ષણવાર પણ ટકી શકતું નથી. “પરમેષ્ટિ નમસ્કાર' એ ગુણરાગ અને ગુણસ્તુતિરૂપ હોવાથી સર્વ લોકમાં રહેલા સર્વ સમ્યગદષ્ટિ આત્માઓને તે શ્વાસ છે. શ્વાસની જેમ સર્વ સમ્યગદષ્ટિ આત્માઓ તેને કંઠને વિષે ધારણ કરે છે. સમ્યક્ત્વની ભૂમિકા ટકાવી રાખવા માટે તે અનિવાર્ય છે.
- ત્રણ પ્રકારના આત્માનાં લક્ષણો બતાવતાં શ્રી અધ્યાત્મસાર પ્રકરણના ગાનુભવ અધિકારમાં કહ્યું છે કેવિષયTયાશા, તરવા શ્રદ્ધા મુgિ = પરા
आत्माऽज्ञानं च यदा, बाधात्मा स्यात्तदा व्यक्तः ॥१॥" - અર્થવિષય કષાયને અભિનિવેશ, તત્ત્વની અશ્રદ્ધા, ગુણને દ્વેષ અને આત્માનું અજ્ઞાન, એ બહિરાત્માનું લક્ષણ છે.
આથી નક્કી થાય છે કે-ગુણષ ટળ્યા વિના બહિરાત્મ ભાવ જ નથી. અને અંતરાત્મભાવ આવતું નથી.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચતુર્થ ગુણસ્થાનકથી માંડી બારમા ગુણસ્થાનકની પ્રાપ્તિ સુધીની અવસ્થા અંતરાત્મભાવની અવસ્થા છે. એમાં સમ્યકત્વ, વિરતિ, અપ્રમાદ અને શ્રેણિનું આરોહણ અંતર્ભાવ પામે છે. ક્ષપક શ્રેણિના અંતે પરમાત્મભાવ પ્રાપ્ત થાય છે. કેવળજ્ઞાન, ગનિષેધ, કર્મનાશ અને સિદ્ધિનિવાસ, એ પરમાત્મભાવનાં લક્ષણે છે. એ રીતે ગુણરાગ પરમાત્મભાવનું બીજ બની જાય છે.
“પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર એ ગુણરાગનું પ્રતીક છે. એનાથી ગુણરાગ ન હોય તે જાગે છે અને હેય તે વધે છે. અંતરાત્મભાવને લાવનાર, તેને ટકાવનાર, વધારનાર અને છેવટે પરમાત્મભાવ સુધી પહોંચાડનાર “પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર છે. તેથી માર્ગાનુસારીની ભૂમિકાથી માંડી સર્વ સમ્યગદૃષ્ટિ, દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિધર જીવેનું “પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર એ પરમ આવશ્યક કર્તવ્ય થઈ પડે છે. ધર્મના પ્રારંભથી અંત સુધી પ્રત્યેક ધર્માર્થી આત્માની ઉન્નતિમાં તે પરમ સહાયક થઈ પડે છે. એથી જ પૂ. ઉપાધ્યાયજી મહારાજે
સવિ મંત્રમાં સારે, ભાગ્યે શ્રી નવકાર;
કહ્યા ન જાયે રે એહના, જેહ છે બહુ ઉપકાર.” (૧) - શ્રી નવકાર એ સર્વ મંત્રમાં સારભૂત છે. એના ઉપકાર એટલા બધા છે કે તે વાણીથી વર્ણવી શકાય તેમ નથી.
તેના ઉપર જેટલું વધુ વિમર્શ થાય, જેટલી વધુ અનુપ્રેક્ષા થાય, તેટલી એકાંત હિતકર છે. એમ માનીને
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
જુદા જુદા પ્રસંગેએ પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર ઉપર જુદા જુદા વિચારે સ્કુર્યા, તેને લિપિબદ્ધ કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે. જે જે ગ્રન્થ, સાહિત્ય કે લખાણના વાંચનથી આ લખવામાં પ્રેરણા મળી હોય, તે સર્વ ગ્રન્થકારે અને લેખકે પ્રતિ કૃતજ્ઞતા ભાવ દર્શાવીએ છીએ અને સિદ્ધાંતથી વિરૂદ્ધ જે કાંઈ લખાયું હોય, તેને મિચ્છામિ દુક્કડં દેવા–પૂર્વક આ લઘુ પ્રસ્તાવના પૂરી કરીએ છીએ.
નવાડીસા વિ. સં. ૨૦૧૪, પ્ર. શ્રાવણ સુદી ૧. પં. ભદ્રકવિજયગણી ગુરૂવાર, તા. ૧૭––૧૫૮. U
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિચય
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર નામના આ પુસ્તકમાં એકંદર જુદા જુદા વિષયોને આશ્રીને પરમેષ્ટિ નમસ્કાર મહામંત્રના મહિમાને સમજાવનાર લેખોનો સંગ્રહ છે. પ્રાસ્તાવિક સાથે તેના લેખક પૂજ્ય પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી ભદ્રંકર વિજયજી ગણિવર છે. સિદ્ધાન્તના સારભૂત શ્રી પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર વિષયક તેઓનું ચિન્તન અને મનન આ ગ્રન્થમાં સંગ્રહેલું છે. નમસ્કાર મહામંત્રને મહિમા જગતના છોને સમજાય અને તેની આરાધના દ્વારા સૌ કલ્યાણ કરી શકે એ ઉદ્દેશથી તેઓએ વિવિધ રીતે આ સંગ્રહમાં પરમેષ્ઠિ નમસ્કારના મહત્વની છણાવટ કરી છે. તેઓના આ શુભ પ્રયાસથી અનેક ભવ્ય આત્માઓને પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર પ્રત્યે શ્રદ્ધા અને આદર વધવાનો સંભવ છે. છેલ્લા વર્ષોમાં તેઓશ્રીએ મુંબઈ ઉપરાંત શિવ, અંધેરી, શ્રી શંખેશ્વરજીતીર્થ, ભુજપુર (કચ્છ), વગેરે ભિન્ન ભિન્ન ક્ષેત્રોમાં પરમેષ્ઠિ નમસ્કારના જપની આરાધના સમૂહબદ્ધ વિધિ વિધાનથી કરી-કરાવી છે અને શ્રી સંઘનું લક્ષ્ય મહામંત્ર શ્રી પરમેષ્ઠિ નમસ્કારની આરાધના તરફ વળે તે માટે લેખો અને વ્યાખ્યાને દ્વારા પ્રયત્ન કર્યો છે. અધ્યયન અને ચિંતનના બળે તેઓશ્રીને પરમેષ્ઠિ નમસ્કારને જે મહિમા સમજા છે તેને “શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર નામના આ પુસ્તક તથા લેખ દ્વારા પ્રકાશિત કરવા પ્રયાસ કર્યો છે. તેઓનું
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવન તપ–જપ–ધ્યાનની સાધનામય હેવાથી અનુકરણીય બન્યું છે, તેઓના પરિચય માત્રથી ભવ્ય જી આરાધનામાં જોડાઈ જાય છે. એથી સમજાય છે કે સ્વ-પર કલ્યાણ માટે નવકાર મહામંત્રની સાધના ભૂમિકારૂપ છે. આ પુસ્તકમાં આપેલા લેખે મનન પૂર્વક વાંચવાથી શ્રી નવકાર મહામંત્રની વિવિધ વિશેષતાઓ જાણવા મળશે. વાચકે પ્રત્યેક લેખને પરમેષ્ઠિ નમસ્કારને પરિચય કરાવનાર અનુભવેને એક ખજાને સમજીને આદર પૂર્વક વારંવાર વાંચવા એગ્ય છે.
પરિશિષ્ટોમાં પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર સંબંધી પૂર્વ પરમર્ષિઓના વિચારોને સંગ્રહ કરનારી ગાથાઓ, શ્લોકો, તથા તેની ટીકાના પાઠે અર્થ સાથે આપ્યા છે, સિવાય પણ જેન ભંડારમાં નમસ્કાર મહામંત્રનું વિશિષ્ટ સાહિત્ય હેવાને સંભવ છે. વર્તમાનમાં અનેકવિધ યાતનાઓમાં ફસાએલા જીવોના કલ્યાણ માટે એ સાહિત્યને જેટલો વધુ પ્રચાર થાય તેટલો આવશ્યક છે–ઉપકારક છે.
મને વિજ્ઞાનની દષ્ટિએ તથા મંત્ર જપની દષ્ટિએ પણ આધુનિક અન્ય વિદ્વાના વિચારો દર્શાવતા બે લેખે છે અને અંતમાં નમસ્કાર મહિમા ગર્ભિત ગીતે આપીને ગ્રન્થને પૂર્ણ કરવામાં આવ્યું છે.
આ પુસ્તકને વાંચવા પૂવે પરમેષ્ઠિ નમસ્કારને પ્રાથમિક પરિચય કરાવનાર તેઓનું લખેલું “શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર' નામક પુસ્તક વાંચવું આવશ્યક છે. તેનો અભ્યાસ આ પુસ્તકના ચિંતન-મનનમાં ઘણે સહાયક થશે. તે
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુસ્તકનું વાંચન પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર ઉપર વિચારની સામગ્રી પુરી પાડે છે અને આ પુસ્તકથી તેના વિચારમાં વધારે ઉંડા જવાની સામગ્રી મળી રહે છે.
આ ગ્રન્થના પ્રફે જોવાનું કાર્ય મળવાથી મને પણ અનમેદનીય લાભ થયો છે. તેમાં દષ્ટિદેષ, અજ્ઞાનતા કે અનુપગપણાથી રહી ગએલી ક્ષતિઓ માટે હું જવાબદાર છું અને તેને મિચ્છામિ દુક્કડં દઉં છું. વાચકે તેને સુધારી લેશે, એવી આશા રાખું છું.
પ્રાન્ત પ્રેસનું સઘળું કામ સંભાળી લેવામાં રાજનગર સુરદાસ શેઠની પોળમાં રહેતા શા. શાતિલાલ ચુનીલાલે દાખવેલો આદર-ખંત અનમેદનીય છે અને પ્રેસ માલિક પટેલ જીવણલાલ પુરૂષોતમદાસે પણ આ ગ્રન્થ સુંદર રીતે છાપવામાં દાખવેલું સૌજન્ય નેધ પાત્ર છે. ગ્રન્થનું કામ જલદી થવામાં તેઓ બનેને ફાળે મુખ્ય છે.
વિ. સં. ૨૦૧૪ અધિક ) પૂ. આ.મ.શ્રી વિજય મનહરશ્રાવણ સુદ ૮-સાણંદ | સૂરિવર-શિષ્ય ભદ્રંકરવિજય
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયની અનુક્રમણિકા વિષયે ૧ પ્રકાશકનું નિવેદન ૨ પ્રાસ્તાવિક ૩ પરિચય ૪ વિષયાનુક્રમણિકા ૫ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની લોકેત્તરતા ૬ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની સર્વદષ્ટિતા ૭ પંચ પરમેષ્ઠિ નમશ્કિયાને પ્રભાવ
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની અચિંત્ય કાર્યશક્તિ ૯ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની વ્યાપકતા ૧૦ શ્રી નમસ્કાર મનુષ્યને સ્વભાવસિદ્ધ ધર્મ ૧૧ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની સર્વશ્રેષ્ઠ ઉપાદેયતા ૧૨ આંતરિક ધન શ્રી નવકાર ૧૩ નમસ્કારની ધારણા ૧૪ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રનું ધ્યાન ૧૫ શુભધ્યાનના પ્રકારે અને નમસ્કાર મહામંત્ર ૧૬ ભાવમંગલ શ્રી નવકાર ૧૭ શ્રી નવકારનું આહ્વાન–ઘોષણા ૧૮ સ્વાધ્યાય અને નવકાર
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
૧૯ નમસ્કાર મહામંત્રના ઉપકાર (૧) ૨૦ નમસ્કાર મહામત્રના ઉપકાર (૨) ૨૧ નમસ્કાર મહામંત્રના ઉપકાર (૩) ૨૨ નમસ્કાર મહામંત્રના ઉપકાર (૪) ૨૩ નમસ્કાર મહામંત્રના ઉપકાર (૫) ૨૪ - નવકારમાં નવરસે
પરિશિષ્ઠો ૧ થી ૮
(૭)
મંત્રજપ
(૮) શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રનાં ગીત શુદ્ધિપત્રકમ
卐
૮૧
૧૨૬
૧૨૭
(૧) પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મહામંત્ર સાથ (૨) આત્મરક્ષાકર વપજરાખ્યું સ્તોત્ર સા (૩) શ્રી મહાનિશીથસૂત્રેાક્ત નામગ્રહણવિધિ અને ફળ ૧૩૦ (૪) યાગબિન્દુ ગ્રન્થાક્ત શ્રી નમસ્કારનેા મહિમા અને જપનુ વિધાન ૧૩૧
5
182
(૫) નમસ્કારના અની ભાવના યાને ખાલાવબાધ ૧૩૫ (૬) મનેાવિજ્ઞાનાષ્ટિએ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર
૧૪૬
૧૫
૧૬૨
૧૬૭
卐
૯૭
૧૦૪
૧૧૪
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
| નમઃ જિનપ્રવચનાર છે ॥ नमोऽर्हत्सिद्धाचार्योपाध्यायसर्वसाधुभ्यः॥ શ્રીનમસ્કાર મહામંત્રની કેત્તરતા.
- જેને પાઠ કરવા માત્રથી કાર્યની સિદ્ધિ થાય તેને મંત્ર કહે છે અને જેને સિદ્ધ કરવા માટે જપ, હેમ, હવન, આદિ ક્રિયા કરવી પડે તેને વિદ્યા કહે છે.
શાસ્ત્રોમાં બીજી રીતે પણ વિદ્યા અને મંત્રને ભેદ બતાવ્યું છે, કહ્યું છે કે જેની અધિષ્ઠાતા દેવતા સ્ત્રી હોય તે વિદ્યા અને જેના અધિષ્ઠાતા દેવ પુરૂષ હેય તે મંત્ર છે. વળી મંત્ર એ શું વસ્તુ છે ? તેને વિશેષ સમજાવવા માટે શાસ્ત્રકાર મહર્ષિએ ફરમાવે છે કે મંત્ર એ અક્ષર કે અક્ષરને સમૂહ છે, અક્ષર કે અક્ષરના સમૂહને છેડીને મંત્ર બીજી કોઈ વસ્તુ નથી. વળી નિર્વસમક્ષ નહિ ? અથવા “નાચનક્ષ મંત્રમ્ ” અર્થાત્ એ કઈ અક્ષર નથી કે જેમાં મંત્ર શક્તિ ન હોય, અથવા અક્ષરને છેડીને મંત્ર બીજી કઈ વસ્તુ નથી. અક્ષર કે અક્ષરના સમૂહાત્મક શબ્દમાં
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
[પરમેષિ-નમસ્કાર અપરિમિત શક્તિ રહેલી છે એમ આજે સર્વ કેઈ બુદ્ધિશાળી વર્ગને સ્વીકારવું પડે છે. ગાવું અને બજાવવું, હસવું અને રેવું, ઈત્યાદિ પણ વાતાવરણ ઉપર અમુક પ્રકારની અસર નાંખે છે અને તે પણ વર્ણાત્મક નહિ તે ધ્વન્યાત્મક શબ્દ શક્તિનો જ એક પરિચય છે. રણસંગ્રામમાં સુરીલાં વાજ જે અસર ઉપજાવે છે તે અસર અન્ય પ્રસંગનાં વાજાઓ નથી જ ઉપજાવતાં, આકાશમાં મેઘની ગર્જના જે ભાવ પેદા કરે છે તે જુદે હોય છે અને રણસંગ્રામમાં તેની ગર્જના જે ભાવ ઉત્પન્ન કરે છે તે વળી જુદો જ હોય છે. જેમ વિખ્યાત્મક શબ્દોની જુદી જુદી અસર છે તેમ વર્ણાત્મક શબ્દની તેથી પણ મહાન જુદા જુદા પ્રકારની અસર માનેલી છે અને તે પ્રત્યક્ષ અનુભવમાં પણ આવે છે. એક વ્યાખ્યાતાના મુખમાંથી નીકળેલા ઉત્સાહ પ્રેરક શબ્દ વાતાવરણને ઉમંગી બનાવે છે અને તે જ વ્યાખ્યાતાના મુખમાંથી નીકળેલા નિરાશાજનક શબ્દો વાતાવરણને ગમગીન બનાવી દે છે. વિવિધ પ્રકારના રસેનું પોષણ થવામાં વક્તા કે લેખકની શબ્દ શક્તિ સિવાય બીજા કોને પ્રભાવ છે?
શબ્દશક્તિ અચિત્ય છે, માત્ર તેના યજક યોગ્ય પુરૂષની જ જરૂર હોય છે. કયા શબ્દના મિલનથી કેવા પ્રકારની શક્તિ પેદા થાય છે? તેના જાણનાર આ જગતમાં દુર્લભ છે, પરંતુ જ્યારે જાણનારના હાથમાં અક્ષર કે શબ્દ આવે છે ત્યારે તે વિવિધ પ્રકારની શબ્દ રચના દ્વારા શ્રોતાઓના ચિત્તના સંતાપ અને દિલનાં દુઃખેને ક્ષણવારમાં શાંત કરી દે છે. પૂર્વધની દેશના શક્તિ કેવળજ્ઞાની
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રની લોકેત્તરતા] તુલ્ય દેખાય છે, તે આ જ દૃષ્ટિએ સમજવાનું છે. “શ્રુતકેવલી” શબ્દની એક વ્યાખ્યા એવી કરી છે કે તેઓ સર્વેક્ષરસન્નિપાતી હોય છે, સર્વ અક્ષરે અને તેના પરસ્પર મિશ્રણથી થતા સર્વ અર્થોને તેઓ જાણતા હોય છે અને તેથી જ તેઓની ઉપદેશ શક્તિ અમેઘ બને છે.
મંત્રમાં કેવળ અક્ષરેની કાર્ય સાધન શક્તિ હોય છે એટલું જ નહિ, તેમાં બીજી શક્તિઓ પણ કામ કરે છે અને તે છે મંત્રના જકની શક્તિ, મંત્રના વાચ્ય પદાર્થોની શક્તિ, મંત્રજકના હદયની ભાવના તથા મંત્રસાધકના આત્મામાં રહેલો મંત્રશક્તિ ઉપર ભાવ, અખંડ વિશ્વાસ, નિશ્ચળ શ્રદ્ધા, વગેરે વગેરે. તાત્પર્ય એ છે કે મંત્ર કેવળ અક્ષર કે પદ સ્વરૂપ જ નથી, પણ પદ, પદાર્થ, પદના
જક તથા પદના પ્રાજકની ભાવના અને શક્તિઓના એકંદર સરવાળા રૂપ છે. મંત્રની શક્તિ એ ચારને અનુરૂપ હોય છે. મંત્રને જક ક્લિષ્ટ પરિણામી હેય તે મંત્ર મારક બને છે અને અસંકિલષ્ટ પરિણામી-નિર્મળ બુદ્ધિવાળ હોય તો તેનો જેલો મંત્ર તારક બને છે.
લૌકિક મંત્રશક્તિને પ્રયોગ મુખ્યત્વે આકર્ષણ, વશીકરણ, ઉચ્ચાટન, વિશ્લેષણ, સ્તષ્ણન, સમ્મોહન, આદિ લૌકિક કાર્યો માટે જ થાય છે. કોઈ વ્યક્તિને પિતા તરફ ખેંચવા, કેઈને વશ કરવા, કેઈ પ્રતિપક્ષીને ઉડાવવા, કેઈ દુશ્મનને નાશ કરવા, કેઈને સ્વસ્મિત કરવા, કે કેઈને હિત કરવા માટે લૌકિક મંત્રશક્તિને ઉપયોગી હોય છે અને તે મંત્રની સફળતાને આધાર મંત્રને પ્રયોગ કરનાર
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
[પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર સાધકની સાધના શક્તિ વગેરે ઉપર રહે છે. કઈ પ્રયોગ કરનાર સાચે ન હોય પણ ધૂત હેય તે મંત્ર નિષ્ફળ જાય છે, સાધક સત્ય હાય પણ મંત્ર અશુદ્ધ હોય, અથવા મંત્ર શુદ્ધ હોય પણ તેનું ઉચ્ચારણ અશુદ્ધ હોય, અથવા ઉચ્ચારણ શુદ્ધ હોય પણ પ્રાજકનું ચિત્ત એકાગ્ર ન હોય કે શ્રદ્ધા રહિત હય, તે પણ મંત્રશક્તિ કાર્યકર થઈ શકતી નથી. જ્યાં એ બધી–વસ્તુ શુદ્ધ અને પૂર્ણ હોય ત્યાં જ મંત્રશક્તિ ધાર્યું કાર્ય નિપજાવી શકે છે. | શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર આ દૃષ્ટિએ વિશ્વના સમસ્ત મંત્રોની અંદર અગ્રસ્થાન ધરાવે છે. તેની શક્તિ અતુલ છે, કારણ કે તેના પેજક લોકેત્તર મહાપુરૂષે છે. અર્થથી તીર્થકરે અને સૂત્રથી ગણધર ભગવતે યાજક છે, તેને વાચ્યાર્થ લોકેત્તર મહર્ષિઓને પ્રણામ રૂપ છે, તેના અક્ષરેનો સંગ અને પદોની રચના સરળ અને સ્પષ્ટ છે. સૌ કઈ સહેલાઈથી અને સરળતાથી તેને પાઠ કે ઉચ્ચારણ કરી શકે અને તેનો અર્થ સમજી શકે તેમ છે. તેનું સ્મરણ તથા જાપ મોટે ભાગે સમ્યગદષ્ટિ, ભવથી નિસ્પૃહ અને એક મુક્તિસુખના જ કામુક ઉત્તમ પુરૂષો કરનારા હોય છે.
વિશ્વના અન્ય મંત્રી જ્યારે કામના કરવાથી તેની પૂર્તિ કરે છે, ત્યારે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર નિષ્કામપણે જપવાથી સઘળી કામના પૂર્ણ કરે છે. એ તેની આશ્ચર્યકારકતા છે અને તેના પ્રણેતાઓની અપૂર્વ નિષ્કામતાનું પરમ પ્રતીક છે.
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની બીજી વિશેષતા એ છે કે
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
મહામંત્રની લેટેત્તરતા] તેના દ્વારા જે પુરૂષોની આરાધના કરવામાં આવે છે. તે બધા વીતરાગ અને નિઃસ્પૃહ મહાત્માઓ છે, જ્યારે વિશ્વના અન્યમત્રોના આરાધ્ય દેવો સંસારી, સ્પૃહાવાળા અને સરાગી આત્માઓ છે. શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર સર્વાધિક શક્તિશાળી હોવાનું કારણ એ મંત્રના અધિનાયકેની પરમ વિશુદ્ધિ જ છે, કારણ કે સરાગીની શક્તિ ગમે તેટલી મોટી હોય તે પણ વીતરાગતાની અચિત્ય શક્તિમત્તા અને પ્રભાવશાળીતાની આગળ તે એક બિન્દુ જેટલી પણ હોતી નથી. | શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની ત્રીજી વિશેષતા એ છે કે
જ્યાં અન્ય મંત્રોમાં દેવતા અધિષ્ઠાતા તરીકે છે, ત્યાં આ મંત્રમાં દેવતા સેવક રૂપે રહે છે, અર્થાત્ એક જગ્યાએ દેને સેવવાપણું છે, અન્ય જગ્યાએ દે પણ સેવક બને છે. લૌકિક મંત્ર માત્ર દેવાધિષિત હોય છે, તેને જાપ-કરવાથી મંત્રને સ્વામી દેવતા વશ થાય છે ત્યારે તે મંત્ર સિદ્ધ થયેલો કહેવાય છે. પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મહામંત્રમાં તેથી જુદું છે, તેને સ્વામિ હોવાની શક્તિ કેઈ દેવતામાં પણ નથી, દેવ પણ તેના સેવક થઈને રહે છે, જેઓ તે મહામંત્રની આરાધના કરે છે, તેઓની મંત્ર પ્રત્યેની ભક્તિને વશ થઈને દેવે તે આરાધના પણ સેવક બનીને રહે છે. એથી સિદ્ધ થાય છે કે કઈ દેવતાની શક્તિના કારણે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર શક્તિશાળી કે પ્રભાવસંપન્ન નથી, પણ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની પિતાની શક્તિ અને પિતાને પ્રભાવ જ એ અચિત્ય છે કે દેવેને પણ તેને વશ રહેવું પડે છે
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
[પરમેષ્ટિનમસ્કાર શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની ચોથી વિશેષતા એ છે કેઅન્ય મંત્રો જ્યારે અત્યંત ગૂઢાર્થક તથા ઉચ્ચારણમાં લિષ્ટતર હોય છે ત્યારે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર શબ્દથી અતિસ્પષ્ટ અને અર્થથી અત્યંત સરળ છે. બુદ્ધિમાનથી માંડી બાળક પર્યત સૌ કઈ તેને પાઠ સરળતાથી અને તેનું ઉચ્ચારણ શુદ્ધ રીતિએ કરી શકે છે તથા તેના અર્થનું જ્ઞાન પણ સહેલાઈથી મેળવી શકે છે. | શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની આ સરળતા અને સ્પષ્ટતા જોઈને કેટલાકને તેના ઉપર અશ્રદ્ધા અને અવિશ્વાસ થતો પણ જોવાય છે. તેઓની એ માન્યતા હોય છે કે-મંત્ર તે ગૂઢાર્થક જ હે જોઈએ અને ઉચ્ચારણમાં પણ તે કઠિનતાવાળે હે જોઈએ. પરંતુ તેઓની આ માન્યતા ઉચિત નથી, જે મંત્રનું જેવું કાર્ય હોય તેને અનુરૂપ જ તેની શબ્દરચના હેવી જોઈએ. શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર મુક્તિ દાતા છે, પરમપદને આપનારે છે, તેથી તેની રચના તેને અનુરૂપ જ હેવી જોઈએ. મેક્ષાભિલાષી પ્રત્યેક જીવ, પછી તે બાળક હે, વૃદ્ધ હે, સ્ત્રી હો, પુરૂષ હે, પતિ હે, કે અપતિ હે, સર્વને એક સરખી રીતે ઉપયોગી થાય તેવી જ તેની રચના હેવી જોઈએ. શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની સરળતા અને સ્પષ્ટતાની પાછળ તેના પ્રણેતાઓને આ ગંભીર અને ઉદાત્ત આશય છે, તેને પ્રકાશનારાઓ અનંત જ્ઞાનના ભંડાર અને અનંત કરૂણાના નિધાન છે, તેથી સર્વ હિતાથી જીવેનું એક સરખું હિત થઈ શકે તેવી જ તેની રચના હેય એ સ્વાભાવિક છે. જેને વિષય સમગ્ર
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રની લેાકેાત્તરતા]
વિશ્વને એક સરખા ઉપયાગી હોય, સર્વનું એકાંત હિત કરનારા હોય, તેની રચના એવી જ હેાવી જોઇએ કે જેનું ઉચ્ચારણ સુખપૂર્વક થઈ શકે અને જેના બાધ પણ આમાલગેાપાલ સને વિભ્રમ રહિત થઈ શકે. શ્રી નમસ્કાર મહામત્રની આ વિશેષતા અન્ય મત્રોમાં ઉતરી શકતી નથી, ઉતરી શકે તેમ પણ નથી. તેથી પણ તેની સ–મત્રોમાં શિરામણિ અથવા મંત્રાધિરાજની ઉપમા યથાસ્થાને તથા સુઘટિત છે.
શ્રી નમસ્કાર મહામત્રની પાંચમી વિશેષતા એ છે કે–અન્ય મંત્રો અનુગ્રહ-નિગ્રહ, લાભ–હાનિ, ઉભય માટે ઉપ યેાગમાં આવે છે, નમસ્કાર મંત્રથી કાઇને હાનિ કરી શકાતી નથી પણ તે કેવળ લાભમાં જ હેતુ અને છે.
છઠ્ઠી વિશેષતા એ છે કે અન્ય મંત્રો લૌકિક-પુરૂષો ઉપર આકષ ણુ, વશીકરણ, વગેરે કરે છે જ્યારે નવકાર એ લેાકેાત્તર પદાર્થનું આકષઁણુ, વશીકરણ, વગેરે કરે છે. કહ્યું છે કે—
66
आकृष्टिं सुरसपम्दां विदधति मुक्तिश्रियो वश्यतामुच्चाटं विपदां चतुर्गतिभुवां विद्वेषमात्मैनसाम् । स्तम्भं दुर्गमनं प्रति प्रयततां मोहस्य संमोहनं, पायात् पञ्चनमस्क्रियाऽक्षरमयी साऽऽराधना देवता ॥ १॥ १
અથ-તે પંચ પરમેષ્ઠિ નમન્ક્રિયા રૂપ અક્ષરમયી આરાધના દેવતા [તમારૂં] રક્ષણ કરેા કે જે સુરસંપદાઓનું આકર્ષણ છે, મુક્તિરૂપી લક્ષ્મીને વર્તિ કરે છે, ચાર
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
4
પરમેષ્ટિ-નમસ્કાર આત્માનાં
ગતિમાં થનારી વિપદાઓનુ ઉચ્ચાટન કરે છે, પાપા પ્રત્યે વિદ્વેષણ (દ્વેષ) કરે છે, દુતિ પ્રતિ ગમન કરવાને—પ્રયત્ન કરતા જીવાને અટકાવે છે અને જે માહનું ચણુ–સમાહન કરે છે મુંઝવે છે.
ઉપરની વિશેષતાઓના કારણે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર એ સમત્રોમાં શિશમણીભૂત મંત્ર છે અને એની સાધના મીજા સર્વ મંત્રોની અપેક્ષાએ સરળ હેાવાથી સ કાઇને એક સરખી રીતે સુલભ છે. અધમાધમ જીવા પણ એ મહામત્રના પવિત્ર અક્ષરા કાનમાં પડવા માત્રથી દુર્ગાંમદુતિરૂપી ગહનગર્તામાં પડતા ઉગરી ગયા છે. ક્રૂરમાં ક્રૂર તિર્યંચા પણ એના શ્રવણુ માત્રથી લઘુકમી અની ભવસમુદ્રને તરી જાય છે. આવી અદ્ભુત શક્તિ અને છતાં આટલું અદ્ભુત સારણ્ય બીજા કેાઈ મંત્રમાં સંભવી શકતું નથી તેથી જ જ્ઞાનીઓએ સ્વમુખે આ મંત્રરાજના
મહિમા ગાયા છે, એ મહિમાના મને સૌ કોઈ સ્પષ્ટપણે
સમજે અને તેના સાચા આરાધક બને, એ જ એક મહેચ્છા. 卐
卐
5
OF
શ્રીનવકાર મહામંત્ર એ સારની પાટલી છે,
રત્નની પેટી છે અને સઇના સમાગમ છે.
SSA
卐
卐
卐
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની સર્વદષ્ટિતા.
૧-મંત્રશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ નમસ્કાર મહામંત્ર સર્વપાપરૂપી વિષને નાશ કરનાર છે.
૨–ગશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ પદસ્થ ધ્યાન માટે એમાં પરમપવિત્ર પદેનું આલંબન છે.
૩-આગમ સાહિત્યની દૃષ્ટિએ સર્વશ્રતમાં અત્યંતર રહેલ છે તથા યૂલિકા સહિત તે મહાશ્રુતસ્કંધની ઉપમાને પ્રાપ્ત થએલે છે.
૪-કર્મસાહિત્યની દષ્ટિએ એક એક અક્ષરની પ્રાપ્તિ માટે અનન્તાનન્ત કર્મ સ્પર્ધકને વિનાશ અપેક્ષિત છે તથા એક એક અક્ષરના ઉચ્ચારણથી પણ અનંત અનંત કર્મરસાણુઓને વિગમ થાય છે. " પ–હિક દૃષ્ટિએ આ જન્મની અંદર પ્રશસ્ત અર્થ, કામ અને આરોગ્યની પ્રાપ્તિ તથા તેના વેગે ચિત્તની પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત થાય છે.
૬-પરલોકની દષ્ટિએ મુક્તિ, તથા મુક્તિ ન મળે ત્યાં સુધી ઉત્તમ દેવલેક અને ઉત્તમ મનુષ્યકુળની પ્રાપ્તિ કરાવે છે, તેના પરિણામે જીવને થોડા જ કાળમાં બેધિ, સમાધિ અને સિદ્ધિ મળે છે.
—દ્રવ્યાનુયેગની દષ્ટિએ પહેલાં બે પદો પિતાના આત્માનું જ શુદ્ધ સ્વરૂપ છે અને પછીનાં ત્રણ પદે શુદ્ધ સ્વરૂપની સાધક અવસ્થાના શુદ્ધ પ્રતીકરૂપ છે.
ચરણકરણાનુગની દષ્ટિએ સાધુ અને શ્રાવકની
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
[પરમેષ્ટિ–નમસ્કાર
સામાચારીના પાલનમાં મંગલ માટે અને વિઘ્નનિવારણ માટે તેનુ' ઉચ્ચારણુ વારંવાર આવશ્યક છે.
૯–ગણિતાનુયાગની ષ્ટિએ નવકારનાં પર્દાની નવની સંખ્યા ગણિત શાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ બીજી સંખ્યા કરતાં અખડતા અને અભંગતાનું વિશિષ્ટ સ્થાન ધરાવે છે તથા નવની સંખ્યા નિત્ય અભિનવ ભાવાની ઉત્પાદક થાય છે. નવકારની આઠ સંપદાએ અનંત સંપદાઓને અપાવનાર થાય છે તથા અણિમાદિ આઠ સિદ્ધિઓને સાધી આપે છે અને નવકારના અડસઠ અક્ષરો અડસઠ તીર્થોં સ્વરૂપ બનીને તેનું ધ્યાન કરનારના તારક બને છે.
૧૦
૧૦-ધર્મ કથાનુંચાગની દૃષ્ટિએ અરિહન્તાદિ પાંચ પરમેષ્ઠિઓનાં જીવનચરિત્રો અદ્ભૂત કથા સ્વરૂપ છે, નમસ્કારનું આરાધન કરનાર જીવાની કથાઓ પણ આશ્ર્ચયકારક ઉન્નતિને દર્શાવનારી છેતથા એ સર્વ કથાએ સાત્ત્વિકાદિ રસાનું પોષણ કરનારી છે.
૧૧-ચતુર્વિધસંઘની દૃષ્ટિએ નવકાર મંત્ર સૌને એક સાંકળે સાંધનાશ તથા બધાને સમાન દરજ્જે પહાંચાડનારા છે.
૧૨–ચરાચરવિશ્વની દૃષ્ટિએ નવકારના આરાધકા સર્વ જીવાને અભય આપનારા નિવડે છે, સદા ય સકળ વિશ્વની એક સરખી સુખ શાન્તિ ચાહે છે અને તે માટે શક્ય તેટલા બધા જ પ્રયત્ના કાઇપણ જાતના બદલાની આશા કે ઇચ્છા વિના નિર'તર કર્યો કરે છે.
૧૩–વ્યક્તિગતઉન્નતિની દૃષ્ટિએ કાઈપણ જાતની ખાદ્ય
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રની સવદષ્ટિતા]
૧૧ સાધન-સામગ્રીના અભાવે પણ સાધક કેવળ માનસિક બળથી સર્વોચ્ચ ઉન્નતિની ટોચે પહોંચી શકે છે.
૧૪ સમષ્ટિગતઉન્નતિની દૃષ્ટિએ પરસ્પરને સમાન આદર્શના પૂજક બનાવી શ્રદ્ધા, સજજ્ઞાન તથા સચારિત્રના સત્પન્થ ટકી રહેવાનું ઉત્તમ બળ સમ છે.
૧૫-અનિષ્ટનિવારણની દષ્ટિએ નવકારનું મરણ અશુભ કર્મના વિપાકેદયને રેકી દે છે અને શુભ કર્મના વિપાકોદયને અનુકૂળ બને છે, તેથી નવકારના પ્રભાવે બધાં અનિષ્ટ ઈષ્ટ રૂપે બદલાઈ જાય છે. જેમ કે અટવી મહેલ સમાન, સર્પ ફૂલની માળ સમાન, વિગેરે બને છે.
૧૬-ઈટસિદ્ધિની દૃષ્ટિએ નવકાર શારીરિક બળ, માનસિક બુદ્ધિ, આર્થિક વૈભવ, રાજકીય સત્તા, એહિકસંપત્તિ તથા બીજા પણ અનેક પ્રકારનાં એશ્વર્ય, પ્રભાવ અને ઉન્નતિને આપનાર થાય છે, કારણ કે તે ચિત્તની મલિનતા અને દેને દૂર કરીને નિર્મળતા અને ઉજજવળતાને પ્રગટાવી આપે છે. સર્વ ઉન્નતિનું બીજ ચિત્તની નિર્મળતા છે, એ નિર્મળતા નવકારથી સહજ રીતે સિદ્ધ થાય છે.
અંતકાળે જેણે શ્રી નવકાર મહામંત્રને યાદ ર્યો તેણે સકળ સુખને આમંત્રણ ર્યું છે અને સકળ દુ:ખેને હંમેશ માટે તિલાંજલિ આપી છે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચ પરમેડિ—નમક્રિયાના પ્રભાવ.
પંચ પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર એ સર્વ પાપાના પ્રાશ કરનાર તથા સર્વમંગલાનું મૂળ છે, એમ સાક્ષાત્ શ્રી નમસ્કાર સૂત્રમાં જ ફરમાવ્યું છે. તેને વિસ્તારથી મહિમા બતાવવા માટે શાસ્રામાંથી ઉધૃત કરીને નાના પ્રકરણા રૂપે રચેલાં કેટલાંક પ્રકરણા આજે પણ મળી આવે છે. તેમાંથી એ પ્રકરણા–એક સંક્ષેપથી ફળને બતાવનાર તથા બીજી વિસ્તારથી ફળને ખતાવનાર છે અને તે મૂળ પ્રાકૃત ઉપરથી સરળ ગુજરાતીમાં અનુવાદરૂપે બહાર પણ પડેલાં છે.
શાસ્ત્રકારોએ સફ્લેશ વખતે, કષ્ટ વખતે તથા ચિત્તની અરતિ અને અસમાધિ વખતે વારવાર નવકારને યાદ કરવા ફરમાવ્યું છે.
અસમાધિએને અને અશાંતિને અશ્ય કરવાના સિદ્ધ, શીઘ્ર અને અમૈાઘ ઉપાય જ્ઞાનીઓએ શ્રી નવકાર મંત્ર, તેનાં પદો અને તેના પ્રત્યેક અક્ષરોના અવલંબનને તાન્યેા છે. વિધિ પૂર્વક તેના આશ્રય લેનારને શ્રી નવકાર મંત્ર અપૂર્વ શાન્તિ આપે છે, અનન્ત કર્મોના નાશ કરાવે
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રના પ્રભાવ]
૧૩
જ
છે, તેમ જ સદ્ધર્મ અને તેના પિરણામે મળતાં અનંત સુખાના ભાગી બનાવે છે. જેમ બીજમાથી અંકુર, અંકુરમાંથી વૃક્ષ અને વૃક્ષમાંથી પત્ર, પુષ્પ અને ફળ સ્વાભાવિક રીતે જ ઉત્પન્ન થાય છે તેમ શ્રી પંચ પરમેષ્ઠિ નમસ્કારરૂપી ભાવખીજમાંથી કાળક્રમે સહુની ચિંતારૂપી અકુરાઓની, સદ્ધ શ્રવણ અને અનુષ્ઠાનાદિરૂપ વૃક્ષની અને તેની શાખા– પ્રશાખાએની તથા સુદેવ-મનુષ્યાનાં સુખારૂપી પત્રોની અને કુસુમેાની તેમજ સિદ્ધિગતિનાં અક્ષય સુખારૂપી સદા અમ્લાન અને પરિપક્વ મેાક્ષફળની પ્રાપ્તિ સ્વયમેવ થાય છે. શ્રીપંચ પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર એ ભાવધર્મનું ખીજ છે અને ભાવધર્મની સિદ્ધિથી પ્રાપ્ત થનારાં સ્વર્ગ અને અપવનાં સુખાનું પણ ખીજ છે. જેનાથી સ્વર્ગાપવનાં દુર્લભ સુખા પણ સુલભ અને સહજ અને તે નમસ્કારથી અન્ય સુખાની પ્રાપ્તિ કે સાધારણ દુ:ખાથી નિવૃત્તિ શક્ય ન બને એ કલ્પના જ અયેાગ્ય છે. સુખ મેળવવાના કે દુઃખ દૂર કરવાના અથી એવા આત્માઓએ નવકાર જેવી વિના મૂલ્યે મળેલી કે મળી શકે એવી અસાધારણ ચીજથી અત્યંત ક્રૂર ન રહેવું જોઇએ.
નવકાર એ પરમમત્ર છે. એટલું જ નહિ, પણ પરમ શાસ્ત્ર છે, પરમ શાસ્ત્ર છે-એટલું જ નહિ, પણ સ શાસ્ત્રોમાં શિશમણિભૂત મહાશાસ્ત્ર છે, શાસ્રામાં એને મહાશ્રુતસ્કંધ નામથી સાધેલો છે, લેાકમાં રહેલા પંચાસ્તિકાયની જેમ નવકારને શાશ્વત અને સહજસિદ્ધ તરીકે ક્રમાવેલા છે, એને મહિમા અભૂતપૂર્વ છે. પ્રત્યેક પુણ્યવાન્
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
[પરમેષ્ટિ નમસ્કાર આત્મા તે મહિમાવંત વસ્તુની આરાધનામાં રસ લેતે થાય અને પ્રત્યેક દુઃખના પ્રતીકાર માટે શાક્ત વિધિ મુજબ જીવનમાં તેને સ્થાન આપતે થઈ જાય, એ અતિ આવશ્યક છે. -
ક
શાળા જ
એ શ્રી નવકારના પ્રભાવથી વ્યાધિ, જળ, અગ્નિ,
ચેર, સિંહ, હાથી, સંગ્રામ અને સર્ષ ની વિગેરેના ભો પણ નાશ પામે છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની
અચિત્ય કાર્યશક્તિ માનવ જીવનમાં નમસ્કારનું સ્થાન ઘણુ ઉંચું છે. મનુષ્યહૃદયની કમળતા, ગુણગ્રાહકતા અને ભાવુકતાને તે પરિચાયક છે. પિતાથી શ્રેષ્ઠ અને પવિત્ર એવા મહાન આત્માઓને ભક્તિભાવથી ગદગદિત થઈને નમસ્કાર કર એ માનવ માત્રને સહજ ધર્મ છે, એથી અહંતાનો નાશ થાય છે અને ગ્યના ચરણેમાં પિતાની જાતને સમર્પણ કર્યાને આત્મસંતોષ અનુભવાય છે.
નમસ્કાર એ નમ્રતા અને ગુણગ્રાહકતાનું એક વિશુદ્ધ પ્રતીક છે, નમસ્કાર વડે ઉત્તમ આત્માઓથી પિતાની હીનતા અને તેઓની ઉચ્ચતાને એકરાર થાય છે. એટલું જ નહિ, પણ આ એકરાર પોતામાં ઉત્તમ ગુણેને આધાયક હેવાથી માનવ માત્રને પરમ-ધર્મ બની જાય છે. વિશુદ્ધ નમસ્કાર વડે ઉપાસકના આત્મામાં ઉપાસ્ય પ્રત્યે ભક્તિનું એવું સામ્રાજ્ય સ્થપાય છે કે આ ભક્તિભાવ સત્સંસ્કારને ગ્રહણ કરવા માટેનું એક સરળ–અને સરસ સાધન થઈ પડે છે.
પોતાનાથી અધિક-વિકસિત આત્માઓને જોઈને અગર સાંભળીને ભક્તિભાવથી દ્રવિત થવું અને તેમના પ્રત્યે ભક્તિભાવ સહિત બહુમાન અને સન્માન પ્રદર્શિત કરવાં એ પ્રમેદ ભાવનાનું એક સ્વરૂપ છે. પ્રમોદ ભાવના વડે હદય વિશાળ, ઉદાર અને ઉદાત્ત બને છે અને આ ભાવનાના અભ્યાસથી ગુણેની પ્રાપ્તિ સુલભ થાય છે. એટલું
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
[પરમેષ્ટિ નમસ્કાર
જ નહિ, પણ હૃદયમાં રહેલા ઈર્ષ્યા, અસૂયા, આદિ દોષા ખળીને ખાખ થઈ જાય છે.
મહાન્ આત્માઓને નમસ્કાર કરવા માત્રથી આવુ મારુ ફળ મળે, એ વાત આજના તર્ક પ્રધાન યુગમાં સુસંગત કેવી રીતે કરવી ? એવા પ્રશ્ન થવા જેમ સહજ છે, તેમ તેના ઉત્તર પણ તેàા જ સરળ છે.
સ્થૂલ જગતમાં હાથ-પગ હલાવવા વગેરેને જ ક્રિયા મનાય છે, આંતર જગતમાં તેમ નથી. આંતર જગતમાં ક્રિયાની રીત જુદી છે, સૂર્યના ઉદય થતાની સાથે જ ચારા પલાયન કરી જાય છે તેમાં સૂર્યને કાંઈ કરવું પડતું નથી, સૂર્યના નિમિત્ત માત્રથી તે ક્રિયા આપેાઆપ થઈ જાય છે. એ જ રીતે કમળને વિકસાવવા માટે સૂર્યને કમળની પાસે જવું પડતું નથી, ગગન મંડળમાં સૂર્યના ઉત્ક્રય થતાંની સાથે જ કમળે! સ્વયમેવ ખીલી ઉઠે છે. પરમેષ્ઠિ નમસ્કારમાં આ જ નિયમ લાગુ પડે છે. પાપરૂપી ચારાને ભગાડવા માટે અને ભવ્યાત્માઓના હૃદયરૂપી કમલેાને વિકસાવવા માટે પરમેષ્ટિએ માત્ર આલંબનરૂપ-નિમિત્ત છે, તેમના નિમિત્ત માત્રથી તે કાર્ય આપેાઆપ થઈ જાય છે. નમસ્કાર વડે સાધક જે પરમેાચ આલખનાને સપર્ક સાધે છે તે આલમના સૂર્યની જેમ નિમિત્ત બનીને સાધકના આત્માની વિશુદ્ધિ કરે છે અને અશુદ્ધિને દૂર હઠાવી દે છે.
જૈનધર્મમાં શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારને ઘણું ઉંચું સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. કારણ કે તે બધી ધર્મક્રિયાઓમાં કેન્દ્રસ્થાને છે, તેને સર્વ શાસ્ત્રનું નવનીત માન્યું છે,
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામત્રની અચિન્ય શક્તિ]
૧૭
તેને સર્વ ધર્મ ભાવનાઓના મૂળશ્રોત કહ્યો છે, એમાં આલમન તરીકે સર્વ દેશના અને સર્વ કાળના સર્વ શ્રેષ્ઠ મહાપુરૂષોના સંગ્રહ કરી લેવામાં આવે છે. તે સત્તુ પરમેાચ્ચ આલંબન પામીને સાધકના આત્મા પાપ-વાસનાથી રહિત અને ધર્માંવાસનાથી યુક્ત બની જાય છે, તે કારણે સર્વ મંગલામાં તેને પહેલું મંગળ માન્યું છે. સર્વ મંગળામાં તેને રાજાનું સ્થાન છે, જ્યારે ખીજા બધાં મંગળેા તેના સેવકાનું કામ કરે છે.
જૈન મતમાં બાહ્ય મંગળ એ સર્વથા અને સા મંગળ નથી. દહીં એ મંગળ છે, પણ જ્વરવાળાને અમ ગળ છે. અક્ષત એ મંગળ છે, પણ ઉડીને આંખમાં પડે તા અપમંગળ અને છે. પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર એ મહામંગળ છે, તેના સંબંધ આંતર જગતની સાથે છે, તેથી તે એકાંતિક અને આત્યંતિક મગળ છે. જ્યારે જ્યારે તેના આશ્રય લેવામાં આવે ત્યારે ત્યારે તે અવશ્ય ફળદાયી બને છે, તે શુભ ભાવ રૂપ છે, તેથી અશુભ ભાવાને નાશ કરે છે અને અધિક અધિક મંગળમય ભાવાને જગાડે છે. મનુષ્યના
આત્મા એક દૃષ્ટિએ ભાવમય હાવાથી પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર વડે તે
શુભ અને મગળ ભાવમય મને છે, અશુભ અને અમગળ
ભાવાને જીતી જાય છે, પરિણામે સાધક સદાને માટે સુખ અને સદ્ગતિને ભાગી બને છે.
r
卐
卐
卐
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની વ્યાપકતા.
જગતમાં મુખ્યત્વે ત્રણ પ્રકારના માનવીઓ જોવામાં આવે છે. શાસ્ત્રાનુસારી, તર્કનુસારી અને ભાવનાનુસારી. પહેલો વર્ગ આજ્ઞાપ્રધાન મનવૃત્તિવાળો હોય છે, બીજે વર્ગ યુક્તિપ્રધાન મનોવૃત્તિવાળો હોય છે અને ત્રીજો વર્ગ આજ્ઞાથી અને યુક્તિથી નિરપેક્ષ–કેવળ ભાવ અને લાગણીપ્રધાન મનોવૃત્તિવાળ હોય છે. એ ત્રણે પ્રકારના (વર્ગવાળા) મનુષ્યને શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની વ્યાપકતા અને શ્રેષ્ઠતા પ્રતિબંધિત કરવા માટે શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ અથાગ પ્રયત્ન કર્યો છે. ૧–શાસ્ત્રાનુસારી વર્ગ
શાસ્ત્રાનુસારી વર્ગ આજ્ઞાપ્રધાન મને વૃત્તિવાળો હોય છે, આજ્ઞા એટલે આમ વચન. જૈનશાસનમાં આસ તરીકે વીતરાગ અને સર્વજ્ઞની ગણના છે, જેઓ રાગાદિ દેથી સર્વથા રહિત છે અને એ જ કારણે જેઓ સર્વજ્ઞસર્વદશી થએલા છે, તેઓનું વચન એ જ આજ્ઞા છે. એવી આજ્ઞાને અનુસરવાની વૃત્તિ શિષ્ટપુરૂષમાં સ્વાભાવિક જ હોય છે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
સહામંત્રની વ્યાપકતા]
૧૯
શાસ્ત્રાનુસારી-આજ્ઞાપ્રધાન આત્માઓને શ્રી નમસ્કાર મહામત્રની સર્વશાસ્રવ્યાપકતા અને સર્વ શ્રુત અભ્યંતરતા સમજવાને માટે શ્રી તીર્થંકર દેવા વડે પ્રકાશિત અને શ્રી ગણધરદેવા વડે ગુતિ શ્રી આવશ્યક સૂત્રની સૂરપુરદર શ્રી હરિભદ્રસૂરિ વિરચિત ટીકા [પૃ૦ ૩૭૬] માં ક્રમાવ્યું છે કે" तत्र सूत्रं सूत्रानुगमे सत्युच्चारणीयं तच्च पञ्चनमस्कारपूर्वकं, तस्याऽशेषश्रुतस्कन्धाऽन्तर्गतत्वात्
"
અર્થ-અહી` સૂત્ર એટલે સામાયિકસૂત્ર, તેના અનુગમ એટલે વ્યાખ્યાન સમયે સૂત્ર ઉચ્ચારવું જોઇએ અને તે ઉચ્ચાર શ્રી પંચનમસ્કાર પૂર્વક કરવા જોઇએ, કારણ કે પંચનમસ્કાર સર્વ શ્રુતસ્ક ંધની અંતર્ગત રહેલા છે. આવશ્યક નિયુક્તિ
સામાયિક સૂત્રનું ઉચ્ચારણ કરવાનું વિધાન હાવાથી પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મંત્રનું ઉચ્ચારણ કરવું જોઇએ, તે કારણે સામાયિક સૂત્રનું વ્યાખ્યાન કરવા પહેલાં શ્રી ૫ ચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારનુ` વ્યાખ્યાન કરવું જોઇએ. એ વાતને વિશેષ સ્પષ્ટ કરતાં ટીકાકાર મહર્ષિ ફરમાવે છે કે—
" अतोऽसावेव सूत्रादौ व्याख्येयः, सर्वसूत्रादित्वात्, सर्वसम्मतसूत्रादिवत् सूत्रादित्वं चाऽस्य सूत्रादौ व्याख्यायमानत्वात् नियुक्तिकृतोपन्यस्तत्वाच्च "
"
અથ—એ કારણે સૂત્રની આદિમાં શ્રી પંચ નમસ્કારની જ વ્યાખ્યા કરવી જોઇએ, કારણ કે તે સર્વ સૂત્રની આદિમાં છે. જે સર્વ સૂત્રની આદિમાં હોય તેની વ્યાખ્યા
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
[પમેષ્ટિ-નમસ્કાર
સૌ પહેલાં કરવી જોઇએ' એ વાત સર્વ શિષ્યોને સમ્મત છે, શ્રી પંચ નમસ્કારની આદિ સૂત્રતા એ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે નિયુક્તિકાર ભગવાને સૌ પ્રથમ તેને ઉપન્યાસ કર્યાં છે અને વ્યાખ્યા પણ સૌ પ્રથમ તેની કરી છે.
આ રીતે નિયુક્તિકાર શ્રુતકેવલી ભગવંત શ્રી ભદ્રમાહુસ્વામિજીના પ્રામાણ્યથી ટીકાકાર મહર્ષિ શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી પણ શ્રીપંચપરમેષ્ઠિનમસ્કારને સર્વ શ્રુતની અભ્યંતર એટલે સર્વ શાસ્ત્રમાં વ્યાપક તરીકે પ્રતિપાદન કરે છે અને સ પ્રથમ તેનું ઉચ્ચારણ અને તેની જ વ્યાખ્યા કરવી જોઇએ, એમ કહીને શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારની સર્વશ્રુતશ્રેષ્ઠતા જાહેર કરે છે.
આવશ્યકસૂત્રના કર્તા
શ્રી આવશ્યકસૂત્રના કર્તા અર્થથી શ્રી અરિહંત દેવા છે અને સૂત્રથી શ્રી ગણધર ભગવંતા છે, શ્રી આવશ્યક નિયુક્તિના કર્તા ચૌદ પૂર્વાંધર શ્રુતકેવલી ભગવંત શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામિજી છે તથા મૂલસૂત્ર અને તેની નિયુક્તિ ઉપર ટીકાના રચનારા ચૌદસેા ચુમ્માલીસ ગ્રન્થના પ્રણેતા સમર્થ શાસ્ત્રકાર શ્રી હરિભદ્ર સૂરીશ્વરજી છે. તેઓશ્રી ફરમાવે છે કે સૂત્રનું વ્યાખ્યાન કરવા પહેલાં સૂત્રનું ઉચ્ચારણ કરવું જોઇએ, આ સૂત્રનું ઉચ્ચારણ શ્રી પંચનમસ્કાર પૂર્વક કરવું જોઇએ, કારણ કે શ્રી પંચનમસ્કાર એ સર્વ શ્રુતની અભ્યંતર રહેલા છે, સર્વ શ્રુતની અભ્યંતર એટલે સર્વ સિદ્ધાન્તમાં વ્યાપક. શ્રીજિનાગમનું કઈ પણ સૂત્ર કે કોઈ પણ શાસ્ત્ર
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
==
=
મહામંત્રની વ્યાપકતા] શ્રી પંચનમસ્કાર રહિત છે જ નહિ, શ્રી પંચનમસકાર એ સર્વ શ્રુત અને સર્વ શાસ્ત્રની અત્યંતર રહેલો જ છે, પછી તે સ્પષ્ટપણે ઉલિખિત કરાયેલો હોય કે ન હોય. સ્પષ્ટપણે ઉલ્લેખ કરાએલો ન હોય તો પણ તે ત્યાં રહેલો જ છે, એમ સમજવું જોઈએ. કારણ કે પંચનમસ્કારના ઉચ્ચારણ વિના કેઈપણ શાસ્ત્રનું અધ્યયન કે અધ્યાપન શ્રી જેનશાસનમાં વિહિત નથી. આદિમંગળતા
શ્રી પંચનમસ્કારની સર્વશ્રુતઅભ્યતંરતા અને આદિમંગળતાને શાસ્ત્રકારોનાં વચનથી જાણીને તેની આચરણ શ્રી નિયુક્તિકાર ભગવંતથી માંડીને આજ પર્યંતના સઘળા શ્રતધાએ માન્ય રાખેલી છે અને આજે પણ કેઈ પણ સૂત્ર, વ્યાખ્યાન, કે પ્રવચનના પ્રારંભમાં સૌ પ્રથમ શ્રી પંચનમસ્કારને સ્મરવામાં આવે છે તથા સર્વ પ્રકારની શુભ કિયાઓના પ્રારંભમાં આદિમંગળ તરીકે તેને જ ગણવામાં આવે છે. ર–તકનુસારી વર્ગ
શાસ્ત્રાનુસારી વર્ગ પછી બીજે નંબર તર્કનુસારી વર્ગને આવે છે. શાસ્ત્રાનુસારી વર્ગ જેમ આજ્ઞાપ્રધાન હોય છે, તેમ તર્કનુસારી વર્ગ યુક્તિપ્રધાન હોય છે. જોકેમાં રાજાના વચનની જેમ લકત્તર પુરૂષોમાં શ્રી તીર્થકર–ગણધરનું વચન કેઈના તરફથી યુક્તિની અપેક્ષા રાખતું નથી, રાજાની આજ્ઞા તે આજ્ઞા જ છે, જેમાં તેની સામે બુદ્ધિ કે યુક્તિની
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
[પમેષ્ટિ-નમસ્કાર
વાતા ટકતી નથી, તેમ શ્રીતી કર–ગણધરનાં વચનની સામે પણ યુક્તિ અકિચિત્કર અને બુદ્ધિ નિળ છે. અતીન્દ્રિય જ્ઞાનથી જોએલા પદાર્થોં છમસ્થબુદ્ધિથી કદી ખંડિત થઈ શકતા નથી. શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારની સર્વ શ્રુતઅભ્યન્તરતા અને સર્વ શ્રુતવ્યાપકતા આપ્ત વચનથી સિદ્ધ છે, તેને યુક્તિ કે દલીલેાના આધારની લેશ માત્ર અપેક્ષા નથી. તેમ છતાં આમ્રવચનની મહત્તા હજી જેએના ખ્યાલમાં આવી નથી તેવા બુદ્ધિજીવી વર્ગના પણ અનુગ્રહ અથે ૫ ચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારની શ્રેષ્ઠતા તથા સર્વ ધર્મ વ્યાપકતા સિદ્ધ કરવા માટે શાસ્ત્રકાર મહર્ષિએ પ્રતિપાદન (પ્રયત્ન) કરવામાં કચાશ રાખી નથી.
ધીજનું વપન
આચાર્ય ભગવંત શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી શ્રી લલિતવિસ્તરા નામની ચૈત્યવંદન સૂત્રની વૃત્તિ [પૃ૦૮] માં ફરમાવે છે કે-ધર્મ વ્રુત્તિ મૂમૂતા વના' અર્થાત્-ધર્મ પ્રાપ્તિનું મૂલભૂત કારણ વન્દના, અપર નામ નમસ્કાર છે. કહ્યું છે કે* વિષિનોખાઘયા વીનાપુત્ય માત્ । फलसिद्धिस्तथा धर्मबीजादपि विदुर्बुधाः ||"
અર્થવિધિ પૂર્વક વાવેલા ખીજથી જેમ અ’કુરાદિકને ઉદય થાય છે તેમ વિધિપૂર્વક વાવેલા ધખીજથી પ ક્રમે કરીને મેાક્ષરૂપી લની સિદ્ધિ થાય છે, એમ ૫'ડિત પુરૂષા ફરમાવે છે.
સત્પુરુષાની પ્રશંસાદિ કરવું એ ધર્મ ખીજોનું વપન
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
મહામંત્રની વ્યાપકતા] છે, ધર્મચિન્તાદિ તેના અંકુરાઓ છે અને નિર્વાણની પ્રાપ્તિ તેનું ફલ છે. આ પ્રશંસા એટલે વર્ણવાદ અને આદિ શબ્દથી તેઓ પ્રત્યે કુશલચિત્ત, ઉચિત કૃત્યકરણ, વગેરે સમજવું. સપુરુષ પ્રત્યે મન વડે કુશળ ચિત્ત ધારણ કરવું, કાયા વડે તેઓનું ઉચિત કૃત્ય કરવું અને વાણુ વડે તેઓની પ્રશંસા
સ્તુતિ ઈત્યાદિ કરવું તે હદયરૂપી ભૂમિકામાં ધર્મ બીજનું વપન કરવાની શુભ ક્રિયા છે, ધર્મચિન્તાદિ તેના અંકુરા છે, તેમાં ધર્મની ચિન્તા અને આદિ શબ્દથી ધર્મની ઈચ્છા, ધર્મને અભિલાષ, ધર્મની અભિરૂચિ, ઈત્યાદિ ધર્મ બીજના અંકુરાઓ જાણવા. ધર્મની ચિન્તા પછી ધર્મનું શ્રવણ થાય છે, ધર્મનું શ્રવણ થયા પછી ધર્મનું અનુષ્ઠાન થાય છે, તેના ફળ રૂપે દેવ અને મનુષ્યની સંપદાઓ મળે છે અને પરિણામે નિર્વાણ સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. એ બધાં ધર્મબીજમાંથી ક્રમશઃ ઉત્પન્ન થનારાં અંકુર, કાડ, નાલ, પુષ્પ અને ફલ સ્વરૂપ છે. બીજાંકુર ન્યાય
પંચ પરમેષ્ટિ નમસ્કાર એ બીજરૂપ બનીને કાલના પરિપાકથી નિર્વાણરૂપી ફલને હેતુ થાય છે, તેથી તેની જિજ્ઞાસા એટલે વસ્તુને સત્ય સ્વરૂપે જાણવાની ઈચ્છા, એ પણ પરમ મહદયને સૂચવનારી છે. સાચી જિજ્ઞાસા થયા પછી સદ્દગુરૂને એગ થાય છે, સદ્ગુરૂના વેગે પરમેષ્ઠિ નમસ્કારના સ્વરૂપને બેધ તથા તેમાં સ્વૈર્ય ઉત્પન્ન થાય છે, એ સ્વૈર્યના યોગે શાસ્ત્રોક્ત વિધિ મુજબ કિયા થાય છે અને એ ક્રિયાના પ્રતાપે કર્મમલ ઘટે છે. પરિણામે
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪.
[પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર
નિર્વાણ સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. પરમેષ્ઠિ નમસ્કારને શાસ્ત્રમાં ચિન્તામણિથી અને કલ્પવૃક્ષથી પણ અધિક ફલદાયી કહ્યો છે, તે વચન આ અપેક્ષાએ ચરિતાર્થ થાય છે. સૂર્ય–અધોત દુષ્ટાન્ત
તર્કનુસારી પ્રત્યે જેમ બીજાંકુર ન્યાયથી નવકારની સર્વધર્મવ્યાપકતા સિદ્ધ થાય છે તેમ સૂર્ય–ખદ્યોતના દષ્ટાંતથી પણ શાસ્ત્રકાર ભગવંત શ્રી નવકારની શ્રેષ્ઠતા સિદ્ધ કરી બતાવે છે. આચાર્ય ભગવંત શ્રીહરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મેગદષ્ટિસમુચ્ચય નામક ગ્રન્થરત્નમાં ફરમાવે છે કે“તાત્ત્વિ: વક્ષત્તિ, માન્યા જ શા ાિ
अनयोरन्तरं ज्ञेयं, भानुखद्योतयोखि ॥१॥"
અર્થતાત્ત્વિક પક્ષપાત અને ભાવશૂન્ય ક્રિયા, એ બે વચ્ચે સૂર્ય અને ખજુઆ જેટલું અંતર સમજવું.
અહીં પક્ષપાત એટલે શુભેચ્છા, અંતરંગ આદર, પરમાર્થ રાગ. નમસ્કાર એ પરમેષિઓ પ્રત્યે અને તેમના ગુણે પ્રત્યે પરમાર્થ રાગને સૂચવે છે, અંતરંગ આદરને બતાવે છે. લોકમાં જેમ ભાવ વિનાનું ભજન લખું છે તેમ લોકેત્તરમાં ભાવ વિનાની ભક્તિ વધ્યા છે. પરમેષ્ઠિઓ પ્રત્યેના ભાવ વિના, અંતરંગ આદર વિના, તેમની આજ્ઞાનું પાલન પણ તેવું જ છે. નમસ્કાર એ હદયના ભાવને ઉત્પ દક છે, હૃદયના ભાવને પૂરક છે, અથવા હૃદયના ભાવને સૂચક છે, એ કારણે તેને બુદ્ધિમાન પુરુષોએ સર્વ પ્રથમ સ્થાન આપેલું છે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામ`ત્રની વ્યાપકતા] ૩–લાગણીપ્રધાન વ
આજ્ઞાપ્રધાન અને યુક્તિપ્રધાન વર્ગ ઉપરાંત એક મેટાવ એવા છે કે જે કેવળ લાગણી પ્રધાન હોય છે, શાસ્ત્રોનાં વચના કરતાં કે તે વચનેને સિદ્ધ કરનારી યુક્તિઓ કરતાં પણ આ વર્ગનું દૃષ્ટાંતે, કથાનકે, કે ચરત્રો વધારે આકષર્ણ કરે છે. આ વને શાસ્રવચન કે હેતુયુક્તિની બહુ અપેક્ષા હોતી નથી. જે ક્રિયાવડે જે લેાકેાને કાયદા થયા હોય તેનાં કથાનક કે ચિરત્રો સાંભળીને તે વર્ગ તેના તરફ દોરાય છે. એવા વર્ગ પ્રમાણમાં હંમેશાં માટ હાય છે, તે વ લાગણી પ્રધાન હાય છે, ઘણી વખતે બુદ્ધિજીવી વમાં જે લાગણી જોવામાં આવતી નથી તે લાગણી એ વમાં જોવામાં આવે છે. લાગણી પ્રધાનતાના અળે જ તે વગ ધર્મ પ્રત્યે આકષ ણવાળા રહે છે. આવા વને નમસ્કારની વ્યાપકતા સમજાવવા માટે શાસ્ત્રકાર ભગવતાએ પુષ્કળ દૃષ્ટાન્તા, કથાનકા અને ચરિત્રો કહેલાં છે. કથાનુયોગના પ્રભાવ
નવકારના પ્રભાવે સર્પ ધરણેન્દ્ર બને છે અને સમળી રાજકુમારી તરીકે જન્મે છે, અરણ્યના ભિલ્લુ રાજા અને છે અને તેની સ્ત્રી ભિલ્લુડી રાજરાણી તરીકે ઉત્પન્ન થાય છે, પશુઓને ચારનાર ગેાવાલના બાળક પરમ શીલસ ંપન્ન સુદન શેઠ થાય છે અને ભયંકર કાઢ રાગથી ન્યાસ કાયાવાળા શ્રીપાળકુમાર પરમરૂપ અને લાવણ્યના ભંડાર અને છે. નવકારના પ્રભાવે ટ્વાર વિપત્તિ વચ્ચે રહેલા જુગારીઓ પણ પ્રાણાંત આપત્તિમાંથી ઉગરી ગયા છે તથા
૫
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ
[પરમેષ્ટિ નમસ્કાર
સુશીલ અને સમ્યગદષ્ટિ મહાસતીઓને પણ જ્યારે પતિ આદિ તરફથી પ્રાણાંત આપત્તિએ આવી છે ત્યારે એક નવકાર વડે જ તેઓનુ રક્ષણ થયું છે. નવકારના પ્રભાવે સ્મશાનમાં રહેલું શખ સુવર્ણ પુરૂષ બની જાય છે તથા અંધકારમાં રહેલા સપ દિવ્ય સુગંધ યુક્ત પુષ્પની માળા મની જાય છે. આ દૃષ્ટાંતા કારા બુદ્ધિજીવી વર્ગ ઉપર કદાચ એછી અસર નિપજાવતાં હેાય તે પણ લાગણી પ્રધાન વિશાળ જનતા ઉપર તેના જખ્મર પ્રભાવ વિસ્તરે છે. જૈનકુળમાં ઉત્પન્ન થએલા આમવગ ઉપર શ્રી નવકાર મંત્રના પ્રભાવ આજે પણ પોતાની પ્રબળ અસર ઉપજાવી રહ્યો છે, તેની પાછળ આ ચરિત્રો અને કથાનકાની ઘણી માટી અસર છે. બુદ્ધિજીવી વર્ગ ઉપર આની અસર ન પડતી હોય તેા તેનું કારણ કેવળ તેમની બુદ્ધિજીવિતા નથી, પણ કંઇક અંશે લાગણી શૂન્યતા પણ છે એમ માનવું જોઇએ. કારણ કે બુદ્ધિજીવી વર્ગની અંદર અગ્રેસર એવા સર્વ પૂર્વ મહાપુરુષ ઉપર આ નવકારના પ્રભાવ પડ્યો છે અને તેના પ્રભાવને વવનારાં ચરિત્રોએ તેમના જીવનને નવકારથી ભાવિત કરવા માટે માટી સહાય પણ કરી છે. સાચી બુદ્ધિ અને તેનું ફળ
લાગણી શૂન્ય બુદ્ધિમત્તા બાહ્યદૃષ્ટિએ ગમે તેટલી આકર્ષક જણાતી હોય તે પણ આંતરદૃષ્ટિએ તેનું કશું જ મૂલ્ય નથી. આજ્ઞા અને યુક્તિથી સિદ્ધ એવા પણ પરમેષ્ઠિ નમસ્કારના ફળને વર્ણવતાં ચિત્રો અને કથાનકાની અસર જેઓના અંતઃકરણ ઉપર નિપજતી નથી તેઓની
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
=
=
૨૭
મહામંત્રની વ્યાપકતા] બુદ્ધિ તેમને કેવળ ભાર રૂપ બને છે, બુદ્ધિનું ફળ જે ભાવ અને ભાવનું ફળ જે મેક્ષ, તેનાથી તેઓ સદા વંચિત રહે છે. સાચી બુદ્ધિ તે છે કે જે વસ્તુ પ્રત્યે, સવસ્તુને સિદ્ધ કરનારી યુક્તિ પ્રત્યે અને સદ્દવહુને પ્રભાવ વર્ણવનાર ચરિત્ર, કથાનક, કે દુષ્ટાન્ત પ્રત્યે સદ્દભાવને પેદા કરે, વસ્તુને ઓળખવા માટેની સર્વ બાજુઓનું એક સરખું મૂલ્યાંકન કરી શકે. | શ્રી નવકારને પ્રભાવ અધમમાં અધમ મનુષ્ય અને કૂરમાં ક્રૂર તિર્યંચ ઉપર પણ પડ્યો છે, તેવું જણાવતાં ભિલ અને મહિષીપાલ વગેરે મનુષ્યનાં દૃષ્ટાન્ત છે તેમ સર્ષ અને સમળી ઈત્યાદિ તિયાનાં ઉદાહરણ પણ છે ચોરી અને જારી કે ઘુત અને શિકાર જેવા મહાવ્યસનેને સેવનારા પણ નવકારના પ્રભાવથી ભવસમુદ્રને તરી ગયા છે.
એ રીતે શાસ્ત્રવચન, તર્કબુદ્ધિ અને સ્વાનુભવસંવેદન, એ ત્રણેથી સિદ્ધ શ્રી પંચપરમેષ્ઠિનમસ્કારને પ્રભાવ સર્વ કાળ અને સર્વલોકમાં સર્વ વિવેકી આત્માઓના અંતઃકરણ ઉપર વિજયવંત છે.
ક
તે ચિત્તથી ચિતવેલું, વચનથી માળેલું અને
કાયાથી પ્રારંભેલું ત્યાં સુધી જ સફળ નથી
થતું કે જ્યાં સુધી શ્રી પરમેષ્ટિ નવકાર મહાછે મંત્રને સ્મારવામાં આવ્યો નથી.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કાર મનુષ્યને સ્વભાવસિદ્ધ ધર્મ
પિતાથી મહાન, પવિત્ર અને નિર્મળ આત્માઓને નમસ્કાર કરવાની પ્રથા માનવસૃષ્ટિમાં નવી નથી, કિન્તુ અનાદિકાળથી ચાલી આવેલી છે. મહાપુરૂષના પવિત્ર વ્યક્તિત્વનું આકર્ષણ જ કે એવું હોય છે કે-ભક્તિશીલ વ્યક્તિ આપે આપ તેમના ચરણકમળમાં ઝુકી પડે છે, નમસ્કારના રૂપમાં સર્વસ્વ સમર્પણ કરવા તૈયાર થઈ જાય છે, આત્મન્નતિની સાધના માટે ઉત્કંઠિત સાધકના હૃદયમાં આત્મનિષ્ઠ મહાપુરૂષો પ્રત્યે ભક્તિ અને સમર્પણને ભાવ સ્વયમેવ જાગ્રત થઈ જાય છે. જ્યાં સુધી તમને નમસ્કાર કરી ન લે, ત્યાં સુધી તેના આંતર મનને શાંતિ થતી નથી. આરાધ્યતમ આત્માઓને નમતાંની સાથે આરાધક આત્માના અંતરાત્મામાં દિવ્ય શાંતિ પથરાઈ જાય છે અને સંસારના તેફાનેથી ક્ષુબ્ધ થયેલું અંતઃકરણ નમનીયને નમવાથી સ્વસ્થ અને હલકું બને છે. આથી એ નક્કી થાય છે કે ઉત્તમ આત્માઓને નમસ્કાર કરે એ કેવળ ધાર્મિક રિવાજ કે ઔપચારિક સભ્યતા જ નથી, કિન્તુ મનુષ્ય પ્રકૃતિની ભીતરમાં રહેલો એક ઉત્તમ સ્વભાવસિદ્ધ સહજ ધર્મ છે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્ર મનુષ્યને સ્વભાવસિદ્ધ ધર્મ]
શ્રી જિનાગમાં પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મહાશ્રુતસ્કંધ તરીકે વર્ણવે છે, પ્રત્યેક શાસ્ત્રની આદિમાં તેને સ્થાન આપેલું છે, તેથી તે સમસ્ત શ્રુતસ્કંધની અભ્યન્તર રહેલો છે. જ્યાં જ્યાં શાસ્ત્રોનાં નામની યાદી આપેલી છે ત્યાં ત્યાં બીજા શાસ્ત્રોની સાથે નમસ્કારની સ્વતંત્ર ગણના કરી નથી, તે એમ જણાવવા માટે કે નમસ્કાર એ સર્વશ્રુતસ્કંધની અંદર વ્યાપીને રહેલો છે. શ્રીભગવતી સૂત્રની ટકામાં આચાર્ય શ્રીમદ્ અભયદેવસૂરીશ્વરજી ફરમાવે છે કે___“अत एवायं समस्तश्रुतस्कन्धानामादावुपादीयते, अत एव चायं तेषामभ्यन्तरतयाऽभिधीयते, यदाह-'सो सव्वसुयक्खंધડકમંતમૂ’ રિા ” (gષ્ટ ૨)
અથ–“એ જ કારણે આ પરમેષ્ટિ નમસ્કાર સમસ્ત શ્રુતસ્કન્ધાની (તે તે સમસ્ત શાસ્ત્રોની) આદિમાં ગ્રહણ કરાય છે અને એટલા જ માટે તેની સર્વશ્રત અભ્યન્તરતા ગણાય છે. કહ્યું છે કે-“તે સર્વશ્રુતસ્કંધમાં અત્યંતરભૂત છે.” ઈત્યાદિ ”
પરમેષિએ પાંચ છે. અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ. એ પાંચ વિશ્વના મહાન આત્માઓ છે. શાસ્ત્રોમાં તેમનાં પુષ્કળ ગુણગાન કરવામાં આવ્યાં છે. એ કઈ વ્યક્તિ વિશેષનાં નામે નથી, પરંતુ આધ્યાત્મિક વિકાસ થવાથી પ્રાપ્ત થએલા પાંચ મંગળમય ઉચ્ચપદેના–સર્વોચ્ચ સ્થાનનાં નામે છે.
શ્રી જિનેશ્વરદેવ વડે સ્થાપિત કરાએલે ધર્મ એ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
પરમેષ્ઠિનમસ્કાર
કોઈ વ્યક્તિગત ધર્મ નથી, કિન્તુ આંતર શત્રુઓ ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરવા માટેના વિશ્વવ્યાપી રાજમાર્ગ છે. ઇન્દ્રિયા ઉપર, ઇન્દ્રિયાના વિકારો ઉપર, મન ઉપર, મનની મલિન વાસનાએ ઉપર અને એ દરેકના કારણભૂત કર્મ શત્રુએ ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરવાના શ્રેષ્ઠમા એનું નામ જૈનધમ છે. જૈનધર્મનુ' એ મતવ્ય છે કે સંસારને કાઇ પણ પ્રાણી જો પોતાની જાત ઉપર, પેાતાની ઇન્દ્રિયા અને મન ઉપર, વિકાશ અને વાસના ઉપર વિજય મેળવે, તે તે અભિનન્દનનુ પાત્ર છે, મહાત્મા તરીકે અને યાવત્ પરમાત્મા તરીકે પૂજવા લાયક છે. પરમેષ્ઠિ નમસ્કારમાં એ જ કારણે ફ્રાઈ વ્યક્તિ વિશેષનાં નામો નથી, કેવળ આધ્યાત્મિક ભૂમિકાઓનાં વર્ણન છે. સવ કાળ અને સર્વલેાકમાં જે કોઈ આંતર શત્રુઓના વિજેતા થયા, થશે અને થાય છે, તે સર્વને તેમાં નમસ્કાર કરવામાં આવ્યા છે. જૈનધર્મની આ ભવ્ય અને ઉદાત્ત ભાવના એ સમષ્ટિ ઉપાસનાનું સુંદર અને ભાવભયુ” ચિત્ર છે—
‘નમો હો” સવ્વસાહૂળ।’ એ પદમાં રહેલા હો’ અને સર્વ શબ્દની વ્યાખ્યા કરતાં શ્રીભગવતીસૂત્રની ટીકામાં કહ્યું છે કે‘જોકે’=મનુષ્યષ્ટો, ન તુચ્છો, ચે સર્વસાધવક્તેસ્યો નમઃ ।'
અથાકે’ એટલે માત્ર ગચ્છાદિમાં રહેલા નહિ, કિન્તુ મનુષ્યલેાકમાં જે કાઈ સાધુએ (થયા, થશે કે) છે, તે સર્વને નમસ્કાર થા. ’
અહીં કોઈ શંકા કરે કે અરિહંત આદિ મહાન છે, પવિત્ર છે, સગુણુ સ ંપન્ન છે, પરન્તુ તેથી ખીજાઓને શું
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
-
-
નઈને
આત્માને
થાય છે,
મહામંત્ર મનુષ્યને સ્વભાવસિદ્ધ ધર્મ)
૩૧ લાભ? તેઓ પિતે તે વીતરાગ હેઈ ભક્તને સ્વર્ગ કે મોક્ષ કાંઈ પણ આપી શકતા નથી, પછી તેમને નમસ્કાર કરવાથી શું ?
એને ઉત્તર એક જ છે કે–પવિત્રતમ આત્માઓને નમસ્કાર કરે એ વિવેક મનુષ્યમાત્રને સ્વભાવસિદ્ધ ધર્મ છે. આદર્શ સ્વરૂપ મહાન આત્માઓને નમવું, પૂજવું, એ સહુદય માનવહૃદયને એક સ્વતંત્ર અને સહજસિદ્ધ ભાવ છે, એમાં આપવા–લેવાને કઈ પ્રશ્ન છે જ નહિ, ગુણીજનોને જોઈને હદયમાં પ્રમોદ પામવો એ મનુષ્ય આત્માનું દિવ્યગાન છે, ગુણવાન આત્માઓને પુનઃ પુનઃ નમસ્કાર કરવાથી આત્મા એમના ગુણે તરફ આકર્ષિત થાય છે, અંતરથી તેમના જે બનવા ઈચ્છે છે. ઉપાસ્યના ગુણે જેવા ગુણે પિતામાં આવે તે માટે અભિરૂચિ જાગે છે. ભક્તમાંથી ભગવાન અને આત્મામાંથી પરમાત્મા બનવાને નમસ્કાર એક રાજમાર્ગ છે, ધ્યેયના અનુસારે ધ્યાતા અંતે દયેયરૂપમાં પરિવર્તિત થાય છે, એ એક સનાતન સત્ય છે, તેને સાક્ષાત્કાર નમસ્કાર વડે થાય છે. નમસ્કાર એ નમ
કાર્ય પાસેથી કાંઈ લેવા માટે છે એમ નથી, કિન્તુ પિતાના આત્માને નમસ્કાર્ય સ્વરૂપ બનાવવા માટે છે. ભાવની વિશુદ્ધિ માટે, ભાવનાની પવિત્રતા માટે અને આદર્શની સ્થિરતા માટે પવિત્ર અને આદર્શ ભૂત પુરૂષને નમવું, વારંવાર નમવું, એ માનવ જીવનનું એક પવિત્રતમ કર્તવ્ય છે. નમસ્કારને આ આંતરિક રહસ્યભૂત ભાવ છે અને તે શ્રી નમસ્કાર-મહામંત્રના પવિત્ર પદો વડે સૂચિત થાય છે.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
[પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર સંસારમાં અનંતાનંત આત્માઓ રહેલા છે. ચાર ગતિ, પાંચ જાતિ અને ચોરાસી લાખ જીવાયેનિઓમાં પિતપતાના કર્માનુસારે જીવે સુખ દુઃખ ભેગવી રહ્યા છે, તેમાંથી અનંત આત્માઓ એવા છે કે જેઓ સંસારયાત્રાને પાર કરી, સિદ્ધ, બુદ્ધ અને મુક્ત બની, અજરામરપદને પ્રાપ્ત કરી ચૂક્યા છે. એ રીતે કર્મથી બદ્ધ અને કર્મથી મુક્ત બંને પ્રકારના આત્માઓ લોકમાં રહેલા છે, પરંતુ તેમાંના જે જી મુક્ત થઈ ચૂકયા છે અને મુક્ત થવા માટે જે સતત પ્રયત્નશીલ છે, તેઓ જ નમસ્કારનાં પાત્રો છે. જેનશાસ્ત્રમાં તેને પંચ પરમેષ્ઠિ કહ્યા છે. તેને અર્થ એ છે કે સંસારના અનંતાનંત આત્માઓમાં આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિથી પાંચ પ્રકારના આત્માઓ સવથી શ્રેષ્ઠ છે, સર્વથી મહાન છે, સર્વથી ઉચ્ચ-દશાને પામેલા અને પામનારા છે, પરમપદે પહોંચેલા અને પહોંચનારા છે, એટલે પવિત્ર સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરી ચૂકેલા અને પ્રાપ્ત કરનારા છે. અન્ય વાસના મગ્ન આત્માઓની અપેક્ષાએ આધ્યાત્મિક વિકાસની ઉરચ ભૂમિકા ઉપર રહેલા છે. અરિહંત આદિ પાંચ પદો વડે સંસારના એ સર્વોચ્ચ આત્માઓને સંગ્રહી લેવામાં આવ્યા છે.
બીજી બાજુ સંસારનાં મોટામાં મોટાં પદે ઈંદ્ર અને ચક્રવર્તીનાં છે, એ પદને પામેલા પણ આ પાંચ પ્રકારના આત્માઓની આગળ અલ્પ છે, તુચ્છ છે, હીન છે. ભૌતિક સત્તાના મોટામાં મોટા પ્રતિનિધિ અસંખ્ય દેવ-દેવતાઓ ઉપર શાસન ચલાવવાવાળા સ્વર્ગના ઈંદ્ર પણ ત્યાગ માર્ગના પ્રતિનિધિ સ્વરૂપ આ પાંચ મહાન ત્યાગી
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્ર મનુષ્યને સ્વભાવસિદ્ધ ધમ]
૩૩ વર્ગની આગળ ઝુકે છે. નમસ્કાર મહામંત્રમાં એ પાંચે પરમેષ્ઠિઓને નમસ્કાર કરવામાં આવ્યું છે, તેથી તેને પરમેષિમંત્ર પણ કહેવાય છે.
જીવત્વની દષ્ટિએ બધા જ સમાન છે, પછી ભલે તે બદ્ધ હોય કે મુક્ત, પરંતુ જે જીવ જ્ઞાનાદિથી હીન અને રાગ-દ્વેષાદિથી અધિક છે તે આધ્યાત્મિક માર્ગમાં અવંદનીય છે, જે જ્ઞાનાદિથી મહાન છે અને રાગ-દ્વેષાદિથી હીન છે તે ત્રિકાલ વંદનીય છે. અરિહંત અને સિદ્ધ આદિ પૂર્ણ રૂપે રાગાદિથી હીન અને જ્ઞાનાદિથી પૂર્ણ છે, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ પ્રાયઃ એક દેશથી રાગાદિની હીનતા અને જ્ઞાનાદિની વિશેષતાવાળા છે, એમ જૈન ધર્મના પ્રાણભૂત વીતરાગભાવ અને સર્વજ્ઞભાવ સર્વથી કે ઘણા અંશથી એ પાંચે પદમાં સ્પષ્ટતયા અભિવ્યક્ત થએલો છે.
બીજી રીતે જૈન ધર્મનાં મૂળ તત્વે ત્રણ છે, દેવતત્ત્વ, ગુરુતત્ત્વ અને ધર્મતત્તવ. તેમાં અરિહંત અને સિદ્ધ આત્મ-વિકાસની પૂર્ણ અવસ્થા–પરમાત્મદશા પર પહોંચેલા છે તેથી પૂર્ણ રૂપથી પૂજ્ય છે અને દેવતવની કટિમાં ગણાય છે. આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ આત્મવિકાસની અપૂર્ણ અવસ્થામાં છે, છતાં પૂર્ણતાને માટે સતત પ્રયત્ન શીલ છે, તેથી પિતાથી નીચી શ્રેણિવાળાને પૂજ્ય છે અને પિતાથી ઉંચી શ્રેણિવાળાના પૂજક છે, માટે તેમને ગુરુતત્વમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યા છે. વળી સર્વત્ર વ્યક્તિથી ભાવમાં લક્ષણ કરી શકાય છે તેથી અરિહંતાદિ તે તે
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
[પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર પદેની લક્ષણ વડે અહંભાવ, સિદ્ધભાવ, આચાર્યભાવ, ઉપાધ્યાયભાવ અને સાધુભાવ ગ્રહણ કરી શકાય છે. તેને અર્થ એ છે કે અરિહંતને નહિ, પણ અહંભાવને આ નમસ્કાર છે, સાધુને નહિ પણ સાધુતાને નમસ્કાર છે, એ રીતે લક્ષણથી પાંચમાં રહેલો અહંદાદિભાવ એ નમસ્કારનું લક્ષ્ય બિંદુ છે અને આ ભાવ એ જ ધર્મ-તત્ત્વ છે. અહિંસાદિ ધર્મો અને જ્ઞાનાદિ આત્મભાવે આ પાંચે પદના પ્રાણ છે, એટલે નમસ્કાર મંત્રમાં દેવતત્વ અને ગુરૂતત્વની સાથે ધર્મતત્ત્વને પણ અંતર્ભાવ થઈ જાય છે અને દેવતત્ત્વ ગુરૂતત્વની સાથે ધર્મતત્વને પણ નમસ્કાર કરી લેવામાં આવે છે.
આ નમસ્કારસૂત્ર સમસ્ત જેની આરાધનાઓનું કેન્દ્ર છે, અરિહંતાદિ પાંચ પદે અને તેઓમાં રહેલે ભાવ સર્વ સાધકને માટે આરાધ્ય છે. તેથી દરેક કાર્યના પ્રારંભમાં સર્વ પ્રથમ તેમને નમસ્કાર કરવા વડે શ્રદ્ધાંજલિ અર્પણ કરાય છે. ઉઠતી વખત, સુતી વખત, શુભકાર્ય કરતી વખત, સ્વાધ્યાય કરતી વખત, પ્રતિક્રમણ વખતે, વિહાર વખત કે ગોચરી વખત, સર્વત્ર નમસ્કાર મહામંત્રને મંગલધ્વનિ ગુંજતે જ રહે છે, પ્રત્યેક કાર્ય કરતી વખતે મહાનું પવિત્ર આત્માઓ પ્રત્યે શ્રદ્ધા-ભક્તિ પ્રદર્શિત કરવાથી મેહાન્ધકાર દૂર થાય છે, અજ્ઞાન, સંશય, વિપર્યય, આદિ અજ્ઞાનને નાશ થાય છે, એથી આત્મશક્તિને વિકાસ થાય છે અને આત્મશક્તિના વિકાસથી દુઃખને અંત આવે છે. દુઃખનું મૂળ મોહાંધકારમાં, અજ્ઞાનમાં, સંશયમાં કે વિપરીત જ્ઞાનમાં છે,
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્ર મનુષ્યના સ્વભાવસિદ્ધ ધર્મ]
૩૫
એથી આત્મશક્તિનો હ્રાસ થાય છે. જ્યાં એ સર્વના અભાવ હોય ત્યાં દુઃખ ટકતું નથી.
છેલ્લે, વસ્તુ ગમે તેટલી મહત્ત્વપૂર્ણ હોય પણ જ્યાં સુધી તેના મહત્ત્વનું વ્યવસ્થિત રીતે નિરૂપણ કરવામાં ન આવે ત્યાં સુધી જનસમૂહતું તેના પ્રત્યે આકર્ષણ થઈ શકતું નથી, એ ઉદ્દેશની પૂર્તિ માટે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની ચૂલિકા છે. ચૂલિકામાં પાંચે પરમેષ્ઠિએને કરેલા નમસ્કારનુ' ફળ પ્રગટપણે દર્શાવેલું છે. સ વિજ્ઞોના નાશ અને સ મંગળાનુ` આગમન એ આ પાંચને કરેલા નમસ્કારનું સ્પષ્ટ ફળ છે. એ રીતે ચૂલિકા સહિત મૂળમત્ર શ્રી પંચમંગળ મહાશ્રુતસ્કંધ તરીકે જૈન આમ્નાયમાં પ્રસિદ્ધ છે.
卐
卐
卐
જે ભાવપૂર્વક એક લાખ નવકારને ગણે છે તથા વિધિપૂર્વક શ્રી અરિહંતદેવને પૂજે છે તે આત્મા અવશ્ય તી કરનામ ગાત્રને
ઉપાજે છે.
卐
5
卐
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કાર–મહામંત્રની સર્વશ્રેષ્ઠ
ઉપાદેયતા.
કેઈપણ વસ્તુની ઉપાદેયતા તેના ફળ ઉપર અવ– લબેલી છે, જેનું ફળ સર્વશ્રેષ્ઠ તેને વિષે બુદ્ધિમાન પુરૂષની પ્રવૃત્તિ સર્વથી અધિક; એ નિયમ સર્વ ક્ષેત્રોમાં એક સરખે પ્રવર્તી રહ્યો છે, પછી તે ક્ષેત્ર ધાર્મિક હે કે સાંસારિક જેનાથી ઉભયલોકનું કલ્યાણ સિદ્ધ થાય તે ધાર્મિક ક્ષેત્ર કહેવાય છે, જેનાથી કેવળ આ લેકના સુખની સિદ્ધિ થાય તે ક્ષેત્ર સાંસારિક છે. આલોકનાં સઘળાં પ્રયોજનાની સિદ્ધિને ઉપાય મુખ્યત્વે ધન છે, તેથી ધન પાર્જન માટે સંસારીઓની પ્રવૃત્તિ વિશેષ ઝુકેલી રહે છે, જેને આ લેક સાથે પરલેકના પ્રયજનની સિદ્ધિને પણ હેતુ રહેલ હોય છે, તેઓ ધનાજન સાથે ધર્મોપાર્જન માટે પણ સતત પ્રયત્નશીલ રહે છે. ધનને અથી જેમ સઘળા પ્રકારના ધનમાં રત્નને મુખ્ય સ્થાન આપે છે; કારણ કે તેનું મૂલ્ય અધિક ઉપજે છે અને બેજ ઓછો રહે છે, તેમ ધર્મને અથી બુદ્ધિમાન મનુષ્ય પણ હંમેશાં અલ્પબેજ અને મહામૂલ્યવાળી વસ્તુને જ વધારે ઝંખે છે. શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રને શાસ્ત્રકારોએ
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭.
મહામંત્રની સર્વશ્રેષ્ઠ ઉપાદેયતા] એવી જ ઉપમા આપીને સ્તવ્ય છે કહ્યું છે કેરત્નતણું જેમ પેટી ભાર અ૫ બહુ મૂલ્ય,
ચૌદ પૂર્વને સાર એ મંત્ર છે તેહને તુલ્ય; સકલ સમય અત્યંતર પદ એ પંચ પ્રમાણ, મહા સુઅખંધ તે જાણે ચૂલા સહિત સુજાણ.”
–ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી. અહીં નવકારને કેવલ રત્ન જ નહિ પણ રનની પેટી કહી છે અને તેના પ્રત્યેક અક્ષરેને મહામૂલ્યવાન રતને તરીકેની ઉપમા આપી છે. આગળ વધીને નવકારમંત્રને ચૌદપૂર્વની તુલ્ય કહ્યો છે, કારણ કે ચૌદપૂર્વે વડે જ્ઞાની પુરૂષને જે પ્રયોજન સાધવું ઇષ્ટ છે તે અવસ્થાવિશેષ કેવળ એક નવકાર મંત્રથી સિદ્ધ થઈ જાય છે. નવકાર મંત્રના પ્રથમ પાંચ પદે સઘળા સિદ્ધાંતેની અત્યંતર સમાયેલા છે, કારણ કે એ પાંચ પદેનું સ્મરણ, ધ્યાન, ઉચ્ચારણ કર્યા વિના કેઈ પણ સિદ્ધાંતની વાચના થઈ શકતી નથી. શ્રુતકેવલી ભગવાન શ્રીભદ્રબાહુસ્વામિજીએ સૌથી પ્રથમ નિર્યુક્તિ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની રચેલી છે અને તે પૂર્વે કે ત્યાર પછી કેઈપણ સૂત્રની વ્યાખ્યા કરવા પહેલાં નમસ્કાર મંત્રની વ્યાખ્યા આદિ સૌ પ્રથમ કરવું તે શિષ્ટ પુરૂષને માન્ય પ્રણાલિકા છે પ્રથમનાં પાંચ પદે અને ચૂલિકાનાં ચાર પદે મળીને સંપૂર્ણ શ્રી નમસ્કાર મંત્રને શ્રી મહાનિશીથ આદિ માન્ય આગમમાં મહાશ્રુતસ્કંધ તરીકે વર્ણવેલ છે અને તે સિવાયનાં અન્ય આગમેને કેવળ શ્રુતસ્કંધ તરીકે સંબોધેલાં છે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
હ૮
[પરમેષ્ટિ–નમસ્કાર
શ્રી મહાનિશીથ સિદ્ધાંતમાં આ નમસ્કાર મહામંત્રને સ્પષ્ટ રીતિએ નવપદે, અડસઠ અક્ષરો અને આઠ સંપદાઓવાળે જણાવ્યું છે. ત્યાં કહ્યું છે કે –
આ નમસ્કાર મંત્ર કે જેનું બીજું નામ શ્રી પંચમંગળ મહાશ્રુતસ્કંધ છે, તેનું વ્યાખ્યાન મહાપ્રબંધ(વિસ્તાર)થી સૂત્રથી પૃથભૂત નિર્યુક્તિ ભાષ્ય અને ચૂણિવડે અનંત ગમ-પર્યવ સહિત જેવી રીતે અનંત જ્ઞાન-દર્શનને ધારણ કરનારા શ્રી તીર્થકરદે વડે કરાયેલું છે, તેવી જ રીતે સંક્ષેપથી કરાયું હતું, પરંતુ કાલ પરિહાણિના દોષથી તે નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય અને ચૂણિઓ વિચછેદ પામી છે, વ્યતીત થતા કાલ સમયમાં મેટી પદાનુસારી ઋદ્ધિને વરેલા અને દ્વાદશાંગ સૂત્રને ધારણ કરનારા શ્રી વાસ્વામી થયા, તેઓએ આ શ્રી પંચમંગળ મહાશ્રુતસ્કંધને ઉદ્ધાર કરીને મૂલ સૂત્ર શ્રી મહાનિશીથની અંદર લખ્યો. આ શ્રી મહાનિશીથ શ્રુતસ્કંધ સમસ્ત પ્રવચનના સારભૂત, પરમ તત્ત્વભૂત તથા અતિશયવાળા અત્યંત મહાન અર્થોથી ભરેલું છે, એમાં શ્રી નવકાર સૂત્રનું વ્યાખ્યાન નીચે મુજબ કર્યું છે–
પ્રશ્નહે ભગવન્! આ અચિંત્ય ચિંતામણિકલ્પ શ્રી પંચ મંગલ-મહાશ્રુતસ્કંધને શું અર્થ કહેલો છે ?
ઉત્તર-હે ગૌતમ! અચિંત્ય ચિંતામણિકલ્પ શ્રી પંચમંગલ-મહાશ્રુતસ્કંધ સૂત્રનો અર્થ આ પ્રમાણે કહેલ છે. “આ પંચમંગલ મહાશ્રુતસ્કંધ જેમ તલમાં તેલ, કમળમાં મકરંદ અને સર્વ લેકમાં પંચાસ્તિકાય રહેલા છે
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રની સર્વશ્રેષ્ઠ ઉપાદેયતા]
૩૯ તેમ સકલ આગમાં અંતગર્ત રહેલ છે અને તે યથાર્થ ક્રિયાનુવાદ–સદભૂતગુણકીર્તન સ્વરૂપ તથા યથેચ્છ ફલ પ્રસાધક પરમ સ્તુતિવાદ રૂપે છે. પરમસ્તુતિ જગતમાં જે ઉત્તમ હોય તેની કરવી જોઈએ, જગતમાં જે કંઈ ઉત્તમ થઈ ગયા, જે કઈ થાય છે અને જે કઈ થશે, તે સર્વ અરિહંતાદિ પાંચ જ છે, તે સિવાય બીજા નથી જ. તે પાંચ અનુક્રમે અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ છે. તે પાચેને ગર્ભાર્થ–સદ્ભાવ એટલે પરમ રહસ્ય ભૂત અર્થ નીચે મુજબ છે.” ત્યારબાદ ચૂલિકા સહિત પાંચે પદને વિસ્તૃત અર્થ જણાવીને અંતે કહ્યું છે કે – "ताव न जायइ चित्तेण, चिंति पत्थिरं च वायाए । कारण समाढतं, जाव न सरिओ नमुक्कारो॥"
અર્થ-ચિત્તથી ચિંતવેલું, વચનથી પ્રાર્થેલું અને કાયાથી પ્રારંભેલું કાર્ય ત્યાં સુધી જ સિદ્ધ થતું નથી કે જ્યાં સુધી શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારને મારવામાં નથી આવ્યો”
વર્તમાન શ્રી મહાનિશીથ સૂત્રની મૂળપ્રતિ આચાર્ય શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ મથુરા નગરીમાં શ્રી સુપાર્શ્વનાથ સ્વામીના સૂપ આગળ પંદર ઉપવાસ કરીને શાસનદેવતા પાસેથી મેળવેલી છે, પરંતુ તે ઉધેઈ આદિ વડે ખંડખડ થયેલી તથા સડી ગયેલા પત્તાવાળી હોવાથી તેઓએ તેને સ્વમતિ અનુસાર શોધી છે તથા તેને બીજા યુગપ્રધાન શ્રતધર આચાર્યોએ માન્ય કરેલી છે.
પંચ પરમેષ્ટિઓને નમસ્કારરૂપ આ નવકાર મંત્ર
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
[પરમેષ્ટિ-નમસ્કાર
સમત્રોમાં શિરામણભૂત ગણાય છે, એને છેાડીને સ્વતંત્રપણે સેવવામાં આવતા બીજા મંત્રોને કલ્પતરૂને છેડીને કટકતને સેવવા સમાન અનિષ્ટ ફળને આપનારા તરીકે શાસ્ત્રામાં વર્ણવેલા છે. કહ્યું છે કેઃ—
૪૦
‘તજે એ સાર નવકાર મત્ર, જે અવર મંત્ર સેવે સ્વતંત્ર; કમ પ્રતિકૂળ ખાઉલ સેવે, તેહ સુરતરૂ ત્યજી આપ ટેવે. (૧)
નવકાર મંત્રનું આ મહત્ત્વ યથાર્થ રીતે સમજવા માટે શાસ્ત્રદૃષ્ટિ, આગમષ્ટિ, અથવા આગમાનુસારી અતિસૂક્ષ્મ જ્ઞાનદૃષ્ટિની આવશ્યકતા છે. સકાળના સ્વપર આગમવેદી શ્રુતધર મહર્ષિએએ અડસઠ અક્ષર પ્રમાણ માત્ર
-
આ નાનકડા સૂત્રને મહામત્ર અને મહાશ્રુતસ્કંધ તરીકે સ્વીકારેલ છે, તેનાં મુખ્ય કારણેાના વિચાર કરતાં એમ લાગે છે કે ધનવાનની સેવા વિના જેમ ધનસિદ્ધિ થતી નથી તેમ ધર્મવાનની સેવા વિના ધર્મની સિદ્ધિ પણ અશક્ય છે. પૂ. શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી લલિતવિસ્તરા નામક ચૈત્યવંદન સૂત્રની ટીકામાં ક્રમાવે છે કે ધર્મ પ્રતિ મૂળમૂતા વન્દ્રના અર્થાત્ ધર્મ માર્ગમાં જીવને આગળ વધવામાં મૂલભૂત કારણ કેાઇ પણ હોય તેા તે ધર્મસિદ્ધ પુરૂષોને ભાવથી કરવામાં આવતી વંદના જ છે. એ વન્દનાથી આત્મક્ષેત્રમાં ધમ બીજનુ વપન થાય છે અને તેમાંથી ધર્મચિન્તારૂિપ અંકુરાએ તથા ધર્મ શ્રવણ અને ધર્મ આચરણ આર્દિરૂપ શાખા-પ્રશા– ખા તથા સ્વ-અપવર્ગ આદિના સુખાની પ્રાપ્તિરૂપ ફુલ-ફળાદિ પ્રગટે છે.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રની સર્વશ્રેષ્ઠ ઉપાદેયતા]
અરિહંતાદિ પાંચ પરમેષ્ઠિઓનું મહત્ત્વ કેવળ ધર્મ– સિદ્ધિ અને ધર્મની સાધનાના કાર્ય ઉપર અવલંબેલું છે, તેથી ધનના અથી જીવેને ધનવાન પ્રત્યેના આદરની જેમ ધર્મના અથ આત્માઓ માટે ધર્મસાધક અને ધર્મસિદ્ધ પુરૂષ પ્રત્યેના આદરનું કાર્ય અનિવાર્ય થઈ પડે છે. બીજા શબ્દોમાં જેને ધનવાનું પ્રત્યે આદર-બહુમાન નથી તે જેમ ધનને અથીર છે એમ સિદ્ધ થતું નથી, તેમ ધર્મવાનું પ્રત્યે જેને અંતરંગ આદરભક્તિ જાગ્રત થઈ નથી તેને ધર્મને અથી પણ ગણી શકાતો નથી. ધર્મના અર્થી માટે જેમ ધર્મ સ્વરૂપ પંચ પરમેષ્ઠિઓને નિત્ય અનેકશઃ નમસ્કાર કરવાનું કાર્ય અનિવાર્ય થઈ પડે છે, તેમ જેઓમાં હજુ ધર્મનું અર્થિપણું તે પ્રમાણમાં જાગ્રત થયું નથી તેઓમાં પણ તે જગાડવા માટે પરમ પરમેષ્ઠિઓને નમસ્કાર સ્વરૂપ નમસ્કાર મંત્રના સ્મરણાદિનું અવલંબન અતિ અગત્યનું થઈ પડે છે. ધર્મ પ્રત્યેની પ્રીતિ કેઈને જેમ સહજસિદ્ધ હોય છે, તેમ કેઈને પ્રયત્નસાધ્ય પણ હોય છે. તે ઉભય પ્રકારની પ્રીતિ નમસ્કાર વડે સિદ્ધ થાય છે. તેથી ધર્મરૂપી આંતર ધનની ઝંખનાવાળા સતુપુરૂષો નમસ્કાર પ્રત્યે સદા આદરયુક્ત ચિત્તવાળા રહે તેમાં લેશમાત્ર આશ્ચર્ય નથી.
અંકગણિતમાં એક(૧)ની સંખ્યાને જેટલું મહત્ત્વ છે, તેટલું જ મહત્ત્વ ધર્મક્ષેત્રમાં પરમેષ્ટિ નમસ્કારને પ્રાપ્ત થાય છે. ધર્મમય અને ધર્મસ્વરૂપ પરમેષિઓ પ્રત્યે નમવાના ભાવ વિનાનાં ધર્મ અનુષ્ઠાને પણ શૂન્ય છે, ફળ રહિત છે, છાર ઉપરનું લીંપણ કે ઝાંખર ઉપરનું ચિત્રામણ જેમ
ની મા અને નવા
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
[પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર
ટકી શકતાં નથી, તેમ ધમીઓને નમસ્કાર વિનાનાં ધર્માનુષ્ઠાના પણ ક્ષણજીવી છે. મૂળ વિનાનાં વૃક્ષ કે પાયા વિનાનાં મકાન જેમ નાશ પામવાને સર્જાયેલાં છે તેમ પરમેષ્ઠિ પ્રત્યે ભક્તિભાવ વિનાનાં તપ, જપ, શ્રુત ચારિત્ર પણ ના અનુબંધ રહિત છે, ઉંચે ચઢાવીને નીચે પટકનારાં છે. એ જ અને બતાવનાર ગાથા શ્રી નવકાર બૃહદ્ ફળ પ્રકરણમાં નીચે મુજબ કહી છે.
કે
(પ
''
सुचिरंपि तव तवियं, चिन्नं चरणं सुयं च बहु पढियं । નર્ તા ન નમુનારે, રફે તો તં ત્ર(તિ)ય વિત્તું
”
અ-લાંમા કાળસુધી તપને તપ્યા, ચારિત્રને પાળ્યું તથા ઘણાં પણ શાસ્ત્રાને ભણ્યા, પણ જે નમસ્કારને વિષે રિત ન થઈ તે સઘળું નિષ્ફળ ગયું જાણવું.'
ચતુરંગ સેનાને વિષે જેમ સેનાની મુખ્ય છે તેમ દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તપરૂપી ચતુરંગ આરાધનાને વિષે નવકાર એ મુખ્ય છે. અથવા નમસ્કાર રૂપી સારથીથી હુંકારાયેલા અને જ્ઞાનરૂપી ઘેાડાઓથી જોડાએલા જે તપ, નિયમ તથા સયમ રૂપી રથ તે જીવને મુક્તિરૂપી નગરીએ પહોંચાડવાને સમર્થ થઈ શકે છે, એવા શાસ્રકાશના સિદ્ધાન્ત છે, તેથી શ્રી જિનશાસનમાં શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રને સૌથી વિશિષ્ટ સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે અને સર્વઆરાધનામાં તેની ગણના મુખ્ય તરીકે મનાયેલી છે. ‘નવલાખ જપતાં નરક નિવારે' ઇત્યાદિ અનેક સુભાષિતા નવકારની શ્રેષ્ઠતાને સાષિત કરવા માટે પ્રમાણુરૂપ છે. અત
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રની સર્વશ્રેષ્ઠ ઉપાદેયતા]
૪૩ સમયે કૃતધરેને પણ અન્ય સઘળા મૃતનું અવલંબન છોડીને એક નવકારનું જ અવલંબન લેવા માટે શાસ્ત્રકારનું ફરમાન છે, ઘર સળગે ત્યારે ઘરને સ્વામી શેષ વસ્તુને છેડીને આપત્તિ નિવારણ માટે સમર્થ એવા એક મહારત્નને જ ગ્રહણ કરે, અથવા રણસંકટ વખતે સમર્થ સુભટ પણ જેમ શેષ શાને છેડીને એક અમેઘ શસ્ત્રને જ ગ્રહણ કરે તેમ અંત સમયે મહારત્ન સમાન અથવા કષ્ટ સમયે અમોઘ શસ્ત્ર સમાન એક શ્રી નવકારને જ ગ્રહણ કરવાનું શાસ્ત્ર વચન છે, કારણ કે તેનો બોજ ઓછો છે અને મૂલ્ય ઘણું છે. બેજ છે એ રીતે છે કે તેને અક્ષરો માત્ર અડસઠ જ છે. મૂલ્ય અધિક એ કારણે છે કે તે ધર્મ વૃક્ષના મૂળને સીંચે છે, ધર્મ પ્રાસાદના પાયા તરીકેનું કાર્ય કરે છે, ધર્મપુરમાં પ્રવેશ કરવાના દ્વાર રૂપ બની રહે છે અને ધર્મરત્નના સંગ્રહ માટે પરમ નિધાનની ગરજ સારે છે. તેમાં પણ કારણ એ છે કે તે સર્વ જગતમાં ઉત્તમ એવા ધર્મને સાધી ગયેલા, સાધી રહેલા, અને ભવિષ્યમાં સાધી જનારા સર્વ શ્રેષ્ઠ પુરૂષને પ્રણામ રૂપ છે, તેઓ પ્રત્યે હાર્દિકે વિનયરૂપ છે, ભાવ પૂર્વક તેઓના સત્ય ગુણના સમુત્કીર્તન સ્વરૂપ છે અને તેથી યથેચ્છ ફળને સાધી આપનાર છે, આ એકડાને સિદ્ધ કર્યા વિના જેઓ ધર્મના અન્ય અનુષ્ઠાન વડે યથેચ્છ ફળની આશા સેવે છે તેઓ બારાક્ષરી ભણ્યા વિના જ સકળ સિદ્ધાન્તના પારગામી થવાની મિથ્યા આશા સેવનારા છે. નવકાર એ ધર્મ ગણિતને એકડે છે, અથવા ધર્મ સાહિત્યની બારાક્ષરી છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
[પરમેષ્ટિ નમસ્કાર
જેમ એકડાના કે ખારાક્ષરીને પ્રથમ અભ્યાસ માળકને કષ્ટદાયી ભાસે છે તથા અતિ પ્રયત્ન સાધ્ય હાય છે, તેમ ધર્માંના એકડા કે ખારાક્ષરી સ્વરૂપ નવકારના પણ યથાસ્થિત અભ્યાસ ધર્મ માટે ખાળક તુલ્ય જીવાને અતિ કષ્ટસાધ્ય અને અરૂચિકર ભાસે છે, તે પણ તે કસેાટીમાંથી પસાર થયા વિના ધર્મ માર્ગમાં સાચી પ્રગતિ સિદ્ધ થઇ શકી નથી, થઈ શકતી નથી અને થઈ શકશે પણ નહિ, એ ત્રિકાળ સત્ય છે. નવકારના એ અભ્યાસ આકા કે અરૂચિકર માનીને જેઓ છેડી દે છે, અથવા તેની ઉપેક્ષા કરે છે, તેઓ વસ્તુત: પોતાના ધાર્મિક જીવનની જ ઉપેક્ષા કરે છે.
શ્રી જૈનશાસનની પ્રત્યેક ક્રિયાના પ્રારંભમાં નવકારના સ્મરણુની આજ્ઞા ક્માવવામાં આવી છે. તેની પાછળ જે ગંભીર રહસ્ય છુપાયેલું છે તે આથી સ્પષ્ટ થશે. ઉંઘતાં કે જાગતાં, ખાતાં કે પીતાં, જીવતાં કે મરતાં, નવકારની અંદર ચિત્તને એકાગ્ર કરવાના અભ્યાસ પાડવા માટેની શાસ્ત્રકારાની આ આજ્ઞાનું પરમ રહસ્ય સમ્યગ્દૃષ્ટિ શાસ્ત્રાનુસારી મધ્યસ્થ ષ્ટિ જીવાના ખ્યાલમાં તુરત આવી શકે તેમ છે. એ ખ્યાલ આવ્યા પછી આત્મહિતના વિશેષ અથી આત્માને અધિકાધિક સ ંખ્યામાં નવકારને ગણવાનું શાસ્ત્રીય પ્રતિપાદન કેટલું મહત્ત્વનું છે, તે તુરત સમજાઇ જાય તેમ છે.
અંતમાં કલિકાલસર્વજ્ઞ
શ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજીના શ્રી નવકાર મંત્રના માહાત્મ્યને વર્ણવતા એક અપૂર્વ શ્લાક ઢાંકીને આ લેખ પૂરા કરીશું. તેઓ શ્રીક્રમાવે છે કે
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
મહામંત્રની સર્વશ્રેષ્ઠ ઉપાયતા] . "कृत्वा पापसहस्राणि, हत्वा जन्तुशतान्यपि । अमुं मन्त्रं समाराध्य, तिर्यश्चोऽपि दिवं गताः॥१॥"
અર્થ-હજારે પાપ અને સેંકડે હત્યા કરનારા તિર્યંચો પણ આ મંત્રને સમ્યફ આરાધીને દેવગતિને પામ્યા છે.”
શાસ્ત્રદષ્ટિએ જેમ નવકાર અતિ મહત્ત્વનું સ્થાન ધરાવે છે તેમ મંત્રદૃષ્ટિએ પણ તેનું ઘણું મહત્વ ભર્યું સ્થાન છે. પશ વૃત્તિયુત શ્રીગશાસ્ત્ર નામક મહાગ્રંથમાં કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજીએ તે ઉપર ઘણે પ્રકાશ પાડે છે, તેઓશ્રીએ નવકાર મંત્રના વિવિધ રીતે કરવામાં આવતા જાપનું અને તેના ફળનું ત્યાં વિસ્તૃત વિવેચન કર્યું છે, અથી જીવેને તે સ્થળેથી જોઈ લેવા ભલામણ છે.
MMMMMMMMMMMMO ગારૂડિક મંત્ર જેમ સપના વિષને નાશ કરે છે તેમ શ્રી નમસ્કાર મંત્ર સમસ્ત પાપરૂપી વિષને નાશ કરે છે. benenneneneneDETEREDeneneasa
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
આંતરિક ધન શ્રીનવકાર.
કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી સ્વરચિત ગ– શાસ્ત્રના તૃતીય પ્રકાશમાં શ્રાવકની દિનચર્યાનું વર્ણન કરતાં પ્રથમ જ ફરમાવે છે કે –
ત્રી મુહૂર્વે બ્રેિન, મેકિસ્તુતિ ઇન' અર્થાત શ્રાવક નમસ્કાર મહામંત્રનું સ્મરણ કરતાં શય્યાને ત્યાગ કરે. નમસ્કાર એટલે વિનયને એક પ્રકાર, વિનય એટલે જેનાથી આઠે કર્મોને વિલય થાય એવી એક અભૂતસામર્થ્યવાળી ક્રિયા, વિનય એટલે ચિત્તની અનુતવૃત્તિ, આત્માને એક સ્વચ્છ પરિણામ. કિલષ્ટકમને વિંગમ થયા વિના નમસ્કારને પરિણામ ઉત્પન્ન થતા નથી. એ કારણે નમસ્કારને પરિણામ એ આત્માની નિર્મળતાનું એક પ્રતીક છે.
ધર્મનું મૂળ વિનય છે, “વિમૂત્ર એવું વિશેષણ ધર્મને અપાયું છે અને “સિંચે તે સુધારસેજી ધર્મવૃક્ષનું મૂળ એમ પણ કહ્યું છે. આ વિનયનું ફળ શુશ્રુષા, શુક્રૂષાનું ફળ શ્રુતજ્ઞાન, એમ ક્રમશઃ વિરતિ, આશ્રવનિરોધ, સંવર, તપ, સર્વસંવર અને પરિણામે મેક્ષ થાય છે. વળી “તમતિ ચા
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
આંતરિક ઘન છે]
૪૭ Uાનાં, સર્વેષાં માકને વિન” અર્થાત્ તે કારણે સર્વ કલ્યાણેનું ભાજન એક વિનય ગુણ છે ' એમ દશપૂર્વધર શ્રી ઉમાસ્વાતિ વાચક પ્રવર શ્રી પ્રશમરતિ પ્રકરણમાં પણ ફરમાવે છે.
મોક્ષમાર્ગમાં વિનયગુણની એ કારણે પ્રધાનતા છે કે તેનું પરિણામ ઉત્તરોત્તર ઘણું સુંદર આવે છે, બીન જોખમી આત્મકલ્યાણને તે માર્ગ છે. એ ગુણના પાલનથી જ ભગવાન શ્રી ગૌતમ મહારાજાનું નામ મંગળમય મનાય છે.
દુનિયાનું પણ કઈ કાર્ય કે કઈ કળા વિનય વિના સિદ્ધ થાય નહિ. વિનય ગુણના પાલન વિના કદાચ કઈ ગુણ પ્રાપ્ત થાય તે પણ તે પરિણામે વિનાશક બને છે, કારણ કે ત્યાં જોખમ છે, અભિમાનની પુષ્ટિ થાય અને પરિણામે પતન થાય, માટે વિનયનું પાલન સૌથી પ્રથમ જરૂરી છે.
પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર એ વિનય ગુણ સ્વરૂપ છે, નમસ્કારનું સ્વરૂપ અને નમસ્કારથી થતે લાભ, જે આ રીતે બુદ્ધિપૂર્વક વિચારાય તે નમસ્કાર પ્રત્યે રુચિ–પ્રેમ જાગ્યા સિવાય રહે નહિ અને તે એટલે સુધી જાગે કે કટિકલ્પ પણ તેને અંત આવે નહિ. તે પ્રેમ અનંત, અક્ષય અને અભંગ બની જાય. કારણ પ્રેમને વિષય અરિહંતાદિ પોતે જ સ્વરૂપથી અનંત-અક્ષય છે. કહ્યું છે કે – ઉદક બિંદુ સાયર ભલ્યો, જેમ હેય અક્ષય અભંગ, વાચક યશ કહે પ્રભુ ગુણે, તિમ મુજ પ્રેમ પ્રસંગ.”
(શ્રી અનંતજિન સ્તવન)
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
[પરમેષ્ટિ નમસ્કાર દ્રવ્ય પ્રાપ્તિ આદિ માટે દુનિયામાં જે ઉત્સાહભેર પ્રવૃત્તિ થાય છે તે પ્રવૃત્તિમાં ફળને વિશ્વાસ છે અને એ વિશ્વાસને કારણે અનેકવાર નિષ્ફળતા મળવા છતાં પણ કદી ઉત્સાહને સર્વથા ભંગ થતું નથી. અહીં નમસ્કારના ફલમાં વિશ્વાસ જાગતું નથી તેથી ઉત્સાહ પ્રગટતું નથી. બીજી વાત દ્રવ્ય આદિકના સ્વરૂપનું પણ ત્યાં ચેકસ ભાન છે કે દ્રવ્ય એટલે કાગળને કટકે નહિ, પણ હજારની નેટ. સેનું-ચાંદી એટલે ધાતુના ટુકડા નહિ, પણ જેનાથી સર્વ કાર્યો સિદ્ધ થાય, જેનાથી કુટુંબમાં, સમાજમાં, રાષ્ટ્રમાં સ્થાન મળે અને ટકે એવી એક વસ્તુ, એવું ત્યાં સચોટ જ્ઞાન છે. જગતમાં નિગુણું એવા જી પણ પૂજાય છે ત્યાં દ્રવ્યને ચમત્કાર છે એ નજરે દેખાય છે. વળી સામાન્ય મનુષ્ય ગુણના પૂજારી હોતા નથી પણ દ્રવ્યના પૂજારી હોય છે. આ બધું પ્રત્યક્ષ જેવામાં આવતું હોવાથી ત્યાં ઉત્સાહભેર પ્રવૃત્તિ કેઈના પણ ઉપદેશ વિના થતી જોવામાં આવે છે. બસ, એ જ વિશ્વાસ અહીં આવી જાય કે બાહ્ય સુખનું કારણ બને છે, પણ તે ધનનું ય કારણ ધર્મ છે, તે ધનપ્રાપ્તિ કરતાં પણ ધર્મપ્રાપ્તિમાં ઉત્સાહ વધી જાય. જેની પાસે ધર્મરૂપી મૂડી છે તે જ ખરો ધનવાન છે અને વર્તમાનમાં જે ધર્મ – ધનની કમાણી કરી રહ્યા છે તેઓ જ ભાગ્યશાળી છે, ભાવિમાં તે નિયમ ધનવાન થવાના છે. ધર્મ વગરના ધની ભવિષ્યને કંગાલ છે, અજ્ઞાની જગત ધર્મના ફલને જુએ છે, સમજુ માણસ ધર્મના મૂલને પ્રધાનતા આપે છે. સર્વ સિદ્ધિઓનું અમેઘ બીજ ધર્મ છે. નમસ્કારથી ધર્મરૂપી
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
આંતરિક ધન છે] કલ્પવૃક્ષના મૂલનું સિંચન થાય છે. આ વિચાર બારીકાઈથી કરે જઈએ, બુદ્ધિને અહીં બરાબર કસવી જોઈએ, સૂક્ષ્મબુદ્ધિ મલ્યાનું આ જ ખરૂં ફળ છે.
નમસ્કાર એ જે ધર્મ છે તે તેની ગણત્રી કયા ધર્મમાં થઈ શકે? એ પ્રશ્નનો ઉત્તર એ છે કે ધર્મની આરાધના ત્રણ રીતે થઈ શકે છે, ૧-કરવા દ્વારા, ૨-કરાવવા દ્વારા, ૩–અનુદના દ્વારા. આ ત્રણ પ્રકારના ધર્મમાંથી નવકાર દ્વારા અનુદના સ્વરૂપ ધર્મને જે ત્રીજો પ્રકાર છે તેની આરાધના થઈ શકે છે. પરિસ્થિતિ એધી છે કે શરૂઆતમાં ધર્મ કરવા દ્વારા ઓછો થઈ શકે છે, કારણ કે ધર્મ મહાન છે અને કરનાર પતે અલ્પ છે. પિતાને જે સાધનો મલ્યાં છે તે પણ અતિ અલ્પ છે, અલ્પ સાધનો દ્વારા અનંત એવા ધર્મની શરૂઆતમાં જ પૂર્ણ આરાધના થવી શક્ય નથી, પિતે શક્તિ મુજબ જ આચરણમાં લાવી શકે છે. પરંતુ ધર્મ વસ્તુ અંતરમાં રૂચિકર બનેલી હોવાથી માત્ર કરેલા તેટલા પિતાના અ૫ ધર્મથી તેને સંતેષ થતો નથી, એટલે “બીજા પણ આ સુંદર વસ્તુને કરે” એવી ભાવનાથી પિતાને જે કાંઈ સામગ્રી મળી છે તેને તેમાં ઉલ્લાસથી સદુપયોગ કરે છે અને માને છે કે નશ્વર એવાં આ સાધના દ્વારા જે કઈને ધર્મમાર્ગમાં સ્થિર કરી શકાતા હોય તે તે જ તેનું વાસ્તવિક ફળ છે. ધૂળ જેવી વસ્તુમાંથી સુર્વણ પ્રાપ્ત કરવા જેવું તેમાં તેને લાગે છે અને આવી ભાવનાથી તેના આત્માને એક માટે લાભ થાય છે. ધર્મ ઉપરના પ્રેમને લીધે ધર્મને માટે પિતાની
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦.
[પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર સામગ્રીને ઉપયોગ કરવાથી એવું શુભાનુબંધી પુણ્ય બંધાય છે કે જન્માંતરમાં તેને ઉત્તમકુળ, સુદેવ-ગુરૂ-ધર્મને ચોગ અનાયાસે મળે છે, રૂચે છે, પાળવાનું સામર્થ્ય પ્રગટે છે. અને વર્તમાનમાં જે ઓછાશ હતી તે ઓછાશ ટળી જાય એવી સામગ્રી અને સંજોગે તેને પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. આ કરાવવારૂપ ધર્મનું ફળ થયું. માત્ર કરવાથી અને કરાવવાથી પણ ધર્મના અંતને પહોંચી શકાય તેમ નથી, પણ ત્રીજે પ્રકાર જે અનમેદનાને છે તે પ્રકાર દ્વારા જ ચિત્તને સંતોષ થાય તેવી આરાધના થઈ શકે છે. કરવામાં શક્તિ મુજબ જ બને છે, કરાવવામાં જે કે અનેકને કરાવી શકાય છે તે પણ તેમાં હદ છે, એ બધું કર્યું – કરાવ્યું ભેગું કરવામાં આવે તે પણ અનુમોદનારૂપ ધર્મની સામે સાગરની સામે એક બિંદુ તુલ્ય પણ ન થાય. કારણ કે અનમેદનામાં દેશ, કાળ, કે દ્રવ્યને કઈ પ્રતિબંધ નથી. અનુ મેદના વર્તમાનમાં આપણે આજુબાજુ થતા ધર્મની થઈ શકે, તેમ ભૂતકાળમાં બીજાઓએ આચરેલા ધર્મની પણ થઈ શકે. પરિપૂર્ણ ધર્મ જેમણે આચર્યો છે તેઓની પણ થઈ શકે અને આ ભરતક્ષેત્ર સિવાયના મહાવિદેહ આદિ ક્ષેત્રોમાં વિચરતા વર્તમાન તીર્થકરના ધર્મની પણ થઈ શકે. ટુંકમાં સર્વકાળમાં અને સર્વ ક્ષેત્રમાં થએલા થતા અને થનારા ધર્મની આરાધના માટે અનુમોદના સ્વરૂપ ધર્મની આરાધના સિવાય બીજો ઉપાય નથી. કાળની આદિ નથી, અનાદિ કાળથી સર્વ ક્ષેત્રમાં ધર્મ આરાધાને આવ્યો છે, તેમાં પરિપૂર્ણ ધર્મ સાધનારા પણ અનંત
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
આંતરિક ધન છે]
૫૧
આત્માએ થયા છે, તે બધા અરિહંત ભગવંતા, સિદ્ધ ભગવતા, આચાર્ય ભગવ ંતા, ઉપાધ્યાય ભગવંતા, સાધુ ભગ– વંતા, દેશિવરિત ધમ પાળનારાએ, સમ્યગ્દૃષ્ટિ દેવો-મનુષ્યો, આદિના અને બીજા પણ માર્ગાનુસારી વિગેરે જીવાના ધર્મોની આરાધના અનુમાના સિવાય બીજી રીતે થવી શક્ય નથી. આ બધાના ધર્મના સરવાળા અનત અનંત થઈ જાય છે.
અનુમાદના કરનારા જેની અનુમેાદના કરે છે તેના ધર્મના ભાગીદાર બની જાય છે. અનુમેાદના રૂચિ વિના ન હાય અને જેને જેવી રૂચિ હેાય તે મુજબ એનું ઘડતર થાય. અનુમેદનાથી જીવનું શુભપુણ્ય એટલું બધું વધી જાય છે કે તે પોતે આજે એક બિંદુ સ્વરૂપ છે પણ અનુમેાદનારૂપ ધર્મમાં ભળી જવાથી અક્ષય-અનંત સાગર સ્વરૂપ અની જાય છે.
અનુમાનાના આ અનંત ફળને ખ્યાલમાં રાખીને જ શાસ્ત્રકારાએ નવકારનું માહાત્મ્ય ગાયું છે. નવકારના એક એક અક્ષરના સ્મરણથી સાત સાત સાગરાપમનાં પાપો ટળે, એ ફળ પણ વ્યવહારથી છે અને તે તે અતિ અલ્પ ગણાય. વસ્તુતઃ નવકારના એક એક અક્ષરના સ્મરણથી પ્રતિ સમય અનંત અનત પાપની રજ ટળે અને જીવ સર્વ કર્મોના વિચ્છેદ કરી અલ્પ સમયમાં મેાક્ષના અનંત સુખને પ્રાપ્ત કરે તે એનું પરમાથ ફળ છે. જીવની મુક્તિ આજ સુધી થઈ નથી એનું કારણ શેાધવું હાય તા તે એક જ છે કે તે નમસ્કાર મંત્રથી નમનીય પોંચપરમેષ્ઠિને ભાવપૂર્વક એક વાર નમ્યા નથી, ત્યાં અંતરથી નમ્ર અન્યા
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
[પરમેષ્ઠિ—નમસ્કાર
પર
નથી. પરમેષ્ઠિએને ભાવપૂર્વક નમવાના પરિણામ સિવાય જે ધર્મકરણી થાય છે, તે વિશુદ્ધ નથી પણ અશુદ્ધ છે, અભિમાનની વૃદ્ધિ માટે છે. આરાધના વધે તેમ નમ્રતા વધે તા સમજવું કે ધર્મવૃદ્ધિ થઈ રહી છે. પણ મેાટે ભાગે જીવ નમ્ર બનવા માટે નહિ, સૌથી અધિક શ્રેષ્ઠ બનવા અને સૌને નમાવવા સારૂ જ પ્રયત્ન કરી રહ્યો હોય છે અને એ કારણે ધર્મ પ્રવૃત્તિમાં પણ જ્યાં નમવું જાઇએ ત્યાં તેને નમ્રતાના ભાવ આવતા નથી. એ બધેા ભાવ ધાપા છે અને તે અંધાપાની પુષ્ટિ થતી જ આવે છે, તેથી નમ્ર અનાતું નથી અને નમ્ર બન્યા સિવાય ધર્મ પ્રવેશી શકતા નથી.
એ અધાપે તે જ ટળે જો ગુણાનુરાગી દૃષ્ટિ થાય, ગુણાનુરાગી દૃષ્ટિ તેા જ થાય જો પાતામાં ભરાયેલા અનંત દોષા અને અશુદ્ધિએ ખ્યાલમાં આવે. એ ખ્યાલમાં આવે એટલે ગુણગણમણિના ભંડાર સરખા અરિહતા હજારો સૂર્યાં કરતાં પણ વધુ દેદીપ્યમાનભાસમાન થાય અને એ ભાસમાન થયા પછી જ્યારે લઘુતા, નમ્રતા અને પેાતાનુ અસામર્થ્ય સાચી રીતે ખ્યાલમાં આવે ત્યારે તા આ નવકારને ચિંતામણિ અને કલ્પવેલડીની ઉપમા પણ તુચ્છ જેવી. લાગે અને અનાદિનું અદરનુ અંધારૂ ઉલેચાય. પછી આ જગતમાં અરિહેતાદિ પંચપરમેષ્ઠિઓએ પેાતાના જીવનમાં કેવા પુરૂષાથ કર્યાં છે અને આંતર શત્રુઓને જીતવા માટે કેવા કેવા જંગ ખેલ્યા છે, કેવી કઢાર સાધના કરી છે, અજ્ઞાનમાં મગ્ન થએલા જગત ઉપર એમની કેવી કરૂણા છે તેના સાચા ખ્યાલ આવે. પછી તેમની બધી જ ચેષ્ટાએ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
આંતરિક ધન છે]
૫૩
કરૂણારસની મૂર્તિ સમી ભાસે, તેમની સઘળી પ્રવૃત્તિ કેવળ જગતના કલ્યાણ માટે જ લાગે અને એમના પુરૂષાના વિચાર કરવામાં આવે તેા મહાન્ આશ્ચર્ય થાય કે આવા કહુ સંસારમાં પણ અમૃતના કુંભ સમાન આત્માએ શી રીતે ઉત્પન્ન થતા હશે ? જગતના શિક્ષણથી જુદું' આવું શિક્ષણ એમને કેણે આપ્યું હશે ? જગતની વચ્ચે રહીને પેાતાના (જગતથી તદ્દન વિલક્ષણ) મામાં શી રીતે ટકી રહ્યા હશે ? તેમનું આંતરખળ કેટલું હશે ? અપાર-દુઃખ સહન કરતી વખતે પણુ આનમાં મગ્ન રહી જગતને દુઃખ ઉપર વિજય મેળવવાના માર્ગ જો આવા પુરૂષ ન હેાત તે ખીજા કેાણુ બતાવત ? આજે જે કાંઈ સુખ, શાંતિ, દાન, દયા, પરાપકાર, કે ધર્મ દૃશ્યમાન થાય છે, તે તેમના વિના ઉત્પન્ન પણ થઈ શકે તેમ નહાતું. એ રીતે જે કાંઈ સારૂં છે ત્યાં પ્રત્યેક ઠેકાણે એમની કરૂણાનાં દન થઈ શકે. સર્વત્ર સારૂં ઉત્પન્ન કયાંથી થયું ? તેના ઉત્તર એ આવે કે ‘એ બધું એક નાનકડા નવકારમાંથી જ ઉત્પન્ન થયું છે.
>
જો નવકાર ન હેાય તા જગત ભલે કદાચ હાત પણ જગતમાં સારૂં તે ન જ હોત. જગતમાં જે કાંઈ સારૂં છે, તેને નવકારે ઉપજાવ્યું છે–ટકાવ્યું છે, તેના યશ બીજા જે કાઈ લેવા જાય છે તેમાં તેમનું અજ્ઞાન જ કારણભૂત છે. વિચારા ! નવકાર કેટલેા વ્યાપક છે? શાસન અરિહંતનું કહેવાય, એ અરિહંત પણ નવકારના માત્ર એક અંશરૂપ છે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
[પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર નવકારમાં બધું સમાઈ જાય છે. અનંતા અરિહંતે નવકારને એક માત્ર અંશ છે, સર્વ જિનમંદિરે એ પણ નવકારના એક અંશને અંશ છે અને સર્વ સાધુઓ પણ નવકારની અંતર્ગત આવી જાય છે. જે કાંઈ જગતમાં સારું છે તે બધું નવકાર રૂપી ઈશ્વરનું સર્જન છે અને નવકારમાં ત્રણે ભુવનની સારભૂત સર્વ વસ્તુઓ આવી જાય છે.
પરમેષ્ટિએ મહાન ઐશ્વર્યશાળી છે, તેમને નમસ્કાર કરવાથી આત્મામાં ગુણ લક્ષમી ઉભરાવા લાગે છે.
બીજમાં અંકુરે થવાની યેગ્યતા તે છે, પણ તેને માટે જેમ એગ્ય સામગ્રીની અપેક્ષા છે તેમ આત્મામાં ગુણ લક્ષ્મી ઠાંસી ઠાંસીને ભરેલી છે તેને પ્રગટ થવા માટે સામગ્રી જોઇશે, તે સામગ્રીમાંની એક શ્રી પંચપરમેષ્ઠિઓને નમસ્કાર કરે તે છે. જિનેશ્વરેને ભાવથી નમસ્કાર કરવો તે ગુણલકમી પ્રગટ કરવાને અમેઘ ઉપાય છે. કહ્યું છે કે“ગનાં બીજ ઈહાં ગ્રહે, જિનવર શુદ્ધ પ્રણામે રે.”
નમસ્કારની ક્રિયાથી અનાદિની જે ભાવ દરિદ્રતા હતી, તે ટળી જાય છે અને આત્મિક ગુણેના ઓઘના ઓઘ ઉભરાવા લાગે છે. આંતર સંપત્તિનું દર્શન થતાં તેને બાહ્ય વસ્તુની ઓછાશની દીનતા રહેતી નથી.
એથી જ કહેવાય છે કે નવકારને ગણનાર કદી પણુ દીન ન હોય. કહ્યું છે કે પ્રભુની ઓળખાણ થતાંની સાથે જ બધી દીનતા ચાલી જાય છે અને એથી જ આરાધક આત્માઓ મુખ્ય માગણી કરે છે કે
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
આંતરિક ધન છે]
વિનધર્મવિનિર્મી, મુદ્દે ચર્ચા ” અર્થાત જિનધર્મથી રહિત હું ચક્રવર્તી પણ ન થાઉં.
નવકાર એ આંતરિક ધન છે અને પુણ્યાનુબંધી પુણ્યના ઉદયથી તેની પ્રાપ્તિ થાય છે.
New
શું નવકાર એ મહારત્ન છે? ચિન્તામણિ છે? હું અથવા શું ક૯પવૃક્ષ છે? નહિ, નહિ, નહિ ! તે સર્વથી પણ અધિક છે, ચિન્તામણિ આદિ એક જન્મના સુખને આપે છે, જ્યારે પ્રવર એ પરમેષ્ટિ નમસ્કાર મહામંત્ર સ્વર્ગ અને અપવર્ગને પણ આપે છે.
wwwwwwwwwww
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કારની ધારણ
શરીરની બહાર કે અંદર કેઈ એક સ્થાનમાં મનેવૃત્તિને એકાગ્ર કરવા પ્રયત્ન કરે તેનું નામ ધારણા છે. કહ્યું છે કે “રાવપત્તિથ ધાર” અર્થાત્ ચિત્તને કઈ
એક સ્થાન પર બાંધવું તે ધારણા છે. ધારણાના અભ્યાસીએ સિદ્ધાસન, પદ્માસન કે સ્વસ્તિકાસન, વિગેરેમાંથી કઈ એક આસને બેસવું જોઈએ તથા ઇંદ્રિયોને અને મનને સ્વસ્થ કરવાં જોઈએ. નવકારની ધારણા મુખ્યત્વે નવકારના અક્ષરે ઉપર કે પંચપરમેષ્ઠિઓની આકૃતિઓ ઉપર કરવાની હોય છે અને તે મૂર્તિઓ કે અક્ષરને શરીરની અંદર કે બહાર અષ્ટદલકમળ ઉપર સ્થાપન કરવાના છે. આ ધારણા શરૂ કરવા પહેલાં સંસારના સર્વ વિષય પ્રત્યે વૈરાગ્ય અને પંચપરમેષ્ઠિઓ પ્રત્યે પરમ અનુરાગ પ્રકટાવવાનો હોય છે. જેમ કે સંસારના સર્વ પદાર્થો અનિત્ય, અશરણ અને દુઃખદાયક છે ત્યારે પંચપરમેષ્ઠિ ભગવંતે શાશ્વત, શરણભૂત અને મંગળદાયક છે.
ધારણાને અભ્યાસ કરતાં અંતઃકરણની વૃત્તિમાં બે મુખ્ય દે આવે છે, એક લય અને બીજે વિક્ષેપ. નિદ્રાધીનતા તે લય છે અને ધારણાના વિષયથી અન્ય વિષયના આકારે ચિત્તનું પરિણમવું તે વિક્ષેપ છે. લયના હેતુઓ અજીર્ણ, અત્યાહાર, અતિશ્રમ, આદિ દે છે, તેનો નાશ કરવા માટે હિત-મિતભેજી થવું, શક્તિથી વિશેષ શ્રમને
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કારની ધારણા]
ત્યાગ કરવા, ઉચિત નિદ્રા લેવી, તથા ચિત્તને તમેગુણુ જેમ આછે થાય તેવા આહાર-વિહારાદિના અભ્યાસ પાડવા જોઇએ. વિક્ષેપદોષ ટાળવા માટે એકાગ્રતાના અભ્યાસ પાડવા અને વૈરાગ્ય તથા સમભાવની ભાવના વધારવી જોઇએ. લય અને વિક્ષેપથી જુદા ચિત્તના એક ત્રીજો દોષ છે તેને કષાય કહેવાય છે. કષાય એટલે તીવ્રરાગ-દ્વેષ, તેને ધીરતા અને સાવધાનતાથી દૂર કરવા. રાગના હેતુએ અનુકૂળ શબ્દાદિ વિષયા છે અને તેના હેતુભૂત ધન, માન તથા શ્રી પુત્રાદિ છે, દ્વેષના હેતુઓ પ્રતિકૂળ એવા તે જ વિષયે છે. વિષયની અસારતા, તુચ્છતા અને અપકારકતાનેા પુનઃ પુનઃ વિચાર કરવાથી કષાય દોષ અર્થાત્ રાગ-દ્વેષની તીવ્રતા ટળી જાય છે.
૫૩
એ રીતે ધારણાના અભ્યાસ દૃઢ કરવા માટે વિષય વિરાગ પ્રમળ કરવેા જોઇએ અને ધ્યેયમાં પ્રીતિને દૃઢ કરવી જોઇએ. જ્યારે જ્યારે લય, વિક્ષેપ અને કષાય દોષને સંભવ જણાય ત્યારે ત્યારે તેના પ્રતિપક્ષી ઉપાયે વડે તેનું નિવારણ કરતા રહેવું જોઇએ.
ધારણાના અભ્યાસ કર્યા પછી શરૂઆતના કેટલાય દિવસેા સુધી ચિત્ત કેટલાક વખત ધ્યેયાકાર સ્થિતિમાં, કેટલાક વખત લયાવસ્થામાં, કેટલાક વખત વિક્ષેપાવસ્થામાં અને કેટલેાક વખત કષાયાવસ્થામાં રહે છે. જેમ જેમ વૈરાગ્ય ભાવના વધતી જાય છે અને ધ્યેયવિષયમાં પ્રીતિ જામતી જાય છે તેમ તેમ લય, વિક્ષેપ અને કષાયાદિ ન્યૂન થવા માંડે છે અને ધારણાને અભ્યાસ પરિપક્વપણાને પામતાં ધ્યાનાભ્યાસના અધિકારી થવાય છે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
[પરમેષ્ઠિ–નમસ્કાર ધારણ સિદ્ધિ માટે વૈરાગ્યભાવના અને ભક્તિભાવનાને પ્રબળ બનાવવી આવશ્યક છે. વૈરાગ્યભાવના વડે વિષય તૃણાને ઉછેદ થાય છે અને ભક્તિભાવના વડે ધર્મવિષયક અરૂચિ અને પ્રમાદ દેષ ટળી જાય છે. સંસારની અંદર જીવને એક બાજુ પંચ વિષયે છે અને બીજી બાજુ પંચ પરમેષિઓ છે. પંચવિષયેનું આકર્ષણ અનાદિનું છે, પંચ પરમેષ્ઠિઓનું આકર્ષણ અભ્યાસથી સાધ્ય છે. વિશ્વના આકર્ષણથી જીવ રાગદ્વેષને વશ થઈ અનંતકર્મ ઉપાર્જન કરે છે અને પંચપરમેષ્ઠિઓ ઉપરના ભક્તિભાવથી જીવ અનંત અનંત કર્મને ક્ષય કરે છે. કર્મના સંચયથી જીવ જન્મ મરણના ચક્રમાં પડે છે અને કર્મના ક્ષયથી જન્મ મરણના ચક્રમાંથી મુક્તિ મેળવે છે, એ તત્ત્વને સમજીને સાધકે શાસ્ત્ર અને ગુરુના ઉપદેશ મુજબ પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારની ધારણાને અભ્યાસ કરવો જોઈએ તથા ચિત્તમાં વિષયરાગના સ્થાને ભક્તિ રાગ કેળવવા માટે શ્રદ્ધા, ઉત્સાહ અને સાવધાનતા પૂર્વક પ્રયત્ન ચાલુ રાખવું જોઈએ.
cook o o o oooooooooooo-ooooÁoke40eo A
મિ પરલોકના માર્ગે પ્રયાણ કરતા જીવરૂપી છે
મુસાફરને આ લોકરૂપી ઘરમાંથી નીકળતી હિને વેળા શ્રી નવકારમંત્ર એ પરમ ભાથા તુલ્ય છે. હું
என்ன
seus susce sausas
pa pa pu DC PO
pa 990 DG sa pa pa pa pa pa 5 36 35 36 37 do oneળ હળ કળe
ooooooco
*
*
*
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કાર મહામંત્રનું ધ્યાન. ચાને વૈશ્રિયસંવિત્તિ”
(શ્રીજ્ઞાનસાર, ધ્યાનાષ્ટક.) ધ્યાન એટલે એકાગ્ર બુદ્ધિ, અર્થાત્ વિજાતીય જ્ઞાનના અંતર રહિત સજાતીય જ્ઞાનની ધારા તે ધ્યાન છે. ધારણામાં જ્ઞાનની ધારા વચ્ચે વચ્ચે વિચ્છેદ પામે છે, જ્યારે ધ્યાનમાં તેવું થતું નથી ૯
ચક્ષુ આદિ ઇંદ્રિયે પિતાના રૂ૫ આદિ વિષયો તરફ સ્વભાવથી જ પ્રબળ વેગ વડે ધસ્યા કરે છે, ઇંદ્રિઓને અનુસરનારું મન પણ રાતદિવસ વિષય ચિન્તનમાં જ પ્રવૃત્ત રહે છે, તેથી ધ્યાનનો અભ્યાસ કરનારે વિષય તરફ જતાં મન તથા ઇંદ્રિયને વિષયમાં દેષદર્શનરૂપી વૈરાગ્યદષ્ટિ વડે કવાં જોઈએ. વિષયપ્રવણ મનની વિષયપ્રવણતા, વિષયેની અસત્યતા, અસારતા અને અપકારકતાને વિચાર કરવાથી મન અટકી જાય છે અને ઇંદ્રિયની ચપળતા, મનની સાવધાનતા, દઢતા તથા ધીરતા દ્વારા જીતાઈ જાય છે.
* પાતંજલ યોગસૂત્ર મુજબ ધારણાના વિષયમાં ચિત્તની વૃત્તિઓના પ્રવાહને તેલની ધારાની જેમ અવિચ્છિન્નપણે ચાલુ રાખ. એ ધ્યાન છે. જુએ, “તત્ર ઇજેસ્થેાતાનતા ધ્યાનમા” [પા. . સૂ. ૩૨]
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
[પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર પ્રશસ્ત વિષયના ધ્યાનને અભ્યાસ વધવાથી અંતઃકરણની યેગ્યતા વધે છે, જ્ઞાન અને આનંદની વૃદ્ધિ અનુભવાય છે, ઇદ્રિ તથા શરીર સાત્ત્વિક બને છે તથા ધ્યાનાભ્યાસરૂપ પુણ્યના પ્રકર્ષથી બાહ્ય વ્યવહાર પણ અનુકૂળતાવાળે બની જાય છે.
કંટાળ્યા વિના નિયમ પૂર્વક અભ્યાસ કરવાથી સમય જતાં જેમ મેટા મોટા ગ્રન્થનું અધ્યયન કરી શકાય છે, નિત્ય નિયમ પૂર્વક ઉચે ચઢવાથી જેમ મોટા મોટા પર્વતે ઠેકી શકાય છે, નિત્ય ઉત્સાહ પૂર્વક ચાલ્યા કરવાથી જેમ સમસ્ત પૃથ્વીને પ્રદક્ષિણા આપી શકાય છે, તેમ આગ્રહ પૂર્વક ઉદ્વેગ પામ્યા વિના નિયમિત ધ્યાનાભ્યાસ ચાલુ રાખવાથી કાળે કરીને અનેક વિષયાકારે પરિણમવાના મનના સ્વભાવને પલટાવીને એક જ ધયેયના આકારે સ્થિર રાખી શકાય છે.
મનને ચિરકાલથી અનેક વિષયોના આકારમાં પરિણમ વાની ટેવ પડેલી છે, તેને એક જ શ્રેયાકારે સ્થિર કરવાનું કામ અતિ કઠિન છે, તે પણ આગ્રહવાળા પ્રયત્નથી જેમ અન્ય મોટાં કાર્યો સુલભ થાય છે તેમ આ કાર્ય પણ સુકર બને છે. ધ્યાનાભ્યાસીએ ધ્યાનાભ્યાસથી લેશ પણ કંટાળ્યા વિના નિત્ય નવા નવા ઉત્સાહથી ધ્યાનાભ્યાસરૂપ કાર્ય ચાલુ રાખવું જોઈએ. ધ્યાનાભ્યાસી જે ગ્ય પ્રયત્ન પૂર્વક પિતાના મનને શુદ્ધ ધ્યેયમાં જોડવા માટે પ્રયત્ન ચાલુ રાખે તે સ્કૂલ અને ચંચલ એવા મનને ધ્યાનના બળથી સૂક્ષ્મ અને એકાગ્ર કરવામાં અવશ્ય સફળ થઈ શકે છે.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
=
મહામંત્રનું ધ્યાન]
અશુદ્ધ મનને શુદ્ધ કરવાનું અને ચંચલ મનને સ્થિર કરવાનું કાર્ય અતિ દુષ્કર છે, તે પણ પંચપરમેષ્ઠિના ધ્યાનથી અને ભક્તિપૂર્વકના નમસ્કારથી તે સુલભ બને છે. કારણ કે પંચપરમેષ્ઠિ શુદ્ધસ્વરૂપવાળા, સ્થિર અને શાશ્વત છે.
સમુદ્રથી દૂર રહેલા સ્થાનમાંથી મનુષ્ય જેમ જેમ સમુદ્રની સમીપ આવતો જાય છે તેમ તેમ સમુદ્ર પરથી આવતા પવનની શીતલ લહેરે વડે તેને તાપ શમતે જાય છે અને આનંદ વધતું રહે છે તેમ ધ્યાનવડે મનુષ્ય પિતાના બહિર્મુખ મનને જેમ જેમ પરમતત્વની અભિમુખ કરી સમીપ આવતો જાય છે તેમ તેમ અંતઃકરણમાં અપૂર્વ શાંતિ, સમતા, તૃપ્તિ અને નિર્ભયતાને આનંદ અનુભવતે જાય છે. અથવા મેટા રાજાની સાથે અનુકૂળ સંબંધથી જોડાયેલા સામાન્ય માણસની પણ બાહ્ય-આંતર સ્થિતિમાં મોટો ફેર પડી જાય છે, તેમ જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવ વાળા પંચપરમેષ્ઠિઓ સાથે ધ્યાન વડે એકતાને અનુભવના મનુષ્ય પણ પોતાની અંદરની અને બહારની સ્થિતિમાં મેટ ભેદ અનુભવ્યા સિવાય રહેતો નથી. જ્યાં જ્યાં તે સ્થિતિ બદલાતી ન જણાય ત્યાં ત્યાં સમજવું કે તે પરમેષ્ઠિઓનું ધ્યાન ગ્ય રીતે કરતે (કરી શક્યો) નથી. ધારણા કાલે ધ્યેયની પ્રતીતિ ન્યૂન હેય છે અને અહંવૃત્તિની પ્રતીતિ વિશેષ હોય છે, ધ્યાન કાળે ધ્યેયની પ્રતીતિ પ્રબળ બને છે અને અહંવૃત્તિની પ્રતીતિ ઘટી જાય છે. ચાર આદિના ભયવાળા નગરમાં રહેનારા ધનાઢો પોતાના ધનને પ્રયત્ન પૂર્વક ગોપવી રાખે છે, તેમ ધ્યાનાભ્યાસીએ ધ્યાનથી ઉત્પન્ન
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
[પમેષ્ઠિનમસ્કાર
થતા ઢાકાત્તર આનંદને અને અનુભવાતી ધ્યાનાનંદની વિલક્ષણ પ્રતીતિઓને પ્રયત્ન પૂર્ણાંક ગેાપવવી જાઇએ.
ચિત્તની નિર્મળતા કર્યા વિનાનું ધ્યાન કથન માત્ર છે. ખગલા અને ખીલાડાનુ ધ્યાન હેાવા છતાં દુર્ધ્યાન ગણાય છે, તેથી ધ્યાન કરનાર ધ્યાતાએ પ્રયત્ન પૂર્વક પેાતાના ચિત્તને નિર્મળ કરવું જોઇએ. કહ્યું છે કે જેણે પેાતાનાં શરીર ઇંદ્રિયા અને કષાયાને જીત્યા નથી તથા રાગ-દ્વેષને દબાવ્યા નથી તેણે કાણી પખાલમાં પાણી ભરવાની જેમ ધ્યાન કરવાની નિષ્ફળ ચેષ્ટા કરી છે’
જે મનને વશ કરવાનું કાર્ય માટા પર્વતને મૂળમાંથી ઉખેડી નાખવા જેવું, અગ્નિનું ભક્ષણ કરવા જેવું, ભૂખ્યા સિંહની સામે થવા જેવું, મહાસાગરને ભુજાઓ વડે તરવા જેવું, પૃથ્વીને માથ ભરવા જેવું, આકાશમાં નિરાલમ ઉડવા જેવું, તરવારની ધાર પર ઉઘાડા પગે ચાલવા જેવું અને પ્રખળ વેગથી વાતા વાયુને રાકવા જેવું અતિ દુષ્કર છે, તે કાર્ય પણ પરમાત્મ સ્વરૂપને પામેલા પરમેષ્ઠિના સતત ધ્યાનથી સિદ્ધ થાય છે. માત્ર તેમાં સતત મડયા રહેવું જોઇએ. કહ્યું છે કે—
“ ઉત્પાદાનિશ્રયાત્ ધૈર્થાત્, સંતોષાત્ તત્ત્વવર્શનાત્। મુનેર્નનવન્ત્યા પાત્, મિનિઃ પ્રતિતિ શા”
અર્થાત્ મનને વશ કરવા રૂપ ચાગનુ કાર્ય છ પ્રકારે સતત પ્રયત્ન કરવાથી સિદ્ધ થાય છે, તે પ્રકારેા નીચે મુજબ છે. ૧–ઉત્સાહાત્–વીચેૉલ્લાસ વધારવાથી,
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રનું ધ્યાન ૨-નિશ્ચયાત્=“આ મારું પરમ કર્તવ્ય છે એ
એકાગ્ર પરિણામ રાખવાથી. ૩-ધર્યા=કષ્ટ વખતે પણ સ્થિર રહેવાથી. ૪-સંતેષા–આત્મારામતા ધારણ કરવાથી. પ-તત્ત્વદર્શનાત્eગ એ જ તત્વ છે, પરમાર્થ છે,
એ વિચાર કરવાથી. –જનપદત્યાગાત=ગતાનુગતિક લોકના વ્યવહારને
. પરિત્યાગ કરવાથી, ઉત્સાહાદિ આ છ વસ્તુ વડે વેગ સિદ્ધ થાય છે, આ વેગ એટલે ધ્યાન અથવા એકાગ્રતાને પરિણામ.
આકાશમાં રહેલા તારાઓ, પૃથ્વી પરની રેતીના કણીયાઓ તથા મેઘમાંથી વર્ષતા વરસાદના બિંદુઓની સંખ્યા ગણવી જેટલી દુષ્કર છે તેથી પણ અધિક દુષ્કર ચંચળ એવા મનને વશ કરવું તે છે, તે પણ ઉત્સાહાદિ છ હેતુઓ સહિત પ્રયત્ન કરવામાં આવે તે પંચપરમેષ્ઠિએના ધ્યાન વડે મન વશ થઈ શકે છે અને ધ્યાતા શાંતતા સ્થિરતા, નિશ્ચળતા, નિર્ભયતા આદિ ગુણને અનુભવે છે. w w
w
જન્મ, જરા અને મરણથી દારૂણ એવા આ ભવારણ્યમાં મંદપુણ્યવાળાઓને શ્રીનવકારની પ્રાપ્તિ કદી પણ થતી નથી.
F
ક
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુભ ધ્યાનના પ્રકારે અને નમસ્કાર મહામત્ર
ધ્યાનના આરાહણ ક્રમ
વિશુદ્ધ લેશ્યાવાળા ધ્યાનના અધિકારી છે, અથવા રાગ-દ્વેષના વિજય કરવા વડે જેણે મનઃશુદ્ધિ કરી છે તે ધ્યાનને અધિકારી છે. રાગ-દ્વેષના વિજય સમતાભાવથી થાય છે અને સમતાભાવની સિદ્ધિ મમતાને નાશ કરનારી શુભ ભાવનાઓથી થાય છે. મૈત્રી, પ્રમાદ, કારૂણ્ય અને માધ્યસ્થ્યથી પવિત્ર ચિત્તવાળા તથા શુભ ભાવનાઓથી ભાવિત થયેલા આત્મા ધ્યાનારાહણ કરી શકે છે.
•
ધ્યાનનું સ્થાન પર્વતની ગુફ઼ા, છઠ્ઠું ઉદ્યાન, શૂન્ય ગૃહ, વગેરે જ્યાં મનુષ્યાનું આવાગમન ન હાય, મનને વિક્ષેપ કરનારા નિમિત્તોના અભાવ હાય, ત્યાં પ્રાણીના ઉપઘાત ન થાય તેવા ઉચિત શિલાતલ આદિ ઉપર પકાદિ કોઈપણ આસન વાળીને જે રીતે પેાતાના મન વચન કાયાના ચેગેનું સમાધાન રહે અને મદમઢ પ્રાણના સંચાર થાય તે રીતે બેસવું. પ્રાણના અતિ નિરાધ કરવાથી ચિત્તની વ્યાકુળતા થવાના સંભવ છે. કહ્યું છે કે
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રમાં શુભધ્યાનના પ્રકારે]
સા ન નિમ અર્થાત્ શ્વાચ્છવાસને રેક નહિ, તેમ કરવાથી એકાગ્રતાને હાનિ પહોંચે છે. પછી ચક્ષુ આદિ ઇંદ્રિયોને પોતાના વિષથી રેકી હદય, લલાટ, યા મસ્તક આદિ કોઈ પણ સ્થાન કે જે વધારે પરિચિત હોય, ત્યાં મનવૃત્તિને એકાગ્ર કરી, પૂર્વ અથવા ઉત્તર દિશા સન્મુખ, પ્રસન્ન મુખવાળા થઈને શુભ ધ્યાન કરવું. તે ધ્યાન બે પ્રકારનું છે, બાહ્ય અને આંતર. બાહ્ય ધ્યાન સૂત્ર અર્થના પરાવર્તનરૂપ છે, અથવા દૃઢવ્રતતા, શીલાનુરાગ તથા વચન, કાયા અને મનના વ્યાપારેને દઢતાથી રેકી રાખવા વગેરે બાહ્ય સ્થાન છે. આંતરધ્યાન તે છે કે જેને બીજે જાણી ન શકે, માત્ર અનુમાન કરી શકે તેવું કેવળ સ્વસંવેદનગ્રાહ્ય. તે સંક્ષેપથી ચાર પ્રકારનું છે, અન્યત્ર તેના દશ પ્રકારે પણ બતાવ્યા છે. આંતરધ્યાનને આધ્યાત્મિક ધર્મધ્યાન પણ કહે છે, અહીં પંચપરમેષ્ઠિના સ્મરણમાં તે દશે પ્રકારના ધ્યાનનો કેવી રીતે સમાવેશ થાય છે, તેને ટુંકમાં વિચાર દર્શાવ્યો છે.
- ૧અપાયરિચય–અપાયને અંગે વિચાર તે અપાયવિચય. મન વચન કાયાના દુષ્ટ વ્યાપારે આત્માને અપાય કારક છે, તે દુષ્ટ વ્યાપારથી આત્મા ભવમાં ભટકે છે, શ્રેષ્ઠ રાજ્ય પ્રાપ્ત થયા પછી જેમ કેઈ બાલિશ આત્મા ભિક્ષા માટે ભટકે તેમ મન વચન કાયાના શુદ્ધ વ્યાપારવાળા જીવને મોક્ષ સ્વાધીન છતાં દુષ્ટ વ્યાપાર વડે તે ભવભ્રમણ કરે છે. અહીં “મારા તે દુષ્ટ વ્યાપારને હું કેવી રીતે રેકું એ પ્રકારના સંકલ્પવાનું જીવને અપાય વિચય
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
[પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર ધર્મ ધ્યાન થાય છે, કારણ કે તેમાં દેષ વર્જનની પરિણતિ છે, આ પરિણતિ કુશળમાં પ્રવૃત્તિ કરાવનાર છે. શ્રી નવકાર મંત્રના બળે ને કામ ક્રોધાદિરૂપ અશુભ અભ્યાસ ટળીને જ્ઞાનાદિ શુભ અભ્યાસની વૃદ્ધિ થાય છે, તેથી નવકારને આશ્રય તે અપાયરિચય ધર્મધ્યાનનો જ એક પ્રકાર છે,
૨-ઉપાયરિચય-કુશળ વ્યાપારેને સ્વીકારતે ઉપાયવિચય છે. “મેહ પિશાચથી આત્માની રક્ષા કરાવનાર કુશળ વ્યાપારેવાળે હું કેવી રીતે બનું” એ જાતિને સંકલ્પપ્રબંધ તે ઉપાયવિચય છે. શ્રી નમસ્કાર મંત્રની આરાધના વડે તે પાર પડે છે.
૩-જીવવિચય–માત્ર પિતાના આત્માને વિચાર કરવામાં ઉપયોગી એવું ધ્યાન તે જીવવિચય છે. જેમ કે
મારે આત્મા અસંખ્ય પ્રદેશવાળે છે, સાકાર-અનાકાર ઉપયોગ યુક્ત છે, અનાદિ અનંત છે, કૃતકર્મના ફળને ભેગવવાવાળે છે, કર્મસંબંધથી ભવમાં ભમવાવાળે છે અને કર્મવિયોગથી મોક્ષને પામવાવાળે છે. આ જાતિને વિચાર નમસકાર મંત્રમાં અનુસ્મૃત છે, તેથી તેનું આરાધન જીવવિચય ધર્મધ્યાનસ્વરૂપ છે.
૪-અવવિચય-ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, કાળ, પુદ્ગલ, કે જે અનુક્રમે ગતિ, સ્થિતિ, અવગાહ, વર્તનાદિ અને ગ્રહણુ ગુણવાળા છે તથા અગુરુલઘુ આદિ અનંત પર્યાયવાળા છે, તે અને વિચાર સ્થિર ચિત્તથી જેમાં થાય તે અજીવવિચય ધર્મધ્યાન છે. આ ધ્યાન દેહ અને
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રમાં શુભધ્યાનના પ્રકારે]
૬૭
આત્માના અભેદપણાની બ્રાંતિને નિવારણ કરનાર છે, કે જે ભ્રાંતિ અનત શાક અને આતંક આદિનું કારણ છે. શ્રી નવકાર મંત્રનું ધ્યાન પણ તેની આરાધના અજીવવિચય ધર્મ ધ્યાન
ભેદજ્ઞાનનુ
સાધક છે, માટે સ્વરૂપ મને છે.
૫-વિપાકવિચય-કર્મના વિપાકનુ ચિન્તન તે
વિપાકવિચય છે. અરિહંતની પદવીથી માંડીને નારકીની વિપત્તિ સુધી નું એકછત્રી સામ્રાજ્ય વર્તે છે, તે શુભાશુભ કર્મના મધુર-કટુક ક્લાના વિચાર કરવા તે વિપાકવિચય છે. વલી જે ક મૂલ–ઉત્તર પ્રકૃતિના ભેદ્દે અનેક પ્રકારનુ છે, પુદ્ગલાત્મક છે, ક્ષીરનીરન્યાયે આત્માની સાથે અનાદિ કાળથી સંબંધિત છે; ટ્રાહાગ્નિ ન્યાયે આત્માને પીડા કારક છે, તે કર્મના ફૂલની અભિલાષાથી આ ધર્મધ્યાન આત્માને વિમુખ કરનાર છે અને ભાવ વૈરાગ્યનું કારણ બને છે, શ્રીનમસ્કારમંત્રનું ધ્યાન કવિપાકથી છેડાવનાર છે, તેથી આ ધ્યાન પણ તેની અંતગત રહેલું છે.
૬-વિરાવિચય-આ શરીર અશુચિ છે, શુક્રÀાણિતરૂપી અશુચિથી ઉત્પન્ન થયેલું છે, મદિરાના ઘટની જેમ શુચિ ન થાય તેવું છે, વિનશ્વર છે, જેમાં જવા માત્રથી મિષ્ટાન્ન વિષ્ટારૂપ અને અમૃત પણ મૂત્ર રૂપ થઈ જાય છે, અનિત્ય છે, અપરિત્રાણુ છે, યમની પીડા વખતે પિતા, માતા, ભ્રાતા ભગિની, પુત્રવધૂ કે પુત્ર, કાઈથી પણ રક્ષણ ન થઈ શકે તેવું છે, જેમાંથી નિરંતર અશુચિ વહે છે અને નવ છિદ્રો વડે નિરંતર અશુચિ બહાર નીકળે છે, તેથી નક્કી
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
[પરમેષ્ટિ નમસ્કાર થાય છે કે તેની અંદર સુંદર કાંઈ નથી, આ જાતિને શરીરના સ્વભાવને વિચાર વૈરાગ્યને હેતુ થાય છે. તથા વિષયો પરિણામે કટુ છે, કિં પાકવૃક્ષના ફલેના ઉપભોગની ઉપમાવાળા છે, સ્વભાવથી ભંગુર છે, પરાધીન છે, સંતોષરૂપી અમૃતરસના આસ્વાદનના શત્રુ છે અને તેનાથી ઉત્પન્ન થનારું સુખ લાલાને ચાટવાથી થનારા બાળકના દુગ્ધાસ્વાદના સુખની જેમ અપારમાર્થિક છે, તેમાં આસ્થા રાખવી વિવેકીઓને યુક્ત નથી, તેનાથી વિરામ પામવું એ જ શ્રેયસ્કર છે, વિરતિ એ જ કલ્યાણકારી છે.
વળી આ હવાસ સળગતા અગ્નિની જ્વાલા સમાન છે, જેમાં વિષયથી સ્નિગ્ધ એવી ઇદ્રિ રૂપી લાકડાં બળે છે, જેમાંથી ધૂમની ઘટાની જેમ અજ્ઞાનની પરંપરા પ્રસરી રહી છે, એ જ્વાલાને શમાવવાનું સામર્થ્ય માત્ર એક ધર્મરૂપી મેઘમાં રહેલું છે, તેથી તેમાં જ એક પ્રવૃત્તિ કરવી તે ઉચિત છે. આવું ધર્મધ્યાન રાગના હેતુઓને નિરોધ કરનાર લેવાથી તથા પરમાનંદના આસ્વાદ તુલ્ય આનંદને સાક્ષાત્ આપનાર હોવાથી અવશ્ય કરવા લાયક છે. નવકાર મંત્રની આરાધનામાં આ વિરાગવિજય ધર્મધ્યાન ભરેલું છે.
—ભવરિચય–સ્વકૃતકર્મના ફલને ઉપભેગ કરવા માટે જીવને ફરી ફરી જન્મ લેવું પડે છે, ત્યાં અરઘટ્ટઘટીયંત્રના ન્યાયથી મૂત્ર, પુરીષ અને આંતરડામય દુર્ગન્ધી જઠરરૂપી કેટરમાં વારંવાર વસવું પડે છે, ત્યાં વસનાર જંતુને કઈ સહાય નથી, ઈત્યાદિ ભવપરિવર્તનને વિચાર
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રમાં શુભધ્યાનના પ્રકારે] સપ્રવૃત્તિમાં હેતુભૂત એવા ભવનિર્વેદનું કારણ થાય છે. શ્રી નવકાર મંત્રના ધ્યાનથી આ ભવનિર્વેદ પોષાય છે, પુષ્ટ થાય છે, તેથી તે ભવવિચય ધર્મધ્યાનને જ એક પ્રકાર છે.
૮-સંસ્થાના વિચય–નીચે વેત્રાસન (ખુરસી) જે, મધ્યમાં ઝાલર જે, આગળ મુરજ (ડમરૂ) જે ચૌદરાજ પ્રમાણ લોક છે, વગેરે ચિન્તન વારંવાર કરવાથી ચિત્તને અન્ય વિષમાં. સંચાર અટકી જાય છે અને એકાગ્રતા પ્રાપ્ત થાય છે. શ્રી નવકાર મંત્રના ધ્યાનમાં પણ ચૌદરાજલોકને વિચાર આવી જાય છે, તેથી તે પણ સંસ્થાનવિચય ધ્યાનને જ એક પ્રકાર છે.
૯-આજ્ઞાવિચય-પરલોક–બંધ-મોક્ષ–ધર્મ–અધર્માદિ અતીન્દ્રિય અને સૂક્ષ્મ ભાવેને વિષે આ વચનને પ્રમાણ તરીકે ધારણ કરવાથી સકલ સંશો વિલીન થઈ જાય છે અને સકલ પ્રવૃત્તિને જીવાડનાર પ્રાણતુલ્ય શ્રદ્ધાની સંતતિ અવિચ્છિન્ન બને છે, તેથી અત્યંત દુઃખથી જાણી શકાય તેવા અને જ્યાં હેતુ-ઉદાહરણાદિની પહોંચ નથી, તેવા સૂક્ષમ અને અતીન્દ્રિય પદાર્થો પણ અસત્ય નથી, જિનવચન પ્રામાણ્યથી સત્ય છે, એવી પ્રતીતિ ધારણ કરવી તે આજ્ઞાવિચય ધર્મધ્યાન છે. નમસ્કાર શ્રી જિનાજ્ઞાને અનુસરવા રૂપ હેવાથી નવકારમંત્રનું ચિન્તન આજ્ઞાવિચય ધર્મ ધ્યાનને જ એક પ્રકાર છે.
૧૦-હેતુવિચય-આગમ વિષયક વાદવિવાદ વડે જેની બુદ્ધિ સ્થિર ન થાય તેવા તકનુસારી બુદ્ધિવાળા પુરૂષની
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
[પરમેષ્ટિ નમસ્કાર
આગમ વિષયક પરીક્ષા તે હેતુવિચય ધર્મધ્યાન છે. સ્યાદ્વાદ– પ્રરૂપક આગમા કષ, છંદ અને તાપથી શુદ્ધ છે, તેથી અવશ્ય આશ્રય કરવા લાયક છે, એ રીતે વિશિષ્ટ શ્રદ્ધાની અભિવૃદ્ધિ કરનાર હેાવાથી હેતુવિચય ધર્મધ્યાન કર્તવ્ય છે. શ્રી નવકાર મંત્ર પણ કષ, છેદ, તાપની પરીક્ષાથી શુદ્ધ હાવાથી તેનુ' ધ્યાન હેતુવિચય ધર્મધ્યાનના એક પ્રકાર બને છે.
5
卐
卐
દીર્ઘકાળ સુધી તપથી તપ્યા, ચારિત્ર પાળ્યું અને ઘણાં શાસ્ત્રો ભણ્યા પણ જે નવકાર
પ્રત્યે પ્રીતિ ન થઇ, તેનું શરણુ ન કર્યું તા તે તે સ નિષ્ફળ ગયું.
卐
5
卐
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવમંગલ શ્રી નવકાર
"
?
મન્યતે–સાધ્યતે તિમનેનેતિ મક઼મ્ ' અર્થાત્ જેનાથી
હિત સધાય છે તે મગલ, અથવા હિત ધર્મથી જ સધાય
છે, તેથી હિતસાધક ધર્મને જે લાવે તે મંગલ. કહ્યું છે કે
'
માં-ધર્મ જાણીતિ મામ્ ” અહીં મગ એટલે ધર્મ, તેને લાવે તે મગલ. એવા બીજો અર્થ પણ મંગલના થાય છે, અથવા ધર્મની પ્રાપ્તિ અધર્મના નાશથી થાય છે, સર્વ અધર્મોનું મૂળ કારણ વિષય, કષાયા અને તેના લ સ્વરૂપ ચાર ગતિમાં પરિભ્રમણુરૂપ સંસાર છે, તેથી સંસાર પરિભ્રમણના ક્ષય કરે તે મંગલ' એવા ત્રીજો અર્થ પણ મગલના થાય છે. કહ્યું છે કે માં મવાત્—સંસારાત્ જ્ઞાતિ-અપનચીતિ મામ્ અર્થાત્ ‘માં’=મને સંસારથી ગાલે-પાર ઉતારે, મારા સંસારને દૂર કરે તે મગલ.
એ રીતે મોંગલ એટલે હિતનું સાધન, મંગલ એટલે ધર્મનું ઉપાદાન અને મંગલ એટલે અધર્મના મૂલભૂત સંસાર પરિભ્રમણનું જ મૂલેાચ્છેદન. સુખસાધક અને દુઃખનાશક પદાર્થને મંગલરૂપ માનવાની રૂઢિ સંસારમાં પ્રસિદ્ધ છે, પરંપરાએ પણ દુ:ખાચ્છેદક અને સુખપ્રાપક પદાર્થો મગલરૂપ મનાય છે, તથા જેમાં કષ્ટ નિવારણનું કે સુખ આપવાનું (નિશ્ચિત નહિ પણ સંદિગ્ધ) સામર્થ્ય હોય તે પદાર્થો પણ મંગલરૂપ ગણાય છે. જેમ કે દધિ, દૂર્વા, અક્ષત, શ્રીફળ, પૂર્ણકળશ અને સ્વસ્તિકાર્દિક પદાર્થી.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
--
હર
[પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર એ રીતે સુખના નિશ્ચિત કે સંદિગ્ધ સાધનભૂત સર્વ કઈ વસ્તુઓ જગતમાં મંગલરૂપ ગણાય છે. અહિંસા, સંયમ અને પરૂપ ધર્મો તથા સ્વાધ્યાય, ધ્યાન અને જ્ઞાનાદિ ગુણે, એ દુઃખધ્વંસ અને સુખસિદ્ધિનાં નિશ્ચિત સાધન છે, તેથી તે ભાવમંગલ ગણાય છે, દધિ, દૂર્વા, અક્ષત, શ્રીફળ, પૂર્ણકળશ અને સ્વસ્તિકાદિ સંદિગ્ધ સાધને છે તેથી તે સર્વ દ્રવ્યમંગલ ગણાય છે, દ્રવ્યમંગલે જેમ સુખનાં સંદિગ્ધ સાધને છે, તેમ તે અપૂર્ણ સુખને આપનારાં પણ છે. ભાવમંગલે એ સુખનાં નિશ્ચિત સાધને છે અને તેનું સેવન કરનારને તે સંપૂર્ણ અને અવિનાશી સુખને આપે છે, તેથી દ્રવ્યમંગલ કરતાં ભાવમંગલનું મૂલ્ય ઘણું વધારે છે. - જૈનશાસ્ત્રોમાં અનેક પ્રકારનાં ભાવમંગલ છે, તે સર્વમાં શ્રી પંચ પરમેષ્ઠિ નમસ્કારને પ્રધાન મંગળ કહેલું છે તેનાં મુખ્ય બે કારણે છે, એક તે પંચ પરમેષ્ટિ નમસ્કાર એ સ્વયં ગુણસ્વરૂપ છે અને બીજું ગુણેના બહુમાન સ્વરૂપ છે. અહિંસા, સંયમ અને તપ, તથા સ્વાધ્યાય, ધ્યાન અને જ્ઞાન, વિગેરે સ્વયં ગુણસ્વરૂપ છે પણ ગુણેના બહુમાન સ્વરૂપ નથી. વળી શ્રી પંચ પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર એ સર્વ સત્ર ગુણેમાં શિરેમણિભૂત વિનય ગુણના પાલન સ્વરૂપ છે, મોક્ષનું મૂળ વિનય છે, વિનય વિના જ્ઞાન નથી, જ્ઞાન વિના દર્શન નથી, દર્શન વિના ચારિત્ર નથી અને ચારિત્ર વિના મોક્ષ નથી. બીજી રીતે મેક્ષને માટે ચારિત્રની જરૂર છે, ચારિત્ર માટે શ્રદ્ધાની જરૂર છે, શ્રદ્ધા માટે જ્ઞાનની જરૂર છે અને જ્ઞાન માટે વિનયની જરૂર છે. આ વિનય સ્વરૂપ શ્રી નમસ્કાર છે.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ
છે.
ભાવમંગલ શ્રી નવકાર]
૭૩ ગ્યને વિનય તે સવિનય છે. શ્રી પંચ પરમેષ્ઠિ નમસ્કારમાં તાવિક ગુણોને ધારણ કરવાવાળી (વિનયને પાત્ર એવી ત્રિકાલ અને ત્રિલકવતિ) સર્વ વ્યક્તિઓને નમસ્કાર કરવામાં આવે છે.
પંચ પરમેષ્ટિ નમસ્કારમાં નમસ્કારને યોગ્ય વ્યક્તિઓ સર્વ પ્રધાન હોવાથી તેમને નમસ્કાર એ સર્વ વિનમાંપ્રધાનવિનયસ્વરૂપ બની જાય છે. પ્રધાનવિનયગુણના પાલનથી પ્રધાન (યથાર્થ) જ્ઞાન, પ્રધાન (તાવિક) દર્શન– (શ્રદ્ધા), પ્રધાન (શ્રેષ્ઠ) ચારિત્ર અને પ્રધાન (અવ્યાબાધ) સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. પરમેષ્ઠિઓને નમસ્કારસ્વરૂપ પ્રધાનવિનયગુણના પાલન વિનાનું જ્ઞાન, ધ્યાન કે સંયમ, એ સર્વ પ્રધાન–મેક્ષ સુખને આપવાને સમર્થ થઈ શકતાં નથી.
શ્રી પંચ પરમેષ્ટિ નમસ્કાર એ જેમ પ્રધાન વિનય ગુણના પાલન સ્વરૂપ છે, તેમ ગુણેના બહુમાન સ્વરૂપ પણ છે. ગુણબહુમાન એ ચિત્તને અચિંત્ય શક્તિ યુક્ત ધર્મ છે. ગુણ બહુમાનના-આશયવાળું ચિત્ત શેડા જ સમયમાં સર્વ પ્રકારની અશુદ્ધિઓ અને અહંકારાદિ દોથી રહિત બની જાય છે.
કાચી માટીના ઘડામાં ભરેલું પાણી જેમ પ્રતિક્ષણ ઘટને નાશ કરનારું થાય છે, તેમ ચિત્તરૂપી કુંભમાં રહેલું ગુણબહુમાન રૂપી જળ ચિત્તના દેષોને અને મલિનતાને પ્રતિક્ષણ ક્ષય કરનારું થાય છે. ગુણબહુમાનને ધારણ કરનાર માનસિક ભાવ જેમ અચિત્ય પ્રભાવ સંપન્ન છે
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર
તેમ ગુણ બહુમાનને વ્યક્ત કરનારી વાચિક અને કાયિક ચેષ્ટાઓ પણ પ્રભાવસંપન્ન બની જાય છે. શ્રી પ`ચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારમાં એ ત્રણે વસ્તુઓ રહેલી છે. મનથી નમવાને ભાવ, વચનથી નમવાના શબ્દ, અને કાયાથી નમવાની ક્રિયા, એ રીતે જ્ઞાન, શબ્દ અને ક્રિયા રૂપ વિવિધ ક્રિયાથી યુક્ત શ્રીપ ચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર પાપધ્વંસ અને કર્મ ક્ષયના અનન્ય કારણ રૂપ બની જાય છે, તેથી તે સર્વોત્કૃષ્ટ (ભાવ) મંગળ સ્વરૂપ છે અને તેથી જ શ્રી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કારનીચૂલિકામાં ક્રમાવ્યું છે કે—
'
एष पञ्चनमस्कारः, सर्वपापप्रणाशनः ।
मङ्गलानां च सर्वेषाम्, मुख्यं भवति मङ्गलम् ||१||”
અથ–પાંચે પરમેષ્ઠિને કરેલા આ નમસ્કાર સર્વ
પાપાના પ્રકર્ષે કરીને નાશ કરનારે છે તથા સર્વ મગલેામાં પ્રથમ–પ્રધાન–સર્વોત્કૃષ્ટમંગલ સ્વરૂપ છે. ૧.
卐
5
卐
C
શ્રી નવકારના પ્રભાવથી ચારા રક્ષક બને છે.
ગ્રહો અનુગ્રહ કરે છે અને અપશુકના શુભજીહ્નરૂપ બની જાય છે.
卐
卐
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવકારનું આહ્વાન–શ્વેષણ
" ताव न जायइ चित्तेण, चिंतियं पत्थियं च वायाए । कारण समाढतं, जाव न सरिओ नमुक्कारो ॥१॥"
અર્થાત્ શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મહામંત્રને જ્યાં સુધી મર્યો નથી, ત્યાં સુધી જ ચિત્તથી ચિંતવેલું, વચનથી પ્રાર્થેલું અને-કાયાથી આરંભેલું કાર્ય થતું નથી. (૧)
ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યની–જેમ નવકાર એ શાશ્વત છે, શ્રી તીર્થકરોની ધર્મ દેશનાની જેમ એના ઉપકાર અનંતા છે. જગતમાં કોઈપણ એવું પાપ નથી કે જેને પ્રતિકાર નવકારના આશ્રયથી અશક્ય હોય. નવકારના અક્ષરે કેવળ અક્ષર જ નથી, કિન્તુ સાક્ષાત્ અક્ષરમયી દેવતાઓ-તિઃપુજે છે. એને આશ્રય લેનાર, એનું વિધિપૂર્વક શ્રવણ કે મરણ કરનાર સર્વદા સુરક્ષિત છે.
નવકારની એ પ્રતિજ્ઞા છે કે–મારે આશ્રય લેનાર કઈ પણ હોય, તેનાં સર્વ પાપને મારે સમૂલ નાશ કરે. આ પ્રતિજ્ઞાને બેટી પાડનાર આજ સુધી કેઈ નીકળ્યું નથી. એને ખોટી પાડવાનો પ્રયાસ કરનાર પોતે જ પેટે પડે છે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
[પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર
નવકારની બીજી પ્રતિજ્ઞા એ છે કે-મારે આશ્રય લેનારને આશ્રય સર્વ કેઈને લેવો પડે છે. દુનિયામાં જેટલા શુભ અને શ્રેષ્ઠ સજીવ કે નિજીવ પદાર્થો છે, તે સઘળા નવકારના દાસ છે. નવકારની આ બીજી પ્રતિજ્ઞા છે અને તે ટંકશાળી છે. એની સત્યતાની કસોટી કરવા માટે નવકારનું સમગ્ર વિશ્વને આમંત્રણ છે. વિશ્વની સામે નવકારનું આ આહવાન છે- જાહેર ઉદ્ઘાષણ છે કે–ઉઠે ! જાગો ! અને શ્રી નવકારના આ આહાનનો હર્ષ પૂર્વક સ્વીકાર કરે! તેને સ્વીકાર કરવા માટે શ્રી નવકારનું સર્વ કેઈને પ્રેમ ભર્યું આમંત્રણ છે.
goenenang
ODDELDEDENDacDeDencarDeDeng છેત્રણ ભુવનમાં રહેલા વિવેકી સુરે, અસુરે, વિદ્યાધરે તથા મનુષ્ય, સુતા-જાગતાં, બેસતાં–ઉઠતાં કે હરતાં-ફરતાં શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રને યાદ કરે છે.
15
5
5
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય અને નવકાર
મદિરા, વિષય, કષાય, નિદ્રા અને કુથલી, એ પાંચ પ્રકારના પ્રમાદ જેમ આત્માનુ અધઃપતન કરી સંસાર– સાગરમાં લાવે છે, તેમ વાચના, પૃચ્છના, પરાવર્તના, અનુપ્રેક્ષા અને ધર્મ કથા, એ પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાય આત્માને સંસારસાગરથી પાર ઉતારી મુક્તિના અવ્યાબાધ સુખમાં ઝીલાવે છે, આ છે સ્વાધ્યાયનું વિશદ સ્વરૂપ. સૌથી સહેલામાં સહેલા અલ્પજ્ઞ પણ કરી શકે એવા અને અવસરે દ્વાદશાંગીનુ પણ સ્થાન લે તેવા સ્વાધ્યાય શ્રી નવકારને છે, એ વસ્તુને આ લેખમાં સક્ષેપથી પણ સ્પષ્ટ કરવા પ્રયત્ન કર્યો છે.
.
શ્રી જિનશાસનમાં સ્વાધ્યાયને માક્ષનુ’પરમ અંગ કહ્યું છે. પ્રત્યુપેક્ષણા, પ્રમાર્જના, ભિક્ષાચર્યા, વૈયાવૃત્ત્વ, આદિ સંયમના અસંખ્ય વ્યાપારામાંથી કાઇપણ ચેાગમાં વતા જીવ પ્રત સમય અસંખ્ય ભવાનાં કર્મોને ખપાવે છે, તા પણ સ્વાધ્યાય ચૈાગમાં વતા જીવ સ્થિતિ અને રસ વડે કર્માને વિશેષે કરીને ખપાવે છે.
કર્મક્ષયના મુખ્ય હેતુએ બે છે. મન, વચન અને કાયાના
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
[પરમેષ્ઠિ—નમસ્કાર
અશુભ વ્યાપારેશને નિગ્રહ અને તે ત્રણેનું શુભ વ્યાપારામાં પ્રવર્તન. આ બન્ને હેતુઓ સ્વાધ્યાયયેાગમાં જે રીતે સિદ્ધ થાય છે તે રીતે પ્રાયઃ અન્ય વ્યાપાર વખતે સિદ્ધ થઈ શકતા નથી. આ વાત કેવળ આગમથી જ નહીં પરંતુ યુક્તિ અને અનુભવથી પણ સિદ્ધ છે.
શ્રી જિનમતમાં સ્વાધ્યાય પાંચ પ્રકારના કહ્યો છેવાચના, પૃચ્છના, પરાવના, અનુપ્રેક્ષા અને ધર્મ કથા. ગુરૂ પાસે સૂત્ર-અર્થ ગ્રહણ કરવાં તે વાચના, સ ંદેહ નિવારણ માટે પૂછવું તે પૃચ્છના, અસદિગ્ધ સૂત્રાની પુનઃ પુનઃ પરિવર્તીના (પઠન) તે પરાવર્તના, પુનઃ પુનઃ વિચારણા તે અનુપ્રેક્ષા અને અનુગ્રહ બુદ્ધિથી યેાગ્યની આગળ કથન કરવું તે ધર્મકથા. આ પાંચે પ્રકારના સ્વાધ્યાય મન-વચન કાયાના અશુભ વ્યાપારેશને નિરોધ કરાવી શુભમાં એકાગ્રતાપૂર્વક પ્રવર્તન કરાવે છે, તેથી કક્ષયના અસાધારણ હેતુ ખની પરંપરાએ પરમપદની પ્રાપ્તિ કરાવે છે. શાસ્ત્રો કહે છે કે આદર પૂર્વક સ્વાધ્યાયની લીનતા એ યાવત્ સર્વજ્ઞપદ અને તીથંકરપણાની પ્રાપ્તિના પણ હેતુ અને છે. પાંચે પ્રકારના સ્વાધ્યાય પદાર્થોના પરમાથ ને જણાવનારા છે અને ક્ષણે ક્ષણે સતિના મૂળરૂપ પરમ વૈરાગ્યના હેતુ બને છે.
આ સ્વાધ્યાય ઉત્કૃષ્ટતયા ચૌદ પૂર્વ ધરાને હાય છે, મહાપ્રાણ ધ્યાનાદિના સામર્થ્યથી અંતર્મુહૂત્ત કાલમાં તેઓ ચૌદ પૂર્વાનું અને મારે અગાનુ` પરાવર્તન કરે છે. દશ પૂર્વધરાને દશ પૂર્વીના સ્વાધ્યાય હાય છે, નવ પૂર્વધરાને નવ પૂર્વાના
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય અને નવકા]
અથવા ૨
અને એ રીતે ઘટતાં ઘટતાં જેને બીજું કાંઈ પણ આવડતું ન હોય તેને પણ પંચ પરમેષ્ટિ નમસ્કારને સ્વાધ્યાય હાય છે. કારણ કે આ પંચ પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર દ્વાદશાંગને અર્થ છે, તેથી તે અતિમહાન છે.
શ્રી પંચ પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર દ્વાદશાંગનો અર્થ હેવાનાં ત્રણ કારણો છે. (૧) દ્વાદશાંગના સ્થાને તેને ઉપયોગ થાય છે, (૨) પરિણામની વિશુદ્ધિનું કારણ છે અને તેનાથી (૩) જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્રનું પણ આરાધના થાય છે.
શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે ઘરમાં આગ લાગે ત્યારે લોક જેમ કણ-કપાસાદિ અન્ય વસ્તુને છેડીને એકાદ મહામૂલા કિંમતી રત્નને ગ્રહણ કરે છે, અથવા રણસંગ્રામને વિષે સુભટ બીજો ઉપાય ન હોય ત્યારે તલવાર–ભાલા વગેરે શાને છોડીને એક અમેઘ બાણ કે શક્તિ આદિ શસ્ત્રને ગ્રહણ કરે છે, તેવી રીતે મરણ કાળ ઉપસ્થિત થાય ત્યારે પૂર્વધરે પણ જ્યારે અન્ય શ્રુત યાદ રાખવા અસમર્થ થાય, ત્યારે દ્વાદશાંગને છોડીને શ્રી અરિહંત આદિના નમસ્કારને જ યાદ કરે છે, તેથી આ નમસ્કાર દ્વાદશાંગને અર્થ છે તે સાબિત થાય છે.
અથવા સઘળું દ્વાદશાંગ પણ પરિણામની વિશુદ્ધિ માટે જ ભણાય છે, પરમ પુરૂષ પરમેષ્ઠિઓને નમસ્કાર કરવા દ્વારા પણ તે જ અર્થ સિદ્ધ થાય છે, તેથી તે દ્વાદશાંગાર્થ છે.
અથવા જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર એ જ દ્વાદશાંગાથે છે, તે ગુણે શ્રી અરિહંતાદિ પાંચની અંદર રહેલા છે, પણ બીજામાં
ઉપાય ન ટ
શોને
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
[પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર નથી, શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર દ્વારા તે ત્રણની જ સાધના થાય છે, તેથી પણ તે દ્વાદશાંગાથે છે.
એ રીતે દ્વાદશાંગના સાથ અર્થને સાધક હેવાથી અને મરણકાળે પણ સુખ પૂર્વક સ્મરણીય હોવાથી એક અપેક્ષાએ આ નમસ્કારનું માહાભ્ય દ્વાદશાંગથી પણ વધી જાય છે.
શાસ્ત્રકારોએ નામાદિ મંગળમાં આ નમસ્કારને પ્રથમ મંગળ કહ્યું છે અને વ્યાધિ, તસ્કર, અગ્નિ, આદિના સર્વ ભયને દૂર કરનાર બતાવ્યું છે. કહ્યું છે કે – " हरइ दुक्खं कुणइ मुहं, जणइ जसं सोसए भवसमुदं । इहलोयपारलोइय-सुहाण मूलं नमोकारो ॥१॥"
અર્થાત્ આ નવકાર દુઃખને હરે છે, સુખને કરે છે, યશને ઉત્પન્ન કરે છે, ભવસમુદ્રને શેષે છે, તથા આ લોક અને પરલોકના સુખનું મૂળ છે.
| * | કરવા કયા વરરાજાનારી ધરાવતી
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર એ સર્વશ્રેમાં પરમ શ્રેય: છે, સર્વમંગલોમાં પરમ મંગળ છે, સર્વપૂજ્યમાં પરમ પૂજ્ય છે અને સર્વ ; ફળમાં શ્રેષ્ઠ–પરમફળ સ્વરૂપ છે. જ કધાકawaawaaniest Maa
ક
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમસ્કાર મહામંત્રના ઉપકાર. (૧)
“ “ મળ્યો વિળાતો, યાને વિળવવા સહાયત્ત । પંચવિનમોરા, નિદિ હેરૢિ ॥।”
[ આવશ્યક નિયુક્તિ ગાથા. ર૯૪૪] અ:-મા, અવિપ્રાશ, આચાર, વિનય અને સહાય, એ પાંચ હેતુઓ વડે હું પાંચ પ્રકારના નમસ્કાર કરૂં છું. (૧)
,
નિયુક્તિકાર શ્રુતકેવળીભગવંત શ્રી ભદ્રમાડ્રુસ્વા– મિજી આવશ્યકનિયુક્તિની ઉપરાક્ત ગાથામાં શ્રી ૫ંચપરમેષ્ઠિ ભગવાને પાંચ કારણેા વડે નમસ્કાર કરવાનું ફરમાવે છે, તેમાં પ્રથમ પરમેષ્ઠિને નમસ્કારનું કારણુ ‘મા' છે. એ વિષયમાં ટીકાકાર મહિષ ક્રમાવે છે કે પાંચ પરમેષ્ઠિએમાં પ્રથમ પરમેષ્ઠિ શ્રી અરિહંત ભગવતા સૌથી પ્રથમ નમસ્કારને લાયક છે, તેમાં કારણ મેાક્ષમા” છે. અર્થાત્ સમ્યગ્દર્શન આદિમાક્ષમા તેઓએ બતાવેલે છે અને તે માગે ચાલવાથી ભવ્ય જીવાને મુક્તિ મળે છે. એ રીતે ભવ્ય જીવાને મુક્તિની સાધનામાં સાક્ષાત્ હેતુ મેાક્ષમા જ છે
}
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
[પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર અને તે માર્ગને સૌથી પ્રથમ દર્શાવનારા અરિહંત ભગવંતે છે, તેથી અરિહંત ભગવંતે પણ પરંપરાએ મેક્ષના હેતુ હેવાથી પૂજ્ય છે.
પરંપરાએ મોક્ષમાર્ગના ઉપકારી તરીકે જેમ અરિહંત ભગવતે છે, તેમ વસ્ત્ર, આહાર શય્યા, આસન, આદિ પણ સાધકને મેક્ષ માર્ગનાં સાધને છે, તેથી તે પણ પૂજાને પાત્ર કેમ નહિ? અને તેને આપનાર ગૃહસ્થ પણ ઉપકારી કે પૂજ્ય કેમ નહિ? એ પ્રશ્નને ઉત્તર આપ જોઈએ.
ભાગ્યકાર ભગવંત શ્રીજિનભદ્રગણિક્ષમાશ્રમણ અને ટીકાકાર મહર્ષિ મલધારી શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી તે પ્રશ્નને ઉત્તર આપતાં શ્રી વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં મૂળ ગાથા ર૯૪૮ તથા તેની ટીકામાં ફરમાવે છે કે –
પ્રાણત્રત, રાતિય ૨ નાજારું मग्गो तदायारो, सयं च मग्गो त्ति ते पुज्जा ॥१॥"
અથ–પરંપરાએ જ્ઞાનાદિ રત્નત્રયરૂપ મોક્ષમાર્ગમાં ઉપાગી કેવળ વસાદિ, કે તેને આપનાર ગૃહસ્થાદિ જ ઉપકારી છે એમ નહિ, એક યા બીજા પ્રકારે ત્રણે જગત ઉપકારી છે. પરંતુ તે બધાં દૂર દૂરનાં કારણ છે, એટલું જ નહિ પણ તે અનેકાંતિક એટલે કારણ બને કે ન બને એવાં છે. સૌથી નજીકનું અને અવશ્ય ફળ આપનારું કારણ તે રત્નત્રય જ છે, તેને આપનારા અરિહંતે છે, તેથી તે માર્ગ અને તેને આપનારા અરિહંતભગવંતો ખરેખરા ઉપકારી અને પૂજ્ય છે. વસ્ત્રાદિ સાધનો અને ગૃહસ્થાદિ તે અરિહંત
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રના ઉપકાર]
૩
ભગવતાથી પ્રાપ્ત થયેલા જ્ઞાના િરત્નત્રયને સંભવિત ઉપકાર કરનારા છે, તેથી પૂજ્યત્વની કક્ષામાં આવતા નથી. એટલું જ નહિ, પરંતુ એથી પૂજ્ય વસ્તુઓની ઈયત્તા (મર્યાદા) ન રહેવાથી અનવસ્થા દોષ પણ પ્રાપ્ત થાય છે. તે ઉપરાંત વિશેષ કારણુ તે તે છે કે અરિહ'ત ભગવ તા કેવળ માર્ગ દર્શાવનાર જ નહિ, સ્વયં મારૂપ પણ છે, અરિહંતાના દર્શન માત્રથી પણ ભવ્યજંતુઓને મેાક્ષમાગની પ્રાપ્તિ થાય છે. ઉપદેશથી જેમ અરિહ ંતામેાક્ષમાગ ને આપનારા થાય છે, તેમ ઉપદેશ સિવાય તેમનાં દર્શન, પૂજન, સ્તવન અને ધ્યાનાદિથી પણ મેાક્ષ અને મેાક્ષસાની પ્રાપ્તિ કરાવનારા થાય છે, એ અરિહંત ભગવંતાની વિશેષતા છે. કહ્યુ છે કે—
“ નામાવ્રુતિદ્રન્થમાવૈ:, પુનતલિનનમ્ । क्षेत्रे काले च सर्वस्मिन्नर्हतः समुपास्महे ||१|| " અનામ વર્ડ, આકૃતિ વડે, દ્રવ્ય વડે અને ભાવ વડે ત્રણે જગતને પવિત્ર કરનારા સર્વ ક્ષેત્રના અને સ કાળના શ્રી અરિહતાની અમે ઉપાસના કરીએ છીએ. (૧)
અરિહંત ભગવંતા ઉપદેશ વડે જ મેાક્ષના અને તેના માના દાતાર છે' એવા એકાંત નિયમ જૈન શાસનમાં નથી. ઉપદેશ વડે, આજ્ઞાપાલન વડે, જેમ અરિહંત ભગવતા મેાક્ષ અને તેના માર્ગની પ્રાપ્તિના હેતુભૂત છે, તેમ તેમના નામ સ્મરણાદિ, કે આકૃતિના દનાદિ વડે પણ ક્લિષ્ટ કર્મના ક્ષય કરાવી મેાક્ષની અને તેના માની પ્રાપ્તિના
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
[પરમેષ્ટિ-નમસ્કાર
હેતુભૂત બને છે. અરિહંતભગવંતાનું નામ અને રૂપ જેમ કર્મના ક્ષયાપશમ કરાવનાર અને માર્ગ પમાડનાર છે તેમ, તેમનાં દ્રવ્ય અને ભાવ પણ અંતરાયાદિ કર્મોને હઠાવનાર અને જ્ઞાનાદિ ગુણાને પ્રગટાવનાર થાય છે. અહીં દ્રવ્ય એટલે તેઓની પૂર્વોત્તર અવસ્થાએ, તેનું શ્રવણ, મનન, ચિન્તન. ભાવ એટલે સમવસરણુસ્થ ધર્મોપદેશ વખતની ચતુર્મુ ખ અવસ્થા, તેનું ધ્યાન, નમન, પૂજન વગેરે સમજવું, અરિહંત ભગવતાની એવી એક પણ અવસ્થા નથી કે જેનું ધ્યાન, ચિન્તન કે મનન આદિ ભવ્યજીવાને મેાક્ષની, મેાક્ષમાર્ગની કે માધિબીજની પ્રાપ્તિના હેતુ ન બને. એમ માર્ગપ્રાપ્તિનું અસાધારણ કારણ હાવાથી અને સ્વયં પણ માર્ગ સ્વરૂપ હાવાથી અરિહંત ભગવતા ઉપકારી છે, પૂજ્ય છે અને તે કારણે મેાક્ષના અથી જીવાને નમસ્કરણીય છે. કહ્યું છે કે~ • તાહરૂં ધ્યાન જે સમકિત રૂપ,
તેહી જ જ્ઞાનને ચારિત્ર તેહ જ છે જી. તેહથી જાયે સઘળાં હા પાપ,
ધ્યાતા રે ધ્યેય સ્વરૂપ હાવે પછે જી, [પૂ. ઉપાધ્યાય શ્રી યશેાવિજયજી મહારાજ 卐
卐
卐
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫
મહામંત્રને ઉપકાર]
નમસ્કાર મહામંત્રનો ઉપકાર-(૨)
અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ, એ પાંચ પરમેષ્ઠિઓને કરવામાં આવતે નમસ્કાર એ મંગળને હેતુ બને છે, પણ ક્યારે ? એને ખ્યાલ ન હોય તે રોજ અનેકવાર નમસ્કાર કરવા કે ગણવા છતાં અધ્યવસાયોની વિશુદ્ધિ ન થાય અને તે ભાવમંગળને હેતુ ન બને, એમ પણ બનવા જોગ છે. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે –
“કળિધામાં જર્મ, અને તીવ્રવિપાવવત્ !”
અર્થાત્ પ્રણિધાન એટલે ચિત્તની એકાગ્રતા, તે વડે કરાયેલું કર્મ તીવ્રવિપાક એટલે ઉત્કટ ફળને આપનારું થાય છે. એથી વિપરીત એકાગ્રતા કે તન્મયતાથી રહિત કરાતું એવું જ કમ મંદવિપાકવાળું, અથવા શૂન્ય ફળવાળું પણ થાય છે. ' આથી સમજાશે કે કર્મનું જેટલું મહત્વ છે, તેટલું જ બલકે તેથી પણ અધિક મહત્ત્વ તેની પાછળ રહેલી એકાગ્રતાનું છે. પણ આ એકાગ્રતા લાવવી શી રીતે ?
કેવળ ઈચ્છામાત્રથી કાર્યસિદ્ધિ થતી નથી, અથવા એકાગ્રતા એ જરૂરી છે એટલું સમજવા માત્રથી પણ એકાગ્રતા આવતી નથી. એકાગ્રતા લાવવા માટે રસ (Interest) જોઈએ અને રસ તેમાં જ આવી શકે કે જેમાં આપણે કાંઈ સ્વાર્થ સરતો હોય.
અરિહંતના નમસ્કાર વડે આપણે કઈ સ્વાર્થ સરતે દેખાય, તે જ તેમાં રસ આવી શકે છે. એ સ્વાર્થ શું છે ? તેને શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામિજી નમસ્કારનિર્યુક્તિની એક ગાથા વડે સ્પષ્ટ કરી આપે છે, ઉપર તે આપણે જોઈ આવ્યા.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
[પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર તેમાં કહ્યું છે કે આરિહંતભગવંતને નમસ્કાર કરવા વડે હું માર્ગ ' ને ચાહું છું. સિદ્ધભગવંતના નમસ્કાર વડે હું “અવિપ્રણાશને ચાહું છું. આચાર્ય ભગવંતના નમસ્કાર વડે “આચાર” ને ચાહું છું. ઉપાધ્યાય ભગવંતના નમસ્કાર વડે હું ‘વિનયને ચાહું છું અને સાધુ ભગવંતને નમસ્કાર કરવા વડે હું “સહાયને ઈચ્છું છું.
માર્ગ, અવિપ્રણાશ, આચાર, વિનય અને સહાય, એ પાંચ વસ્તુઓ મુખ્યપણે પરમેષ્ટિને નમસ્કાર કરવા વડે મને પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, બીજા કેઈ પણ ઉપાયથી તે પ્રાપ્ત થઈ શકે તેમ નથી જ, તેથી હું એ પાંચને જ નમસ્કાર કરું છું.” આ પૂ. આ. શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામિજીને દઢ સંકલ્પ છે. તેથી તેઓ કહે છે કે પંવિદનમો, રેમિ ફ્રિ હિં” અર્થાત એ પાંચ હેતુઓથી હું પાંચ પ્રકારને નમસ્કાર કરું છું.
“મા” હેતુને વિચાર આપણે ઉપર કરી આવ્યા છીએ. બીજા “અવિપ્રણાશ” હેતુને વિચાર હવે કરવાને છે.
સિદ્ધ ભગવંતેને નમસ્કાર કરતી વખતે એકાગ્રતા લાવવામાં મુખ્ય હેતુ સિદ્ધ ભગવતેની “અવિનાશિતા ને ખ્યાલ છે. એ અવિનાશિતાને વિચાર એમ સૂચવે છે કેઅરિહંત પદવીને અંત છે, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ અવસ્થાઓને પણ અંત છે, માત્ર એકજ સિદ્ધ અવસ્થા જ એવી છે કે જેના ઉપર કાળની ફાળ નથી. દેવ, દેવેન્દ્ર, ચકવર્તી, કે અહમિન્દ્રનાં પદેને અને સુખેને અંત છે, કિન્તુ સિદ્ધ ભગવંતના સુખને અંત નથી. સાદિ
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રના ઉપકાર]
૮૭
અનંતકાળ સુધી અવ્યાબાધ પણે કઈ પણ સુખને ઉપલેાગ થઈ શકે તે તે એક સિદ્ધનાં સુખને જ થઈ શકે તેમ છે. પૂજ્ય ઉપાધ્યાય ભગવત શ્રીયશેાવિજયજી મહારાજ આઠમી યાગષ્ટિના વર્ણનમાં ક્રમાવે છે કે—
• સવ શત્રુક્ષય, સર્વ વ્યાધિલય, પૂરણ સર્વ સમીહાજી;
સ અ ાગે સુખ તેહથી, અનંતગુણ નિરીહાજી’ (૧) શત્રુઓના ક્ષય થવાથી, સર્વ વ્યાધિને
સ
અર્થાત્ સ વિલય થવાથી, ઇચ્છાઓ પૂર્ણ થવાથી અને સવ પદાર્થોના સંચાગ થવાથી સંસારી જીવને જે સુખ થાય તેથી અનંતગુણ સુખ એક સિદ્ધ ભગવંતને હેાય છે અને તેના કદી અંત આવતા નથી.
સુખની આ સ્થિતિ સિદ્ધ ભગવંત સિવાય બીજા કોઈને પ્રાપ્ત થતી નથી, તેથી તેવા અવિનાશી સુખના અર્થી આત્માને માટે સિદ્ધ ભગવંતનેા નમસ્કાર પરમ ઉપાદેય છે. અવિનાશીપણાના પ્રણિધાનથી સિદ્ધ ભગવંતને થતા નમસ્કાર તન્મયતાને લાવી આપે છે અને એ તન્મયતા નમસ્કારને ભાવનમસ્કાર બનાવે છે. આ ભાવનમસ્કાર એ જ પરમાર્થમંગળ છે.
પરમાર્થમંગળ એ વસ્તુતઃ આત્માના શુભઅધ્યવસાચેાને છોડીને બીજું કાંઈ જ નથી. અવિનાશી ગુણના પ્રણિધાન વડે સિદ્ધ ભગવાને કરેલા નમસ્કાર શુભ અધ્યવ
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
b
પરમેષ્ટિ–નમસ્કાર
સાયને જગાડનારા થાય છે તેથી તે ભાવમ ગળ છે. ભાવમ’ગળ એટલે નિશ્ચયથી મંગળ. મંગળનું કાર્ય અનિષ્ટનું નિવારણ અને ઈષ્ટના લાભ કરવાનુ છે, તે જેનાથી થાય કે ન થાય તે દ્રવ્યમંગળ અને જેનાથી અવશ્ય થાય તે ભાવમંગળ છે.
સભ્યષ્ટિને મન સમગ્ર સસાર એ અનિષ્ટ છે, એક મુક્તિનું સુખ એ ઈષ્ટ છે. તેની અવશ્ય સિદ્ધિ સિદ્ધભગવંતના નમસ્કારથી ત્યારે થાય કે જે તે પ્રણિધાનપૂર્વક કરવામાં આવે. એ પ્રણિધાનને લાવવા માટે નમસ્કારની કે બીજી કોઈ પણ ક્રિયાની પાછળ પ્રશસ્ત હેતુ જોઇએ, તેા જ પ્રણિધાન આવી શકે. તેથી શ્રુતકેવળી ભગવંત શ્રીભદ્રબાહુસ્વામિજી તે હેતુઓને જ અહી નમસ્કારની પાછળ પ્રધાન હેતુ તરીકે સ્થાન આપે છે.
અરિહંત નમસ્કારની પાછળ ‘માર્ગ' હેતુ પ્રધાન છે, તા સિદ્ધ નમસ્કારની પાછળ અવિનાશ' હેતુ પ્રધાન છે, એથી એ પણ સિદ્ધ થાય છે કે બીજા ગૌણ હેતુએ અનેક સભવે છે; જેમ જેમ તે હેતુઓનું પ્રણિધાન વધતું જાય છે, તેમ તેમ નમસ્કારની ભાવરૂપતા-પરમાથ મંગળમયતા વધતી જાય છે. ગૌણ હેતુએમાં અરિહંત ભગવંતના શબ્દ' અને સિદ્ધ ભગવંતનું ‘રૂપ’ કહી શકાય, અરિહંત ભગવતનું ‘ઔદાર્ય’ અને સિદ્ધ ભગવંતનું ‘દાક્ષિણ્ય' કહી શકાય, અરિર્હંત ભગવંતના ‘ઉપશમ’ અને સિદ્ધ ભગવતના સંવેગ' કહી શકાય, એ રીતે અરિહંતની મૈત્રી” અને સિદ્ધ ભગવંતનું ‘માધ્યસ્થ્ય,’ અરિહંત ભગવતની ‘અહિંસા’
•
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રને ઉપકાર] અને સિદ્ધ ભગવંતનું “સત્ય” વગેરે વગેરે પણ કહી શકાય. એ રીતે અનંત અનંત ગુણેમાંથી એકેક ગુણને જુદે જુદો લઈને તેના પ્રણિધાન પૂર્વક અરિહંત, સિદ્ધ, વગેરે પરમ પંચ પરમેષ્ઠિઓને નમસ્કાર કરવાને અભ્યાસ પાડવામાં આવે તે એકાગ્રતા વધી જાય, શાએ ફરમાવેલું તચિત્ત, તન્મન, તલ્લેશ્ય, તદધ્યવસાય, તત્તીત્રાધ્યવસાન, વગેરે વિશેષણોવાળું ચિત્ત બની જાય. સાથે જ કાચી માટીના કુંભમાં ભરેલા જળના દૃષ્ટાંતે અશુભ કર્મોને સમૂળ ક્ષય થઈ જાય અને સર્વ શુભ મંગળની પ્રાપ્તિ સુલભ બની જાય.
આ છે પંચ પરમેષ્ટિ ભગવંતના ભાવ નમસ્કારની પ્રાપ્તિને સરળમાં સરળ ઉપાય. સૌ કઈ ભવ્ય આત્માએ તેને આદર કરી પિતાનું સર્વોત્તમ કલ્યાણ સાધે.
#
F.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
[પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર
નમસ્કાર મહામંત્રનો ઉપકાર-(૩)
ઉપર આપણે જોઈ આવ્યા કે–પ્રણિધાનપૂર્વક કરાયેલું કર્મ ઉત્કટ ફળને આપનારું થાય છે, તે પ્રણિધાન એટલે ચિત્તની એકાગ્રતા. એકાગ્રતાને બીજે પર્યાય તન્મયતા છે. તન્મયતા કે એકાગ્રતા લાવવાનો ઉપાય કિયામાં રસ પેદા કરો તે છે અને રસ તે જ ક્રિયામાં ઉત્પન્ન થઈ શકે કે જે ક્રિયા કરવાથી કરનારને ઉત્તમ લાભની સંભાવના હોય.
પરમેષ્ઠિ નમસ્કારથી જીવને શું લાભ થાય છે, અથવા કઈ વસ્તુના લાભ માટે પરમેષ્ટિ નમસ્કાર કરવાનું છે? એ સંબંધી જ્ઞાન જેટલું સ્પષ્ટ, તેટલો નમસ્કારની ક્રિયામાં રસ અધિક પેદા થઈ શકે છે.
શ્રુતકેવલી ભગવંત શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામિજીના શબ્દોમાં આપણે જોઈ આવ્યા કે પ્રથમ પરમેષ્ઠિ શ્રી અરિહંત પરમાભાના નમસ્કારથી જીવને “માર્ગની પ્રાપ્તિ થાય છે, અથવા માર્ગ હેતુ માટે શ્રી અરિહંત પરમાત્માને નમસ્કાર કરે જોઈએ. આ “મા” એટલે ભાવમાર્ગ, અર્થાત્ રત્નત્રયસ્વરૂપ મોક્ષ માર્ગ જાણ. કહ્યું છે કે-સવિરીનશનિવાસ્ત્રિાળ મોક્ષમાર્ગઃ ” અર્થાત્ સમ્યગદર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર, એ રત્નત્રય જ મોક્ષમાર્ગ છે. અરિહંત નમસ્કાર વડે રત્નત્રયરૂપી મેક્ષ માર્ગની પ્રાપ્તિ થાય છે.
અરિહંત નમસ્કાર એ જ નિશ્ચયથી રત્નત્રય સ્વરૂપ મક્ષ માર્ગ છે. અરિહંત નમસ્કાર વખતે થતી અરિહંત પદની “ધારણા” સમ્યગ્રદર્શન ગુણની શુદ્ધિ કરે છે, અરિહંત પદનું ધ્યાન સમ્યકજ્ઞાનગુણની શુદ્ધિ કરે છે અને અરિહંત
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
મહામંત્રને ઉપકાર]
પદની “તન્મયતા સમ્યફચારિત્ર ગુણની શુદ્ધિ કરે છે. દર્શન ગુણ સમ્યક્ તત્ત્વરુચિરૂપ છે, જ્ઞાન ગુણ સમ્યતત્ત્વધરૂપ છે અને ચારિત્ર ગુણ સમ્યતત્ત્વપરિણતિરૂપ છે.
અરિહંતપદના નમસ્કાર વડે “ધારણા અરિહંતપદની બંધાય છે, “ધ્યાન” અરિહંતપદનું થાય છે અને “તન્મયતા અરિહંતપદની સધાય છે. પુનઃ પુનઃ નમસ્કાર વડે જેમ જેમ અરિહંત પદની ધારણા વધતી જાય છે, તેમ તેમ જીવને સમ્યફતત્ત્વપરિણતિરૂપ ચારિત્ર ગુણ પ્રગટ થતું જાય છે. અરિહંતને નમસ્કાર કરતી વખતે જ અરિહંતપદ સંબંધી ધારણા, ધ્યાન તથા તન્મયતા સધાય છે અને તેના પરિણામે થતી જીવનશુદ્ધિ તથા પુણ્યવૃદ્ધિ વડે ઉત્તરોત્તર રત્નત્રયસ્વરૂપ મેક્ષ માર્ગની પ્રાપ્તિ થતી જાય છે. આ બધું થવાની પાછળ હેતુ શુદ્ધપ્રણિધાન છે.
પ્રણિધાન કહે કે એકાગ્રતા કહે, તે થવાની પાછળ હેતુ “માર્ગનું લક્ષ્ય છે. સાધ્યના લક્ષ્યપૂર્વક થતી ક્રિયા કેવળ કિયા જ નથી, કિન્તુ રસપૂર્વકની ક્રિયા છે. કિયાની પાછળ રસ ભળવાથી તે ક્રિયા કેવળ કાયવાસિત કે વાગવાસિત ન રહેતાં મને વાસિત પણ બને છે. એ રીતે મન, વચન અને કાયા ત્રણેથી વાસિત થએલી નમસ્કારની ક્રિયાને જ શાસ્ત્રમાં “નમસ્કાર પદાર્થ કહ્યો છે. શ્રી નમસ્કાર નિર્યુક્તિમાં શ્રીમદ્દ ભદ્રબાહસ્વામિજી ફરમાવે છે કે – " मणसा गुणपरिणामो, वाया गुणभासणं च पंचण्डं । कारण संपणामो, एस पयत्थो नमुक्कारो ॥१॥"
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર ' અર્થ–મન વડે આત્માનું પંચ પરમેષ્ઠિના ગુણેમાં પરિણમન, વચન વડે તેમના ગુણેનું કીર્તન અને કાયા વડે સમ્યગ વિધિયુક્ત તેમને પ્રણામ, એ નમસ્કારને પદાર્થ છે. અર્થાત્ નમસ્કારપદને એ ખરે અર્થ છે.
સાચે નમસ્કાર થવા માટે કાયાથી પ્રણામ અને વાણીથી ગુણના ઉચ્ચારણની સાથે મનનું પરમેષ્ઠિના ગુણેમાં પરિણમન પણ આવશ્યક છે. એ પરિણમન પરમેષ્ટિ નમસ્કારની પાછળ રહેલા હેતુઓનું શુદ્ધ ચિતન કરવાથી થાય છે.
અરિહંત ભગવંતના નમસ્કારની પાછળ જેમ “માર્ગ હેતુ છે, તેમ સિદ્ધ ભગવંતના નમસ્કારની પાછળ “અવિનાશ એ હેતુ છે. સંસારની સર્વ વસ્તુઓ વિનાશી છે, એક સિદ્ધપદ જ અવિનાશી છે. અવિનાશી પદની સિદ્ધિ માટે થતે સિદ્ધ ભગવંતને નમસ્કાર એ હેતુપૂર્વકને નમસ્કાર છે, તેથી તે ભાવનમસ્કાર બને છે. કેઈ પણ ક્રિયાને ભાવક્રિયા બનાવવા માટે શાએ ચિત્તને આઠ પ્રકારનાં વિશેષસેથી વિશિષ્ટ બનાવવાનું ફરમાન કર્યું છે. તે વિશેષણને સમજવાથી આપણી કિયા ભાવક્રિયા છે કે કેમ ? તે સમજી શકાય છે. સાથે જ તે ભાવકિયા ન હોય તે તેને ભાવ ક્રિયા કેમ બનાવાય ? તેનું જ્ઞાન મળે છે. શ્રી અનુગદ્વારસૂત્રમાં ભાવક્રિયાનું લક્ષણ બતાવતાં ફરમાવ્યું છે કે –
Toi તને વા, સમી વા, સાવ વા, સાવિયા વા, तच्चित्ते, तम्मणे, तल्लेसे, तदज्झवसिए, तत्तिव्वज्झवसाणे, तट्ठोवउत्ते, तदप्पिअकरणे, तब्भावणाभाविए, अन्नत्थ कत्थइ मणं अकरेमाणे उभओकालं आवस्सयं करेइ ।'
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રના ઉપકાર]
અ-સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા, ઉભયકાળ આવશ્યકને કરે. કેવી રીતે ? તશ્ચિત્ત, તન્મન, તલેશ્યા, તદ્ અધ્યવસાય, તત્ તીવ્ર અધ્યવસાન, ત ્ અર્થાપયુક્ત, તદતિકરણ અને તદ્ ભાવનાથી ભાવિત થઈને અન્યત્ર ફાઈ પણ સ્થાને મનને કર્યા વિના કરે, એવી ક્રિયા ભાવક્રિયા છે અને એ રીતે થતું આવશ્યક એ ભાવ આવશ્યક છે.
૯૩
અહી સામાન્ય ઉપયેગને તચિત્ત કહે છે, વિશેષ ઉપયાગને તન્મન કહે છે, ઉપયાગની વિશુદ્ધિને તèશ્યા કહે છે, જેવા ભાવ તેવેા જ ભાવિતસ્વર જ્યારે અને ત્યારે વેશ્યાની વિશુદ્ધિ થઈ ગણાય છે. જેવા સ્વર તેવુંજ ધ્યાન અને ત્યારે ચિત્ત તદ્દધ્યવસિત અને તેવું જ તીવ્રઅધ્યવસાનવાળું બન્યું ગણાય છે. તદઅર્પિતકરણ, તક્ અર્થાપયુક્ત અને તદ્ભાવનાભાવિત, એ ચિત્તનાં ત્રણ વિશેષણે। ચિત્તની વધતી જતી એકાગ્રતાને સૂચવે છે, સર્વ કરણા એટલે મન, વચન અને કાયા, તથા કરણ, કરાવણ અને અનુમેદન, તે વડે યુક્ત ચિત્ત, અથ, ભાવા અને રહસ્યા માં ઉપયેગયુક્ત ચિત્ત અને એ ત્રણેની ભાવનાથી ભાવિત અંતઃકરણ અને ત્યારે આવશ્યકાદિ ક્રિયા ભાવક્રિયા કહેવાય છે. નમસ્કારની ક્રિયાને પણ ભાવક્રિયા મનાવવી હાય તા ચિત્ત અથવા અંતઃકરણને ઉપર્યુક્ત વિશેષણેાથી વિશિષ્ટ બનાવવું જોઇએ, અંતઃકરણ એ વિશેષણે થી વિશિષ્ટ ત્યારે જ મને કે જ્યારે નમસ્કારની ક્રિયા હેતુપુરઃસર મને, અર્થાત્ ક્રિયા પાછળના હેતુઓનું સ્પષ્ટ જ્ઞાન અને લક્ષ્ય હાય.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
[પરમેષ્ટિ નમસ્કાર શ્રીઅરિહંતના અને શ્રીસિદ્ધના નમસ્કારના હેતુઓનું જ્ઞાન થયા પછી શ્રી આચાર્યનમસ્કારની પાછળ રહેલા હેતુનું જ્ઞાન જરૂરી છે, તે હેતુ આચારપ્રધાન છે. આચાર્યનો આચાર પાંચ પ્રકારનો, અથવા છત્રીસ પ્રકારને, અથવા એકસેને આઠ પ્રકારનો છે. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ અને વીર્ય એ પાંચ આત્માના મુખ્ય ગુણો છે, તેને પ્રકટ કરવા માટેના પાંચ આચારે અનુક્રમે જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર, તપાચાર, અને વીર્યાચાર, એ નામથી ઓળખાય છે. તેમાં જ્ઞાનાચારના આઠ પ્રકારે છે, દર્શનાચારના આઠ પ્રકારે છે, ચારિત્રાચારના આઠ પ્રકારો છે અને તપાચારના બાર પ્રકારે છે, એ આચારના છત્રીસ પ્રકારે જાણવા. એ જ કુલ છત્રીસ પ્રકારના આચારોને ત્રણ પ્રકારના વીર્યાચાર વડે ગુણવાથી એકને આઠ પ્રકારના આચારે થાય છે, એનું વિસ્તૃત વિવેચન શ્રી આવશ્યક સૂત્ર અને તેની ટીકા વગેરેમાં આપેલું છે. એ સર્વ આચારના જ્ઞાનમાં અને પાલનમાં કુશળ હેય તે ત્રીજા પદે પ્રતિષ્ઠિત ભાવઆચાર્ય છે. ઉપાધ્યાયભગવંત અને સાધુભગવંત પણ આ સર્વ આચારથી પૂર્ણ હોય છે, પરંતુ તેઓ આચાર્ય ભગવંતની આજ્ઞા વડે પ્રેરાયેલા હોવાથી ગૌણ છે. પંચાચારના પાલક અને પ્રવર્તક મુખ્યતયા આચાર્ય ભગવંત જ કહેવાય છે, તથા આચાર્ય ભગવંતેના આ “આચાર ગુણનું પ્રણિધાન આચાર્ય નમસ્કારની પાછળ હોવું જોઈએ.
પાંચ વિષયથી મુંઝાયેલા વિશ્વમાં પાંચ પરમેષ્ટિએમાં રહેલા સર્વ શ્રેષ્ટ પાંચ વિષયોને અલગ પાડીને, તે તે
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રને ઉપકાર] વિષયોના પ્રણિધાનપૂર્વક પાંચ પરમેષ્ઠિઓને નમસ્કાર કરવામાં આવે તે પણ તે નમસ્કાર ભાવનમસ્કાર બની શકે છે. પાંચ વિષમાં મુખ્ય વિષય શબ્દ છે અને શબ્દમાં સર્વ શ્રેષ્ઠ– શબ્દ એક શ્રીઅરિહંતપરમાત્માનો છે. સમવસરણમાં બિરાજમાન થઈ અરિહંત ભગવંતે જ્યારે ધર્મદેશના આપે છે ત્યારે તેમને શબ્દ-અવનિ આષાઢી મેઘની ગજેનાથી પણ અધિક મધુર અને ગંભીર હોય છે, અથવા જાણે મંથન થતા સમુદ્રને જ ઇવનિ ન હોય તેમ પ્રભુના મુખમાંથી નીકળતા શબ્દને ધ્વનિ શ્રોતાઓના ચિત્તના સંતાપને હરનારે થાય છે, વિષયરૂપી વિષના આકર્ષણને ટાળનારે થાય છે. શ્રી અરિહંતના શબ્દની જેમ સિદ્ધોનું રૂપ અને તેનું પ્રણિધાન ત્રણે લોકમાં રહેલા સર્વ પ્રકારના રૂપની સુંદરતાના મિથ્યા આકર્ષણને હરનારું થાય છે.
અહીં શંકા થાય કે સિદ્ધને વળી રૂપ કેવું ? અશરીરી સિદ્ધભગવંતને શરીર નથી, તે પછી રૂ૫ તો હોય જ ક્યાંથી ?
પણ અહીં રૂપ શબ્દને અર્થ શરીરનું રૂપ ન લેતાં આત્માનું રૂપ લેવું જોઈએ. વળી શરીરનું પણ રૂપ કે સૌંદર્ય અંતે તે આત્માના રૂપને આભારી છે. જીવરહિત શરીરનું રૂપ રૂપ ગણાતું નથી. શરીરમાં જીવ હોય ત્યાં સુધી શરીરનું રૂપ આકર્ષે છે, એટલે સંસારી જીવના દેહનું સૌંદર્ય પણ વસ્તુતઃ શરીરની અંદર રહેલા ચેતનની ચેતનાના સૌંદર્યની સાથે સંબંધ રાખે છે. સિદ્ધ ભગવંત અશરીરી
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
[પરમેષ્ટિ નમસ્કાર છે, તેથી તેમનું રૂપ અને સૌંદર્ય સર્વ સંસારી જીના શરીરના રૂપ અને સૌંદર્યથી વિલક્ષણ છે. એ રૂપ દેહનું નથી, તે પણ દેહમાં રૂપ કે જે ચેતનની હયાતિના કારણે છે, તે ચેતનનું છે, તેથી તે સર્વશ્રેષ્ઠ અને સર્વાધિક છે.
સિદ્ધનું રૂપ સર્વ રૂપથી ચઢિયાતું છે, તેથી તેનું ધ્યાન અન્ય સર્વ રૂપી પદાર્થોના રૂપના અગ્ય આકર્ષણને પળવારમાં વિખેરી નાખે છે, તેવી રીતે આચાર્ય ભગવંતના આચારને ગંધ-શીલની સુગંધ સર્વ લૌકિક સુગંધી પદાર્થોની સુગંધના અગ્ય આકર્ષણને ટાળી દે છે. જીવને શબ્દ વગેરે વિષયેની વાસના અનાદિ કાળની છે, તે વાસનાને નષ્ટ કરવા માટે એક બાજુ તે વિષયની વિરસતાનું ચિન્તન અને બીજી બાજુ પરિણામે સુંદર એવા વિષયેની સુંદરતાનું પ્રણિધાન અતિ આવશ્યક છે, ગંધની વાસનાને નિમૅલ કરવા માટે આચાર્યોના ભાવઆચારની સુવાસનું– પંચાચારના પાલનથી ઉત્પન્ન થતી શીલરૂપી સુગંધનું પ્રણિધાન ઉત્તમ પ્રણિધાનની ગરજ સારે છે. * શ્રી અરિહતેનો ગંભીર વનિ, શ્રી સિદ્ધોનું અવિનાશી રૂપ અને શ્રીઆચાર્યોના સદાચારની સુવાસ જઈ આવ્યા, હવે શ્રી ઉપાધ્યાયના સ્વાધ્યાયને રસ તથા શ્રી સાધુઓની નિર્મળ કાયાને સ્પર્શ તથા બંનેનું પ્રણિધાન નમસ્કારની ક્રિયાને ભાવક્રિયામાં કેવી રીતે પલટાવે છે, તે જોઈશું. F
F
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રના ઉપકાર]
નમસ્કાર મહામંત્રના ઉપકાર–(૪) શ્રુતકેવલી ભગવંત શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીજી ફરમાવે છે કે—માગ, અવિપ્રાશ, આચાર, વિનય અને સહાય એ પાંચ હેતુ માટે હું શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ ભગવાને નમસ્કાર કરું છું. હેતુપૂર્વકની ક્રિયા લવતી છે, હેતુ કે સંકલ્પ વિહીન કર્મ ફળતું નથી. નમસ્કાર કરવાની પાછળ પાંચ પ્રકારના હેતુએ શ્રુતકેવળી ભગવંત શ્રીભદ્રબાહુસ્વામીએ શ્રીનમસ્કારની નિયુક્તિ કરતાં ફરમાવ્યા છે. આ પાંચ હેતુએ તે માત્ર ઉપલક્ષણ છે, ‘મા’હેતુ માટે જ શ્રી અરિહંતને નમવાનું છે એમ નથી, પણ જેવી રીતે અરિહતા માર્ગોપદેશક છે તેથી નમસ્કારને પાત્ર છે, તેવી રીતે તે ઔદાર્યાદિ અનંત ગુણાથી અલંકૃત છે. માટે પણ નમસ્કરણીય છે. પાંચ હેતુ મતાવીને પાંચની સંખ્યાના નિયમ નથી કર્યાં, પણ ક્રિયાને લવતી મનાવવા માટે તે હેતુપૂર્વક કરવી જોઇએ એ નિયમ દર્શાગ્યેા છે. તે હેતુ તરીકે શ્રી અરિહતેાની માર્ગાદેશકતા પણ લેવાય, અરિ હુતાનુ અનુપમ ઔદાય પણ લેવાય, અરિહંતાના અનુપમ ઉપશમ, અનુપમ મૈત્રીભાવ, અનુપમ અહિંસા, વગેરે કાઈ પણ ગુણ લેવાય. અરિહંતામાં રહેલી કાઈપણ વિશેષતાને આગળ કરીને જ્યારે શ્રી અરિહંતને નમસ્કાર કરવામાં આવે ત્યારે નમસ્કાર પ્રણિધાન પૂર્વકના બને છે, ચિત્તની એકાગ્રતા લાવનારા થાય છે. ચિત્તની એકાગ્રતા કી પણ બળાત્કારે આવતી નથી, અને કદાચ આવે તે પણ તે દીર્ઘકાળ ટકતી નથી. ચિત્તના સ્વભાવ જ એવા છે કે
७
૯૭
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
[પરમેષ્ઠિનમસ્કાર
તેને જેમાં રસ આવે તેમાં તે તુરત જ સ્થિર થઈ જાય છે. શ્રી અરિહંતના નમસ્કારમાં ચિત્તને સ્થિર કરવું હોય તે અરિહતમાં રહેલી કોઈ વિશેષતા કે જેમાં પેાતાને રસ હાય તેને આગળ કરવી જોઇએ, તેની સામે લક્ષ્ય કેન્દ્રિત કરવું જોઇએ. એ કરતાંની સાથે જ ચિત્તની લીનતા આવી જાય છે, લીનતા આવે તેની સાથે જ મંગળનુ આગમન અને વિઘ્નાતુ વિદ્યારણ થઈ જાય છે.
શ્રી નમસ્કાર મંત્ર મગળમય છે, સર્વ મંગળમાં પ્રધાન મંગળ છે, સર્વ પાપના આત્યંતિક ક્ષય કરનાર છે, વિગેરે વિશેષણા તા જ ચિરતાર્થ થાય કે જો તેના સ્મરણમાં, જાપમાં કે ધ્યાનમાં ચિત્ત લયલીન અને. એ લીનતા લાવવાનું એક સાધન શ્રી અરિહંતાદિ પરમેશિઓમાં રહેલી વિશેષતાઓનું પ્રણિધાન છે
શ્રી અરિહંત પરમાત્મામાં મેાક્ષમાની આદ્ય પ્રકાશકતાની સાથે વિશુદ્ધ સમ્યગ્દર્શન છે અને એ સમ્ય-ગ્દર્શન પામવાની જેટલી સામગ્રી જોઇએ તે બધી એક સામટી તેમાં એકત્ર થયેલી છે. શ્રી આઠ મહાપ્રાતિહાર્યાંની પૂજા, સમવસરણની સમૃદ્ધિ, અતિશયવાળી ધર્મકથા, દેવાની પૂજા, પુણ્યનાં પ્રત્યક્ષ ફળ, વગેરે અગણિત વસ્તુઓ તેને જોનાર, સાંભળનાર કે પરીચયમાં આવનાર પ્રત્યેક વ્યક્તિને અપૂર્વ શ્રદ્ધાવાન અને ધર્મ પ્રત્યે પરમ આદરવાન અનાવવાનું અચિન્ય સામર્થ્ય ધરાવે છે.
શ્રી અરિહંતાનું જ્ઞાન, શ્રી અરિતાને વૈરાગ્ય, શ્રી
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રને ઉપકાર]
અરિહંતેને ધર્મ, શ્રી અરિહતેનું ઐશ્વર્ય, વગેરે એકેક વસ્તુ એવી છે કે તે તેનું પ્રણિધાન કરનાર આત્માના અંતઃકરણમાં સમ્યક્ત્વને સૂર્ય પ્રગટાવે છે, મિથ્યાત્વનું ઘર અંધારું હંમેશ માટે નિવારણ કરી દે છે. નમસ્કારને ભાવ નમસ્કાર બનાવવા માટે નમસ્કારની ક્રિયામાં ચિત્તને ભાવ જગાડી આપવા માટે આ સરળમાં સરળ યુક્તિ છે.
શ્રી પડશક આદિ ગ્રન્થમાં ધર્મસિદ્ધિનાં પાંચ લક્ષણે કહ્યાં છે, તેમાંનું પહેલું લક્ષણ ઔદાર્ય અર્થાત્ કાપશ્યને ત્યાગ છે, બીજું લક્ષણ ધૈર્ય અને ગાંભીર્યયુક્ત દાક્ષિણ્ય છે, ત્રીજું લક્ષણ ત્રણે કાળના પાપની જુગુપ્સા છે, ચોથું લક્ષણ નિર્મળ બંધ છે અને પાંચમું લક્ષણ જનપ્રિયત્ન છે.
અરિહંતેનું અનુપમ ઔદાર્ય તેમની ધર્મસિદ્ધિને સૂચવે છે. વળી અરિહંતમાં ક્ષાયિક ભાવે સમ્યક્ત્વ ગુણ પ્રગટ છે અને સમ્યક્ત્વનું પ્રથમ લક્ષણ ઉપશમ એટલે અપરાધી પ્રત્યે પણ ક્રોધને અભાવ છે. વળી શ્રી અરિહંતેમાં મિત્રી, પ્રદ, કારુણ્ય અને માધ્ય, એ સમ્યફ-. ત્વની ચારે ભાવનાઓ પરાકાષ્ઠાને પામેલી છે. વળી શ્રી અરિહતેએ પ્રકાશેલું લોકાલેકના સ્વરૂપનું જ્ઞાન એ અદ્વિતીય છે, વિશ્વમાં અજોડ છે, શ્રી અરિહંતની અહિંસા સર્વક વ્યાપી છે. સમસ્ત જીવરાશિને આવરી લેનારી છે, એ વગેરે ગુણેના પ્રણિધાનપૂર્વક થતે અરિહંતને નમસ્કાર ગુણબહુમાનના ભાવવાળે છે અને ગુણબહુમાનને ભાવ અચિન્ય શક્તિયુક્ત છે, એમ શા સાક્ષી પૂરે છે. કહ્યું છે કે
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
[પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર - "भत्तीइ जिणवरिंदाणं, खिजति पुव्वसंचिया कम्मा।
गुणपगरिसबहुमाणो, कम्मवणदवाणलो जेण ॥१॥"
અર્થ-જિનવરેન્દ્રાની ભક્તિ વડે પૂર્વ સંચિત કર્મો ક્ષયને પામે છે, કારણ કે ગુણપ્રકર્ષનું બહુમાન એ કર્મરૂપી. વનને બાળવા માટે દાવાનળનું કામ કરે છે.
શ્રી અરિહંતની જેમ શ્રી સિદ્ધ ભગવંતના “અવિનાશિતા આદિ ગુણેના પ્રણિધાનપૂર્વક થતે નમસ્કાર ગુણબહુમાનના ભાવવાળે બને છે, તેથી તે પણ અચિત્ય શક્તિયુક્ત અને કર્મવનને બાળવા માટે દાવાનળ તુલ્ય બને છે. એ રીતે શ્રી આચાર્ય નમસ્કાર પણ જ્યારે આચાર્યમાં રહેલા ભાવાચાર, સારલ્ય, પાપજુગુપ્સા, ભવનિર્વેદ, કારૂણ્ય, ઔચિત્ય, આદિ ગુણના પ્રણિધાનપૂર્વક થાય છે, ત્યારે તે ગુણબહુમાનને પેદા કરનારે થાય છે અને તેથી અસંખ્ય ભાનાં ઉપાર્જન કરેલાં કર્મોને બાળી નાખે છે.
ઉપર આપણે શ્રી અરિહંતને સર્વ શ્રેષ્ટ શબ્દધર્મોપદેશ, શ્રી સિદ્ધોનું સર્વરૂપનું કારણ અને સંસારના સર્વ રૂપથી ચઢિયાતું એવું અવિનાશી રૂપ, શ્રી આચાર્યોના આચાર અને તેના પાલનથી પ્રગટ થતી ભાવસુવાસ, તે બધાના પ્રણિધાનપૂર્વક કરાતે નમસ્કાર ભાવનમસ્કાર બને છે એ વાત જોઈ આવ્યા. હવે શ્રી ઉપાધ્યાય ભગવંતને નમસ્કાર કેવી રીતે ભાવ નમસ્કાર બને તે જોઈએ. શબ્દ, રૂપ અને ગંધ, એ જેમ અનુક્રમે શ્રોત્ર, ચક્ષુ અને બ્રાણના વિષય છે. તેમ રસ અને સ્પર્શ એ અનુક્રમે રસનેન્દ્રિય
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
મહામંત્રને ઉપકાર] અને સ્પર્શનેન્દ્રિયના વિષચે છે અને તેનું આકર્ષણ જીવને અનાદિનું છે. તે ટાળવાના ઉપાય તરીકે અને તે દ્વારા ઉપાધ્યાયના નમસ્કારને ભાવનમસ્કાર બનાવવા માટે શ્રી ઉપાધ્યાય ભગવંતોનો સ્વાધ્યાય અને તેથી ઉત્પન્ન થતે એક પ્રકારને રસ, તે બન્નેનું પ્રણિધાન આવશ્યક છે. દ્વાદશાંગીરૂપ પ્રવચનને સ્વાધ્યાય નિરંતર કર અને અન્યને કરાવે, એ શ્રી ઉપાધ્યાય ભગવંતેનું સર્વ શ્રેષ્ઠ કર્તવ્ય છે. વાચના, પૃચ્છના, પરાવર્તના, અનુપ્રેક્ષા અને ધર્મકથારૂપ પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાયરૂપી ભાવરથ ઉપર આરૂઢ થયેલા ચેથા શ્રી ઉપાધ્યાય પરમેષ્ઠિઓ નીવિદને શ્રી મુક્તિનગરી પ્રત્યે પ્રયાણ કરી રહ્યા છે. એ સ્વાધ્યાયને રસ અતીન્દ્રિય તૃપ્તિને આપે છે કે જે તૃપ્તિ ષસયુક્ત ભજનને નિરંતર સ્વાદ કરનારને પણ કદી થતી નથી. રસનાનો વિષય જે રસ, તેની તૃપ્તિને ઈચ્છતા પહૂરસનાં ભેજન કરનારા પુરુષની કહેવાતી તૃપ્તિ એ તે અતૃપ્તિને વધારનારી છે, જ્યારે નિત્ય શ્રી શ્રુતજ્ઞાનના અભ્યાસથી ઉપાધ્યાય ભગવંતને થતી તૃપ્તિ તે અનાદિ વિષયની અતૃપ્તિને શમાવનારી છે અને અતીન્દ્રિય તૃપ્તિના નિરૂપમ આનંદને આપનારી છે. શાશ્વત એવા મેક્ષ સુખના આસ્વાદની વાનકીસ્વરૂપ અતીન્દ્રિય તૃપ્તિનું પ્રણિધાન રસનેન્દ્રિયના વિષયરૂપ રસની અનાદિ તૃષ્ણાને શમાવીને પરંપરાએ મેક્ષના અતીન્દ્રિય અવ્યાબાધ સુખને મેળવી આપનારું થાય છે. આ રીતે તે ભાવનમસ્કાર સર્વ પ્રકારનાં પુણ્યકાર્યોના સમૂહમાં સ્વામી તુલ્ય
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમેષ્ટિ-નમસ્કાર
૧૦૨
અને છે. આ ભાવનમસ્કાર વિના અનંત વખત ગ્રહણ કરેલાં શ્રમણુલિંગા વ્યલિંગા અન્યાં છે અને તેની સાધના અકૃતનૃત્ય રહી છે. કહ્યું છે કે—
'
“ થયા નક્ષત્રમાાયાં, સ્વામી શીવરીથિતિઃ। तथा भावनमस्कारः सर्वस्यां पुण्यसंहतौ ॥ | १ || " जीवेनाकृतकृत्यानि, विना भावनमस्कृतिं । गृहितानि विमुक्तानि द्रव्यलिङ्गान्यनन्तशः ॥ २॥" અનક્ષત્રમાળામાં જેમ ચંદ્ર સર્વના સ્વામી છે, તેમ સર્વ પ્રકારના પુછ્યું સમૂહમાં ભાવનમસ્કાર એ મુખ્ય છે. ભાવનમસ્કાર વિના જીવે અનંતવાર દ્રવ્યલિંગ લીધાં અને મૂકચાં, છતાં કાર્યસિદ્ધિ થઈ નથી (૧-૨)
કાર્યની સિદ્ધિ માટે નમસ્કાર જરૂરી છે અને તે ગુણુબહુમાનના ભાવથી આવે છે, તેથી શ્રી અરિહં તાર્દિ પરમેષ્ઠિના એક એક વિશિષ્ટ ગુણને પ્રધાન બનાવી તેના પ્રણિધાન પૂર્વક નમસ્કારના અભ્યાસ પાડવા જરૂરી છે.
શ્રી ઉપાધ્યાય ભગવંતના સ્વાધ્યાય રસની જેમ શ્રી સાધુ ભગવંતના સંયમ અને તપથી પવિત્ર થયેલા ગાત્રના સ્પર્શ ગુણના અચિંત્ય પ્રભાવ અને તેના પ્રણિધાનનું સ્વરૂપ હવે જોઇએ.
卐
卐
卐
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધિપતિઓએ વિ બહ
મહામંત્રનો ઉપકાર]
૧૦૩ નમસ્કાર મહામત્રને ઉપકાર-(૫)
શ્રી પંચપરમેષ્ઠિઓને કરવામાં આવતે નમસ્કાર ગમે તેવા પાપી અને અધમ જીવને પણ પવિત્ર અને ઉચ્ચ બનાવનાર છે. શ્રી અરિહંતપદે, શ્રી સિદ્ધપદે, શ્રી આચાર્ય– પદે, શ્રી ઉપાધ્યાયપદે અને શ્રી સાધુપદે રહેલા નિર્મળ આત્માઓ જગત ઉપર જે ઉપકાર કરે છે તેવા ઉપકારને બીજા કોઈ સ્થાને રહેલા આત્માઓ કરી શકતા નથી. દેવેન્દ્રો કે ચક્રવર્તી . વાસુદે–પ્રતિવાસુદેવે કે બળદેવે, રાજા-મહારાજાઓ કે રાષ્ટ્રપતિઓ, વિશ્વની ભૌતિક સમૃદ્ધિના આ સર્વ અધિપતિઓને ઉપકાર, આધ્યાત્મિક સમૃદ્ધિના સ્વામી અને ઈશ્વર એવા શ્રી પંચપરમેષ્ઠિઓના ઉપકારની આગળ નગણ્ય છે, તુચ્છ છે, તૃણ તુલ્ય છે અને એથી જ એ પરમેષ્ઠિઓને કરવામાં આવતે ભાવનમસ્કાર સર્વ પાપને સમૂલ નાશ કરવાને સમર્થ છે.
શ્રી અરિહંતાદિ પરમેષિઓના આધ્યાત્મિક ઉપકારને જેમ જેમ સમજવામાં આવે છે તેમ તેમ તેઓ પ્રત્યે વિશેષ વિશેષ બહુમાન પિદા થતું જાય છે. શ્રી અરિહંતોનો એ ઉપકાર માગદેશકતાને છે, શ્રી સિદ્ધોને એ ઉપકાર અવિનાશિતાને છે, શ્રી આચાર્યોને એ ઉપકાર આચાર-- સંપન્નતાને છે, શ્રી ઉપાધ્યાયને એ ઉપકાર વિનયસંપન્નતાને છે અને શ્રી સાધુ ભગવંતનો એ ઉપકાર મુક્તિમાર્ગમાં સહાયદાયકતાને છે. પ્રથમ ચાર પરમેઠિઓના ઉપકારનું યત્કિંચિત્ વર્ણન આપણે કર્યું, હવે
ન આ
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
[પરમેષ્ઠિ—નમસ્કાર
નમસ્કાર કરનાર ઉપર તે કેવી
પાંચમા પદે રહેલા સાધુ ભગવંતાના વિશેષ ઉપકાર શું છે અને રીતે થાય છે, તે જોઇએ. શરીરમાં ઇન્દ્રિયા પાંચ છે, લેાકમાં પરમેષ્ઠિ ભગવા પણ જાતિથી પાંચ છે. દરેક ઇન્દ્રિયના એક એક વિષય છે અને તે વિષય પ્રત્યેના અનુરાગ જીવને અનાદિ સિદ્ધ છે, ત્યારે શ્રી પાંચપરમેષ્ટિ ભગવતા પ્રત્યેના ભક્તિરાગ જીવને પ્રયત્નથી કેળવવાના છે. વિષય પ્રત્યેના રાગ અને પરમેષ્ઠિ પ્રત્યેના રાગ એક જ કાળે, એક જ ચિત્તમાં સંભવતા નથી, એક જડ છે તેા બીજો ચેતન છે, જડના ધર્મો અને ચેતનના ધર્મો જુદા છે. શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ, એ જડના ધર્મો છે, જ્ઞાન, દર્શન, સુખ, વીર્ય, એ ચેતનાના ધર્મો છે. જડના ધર્માં જેને ગમે તેને ચેતનના ધર્મો કેમ ગમે ? અને ચેતનના ધર્માં જેને ગમે તેને જડના ધર્મો કેમ ગમે ? અન્યાએ પણ કહ્યું છે કે, “ જ્યાં રામ ત્યાં કામ નહિ અને જ્યાં કામ ત્યાં રામ નહિ. ” અધકાર અને પ્રકાશ એ એક જગ્યાએ કદી પણ રહી શકે નહિ, એવી રીતે એક જ ચિત્તમાં વિષયે અને પરમેષ્ઠિની ભક્તિ સમકાળે ટકી શકે નહિ. પરમેષ્ઠિ પ્રત્યે ભક્તિરાગ ઉત્પન્ન કરવા હાય તા વિષય પ્રત્યે વૈરાગ્ય કેળવવા જ રહ્યો. તે વૈરાગ્ય કેળવવાના ઉપાય વિષયેાની વિપાકવિરસતા અને વિનશ્વરતાનુ વારવાર ચિંતન કરવું તે છે. પરંતુ આ કાર્ય ધારવા જેટલું સહેલું નથી, વારંવારના સુખાનુભવથી વિષયે પ્રત્યે કેળવાયેલી દૃઢરાગવાસના એટલી તેા ઉંડી હાય છે કે ચિંતન માત્રથી તે નાશ પામતી નથી. ઉલટુ' અનેકશઃ અભ્યાસથી કેળવેલી
રાગ
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામ’ત્રમા ઉપકાર]
૧૦૫
વૈરાગ્યભાવના એક જ વારના વિષયસ’સથી પણ ચાલી જતી અનુભવાય છે. વૈરાગ્યને આ માર્ગ સામા પ્રવાહે તરવા ખરાખર છે, તે માર્ગે સિદ્ધિ અનુભવનાર પુરૂષ વિરલ હેાય છે. અનેક જન્મના પુષ્કળ અભ્યાસના પરિણામે કાઈ વિરલ જીવને જ્ઞાન અને વિચારના આ માગે વૈરાગ્યની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે.
બીજો એક માર્ગ સરળ છે અને તે સામાન્ય મનુષ્યાથી પણ આચરી શકાય તેવા છે. મેાટા ભાગના જીવે આ માર્ગે ચાલીને સહેલાઇથી સિદ્ધિને મેળવી શક્યા છે. આ મા વિષય પ્રત્યે વૈરાગ્ય કેળવવાના નથી પરંતુ વિષયે પ્રત્યેના રાગનુ સ્થાન બદલવાના છે. આ માર્ગમાં અનાદિસિદ્ધ રાગવાસનાની સામે થવાને બદલે તેને અનુકુળ વન કરી સ્વાર્થ સાધી લેવાના છે. સાદી ભાષામાં કહીએ તે લાડવા આપીને કડ્ડી કાઢી લેવા જેવા’ આ સરળ માર્ગ છે.
ઇન્દ્રિયાના વિષય પ્રત્યે જીવને જે સહજ અનુરાગ છે તેનુ સ્થાન મેાટે ભાગે કુત્સિત, બીભત્સ અને અપ્રશસ્ત હાય છે. જીવને કિન્નરીઓના મધુર શબ્દો ગમે છે, કામીનીઓનાં મનેાહર રૂપ ગમે છે, સુવાસિત પદાર્થીની સુંદર ગધ ગમે છે, સ્વાદિષ્ટ વસ્તુઓના મધુર રસે ગમે છે અને સુકુમાર પદાર્થોના કામળ સ્પર્શે ગમે છે, પરંતુ એ અધા ક્ષણવિપરિણામી હાય છે, તેનાથી મળતું સુખ કેળના થડની જેમ અસાર હાય છે, તેથી જીવને તૃપ્તિ થતી નથી, અતૃપ્તિ વધે છે. તેનાથી મળતાં સુખાના અનુભવ રાગ
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
[પરમેષ્ઠિનમસ્કાર વાસનાને ઘટાડવાને બદલે વધારે દઢ કરે છે. એ જ શબ્દ, રૂપ, ગંધ- રસ અને સ્પર્શનાં સ્થાન અપ્રશસ્તના બદલે પ્રશસ્ત સ્વીકારવામાં આવે છે તેથી રાગવાસના શીથીલ થાય છે, ચંચળતા મટે છે અને જીવને શાંતિ પ્રાપ્ત થાય છે. વિષયોને રાગ જે વાસનાઓને વધારનારે થાય છે, તે જ રાગ જે પ્રશસ્ત સ્થાને ઉપર કેળવવામાં આવે તે જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્રને વધારનારે થાય છે. રાગના સાધનને પણ વૈરાગ્યનાં સાધન બનાવવાની આ એક અપૂર્વ યુક્તિ છે, એ યુક્તિનો આશ્રય લઈને જ શાસ્ત્રકાર ભગવતેએ તીવ્ર રાગ વાસનાવાળા ગૃહસ્થો માટે દ્રવ્યસ્તવનું વિધાન કર્યું છે. વિવિધ પ્રકારના દ્રવ્ય ઉપર રહેલી રાગ-દ્વેષની વાસના એ ક્રમે નાશ કરી શકાય છે. પરમેષ્ઠિ નમસ્કારને પણ ભાવનમસ્કાર બનાવવા માટે ભક્તિમાર્ગની આ સુંદર પેજના છે.
શ્રી અરિહંત ભગવતેની ધર્મ દેશના અને તેમના મુખ કમળમાંથી નિકળતે આષાઢી મેઘના જેવો ગંભીર તથા ધીર ધ્વનિ એક એવા પ્રકારને શબ્દ છે કે જે શબ્દનું શ્રવણ કરવાથી, મનન અને ચિંતન કરવાથી, સ્મરણ અને ધ્યાન કરવાથી, રાગના બદલે જ્ઞાન, અવિવેકના બદલે વિવેક તથા મૂછના બદલે ત્યાગ વધે છે. એ જ ન્યાય શ્રી સિદ્ધભગવંતના રૂપને, શ્રી આચાર્ય ભગવંતોના શીલ સુગંધને, શ્રી ઉપાધ્યાય ભગવંતોને રવાધ્યાયરસને તથા શ્રી સાધુભગવંતોને ગાત્રસ્પર્શને લાગુ પડે છે, રાગના સાધનભૂત તે બધા વિષયે વૈરાગ્યના હેતુભૂત બની જાય છે.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રને ઉપકાર]
શ્રી સિદ્ધભગવંતને બાહ્ય રૂપ નથી, તે પણ આંતર રૂપ છે. શ્રી આચાર્ય ભગવંતને બાહ્ય પદાર્થોની સુગંધ નથી તે પણ શીલ અને સદાચારના પાલનથી પ્રગટેલી આંતર સુગંધ અવશ્ય છે. શ્રી ઉપાધ્યાયભગવંત પાસે બાહ્ય રસ નથી તે પણ દ્વાદશાંગ પ્રવચનના નિત્ય સ્વાધ્યાયથી ઉત્પન્ન થતે નિર્મળ જ્ઞાનને અને પવિત્ર વચનેને રસ અવશ્ય છે. શ્રી સાધુભગવંત પાસે કામીનીઓના જેવા કોમળ અંગસ્પર્શ નથી, તે પણ ઉગ્રતપને કઠોર સંયમના પાલનથી ઉત્પન્ન થયેલ નિર્મળ અને પવિત્ર સ્પર્શ અવશ્ય છે, પછી ભલે તે તેમની પવિત્ર કાયાને હે! અથવા તે કાયાને સ્પર્શેલા પવિત્ર વાયુ અને વાતાવરણને હે ! આ રીતે પાંચે પરમેષ્ઠિઓના ધ્યાનમાં, ચિંતનમાં કે સ્મરણમાં મનને પાંચે ઇંદ્રિના વિષય મળી રહે છે. તેથી મન પિતાની સહજ ચપળતાને ત્યાગ કરી સ્થિરત્વને પામે છે.
આ સ્થળે સાધુભગવંતેને સ્પર્શ પવિત્ર હેવાનાં અનેક કારણોમાંનાં કેટલાંક કારણે આ છે–સાધુપણું અંગીકાર કરવાના પ્રથમ દિવસથી જ પાંચસમિતિ અને ત્રણગુપ્તિથી યુક્ત પાંચ મહાવ્રતનું તેઓ સતત પાલન કરે છે, પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાય સહિત પાંચ પરમેષ્ઠિઓનું સતત ધ્યાન કરે છે, પાંચે જ્ઞાનના આરાધન વડે પંચમી ગતિને પ્રાપ્ત કરવા માટે સતત ઉદ્યમી રહે છે, આ વગેરે કારણોથી સાધુ ભગવંતની કાયા, તેમની ઇન્દ્રિયો અને મન, તેમના વિચારો તથા તેમની આસપાસનું વાતાવરણ હમેશાં વિશુદ્ધ રહે છે. આ વાતાવરણને સ્પર્શનાર અથવા
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
[પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર તેનું માત્ર મનથી ધ્યાન કરનાર, ચિંતન અને સ્મરણ કરનાર આત્મા સ્પર્શનેંદ્રિયના અગ્ય અનુરાગથી મુક્ત થાય છે, એટલું જ નહિ પણ દેવાંગનાઓના સ્પર્શને પણ તેની આગળ તુચ્છ સમજે છે, તાલપુટ વિષ તુલ્ય સમજે છે. જે સ્પર્શનેન્દ્રિયને વિષય દુઃખ અને દુર્ગતિને હેતુ છે તેને જ જે સ્થાનપલટો આપવામાં આવે છે તે સુખ અને સદગતિને હેતુ થઈ જાય છે. વસ્તુતઃ સુખ અને સદ્ગતિનું સાધન શુભ ધ્યાન છે. સાધુને સ્પર્શ, અથવા સાધુને સ્પર્શેલા વાતાવરણને સ્પર્શ, અથવા એ પવિત્ર સ્પર્શને માત્ર માનસિક વિચાર પણ જીવના શુભ ધ્યાનને ઉત્તેજે છે. આ શુભ ધ્યાનના બળે જીવ સદ્ગતિને અધિકારી થાય છે. અપ્રશસ્ત વિષય જેમ અશુભ ધ્યાનને જગાડે છે તેમ પ્રશસ્ત વિષયે શુભ ધ્યાનને જગાડવાનું સામર્થ્ય ધરાવે છે. કહ્યું છે કે – " सल्लं कामा विसं कामा, कामा आसीविसोवमा । कामे य पत्थेमाणा, अकामा जंति दुग्गई ॥१॥"
અર્થ-વિષયો એ શલ્ય છે, વિષ છે અને આશીવિષની ઉપમાવાળા છે. તે વિષયોની ઈચ્છા કરવા માત્રથી જેની પાસે તે વિષયે નથી તેઓ પણ દુર્ગતિમાં જાય છે.
જે અપ્રશસ્ત વિષયે, એનું ચિંતન કરવા માત્રથી અશુભ ધ્યાનને ઉત્તેજના દ્વારા દુર્ગતિને આપવાની તાકાત ધરાવે છે, તે એથી વિરૂદ્ધ પ્રશસ્ત વિષયે એનું ચિંતન કરવાથી શુભ ધ્યાન જગાડે અને તે દ્વારા સદ્દગતિ પમાડે
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રને ઉપકાર]
૧૦૯ તેમાં આશ્ચર્ય જેવું શું છે? અનુભવ પણ તેમ જ કહે છે. દુર્ગતિદાયક સ્પર્શનેન્દ્રિય વિષય આ રીતે તેનું સ્થાન પલટાઈ જવાથી સગતિનું કારણ બને છે, તેથી જ સાધુ ભગવંતોને સ્પર્શ અને તેનું પ્રણિધાન જેના ગર્ભમાં છે, એવો પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર દ્રવ્ય નમસ્કાર મટીને ભાવ નમસ્કાર બની જાય છે.
અહીં એક વાત અવશ્ય વિચાર માગે છે કે અપ્રશસ્ત વિષયોના ધ્યાનમાં જેવી તીવ્રતા આવે છે તેવી તીવ્રતા પ્રશસ્ત વિષયોના ધ્યાનમાં અનુભવાતી નથી, તેથી અપ્રશસ્ત વિષયોનું ધ્યાન દુર્ગતિદાયક બને એ વાત માન્ય છે પણ પ્રશસ્ત વિષયમાં જ્યાં સુધી તેવી તીવ્રતા ન આવે ત્યાં સુધી તે સદ્ગતિદાયક કેવી રીતે બને ? એ વાત તદ્દન સાચી છે. માટે જ કહ્યું છે કે“ઘાયત વિષયાન પુત, સફત્તેપૂપાયતે | सङ्गात् संजायते कामः, कामात् क्रोधोऽभिजायते ॥१॥ क्रोधाद् भवति संमोहः, संमोहात् स्मृतिविभ्रमः । स्मृतिभ्रंशाद् बुद्धिनाशो, बुद्धिनाशात् प्रणश्यति ॥२॥"
અથ–વિષયેનું ધ્યાન કરનાર પુરૂષને તેમાં આસક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે, આસક્તિથી કામના જાગે છે, કામનાથી ક્રોધ ઉત્પન્ન થાય છે, કોધથી મેહ, મેહથી સ્મૃતિભ્રંશ,
સ્મૃતિભ્રંશથી બુદ્ધિનાશ અને બુદ્ધિનાશથી સર્વ વિનાશ સર્જાય છે. (૧-૨)
અપ્રશસ્ત વિષયોના ધ્યાનની પરંપરામાં જે અનર્થો
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
[પર્મેષ્ટિ નમસ્કાર
સર્જાય છે તે સર્વલેાક પ્રસિદ્ધ છે, કિન્તુ પ્રશસ્ત વિષયના ધ્યાનથી સર્જાતી અ પર પરાના પ્રત્યક્ષ અનુભવ બહુ થાડાને થાય છે. એની પાછળ અનેક કારણેા છે, તેમાં મુખ્ય કારણુ અભ્યાસના અભાવ છે. અભ્યાસથી જ દરેક વસ્તુ સિદ્ધ થાય છે. પ્રશસ્ત વિષયેાના ધ્યાનના અભ્યાસ કોઈ વિરલ આત્મા જ કરે છે, પરંતુ જે કાઇ કરે છે તેને તેનું ફળ અવશ્ય મળે છે.
શાસ્ત્રોમાં દ્રવ્યઆવશ્યકને ભાવઆવશ્યક અનાવવા માટે જે ક્રમ કહ્યો છે તે ક્રમ મુજબ અભ્યાસ કરવામાં આવે તે દ્રશ્યનમસ્કારને પણ ભાવનમસ્કાર બનાવી શકાય છે. શ્રીઅનુયાગદ્વારસૂત્રમાં એ ક્રમ કહ્યો છે કે
“સે સમળે વા૦ સમળી ના તત્તિ, તમળે, તત્ત્વે, તાભિ, તત્તિવ્યવસાળે, ડ્રોવો, તબિરો, तब्भावणाभाविए, अन्नत्थ कत्थइ मणं अकरेमाणे, उभओकालं आवस्सयं करेंति"
અ -સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અથવા શ્રાવિકા, ઉભયકાળ આવશ્યકને કરે, તે કેવી રીતે ?
"
‘તત્ ચિત્તથી’=અહીં ‘ચિત્ત’ શબ્દ સામાન્ય ઉપયાગના અમાં છે, અંગ્રેજીમાં તેને Attention ’(એટેન્શન) કહી શકાય. તત્ મનથી ’=અહી' ‘મન' શબ્દ વિશેષ ઉપચાગના અર્થ માં છે, અંગ્રેજીમાં તેને ‘Interest' (ઇન્ટરેસ્ટ) કહી શકાય. તત્ àશ્યાથી—અહીં ‘લેશ્યા' શબ્દ ઉપયાગ વિશુદ્ધિના અથમાં છે, અંગ્રેજીમાં તેને Desire (ડીસાયર) કહી શકાય.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રના ઉપકાર]
૧૧૧
તદ્ અધ્યવસાયથી=વિશુદ્ધિનું ચિહ્ન ભાવિતસ્વર છે, જેવા ભાવ તેવેા જ ભાવિતસ્વર, એ ઉપયાગની વિશુદ્ધિનુ' સૂચક છે. જેવા સ્વર તેવું જ ધ્યાન થવા લાગે, ત્યારે તેને તદધ્યવસાય’ કહેવાય છે, અંગ્રેજીમાં તેને Will (વીલ) કહી શકાય. તે જ ધ્યાન જ્યારે તીવ્ર અને ત્યારે તેને ‘તત્તિવ્યવસાને કહેવાય છે, અંગ્રેજીમાં તેને “Power of Imagination'' (પાવર એફ ઇમેજીનેશન) કહી શકાય. તદ્દોવત્તે-તેના અર્થાંમાં ઉપયુક્ત, અ ંગ્રેજીમાં તેને Viusalisation (વીવેલીઝેશન) કહી શકાય. ત્યારબાદ ‘તનુંયિને= તેને વિષે અર્ષ્યા છે સકરણ જેણે, અંગ્રેજીમાં તેને Identification (આઇડેન્ટીફીકેશન) કહી શકાય. છેવટે ‘તન્માવળામાવિ’= તેની જ ભાવનાથી ભાવિત થવું, જેને અંગ્રેજીમાં Complete Absorption (કમ્પ્લીટ એÀારેખ્શન) કહી શકાય.
તત્ ચિત્તથી માંડીને ‘તદ્ભાવનાભાવિત’' પર્યંતની બધી અવસ્થાએ અપ્રશસ્ત વિષયાના ચિંતન વખતે જીવને અનાયાસે સિદ્ધ થઈ જાય છે, કારણ કે તેના અભ્યાસ જીવને અન ંત કાળથી છે. પ્રશસ્ત વિષયેાના ધ્યાનમાં તેમ અનતું નથી, કારણ કે તેના ચિરકાલિન અભ્યાસ નથી, પ્રયત્નથી તે સિદ્ધ કરવાના હોય છે. એટલા માટે શ્રી અનુયાગદ્વાર સૂત્રમાં કહ્યું છે કે અન્નત્ય ત્ય૬ માં બરેમાળે’ અર્થાત્ અન્યત્ર કાઈપણ સ્થળે મનને ન જવા દેવા પૂર્વ ક આવશ્યકને કરે ત્યારે તે આવશ્યક ભાવઆવશ્યક અને છે.
વાત આવશ્યકને લાગુ પડે છે તે જ વાત નમસ્કારાદિ કોઈપણ સદ્ અનુષ્ઠાનને લાગુ પડે છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
[પરમેષ્ટિ નમસ્કાર પંચ પરમેષ્ઠિઓમાં રહેલા પ્રશસ્ત વિષયેના ધ્યાનથી જેમ એકાગ્રતા લાવી શકાય છે, તેમ તેઓમાં રહેલા પ્રત્યેક વિશેષગુણને પ્રધાનતા આપીને ધ્યાન કરવામાં આવે તે પણ એકાગ્રતા સાધી શકાય છે. એ એકાગ્રતા દ્રવ્ય નમસ્કારને ભાવનમસ્કારમાં પલટવાનું સામર્થ્ય ધરાવે છે. સામાન્ય નિયમ એ છે-કે સ્થૂલ ઉપરથી સૂક્ષમમાં જવું, મૂર્ત ઉપરથી અમૂર્તમાં જવું અને સાલંબનથી નિરાલંબનમાં જવું. વિષય સ્કૂલ, મૂર્વ અને પરિચિત છે તેથી તેના આલંબન વડે સૂફમ, અમૂર્ત અને અપરિચિતમાં પહોંચી શકાય છે.
પરમેષ્ઠિઓ પાંચ છે, વિષયે પણ પાંચ છે. વિષયે પરિચિત છે, પરમેષ્ઠિઓ અપરિચિત છે. પરિચિત વિષયના આલંબનથી અપરિચિત પરમેષિઓના સ્વરૂપને પરિચય પામી શકાય છે. એ રીતે પાંચ પાંચનાં પ્રશસ્ત જોડલાં જેટલાં બને, તે દરેકનું આલંબન લઈને શ્રી પંચપરમેષ્ઠિના ધ્યાનમાં તન્મય બની શકાય છે અને એ તન્મયતા દ્વારા નમસ્કારને ભાવ નમસ્કારમાં બદલી શકાય છે.
પાંચ પરમેષ્ઠિઓમાં રહેલાં પાંચ મહાવ્રત, પાંચ આચારે, સમ્યકત્વનાં પાંચ લિંગો અને ધર્મ સિદ્ધિનાં પાંચ લક્ષણો, મિત્રી આદિ ભાવે, ક્ષમા વગેરે ધર્મો, જે સાધારણ રીતે આપણને પરિચિત છે, તેને પાંચ પાંચની સંખ્યામાં યોજીને પંચપરમેષ્ઠિનું વિશુદ્ધ પ્રણિધાન થઈ શકે છે.
જેમકે “અરિહતેમાં રહેલી અહિંસા, સિદ્ધોમાં રહેલું સત્ય, આચાર્યોમાં રહેલું અચૌર્ય, ઉપાધ્યામાં રહેલું બ્રહ્મચર્ય અને સાધુઓમાં રહેલું આકિંચન્ય, ઈત્યાદિ.”
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રનો ઉપકાર].
૧૧૩ જે કે અરિહંતમાં અહિંસાની સાથે સત્ય વગેરે ગુણે પણ રહેલા છે, તેમ સિદ્ધોમાં, આચાર્યોમાં, ઉપાધ્યાયામાં અને સાધુઓમાં પણ એ દરેક ગુણ રહેલા છે, તે પણ ધ્યાનની સગવડતા ખાતર પ્રત્યેકમાં એક એક ગુણ જુદો કલ્પીને ચિંતવવાથી ધ્યાન સુદઢ થાય છે. એમ સર્વ વિષયમાં આશય સમજ.
આ પ્રણિધાન પૂર્વક થયેલે નમસ્કાર ભાવનમસ્કાર ગણાય છે અને તેના ફળરૂપે જીવને ધિલાભ, સ્વર્ગનાં સુખે તથા પરંપરાએ સિદ્ધિગતિનાં અનંત અને અવ્યાબાધ સુખ પણ મળી શકે છે.
ક
F
C
શ્રદ્ધા અને બહુમાનરૂપી નેહ અને વાટથી ધન્ય પુરૂષના મનભવનમાં પ્રકાશિત નવકા– રરૂપી દીપક મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારને
હરી લે છે. nenaBaerenceLineDeNane:
કર
કર
કર
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી નવકારમાં નવ રસા
સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં ‘રસ' એક અગત્યની વસ્તુ છે, કાવ્યશાસ્ત્રમાં તેને મહત્ત્વનું સ્થાન છે, રસશાસ્ત્ર ઉપર મેટાં મોટાં વિવેચને લખાયાં છે. આ રસે નવની સંખ્યામાં છે અને તેમાં નવમે રસશાંત' છે. કેટલાક આચાર્યાં તેને રસ માનતા નથી, તેમના મતે રસેાની સંખ્યા માત્ર આઠની છે. કેટલાક તે આઠની સાથે નવમા શાંત રસ પણ માને છે અને વળી કેટલાક ચાર્ટીએ નવ રસા ઉપરાંત ‘વાત્સલ્ય' નામને દસમે। રસ પણ સ્વીકાર્યાં છે. શ્રી નમસ્કાર મહામત્રમાં આ રસેા કેવી રીતે અભાવ પામે છે, એ વિચારવાનુ' અહિં પ્રસ્તુત છે.
કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રીહેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ વાત્સલ્ય” રસને સ્વતંત્રરસ નહિ માનતા શાંત સહિત માત્ર નવ રસાને જ રસ તરીકે સ્વીકારે છે. તે નવ રસેાનાં નામેા અનુક્રમે (૧) શૃંગાર, (ર) હાસ્ય, (૩) કરૂણુ, (૪) રૌદ્ર, (૫) વીર, (૬) ભયાનક, (૭) ખીભત્સ, (૮) અદ્ભુત અને (૯) શાંત છે. તે પ્રત્યેકના વિભાવ, અનુભાવ અને વ્યભિચારી ભાવા કાવ્યાનુશાસન નામની અનુપમકૃતિમાં
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવકારમાં નવ રસા
તેમણે વિસ્તારથી બતાવેલા છે. નવરસના સ્થાયીભાવાનાં નામેા પણ ત્યાં કહ્યાં છે, તે અનુક્રમે (૧) રતિ, (ર) હાસ, (૩) શાક, (૪) દ્વેષ, (૫) ઉત્સાહ, (૬) ભય, (૭) જુગુપ્સા, (૮) વિસ્મય અને (૯) શમ છે.
૧૫
આ નવ સ્થાયીભાવા દરેક મનુષ્યમાં જન્મજાત રહેલા હાય છે, તેથી તેને સ્થાયી અર્થાત્ સ્થિર ભાવા કહેલા છે. એ સ્થાયીભાવા જે નિમિત્તોને પામીને અભિવ્યક્ત થાય તે આલ અનવિભાવ અને જે નિમિત્તોને પામીને વૃદ્ધિ પામે તે ઉદ્દીપનવિભાવ કહેવાય છે. એ અભિવ્યક્તિ અને વૃદ્ધિ વખતે થતી ભિન્ન ભિન્ન શારીરિક ચેષ્ટાઓને સાત્ત્વિકભાવ અથવા અનુભાવ કહેવાય છે અને તે વખતે અનુભવાતી જુદી જુદી માનસિક વૃત્તિઓને વ્યભિચારીભાવ અથવા સંચારીભાવ કહેવાય છે. આથી એ નક્કી થયું કે ચાક્કસ નિમિત્તોને પામીને થતા આંતર-બાહ્ય અનુભવાતુ પુનઃ પુનઃ પરિશીલન એ જ રસ રૂપે પરિણમે છે. આ રસાનુભવ અનુભવ કાળે અલૌકિક આનંદને આપે છે, તેથી તેને બ્રહ્માસ્વાદસાદર' પણ કહે છે. અહીં બ્રહ્મ' એટલે આત્મસ્વરૂપ, તેના આસ્વાદ એટલે અનુભવ, તેને સાદર એટલે સમાન, અર્થાત્ સાક્ષાત્ આત્મસ્વરૂપના આસ્વાદતુલ્ય જેને અનુભવ છે, તે બ્રહ્માસ્વાદસાદર' કહેવાય છે.
કેવળ માનસિક ભાવાના આવેગને જ અહી રસ કહ્યો નથી, કિન્તુ તેના રસનને-આસ્વાદનને રસ કહ્યો છે. જુદા જુદા ભાવાની સાથે તે ભાવાના અનુભવ લેનાર
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
[પરમેષ્ટિ-નમસ્કાર
આત્માનું પણ રસનસ્મરણ જેમાં છે તે રસ છે. કહ્યું છે કે-‘માવસ્મરણં રસ” અર્થાત્ ભાવાનું સ્મરણ તે રસ છે. તાત્પ કે કેવળ આવેગેાના અનુભવ નહિ, પણ એ અનુ ભવાનું સ્મરણ કરનાર આત્માના અનુભવ તે રસ છે. ગદ્ નૈષવાનસ્મિ, અર્ફે શોવાનશ્મિ, અર્ફે મમિાનસ્મિ' વગેરે સ્મરણાત્મક અનુભવ એ જ રસનું રસત્વ છે. ટુંકમાં વિભાવ, અનુભાવ અને વ્યભિચારી ભાવા વડે અભિવ્યક્ત થતા સ્થાયીભાવ તે રસ છે.
અહીં વિભાવ એટલે વિશેષ કારણેા. તેના બે ભેદ છે, આલખનવભાવ અને ઉદ્દીપનવિભાવ. જે આલખનાને અર્થાત્ નિમિત્તોને પામીને રસની ઉત્પત્તિ થાય તેને આલઅનવિભાવ' અને જે નિમિત્તોને પામીને રસની અભિ વૃદ્ધિ થાય તેને ‘ઉદ્દીપનવિભાવ' કહ્યો છે. ખીજા અનુભાવને સાત્ત્વિકભાવ પણ કહે છે. તે મોટા ભાગે રસાનુભવ વખતે થતી ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારની શારીરિક ચેષ્ટાઓરૂપ છે. ત્રીજા વ્યભિચારીભાવેાને સંચારીભાવા પણ કહે છે, કારણ કે તે દરેક રસના અનુભવેામાં એક સરખા નથી રહેતા, પણ ફરી જનારા હોય છે. કાવ્યશાસ્ત્રામાં તે દરેકનાં હેતુઓ સ્વરૂપ અને ફળ વિસ્તારથી વર્ણવેલાં છે. અહીં તા તેનું સૂચન માત્ર કરીને શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રના મરણ અને જાપ વખતે દરેક રસાના અનુભવ કેવી રીતે કરી શકાય તેનું જ માત્ર સક્ષેપથી-વર્ણન કરીશું.
શાંતરસ' એ રસાધિરાજ છે, બધા રસેાને તે રાજા
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
<
નવકારમાં નવ રસા] છે. સાત્ત્વિકભાવના પ્ર વખતે બધા રસા શાંતરસમાં પરિણામ પામે છે, શ્રી નમસ્કાર મહામત્ર એ શાંતરસને ખજાનેા છે, શાંતરસના ભંડાર છે; અથવા શાંતરસથી ભરેલા મહાસાગર છે. તેમાં રહેલા પાંચે પરમેષ્ટિએ એકાંત શાંતરસથી ભરેલા અમૃતના કુંડ સમાન છે–મૂર્તિમાનૢ શાંત રસનાં ઝરણાં છે. શાંતરસના વિભાવાને, અનુભાવાને અને વ્યભિચારીભાવાને સમજવાથી આ વસ્તુ વધારે સ્પષ્ટ થશે. શ્રીકાવ્યાનુશાંસન નામના ગ્રંથરત્નમાં કહ્યું છે કે• वैराग्यादिविभावो यमाद्यनुभावो धृत्यादि व्यभिचारी शमः शान्तः' (૩૦ ૩-મૂ-ક) અર્થાત્ વૈરાગ્યાદિ વિભાવાથી, યમનિયમાદિ અનુભાવાથી અને ધૃતિ, સ્મૃતિ, આદિ-વ્યભિચારી ભાવાથી અભિવ્યક્ત થતા તૃષ્ણાક્ષયરૂપ શમ, એ શાંતરસ છે. શાંતરસના આલ ખનવિભાવ તરીકે વૈરાગ્યાદિ છે અને ઉદ્દીપનવભાવ તરીકે સત્સ ંગાદિ છે. વૈરાગ્ય આદિ’ શબ્દથી વૈરાગ્ય ઉપરાંત સ’સારભીરૂતા તથા સંસારનુ’–મેાક્ષનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ સમજાવનાર તત્ત્વજ્ઞાન, સંસારના પારને પામેલા વીતરાગ પુરૂષાનું પરિશીલન, તેમના પરિશીલનથી પ્રાપ્ત થતા સદ્ગુણુ વિકાસ અને સદાચારના લાભરૂપી અનુગ્રહ, વગેરે ગ્રહણ કરવાનાં છે. ‘સત્સંગ આદ્ઘિ શબ્દથી સત્સંગ ઉપરાંત સત્ શાસ્ત્રનું શ્રવણ, મનન અને અધ્યયન, તથા તી ક્ષેત્ર, દેવસ્થાન, નિર્જેનઅરણ્ય, ગિરિગુહા, પુણ્યાશ્રમ, વગેરે લેવાનાં છે. એ રીતના બાહ્ય-અભ્યંતર નિમિત્તોના અને શાંત-રસની ઉત્પત્તિ અને અભિવૃદ્ધિ થાય છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
[પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર
યમ-નિયમ આદિનું પાલન, સમિતિ–ગુપ્તિ આદિ વ્રત નિયમેાનું સેવન, મૂલગુણ અને ઉત્તરગુણેાનું ધારણ, વગેરે અનુભાવના સ્થાને છે, એથી મન-વચન કાયાની ચેષ્ટાએ વિશુદ્ધ અને છે.
૧૮
મતિ, સ્મૃતિ, ધૃતિ, નિવેદ્ય, આદિ વ્યભિચારીભાવા છે, તેથી તૃષ્ણા ક્ષયરૂપી શમરસ ચણાને પ્રાપ્ત થાય છે અને વારંવાર ચણાને પ્રાપ્ત–થએલા ‘શમ’ શાંતરસપણે પરિણમે છે.
જ્યાં આ શાંત રસ હાય છે, ત્યાં સાત્ત્વિકભાવને પામેલા બીજા આઠે રસે તેની ઉચ્ચ દશામાં હયાતિ ધરાવે છે. એ જ કારણે શાન્તરસ એ બધા રસેાના રાજા ગણાય છે. બીજા બધા રસેાનું જ્યારે ઉચ્ચીકરણ થાય છે ત્યારે તે દરેક શાંતરસ સ્વરૂપ અની જાય છે, એ રસેાનું ઉચ્ચીકરણ, ઊર્ધ્વીકરણ કે સાત્ત્વિકીકરણ કેવી રીતે થાય છે અને તે વખતે બધા રસા કેવી રીતે શાંતરસમાં ભળી જાય છે, તે સમજવા માટે દરેક રસેાના વિભાવ, અનુભાવ અને સંચારીભાવા સહિત સ્થાયીભાવાને પણ સમજવા જોઇએ. અહિં નામ માત્ર તેને જણાવીને, તે બધાના શાંતરસમાં કેવી રીતે અંતર્ભાવ થાય છે, તે જોઈશું.
શૃંગારાદિ રસેનાં નામેા આપણે જોઈ આવ્યા. તે દરેકના સ્થાયીભાવ શું છે તે હવે જોઇએ. શૃંગારને સ્થાયીભાવ ‘ રતિ, ’ હાસ્યના સ્થાયીભાવ ‘હાસ ’, કરૂણને સ્થાયીભાવ‘શાક' રૌદ્રના સ્થાયીભાવ ‘ક્રાધ ’, વીરને સ્થાયીભાવ ‘ઉત્સાહ’, ભયાનકના સ્થાયીભાવ ‘ભય’, ખીભ
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવકારમાં નવ રસે]
૧૧૯ ત્યને સ્થાયીભાવ “જુગુપ્સા અને અભુતને સ્થાયીભાવ “ વિસ્મય છે. રતિથી માંડીને વિસ્મય પર્વતના સ્થાયીભાવ દરેક જીવમાં કાયમ હોય છે, તેને પ્રગટ થવાની સામગ્રી મળતાની સાથે જ તે બહાર આવે છે. દા. ત. શૃંગારરસનો સ્થાયીભાવ “રતિ” છે અને રતિ સંગ વિષયક ઈચ્છારૂપ છે, તેથી નાયક—નાયિકા, તેની ચેષ્ટા તથા બીજા નિમિત્તો મળતાની સાથે જ શૃંગારનો પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. તેનું ઊર્ધ્વીકરણ કરવું હોય તે , આલંબન અને ઉદ્દીપનવિભા પલટી નાખવા જોઈએ. નાયક-નાયિકા અને તેની ચેષ્ટાઓના સ્થાને પંચપરમેષ્ટિ ભગવતે અને તેમની ઉદાત્ત પ્રવૃત્તિઓને જોતાં કે સ્મરણ કરતાંની સાથે જ તેઓના સંગ વિષયક ઈચ્છારૂપી રતિભાવ ઉદ્દીપન થાય છે, પરિણામે પંચપરમેષ્ઠિના વિરહકાળે તેમને સમાગમ કરવાની ઈચ્છારૂપ અને સમાગમકાળે તેમની સેવા કરવાની ઈચ્છારૂપ ઉચ્ચકોટિને શૃંગાર અનુભવાય છે. આ ઉચ્ચકોટિને શૃંગાર વિષયસુખની ઈરછારૂપ તૃષ્ણાને નાશ કરનાર હોવાથી શાંતરસથી અભિન્ન છે.
એ રીતે જેમ શંગાર શાંતમાં પરિણમે છે તેમ બીજા બધા રસે તેની ઉચ્ચ અવસ્થામાં શાંતરસરૂપ બની જાય છે. જેમકે વિકૃતવેષ વગેરે જેવાથી ઉત્પન્ન થતે હાસ્યરસ, સંસાર નાટકમાં કર્મના સંબંધથી વિવિધ પ્રકારના વેષ ધારણ કરતા અને વિવિધ પ્રકારના નાચ નાચતા સંસારી જીવોની વિડંબનાઓ જોઈને ઉત્પન્ન થતો હાસ્યરસ અહીં શાંત રસમાં પલટાઈ જાય છે. એ પ્રમાણે તે જ સંસારી જીવને ઈષ્ટ નાશ અને અનિષ્ટની પ્રાપ્તિથી થતી ચિત્તવૃત્તિરૂપ
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
~
૧૨૦
[પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર શેકનું દર્શન કરતાં ઉચ્ચકોટિને કરૂણરસ જાગે છે, જે શાંતનું જ એક સ્વરૂપ છે. ક્રોધાદિ પરિપુઓ વડે કરાતા અપકારથી થતું ચિત્તવૃત્તિઓનું પ્રજવલન રૌદ્રરૂપ હેવા છતાં અહીં શાંતરસરૂપ બની જાય છે. વિષયકષાયને પરાસ્ત કરવાને તથા દીનદુઃખી અને સહાય કરવાને ઉત્સાહ શ્રેષ્ઠ વીરરસરૂપ બની શાન્તરસરૂપે રૂપાંતર પામે છે. આંતર શત્રુઓ વિવશ ન કરે તે માટે ભય શ્રેષ્ઠ કેટિના ભયાનકરસમાં પરિણમી શાંતરસમાં મળી જાય છે. ઈન્દ્રિના વિષય પ્રત્યે તથા હાડમાંસના શરીરની અશુચિતા પ્રત્યે પ્રગટતી જુગુપ્સા એ ઉચ્ચ કોટિના બીભત્સ રસમાં બદલાઈને પરિણામે શાંતરસને જ એક પ્રકાર બની જાય છે. વિશ્વની અનંતતા અને અગાધતા, તથા ધર્મ અને તેના કલની લોકેત્તરતા સાથે અચિત્યતાના વિચારમાંથી ઉત્પન્ન થતે વિસ્મય ઉચ્ચકેટિના અદ્ભુતરસમાં પલટાઈને શાંતરસને જ એક વિભાગ બની જાય છે. એ રીતે બધા રસે તેની ઉચ્ચ અવસ્થામાં શાંતરસરૂપે પરિણમે છે. - શાંતરસને વરેલા શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ ભગવતે આ રીતે ઉચ્ચકેટિની રતિ, ઉરચકોટિનું હાસ, ઉચકેટિને શેક, ઉચ્ચકોટિને ક્રોધ, ઉચ્ચકેટિને ઉત્સાહ, ઉચ્ચકેટિને ભય, ઉરચકેટિની જુગુપ્સા અને ઉચકેટિના વિસ્મયને ધારણ કરનાર છે. આ ઉચ્ચકોટિના રતિ, હાસ, આદિ ઉચકેટિના શમસ્વરૂપ બની શાંતરસને અનુભવ કરાવે છે. સર્વ પ્રકારના ઉચર તેના અંતિમ સ્વરૂપમાં શાંતરસરૂપ થઈ જાય છે તેથી શ્રી પંચપરમેષ્ઠિ ભગવંતે કેવળ શાંતરસ સ્વરૂપ
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવકારમાં નવ રસે]
૧૨૧
છે, એટલું જ નહિ પણ ઉચ્ચકોટિના શૃંગાર, હાસ્ય, કરૂણ, રૌદ્ર, વીર, ભયાનક, બીભત્સ અને અદ્ભુત આદિ રસાથી પણ ભરેલા છે, એમ કહેવું લેશ પણ ખાટું નથી.
પરમેષ્ડિ ભગવ તામાં શૃંગાર રસ છે, પણ તે નાયકનાયિકાના નહિ કિન્તુ અંતરાત્મભાવ અને પરમાત્મભાવ વચ્ચેની રતિ-પ્રીતિના છે. હાસ્યરસ છે, તે વિષકના વિકૃત વેષાદેિના દર્શનથી થનારા નહિ, કિન્તુ ભવનાત્મકની વિડંબના અને વિષમતાના, દર્શીનથી ઉપજે છે. કરૂણ રસ છે, પણ ઇષ્ટ નાશ અને અનિષ્ટની પ્રાપ્તિથી થતી મલિન ચિત્તવૃત્તિવાળા નહિ, કિન્તુ ઇવિયેાગ અને અનિષ્ટસયાગથી સદા સંતપ્ત અને શાકાતુર જગતને દુઃખ-પક અને અજ્ઞાનઅંધકારમાંથી ઉદ્ધાર કરવાના છે. રૌદ્રરસ છે, પણ બાહ્ય શત્રુએએ કરેલા અપકારથી થતા મનના પ્રજ્વલનરૂપ નહિ, કિન્તુ આંતર શત્રુઓના સમૂલ ઉચ્છેદ કરવાની પ્રશસ્ત મનેાવૃત્તિરૂપ છે. વીરરસ છે, તે પણ બાહ્મયુદ્ધમાં જીતવાના ઉત્સાહરૂપ નહિ, કિન્તુ લેાકેાત્તર કાર્યમાં ઉત્સાહ ધારણ કરવારૂપ છે. ભયાનકરસ છે તે પણ રૌદ્રદશનાદિથી થતી અનની શંકારૂપ નહિ, કિન્તુ આંતરારિ વિવશ ન કરે તેની સાવચેતીરૂપ છે. બીભત્સરસ છે, તે પણ ખાહ્ય અશુચિ પદાર્થોને જોવાથી નહિ, કિન્તુ અશુચિ સ્વરૂપ સ્વશરીર અને પાંચ ઇન્દ્રિયાના ખીભત્સ વિષયાની વિપાકવિરસતાના દનથી થયેલી વિરક્તિરૂપ છે. અદ્ભુતરસ છે, પણ તે કઈ બાહ્ય અપૂર્વ અર્થના દર્શનથી થયેલા ચિત્તના વિસ્મયરૂપ નહિ, કિન્તુ આત્માની અને કર્મની અચિત્ત્વ શક્તિના
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧રર
[પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર પરિણામે ઉત્પન્ન થયેલી વિશ્વની અગાધતા અને અનંતતાના દર્શનથી ઉપજતી ચિત્તની પ્રસન્નતારૂપ છે.
પરમેષ્ટિ ભગવતેમાં રહેલે શાંતરસ આ રીતે વિષયના ભેદથી અનેક રસરૂપ બની જાય છે અને તે શુદ્ધ રસને આસ્વાદ કરનારા પરમેષ્ઠિ ભગવંતેને કરવામાં આવતું નમસ્કાર પણ જેમ શાંતરસને અનુભવ કરાવે છે તેમ તેની સાથે બીજા બધા ઉચ્ચ કેટિના રસને પણ અનુભવ કરાવે છે. ધ્યાતા દયેય સ્વરૂપ બને એ ન્ય યથી શાંતરસને ધ્યાતા પણ શાંતરસ સ્વરૂપ બની જાય છે. જેમ જેમ નમસ્કારનું ધ્યાન વધતું જાય છે, તેમ તેમ નમસ્કાર કરનારમાં અપૂર્વ કોટિની રતિ, અપૂર્વ કેટિનું હાસ, અપૂર્વ કેટિની કરૂણ, અપૂર્વ કેટિની રૌદ્રતા, અપૂર્વ કેટિની વીરતા, અપૂર્વ કોટિની ભયાનક્તા, અપૂર્વ કેટિની જુગુપ્સા અને અપૂર્વ કેન્ટિની અદ્ભુતતા પ્રગટે છે. તેમાંની એક પણ વસ્તુ તૃષ્ણાને વધારનારી થતી નથી, કિન્તુ ક્રમે ક્રમે તૃણને, વાસનાને અને ઈચ્છાઓને ક્ષય કરી અપૂર્વ કેટિની સમતાને અનુભવ કરાવે છે; આત્માને શાંતરસના અનંત સાગરમાં નિમગ્ન કરી દે છે.
શ્રી પંચપરમેષ્ઠિને નમસ્કાર કરવારૂપ નવકાર મંત્રના સ્મરણથી વૈરાગ્ય, સંસારભરૂતા, જીવાદિ તરનું જ્ઞાન અને વીતરાગભાવનું પરિશીલન થયા જ કરે છે. વળી તેના ચિન્તનથી અચિન્ય શક્તિયુક્ત પરમેષ્ઠિ ભગવંતના અનુગ્રહ સ્વરૂપ સદ્ગુણને વિકાસ અને સદાચારનો લાભ
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવકારમાં નવ રસે] થતું જાય છે, સાથે સાથે રત્નત્રય સ્વરૂપ મોક્ષમાર્ગની આરાધના પણ વધતી જાય છે. શ્રી પંચપરમેષ્ઠિના સ્મરણ સાથે પાપની જુગુપ્સા અને ધર્મની પરમાર્થ પરાયણતાની ભાવના જોડાયેલી જ છે, સંસારની નિઃસારતા અને મેક્ષમાર્ગની સારભૂતતાને વિચાર પણ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની સાથે વણાએલો છે. શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રના સ્મરણાદિકાળે મોટે ભાગે પવિત્ર ભૂમિને સંસ્પર્શ અને પવિત્ર પુરૂષેનો સમાગમ રહે છે. વળી સાધુધર્મને અનુરૂપ સમિતિ-ગુપ્તિ આદિ સદાચારનું પાલન તથા શ્રાવક ધર્મને ચગ્ય દાન, પૂજન તથા અણુવ્રત–ગુણવ્રતનું સેવન પણ હોય છે. ધમ— શ્રવણ, શાસ્ત્ર સ્વાધ્યાય, અધ્યાત્મચિંતા, વગેરે સગુણે પણ શ્રી નમસ્કાર મંત્રના સ્મરણ સાથે અનુસ્મૃત હોય છે. એ બધા અનુક્રમે શાંતરસના વિભાવ, અનુભાવ અને વ્યભિચારીભાવ બનીને તૃણા ક્ષયરૂપ “શમ” નામના સ્થાયીભાવનું ચર્વણ કરાવે છે. આ ચર્વણ પુનઃ પુનઃ થવાથી શાંતરસને પ્રાદુર્ભાવ થાય છે.
એ રીતે શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રની સાથે નવેરને સંબંધ અને શ્રી નમસ્કારના સાધકને નમસ્કારની સાધના વડે મળતો નરસેના આસ્વાદને અપૂર્વ લાભ અહીં સંક્ષેપથી વર્ણવ્યો છે. વિસ્તાર બહુશ્રુતો પાસેથી સમજ
*[ક્ષાયિક અને ક્ષાપશમિક ભાવોને વરેલા શ્રી પંચપરમેષ્ટિ ભગવંતોમાં શૃંગારાદિ ઔદયિક ભાવે હેતા નથી, છતાં આ લેખમાં તેની ઘટના કેમ કરવામાં આવી છે ? એ પ્રશ્નનું સમાધાન
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
[પરમેષ્ટિ નમસ્કાર
*
F
F
કરવાથaaa%ae%aaae%e0%
પુણ્યાનુબંધિ પુણ્યના ઉદયથી જેને નમસ્કાર મહામંત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે તેને નરગતિ અને તિર્યંચગતિનું ભ્રમણ અટકી જાય છે અને સ્વર્ગાપવર્ગનાં દ્વાર ઉઘડી જાય છે.
પર
પ
ક
એ છે કે ઔદયિકભાવને શૃંગારાદિ રસ પરમેષ્ટિ ભગવંતમાં નથી, તે પણ ક્ષાયિક અને ક્ષાપથમિક ભાવે તો તેમાં રહેલા જ છે અને તેને જ અહીં શૃંગારાદિ રસનાં નામ આપીને ઘટાવવામાં આવ્યા છે, તે બતાવવા માટે શુંગારાદિ રસની સાથે ઉચ્ચ, ઉદાત્ત અને સાત્વિક, આદિ શબ્દ મૂકેલા છે. વસ્તુતઃ પંચ પરમેષિઓમાં અપ્રશસ્ત ભાવેને લેશ પણ નથી, કિન્તુ ઉચ્ચકેટિના પ્રશસ્તભાવો છે, તેને જ જુદા જુદા રસેનાં નામ આપી ઓળખાવવામાં આવ્યા છે. શ્રી અરિહંત ભગવંતે, શ્રી સિદ્ધ ભગવંતે અને શ્રી કેવળજ્ઞાની ભગવંતેમાં મોહકમને સમૂલ ક્ષય થયેલ હોવાથી પ્રશસ્ત ભાવની ઘટના તેઓમાં ભૂતપૂર્વ નયથી સમજવાની છે. આ વિષય ઘણે ગહન હોવાથી બહુશ્રતો પાસેથી વિનયપૂર્વક સમજવા પ્રયત્ન કરવો જરૂરી છે.]
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ દે
॥ નમઃ શ્રીનિનપ્રવચનાય ।
॥ नमोऽर्हत्सिद्धाचार्योपाध्यायसर्वसाधुभ्यः ॥
પરમેષ્ટિ-નમસ્કાર
૫
('
શિ
જો
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ નં-૧ શ્રી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કાર મહામંત્ર
मूलमन्त्र-नमो अरिहंताणं-१
नमो सिद्धाणं-२ नमो आयरियाणं-३ नमो उवज्झायाणं-४ नमो लोए सव्वसाहणं-५
[પદ-૫, ગુરૂ ૩, લઘુ ૩૨, કુલ અક્ષર ૩૫] चूलिका-एसो पंचनमुक्कारो, सव्वपावप्पणासणा। मंगलाणं च सव्वेसिं, पढमं हवइ मंगलं ॥१॥
[પદ-૪, લઘુ-૪, ગુરૂ-૨૯ કુલ અક્ષર ૩૩] અથ–અરિહંતને નમસ્કાર થાઓ !
સિદ્ધોને નમસ્કાર થાઓ ! આચાર્યોને નમસ્કાર થાઓ ! ઉપાધ્યાયને નમસ્કાર થાઓ !
લેકમાં સર્વ સાધુઓને નમસ્કાર થાઓ ! આ પાંચને કરેલ નમસ્કાર સર્વ પાપોને મૂળથી નાશ કરનાર અને સર્વ મંગલેમાં પ્રથમ મંગલરૂપ થાય છે.
[પદ-૯, સંપદા ૮, ગુરૂ–૭, લધુ ૬૧, કુલ અક્ષર૬૮]
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ નં-૨ 'श्रीआत्मरक्षाकरं वज्रपञ्जराख्यं महास्तोत्रम्'
[ શ્રી નમસ્કાર મહામંત્રને વિધિપૂર્વક જાપ કરનાર મહાનુભાવ પુણ્યાત્માએ જાપના પ્રારંભમાં આ સ્તોત્ર વડે મુદ્રાઓ સહિત સ્વશરીરની રક્ષા કરવી, મુદ્રાઓ ગુરૂગમથી શીખી લેવી, આત્મરક્ષા પૂર્વક જાપ કરવાથી અનેક ફાયहास थाय छ.] ॐ परमेष्ठिनमस्कार, सारं नवपदात्मकम् । आत्मरक्षाकरं वज्र-पञ्जराभं स्मराम्यहम् ॥१॥ ॐ नमो अरिहंताणं, शिरस्कं शिरसि स्थितम् । ॐ नमो सव्वसिद्धाणं, मुखे मुखपटं वरम् ॥२॥ ॐ नमो आयरियाणं, अङ्गरक्षातिशायिनी। ॐ नमो उवज्झायाणं, आयुधं हस्तयोदृढम् ॥३॥ ॐ नमो लोए सव्वसाहूणं, माचके पादयोः शुभे। एसो पंच नमुक्कारो, शिला वज्रमयी तले ॥४॥ सव्वपावप्पणासणो, वो वज्रमयो बहिः । मंगलाणं च सव्वेसिं, खादिरागारखातिका ॥२॥ स्वाहान्तं च पदं ज्ञेयं, पढमं हवइ मंगलं । वोपरि वज्रमयं, पिधानं देहरक्षणे ॥६॥ महाप्रभावा रक्षेयं, क्षुद्रोपद्रवनाशिनी । परमेष्ठिपदोद्भूता, कथिता पूर्वसूरिभिः॥७॥
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
[પરમેષ્ઠિ-નમસ્કાર यश्चैनं कुरुते रक्षा, परमेष्ठिपदैः सदा । तस्य न स्याद्भयं व्याधि-राधिश्वापि कदाचन ॥८॥
ભાવાર્થ–નવપદસ્વરૂપ જગતના સારભૂત આ પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર આત્મરક્ષા કરવા માટે વજના પંજર સમાન છે, તેનું હું સ્મરણ કરું છું. (૧)
“ નમો રિહૃતil’ આ મંત્ર મુગટરૂપે મસ્તકે રહેલ છે, એમ જાણવું, (રક્ષા કરતી વખતે મસ્તકે હાથે સ્પર્શ.)
“નો સિદ્ધાણં ” આ મંત્ર મુખ પર શ્રેષ્ઠ વસ્ત્ર તરીકે રહેલો છે, એમ જાણવું. (બેલતાં મુખ પર હાથ સ્પર્શ.) (૨)
“ૐ નમો નાચરિયાણો આ મંત્રને અતિશાયી અંગરક્ષક તરીકે જાણ. (બેલતાં શરીર પર હાથ સ્પર્શ.)
“ૐ નમો વવાયા ” આ મંત્રને બે હાથમાં રહેલા મજબૂત આયુધ (શસ્ત્ર) તરીકે સમજ. (બોલતાં બે હાથમાં શસ્ત્ર પકડવાની ચેષ્ટા કરવી.) (૩)
- “ નો ઢોર સંધ્યાનાહૂi ” આ મંત્રને પગમાં રહેલી મંગળકારી મેજડીઓ જાણવી. (બોલતાં બે પગ નીચે હાથ સ્પશે.)
“ નમુશા ” આ મંત્રને પાદતળે રહેલી વજની શિલાના સ્થાને સમજ. (બેલતાં જે આસન પર બેઠા હોય તેને હાથથી સ્પર્શ કરતાં મનમાં વિચારવું કે હું વાશિલા ઉપર બેઠે છું, તેથી જમીનમાંથી કે પાતાલ લોકમાંથી મને કઈ વિદ્ધ થઈ શકશે નહિ) (૪)
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
વપંજર સ્તોત્ર)
૧૨૯ સવ પવપૂUTIો. ” આ મંત્રને ચારે દિશાઓમાં વજય કિલ્લો જાણ. (બેલતાં એમ વિચારવું કે મારી ચારે તરફ વજને કેટ છે, બે હાથથી ચારે બાજુ કેટની કલ્પના કરતાં અંગુલી ફેરવવી.)
“મં0િા જ સહિં ” આ મંત્રને ખેરના અંગારાની ખાઈ સમજવી. (બોલતી વેળા વિચારવું કે વજન કેટની બહાર ચારે બાજુ ખાઈ ખોદેલી છે) (૫)
“પઢમં રુ મં”િ આ મંત્રને કિલ્લાની ઉપર વજય ઢાંકણું સમજવું. (બોલતી વેળા વિચારવું કે વજમય કેટ ઉપર આત્મરક્ષા માટે વજીમય ઢાંકણું રહેલું છે) [આ પદને અંતે “સ્વાહા મંત્ર પણ સમજી લેવો.] (૬)
પરમેષ્ઠિ પદેથી પ્રગટ થએલી મહાપ્રભાવવાળી આ રક્ષા “સર્વ ઉપદ્રવને નાશ કરનારી છે એમ પૂર્વાચાર્યોએ કહેલું છે. (૭)
પરમેષ્ઠિ પદે વડે આ રીતે જે નિરંતર આત્મરક્ષા કરે છે તેને કઈ પણ પ્રકારના ભય, શારીરિક વ્યાધિ, અને માનસિક પીડાઓ કદી પણ થતી નથી. (સર્વ ઉપદ્રવેને નિવારક આ મંત્ર છે.) (૮)
F NMMS શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર સર્વ રક્ષકેને
પણું રક્ષક છે. Innenenenenenencacatana
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ નં-૩ શ્રી મહાનિશીથ સૂત્રોક્ત નામગ્રહણને વિધિ અને ફળ " नाम पि सयलकम्मट्ठ-मलकलंकेहिं विप्पमुक्काणं ।
तियसिंदच्चियचलणाणं, जिणवरिंदाणं जो सरइ ॥१॥" "तिविहकरणोवउत्तो, खणे खणे सीलसंजमुज्जुत्तो। अविराहियवयनियमो, सो विहु अइरेण सिज्झिज्ज ॥२॥"
અર્થ–સકલ અષ્ટ કર્મરૂપી મલના કલંકથી સર્વથા મુક્ત થયેલા અને દેવેન્દ્ર વડે પૂજાયેલા છે ચરણકમળે જેઓના, એવા શ્રી જિનવરેન્દ્રોના નામનું પણ જેઓ ત્રણ પ્રકારના કારણે તમન-વચન-કાયા) વડે ઉપયુક્ત (સાવધ) થઈને, પ્રતિક્ષણ શીલ અને સંયમમાં ઉઘુક્ત રહીને અને વ્રત તથા નિયમની વિરાધનાથી બચી જઈને સ્મરણ કરે છે તેઓ અલ્પકાલમાં જ સિદ્ધિ ગતિને પામે છે. (૧-૨)
(શ્રીમહાનિશીથ સૂત્ર, અ. ૨) ક
કર
શ્રી જિનેશ્વરનું નામ કામને નાશ કરવા કે
સાથે સર્વ કામનાઓને પૂર્ણ કરે છે. henebeneneneneanencacaanco
ક
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ન—૪
આચાય પુરંદર શ્રી હરિભદ્રસૂરિવિરચિત શ્રી ચેાગબિન્દુ નામક ગ્રન્થરત્નમાં શ્રી નમસ્કારને મહિમા અને જપનું વિધાન’
[૧] मूलम्-“ अक्षरद्वयमप्येतच्छ्रयमाणं विधानतः
गीतं पापक्षयायोच्चैर्योगसिद्धैर्महात्मभिः ||४०||” ॥ યોગવિન્ડો टीका - अक्षरद्वयमपि किं पुनः पञ्चनमस्कारादीन्यनेकान्यक्षराणीत्यपि शब्दार्थः । एतत् ' योग' इति शब्दलक्षणं 'श्रूयमाणम् - आकर्ण्यमानम् । तथाविधाऽर्थानवबोधेऽपि, 'विधानतो' विधानेन - श्रद्धासंवेगादिशुद्धभावोल्लासकरकुड्मल योजनादिलक्षणेन । 'गीतम्' उक्तं 'पापक्षयाय' मिध्यात्वमोहाद्यकुशलकर्मनिर्मूलनायोच्चैरत्यर्थम् । कैर्गीतमित्याह -- 'योगसिद्धैः' योगः सिद्धो निष्पन्नो येषां ते तथा, तैर्जिनगणधरादिभिः 'महात्मभिः' प्रशस्त भावैरिति । ||४०||
મૂળના અ-આ એ અક્ષરો પણ વિધાનપૂર્વક સાંભળવામાં આવે તેા અત્યંત પાપ ક્ષયને માટે થાય છે, એમ ચેાગસિદ્ધ મહાપુરૂષોએ કહેલું છે. (૪૦)
ટીકાના અ-બે અક્ષરો પણ, અર્થાત્ ૫ંચનમસ્કારાદિ અનેક અક્ષરાનું તેા કહેવું જ શું ? ‘ચેગ’ એવા માત્ર એ અક્ષરાને જ, તેવા પ્રકારના તેના અર્થ ન જાણવા છતાં,
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
[પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર
શ્રદ્ધા સંવેગાદિ શુદ્ધ ભાલ્લાસ પૂર્વક અને બે હાથ. જોડવા પૂર્વક સાંભળવામાં આવે છે તે મિથ્યાત્વમેહ, આદિ અકુશલ કર્મનું અત્યંત નિમૂર્ધન કરનાર થાય છે, એમ ચોગ જેમને સિદ્ધિને માટે (સિદ્ધ) થયે છે. એવા શ્રી જિનેશ્વર ગણધરાદિ મહાપુરૂએ કહ્યું છે. (૪૦)
मूलम्-मासोपवासमित्याहुम॒त्युनं तु तपोधनाः। मृत्युभयजपोपेतं, परिशुद्धं विधानतः ॥१३४॥
| (વિનૌ) ટીકા-માણોપવા મા ચાહુપવાસો અત્ર તત્તથા इत्येतत् 'आहुः उक्तवन्तः। 'मृत्युनं तु' मृत्युघ्ननामकं पुनस्तपः। 'तपोधनाः' तपःप्रधानाः मुनयः। 'मृत्युंजयजपोपेतं' पञ्चपरमेष्ठिनमस्कारादिरूपं मृत्युंजयसंज्ञमन्त्रस्मरणसमन्वितं । 'परिशुद्धम्' इहलोकाशंसादिपरिहारेण । 'विधानतः' कषायनिरोध-ब्रह्मचर्यदेवपूजादिरूपाद्विधानात् ॥१३४॥
મૂળને અર્થ–મૃત્યુંજય જપથી સહિત પરિશુદ્ધ વિધાન પૂર્વક કરેલે માપવાસને તપ મૃત્યુબ એટલે મૃત્યુને હણનાર થાય છે, એમ તપોધન મહાપુરૂષે ફરમાવે છે.
ટીકાને અથ–પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કારાદિરૂપ મૃત્યુંજય નામક મંત્રના સ્મરણ સહિત, “પરિશુદ્ધ ” એટલે ઈહલેકની આશંસાદિ દે રહિત અને “વિધાન પૂર્વક એટલે બ્રહ્મચર્ય દેવપૂજાધિરૂપ વિધિના પાલન પૂર્વક, એક મહિના સુધી લાગટ ઉપવાસ કરવામાં આવે, તેને તપપ્રધાન મહામુનિએ મૃત્યુનતપ કહે છે. (૧૩૪)
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
મહામંત્રના જપને વિધિ]
[3] “आदिकर्मकमाश्रित्य, जपो ह्यध्यात्ममुच्यते । देवतानुग्रहाङ्गत्वादतोऽयमभिधीयते ॥३८०॥ जपः सन्मन्त्रविषयः, स चोक्तो देवतास्तवः । दृष्टः पापापहारोऽस्माद्विषापहरणं यथा ॥३८१॥ देवतापुरतो वाऽपि, जले वाऽकलुषात्मनि । विशिष्टद्रुमकुजे वा, कर्तव्योऽयं सतां मतः ॥३८२॥ पर्वोपलक्षितो यद्वा, पुत्रंजीवकमालया। नासाग्रस्थितया दृष्ट्या, प्रशान्तेनान्तरात्मना ॥३८३॥ विधाने चेतसो वृत्तिस्तद्वर्णेषु तथेष्यते । अर्थे चाऽऽलम्बने चैव, त्यागचोपप्लवे सति ॥३८४॥ मिथ्याचारपरित्याग, आश्वासात्तत्रवर्तनम् । तच्छुद्धिकामता चेति, त्यागोऽत्यागोऽयमीदृशः ॥३८५॥ यथाप्रतिज्ञमस्येह, कालमानं प्रकीर्तितम् । अतो ह्यकरणेऽप्यत्र, भाववृत्तिं विदुर्बुधाः ॥३८६।। मुनीन्द्रः शस्यते तेन, यत्नतोऽभिग्रहः शुभः । सदाऽतो भावतो धर्मः, क्रिया काले क्रियोद्भवः॥३८७॥"
(योगबिन्दौ) અથ–ધાર્મિક પુરૂષનું પ્રધાન લક્ષણ (કર જપાદિ રૂ૫) જપ છે, એ પણ અધ્યાત્મ કહેવાય છે. જે દેવતાને જપ કરવામાં આવે તે દેવતાના અનુગ્રહનું તે અંગ છે. એ કારણે હવે જપને કહીએ છીએ. (૩૮૦). જપને વિષય વિશિષ્ટ મંત્ર છે, તે મંત્ર દેવતાની સ્તુતિરૂપ હોય છે,
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
પરમેષ્ઠિનમસ્કાર
દેવતાની સ્તુતિરૂપ વિશિષ્ટ મંત્રના (પુનઃ પુનઃ પરાવર્તનરૂપ) જપથી પાપને અપહાર થાય છે. જેમ તેવા પ્રકારના મંત્રોથી (સ્થાવર જંગમ) વિષને અપહાર થતે પ્રત્યક્ષ દેખાય છે (૩૮૧). આ જ દેવતાની સન્મુખ અથવા સ્વચ્છ જળવાળા જળાશયની આગળ અથવા પત્રો-પુષ્પ અને ફળોથી લચેલાં વૃક્ષવાળા વનપ્રદેશની અંદર કરવા માટે સપુરૂષોની આજ્ઞા છે (૩૮૨). હાથની આંગળીઓ ઉપર, કે રૂદ્રાક્ષ નામક વૃક્ષના ફલની માળા ઉપર, નાસિકાના અગ્ર ભાગ ઉપર દષ્ટિ સ્થિર કરીને તથા અંતરાત્માથી શાંત થઈને (૩૮૩). મંત્રોના અક્ષરેને વિષે, અર્થને વિષે અને પ્રતિમાદિ આલંબનને વિષે ચિત્તની વૃત્તિ પરોવવી. ચિત્તની વિપરીત ગતિ થવા લાગે ત્યારે જપને ત્યાગ કરે. (૩૮૪). વ્યાકુળ ચિત્ત વખતે જપનો ત્યાગ કરવાથી (અંદરથી અશાંત છતાં બહારથી શાંત આકાર કરવારૂપ) માયાચારને ત્યાગ થાય છે તથા વિશ્રાંતિ લેવાથી જપમાં સારી રીતે પ્રવૃત્તિ થાય છે. એ રીતે શુદ્ધિની કામનાથી કરેલ ત્યાગ એ અત્યાગ છે (૩૮૫). (બે ઘડી આદિ) જેટલા કાળ માટે પ્રતિજ્ઞા લીધી હોય તેટલા કાળ પ્રમાણ જપ કરે, પ્રતિજ્ઞા કરવાથી જપ સિવાયના કાળે પણ જપમાં મનોવૃત્તિ કાયમ રહે છે, એમ બુધ પુરૂષે કહે છે (૩૮૬) (જપ સિવાયના કાળે પણ શુભ વૃત્તિ રહેતી હેવાથી) મહામુનિઓએ પ્રતિજ્ઞા લેવા રૂપ અભિગ્રહને વખાણે છે, અભિગ્રહ વડે ભાવરૂપ ધર્મ થાય છે, અને ક્રિયા કાળે ક્રિયાથી (પણ) ધર્મ થાય છે. (માટે અભિગ્રહને વખાણ્યો છે.) (૩૮૭).
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ નં-૫ નમસ્કારના અર્થની ભાવના
યાને નમસ્કારનો બાલાવબોધ [ આ બાલાવબેધના કર્તા કોણ છે તે નિર્ણય થઈ શકતt નથી તે પણ એક સમર્થ જ્ઞાની અને શ્રદ્ધાળુ આત્માની એ કૃતિ છે એમ તેને વાંચતાં જ સમજાઈ જાય છે. તેમાં “વિ. સં. ૧૭૨૮ વર્ષે ચિત્ર સુદ ૮ મે ગણી શ્રી તિલકવિજય વાચનાથ એમ અંતે લખેલું હોવાથી તેથી પણ પ્રાચીન છે એ નિઃશંક છે.' રાધનપુર પાસેના સાંતલપુર ગામમાં પૂ. પં. શ્રી મુક્તિવિજય ગણિવરના ભંડારની હસ્તલિખિત પ્રતને આ ઉતારે છે, નમસ્કારના જપની સાથે તેના અર્થની ભાવના કરવામાં આવે છે તે જપ શીઘ્ર ફળદાયી થાય છે. આરાધકોને પરમેષ્ઠિ નમસ્કારના અર્થની શાસ્ત્રોક્ત ભાવના કરવા માટે આ બાલાવબોધ ઘણું ઉપયોગી નીવડે તેવો છે. તેમાં વર્ણવેલી વસ્તુ વિશુદ્ધિ ગુર પરંપરાથી પ્રાપ્ત છે અને આજ સુધી અવિચ્છિન્ન પ્રવાહથી ચાલી આવેલી સંઘમાન્ય છે. ભાષા પ્રાસાદિક છે, વાંચતાં જ આહાદ ઉત્પન્ન કરે તેવી છે. નવે પદેને શાસ્ત્રોક્ત અર્થ જાણવાનું પ્રમાણ ભૂત સાધન હોવાથી અહીં તેને અક્ષરશઃ મૂળ ભાષામાં જ. લીધી છે. ] | | શ્રી વિરપાર્શ્વનાથ નમઃ |
નમો અરિતા “મારે નમસ્કાર શ્રી અરિહંતને હે!” જે શ્રી અરિહંત ભગવંતે ૩૪ અતિશય સહિત, ૩૫ વચનાતિશય પરિકલિત, ૧૮ દેષ અદ્દષિત–(તે ૧૮
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
[પરમેષ્ઠિ–નમસ્કાર દે અનુક્રમે પ-અંતરાય, હાસ્યાદિષ, કામ, મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન, નિદ્રા, અવિરતિ, રાગ અને દ્વેષ), અષ્ટ મહાપ્રાતિહાર્ય સહિત, તે પ્રાતિહાર્યો (૧) બાર ગુણું ઉંચું અશક વૃક્ષ, (૨) કુસુમની વૃષ્ટિ, (૩) પરમેશ્વરની વાણી જન લગી ગુહરી ગાજે, (૪) ૨૪ જોડા ચામર ઢળે, (૫) ચાર સુવર્ણમય સિંહાસન, (૬) પૂર્વ વિભાગે ૧૨ આદિત્ય થકી અધિક તેજે કરી ભામંડળ ઝળહળે, (૭) મસ્તક ઉપર (આકાશમાં) દેવ દુંદુભિ વાજે અને (૮) ઉપરા ઉપર ત્રણ ત્રણ છત્ર એવકારે ચાર દિશામાં ૧૨ છત્ર ધરાવે, એ આઠ પ્રાતિહાર્યો યુક્ત). ત્રણ ગઢ, તેમાં પહેલો ગઢ રત્નમય અને મણિમય કેશીસા, બીજે ગઢ સુવર્ણમય અને રત્નમય કાંગરા, ત્રીજે ગઢ રજતમય અને સુવર્ણમય કેશીસાં હોય, સુવર્ણમય ભૂપીઠ બાંધીયું. ઉધેબીટે પંચવણ કુલના પગર. બાર પર્ષદા પૂરાય, તે કેવી? સાધુ, વૈમાનિકદેવી અને સાધ્વી, એ ત્રણ પર્ષદા, આગ્નેય ખૂણે રહે, તિષ, ભવનપતિ, વ્યંતર, એ ત્રણેની દેવીએ નૈઋત્ય ખૂણે રહે
જ્યોતિષી, ભવનપતિ અને વ્યસ્તર, એ ત્રણે દેવ વાયવ્ય ખૂણે રહે અને વૈમાનિકદેવ, પુરૂષ અને મનુષ્યની સ્ત્રીઓ, એ ત્રણ ઈશાન ખૂણે, એ રીતે પર્ષદા પૂરાય. ૮૦૦૦૦ પાવડીયાં ચિહું પાસે ત્રણ ત્રણ પોળે, એ પ્રમાણે ૧૨ પળ, અપૂર્વ તેરણ, કળાકૃત સમવસરણ માંહી ત્રિભુવન લક્ષ્મી સહિત, અંતરંગ વૈરી રહિત, વિશ્વાધીશ, પરમ જગદીશ સુર્વણમયી કમળે બેઠા, સમસ્ત જીવરાશિ દીઠા, જન ગામિની વાણી, સર્વ ભાષાનુસારિણી, અનંત દુઃખ નિવારિણી,
તરંગ
ઠા, સમજ અનંત દુઃખ
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રના અર્થની ભાવના]
૧૩૭ સકલ સૌખ્ય કારિણી, ઈસ્વી વાણીએ ચિહું મુખે ચિહું પ્રકારે પરમેશ્વર ધર્મોપદેશ દેતા, કેવળજ્ઞાન ધરતા, ચૌદ રાજલોકના મસ્તક ઉપર ૪૫ લાખ જન પ્રમાણ મુક્તિશિલા તીહાં પહુતા, અનંતબલ, અનંતગુણ, અનંતજ્ઞાન, પુરૂષમાંહી ઉત્તમોત્તમ, એવા જિનનું જે નામ તેને નામ અરિહંત કહીએ, જે ત્રિભુવનમાંહી શ્રી વીતરાગની મૂર્તિ તેને સ્થાપનાઅરિહંત કહીએ, જે શ્રી શ્રેણિકાદિ મહાપુરૂષો (ભાવિ) તીર્થકર પદવી ગ્ય જીવ તે દ્રવ્યઅરિહંત કહીએ, જે વિહરમાન પરમેશ્વર શ્રી સીમંધરસ્વામિ પ્રમુખ તીર્થકરે તે ભાવઅરિહંત કહીએ, એહવા જે અરિહંત અનંતાનંત હુઈઆ, અને થશે અને થઈ રહ્યા છે, તેનું ધ્યાન પંચવર્ણ અષ્ટદલ કમલરૂપે ધ્યાઈએ. તે પરી સાંભળે
નાભિકમળ, તિહાં કમળનું નાળ, તિહાંથી (નાભિથી) વૃદ્ધિ પામી બ્રહ્મ પ્રદેશે વિકાસ પામ્યું, અરિહંત શ્વેતવર્ણ જિલ્લું મુક્તાફલનો હાર, જિમ વૈતાદ્યપર્વત, જિમ પૂર્ણિમાને ચંદ્ર, જિમ ક્ષીરસમુદ્રનું ફીણ, જિમ સ્ફટિકરત્ન, જિસી સિદ્ધશિલા નિર્મળ, જિહ્યું આતપત્ર (છત્ર), જિ ઐરાવણ ગજેન્દ્ર, જિમ દેવદુષ્ય વસ્ત્ર, જિ દક્ષિણાવર્ત શંખ, જિસ્ય કામધેનુ દૂધ, તિસ્યા પરમેશ્વર નિર્મળ, દુછાષ્ટકમ ૧૫૮ પ્રકૃતિ રહિત, ઈસ્યા ઉજવળ
અરિહંત. જે જગન્નાથ આકાશની પરે નિરાલંબ, પૃથ્વીની પરે સર્વસહ, મેરૂની પરે નિષ્પકંપ, સમુદ્રની પરે ગંભીર, ચંદ્રમાની પરે સૌમ્ય, સૂર્યની પરે તપ તેજ, સિંહની પરે અભ્ય, બાવનાચંદનની પરે શીતલ, વાયુની પરે અપ્રતિ
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
[પરમેષ્ટિ નમસ્કાર બદ્ધ, ભારંડપક્ષીની પરે અપ્રમત્ત, જગત્રય વંદનિક, મહા મુનીશ્વરને ધ્યાવવા ગ્ય, કેવળજ્ઞાને કરી ત્રિભુવન દિનકર, ઈસ્યા શ્રી વીતરાગ રહે. “નમો અરિહંતા એ પદમાં તેમને મારે નમસ્કાર હો.
“નનો વિકાએ પદથી મારે નમસ્કાર શ્રીસિદ્ધોને હો! જે સિદ્ધો સિદ્ધાંતે ૧૫ ભેદે કહ્યા છે. (૧) તીર્થકર સિદ્ધ (શ્રી ઋષભદેવાદિ), (૨) અતીર્થકર સિદ્ધ-- પુંડરિકગણધરાદિ, (૩) તીર્થસિદ્ધ-અનેક ગણધરે, (૪) અતીર્થસિદ્ધમરૂદેવામાતા, (૫) ગૃહસ્થ લિગે સિદ્ધ-શ્રીભરતેશ્વરાદિ, (૬) અન્ય લિગેસિદ્ધ-વલ્કલચિરી, (૭) સ્વલિંગસિદ્ધ-અનેક સાધુઓ, (૮) સ્ત્રીલિંગસિદ્ધ-આર્યા ચંદનબાલાદિ, (૯) પુરૂષલિંગસિદ્ધ-અનંત પુરૂષ, (૧૦) નપુસકલિંગસિદ્ધ-ગાંગેય, (૧૧) પ્રત્યેકબુદ્ધસિદ્ધ-કરકંડુ, (૧૨) સ્વયં બુદ્ધ સિદ્ધ, (૧૩) બુદ્ધબેધિતસિદ્ધ, (૧૪) એકસિદ્ધ, (૧૫) અનેકસિદ્ધ. જિહાં એક સિદ્ધ છે તિહાં અનંતા સિદ્ધો રહેલા છે. તે શરીર રહિત, સપૂર્ણ જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર ધરતા, કેવળજ્ઞાને કરી સર્વ જીવના ભેદાનભેદ જાણતા, અનંત ગુણ-અનંત બળ-અનંત વીર્ય સહિત, જન્મ-જરા-મરણરોગ–શક-વિયેગ-આધિ-વ્યાધિ-પ્રમુખ સકલ દુઃખ થકી મુક્ત, ઈન્દ્ર-ઉપેન્દ્રાદિ સર્વ દેવતાનાં સુખ અને ચક્રવર્તી આદિ મનુષ્યનાં સુખ, તે એકત્રિત કીજે, તે પિંડ અનંત ગુણું કીજે (તે પણ) તે એક સિદ્ધને (સુખને) અનંતમે ભાગે ન આવે. એવા સિદ્ધનાં સુખ આકાશે ન માય. સિદ્ધ થયા, બુદ્ધ થયા, ચૌદરાજને પારે સમય સમય પ્રત્યે
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામ`ત્રના અની ભાવના]
૧૩૯
અનંતાનંત સુખ ભાગવતાં, જે સિદ્ધ રક્ત કાન્તિ ધરતા, જિયું ઉગતા સૂર્ય, હિંગુલના વણુ, દાર્ડિમ જાસુલનું ફુલ, અપગુજારગ, નિષધપત, રક્તોત્પલ કમલ, મરકત રત્ન ચાળનારગ, કકુનારાળ, ચુના સહિત તમેાળ, ઈસી રક્ત વર્ષે સિદ્ધની પાંખડી ધ્યાઇએ.
સંસ્થાન, સંઘયણું, વ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ, જે સિદ્ધને રહ્યા નથી, ૪૫ લાખ ચેાજન પ્રમાણ મુક્તિશિલા ઉપર, ચૈાજનના ૨૪મા ભાગમાં અવસ્થાન કરતાં શરીર રહિત કેવળ તેજ:પુંજાકાર, બૈલેાક્યનું સાર, એવા સિદ્ધો ‘નમો સિદ્ધાણં” એ પદમાં રહ્યા છે, તેને મારા નમસ્કાર હે !
‘નમો આયરિયાળું' મારા નમસ્કાર શ્રી આચાર્યોને હા, જે શ્રી આચાર્ય પંચવિધ આચાર પરિપાળે, રાગદ્વેષ અંગ થકી ટાળે, સકલ સિદ્ધાન્ત સૂત્રના અને જાણે, ભવ્ય જીવ પ્રતિમાધી માગે આણે, દભ રહિત, છત્રીસ ગુણ સહિત, (તે છત્રીસ ગુણુ-પાંચ ઇન્દ્રિયને સંવરે. નવ બ્રહ્મચર્યની વાડમાં વસે. ક્રોધ, માન, માયા, લેાભ, ૪ કષાય પરિહરે. સર્વ પ્રાણાતિપાત વિરમણવ્રત, સર્વ મૃષાવાદ વિરમણ વ્રત, સર્વ અદત્તાદાન વિરમણ વ્રત, સર્વ મૈથુન વિરમણ વ્રત, સર્વ પરિગ્રહ વિરમણુ વ્રત, એ પાંચ મહાવ્રત ધરે. ઇર્યાસમિતિ આદિ અષ્ટ પ્રવચન માતા પરિપાલે. એ ૩૬ ગુણ ધારે). શુદ્ધ પ્રરૂપક, જ્ઞાન-ક્રિયા–સંયમના આધાર, શ્રી જિનશાસન સાધાર, સકલ વિદ્યા નિધાન, યુગપ્રધાન, ગુણગણુ રત્નાકર, મહિમા મહેાદધિ, અતિશય સમુદ્ર, મહા— ગીતા, જ્ઞાનપરમા, શ્રીસૂરિમંત્ર સ્મરણ કરણ તત્પર,
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
૧૪૦
[પરમેષ્ટિ-નમસ્કાર
શ્રી સૂરિવર. તેના વર્ણ–જિસ્યા તપાવ્યું સુવર્ણ, હિરદ્રાના રંગ, આઉલનું ફુલ, હરિયાલના વાન, પરિપક્વ સહકારનું લ, શિખરીપત, પીતવર્ણ રત્ન, તિસ્યા શ્રી આચાર્ય પીળી કાંતિ ધરતા, ‘નમો આયરિયાણં’ઋણીપદે શ્રી આચાર્યને મારા નમસ્કાર હા.
‘નમો ઉવન્નાયાળ’પદ્મથી મારા નમસ્કાર ઉપાધ્યાયને હાજો, શ્રીઉપાધ્યાય દ્વાદશાંગ સિદ્ધાંત ભણે. (તે કિસ્યાં ? શ્રી ‘આચારાંગ' આદિ અગીયાર અંગ તથા રાજપ્રશ્નીય’ આદિ ૧૨ ઉપાંગ, ૧૪ પૂર્વ (તેમાં) પહેલું પૂર્વ જે અખાડી સહિત હાથી જેવડા મશીના પુંજ કીજે, તેટલે ધેાળી ‘ઉત્પાદ’ પૂર્વ લખાય. બીજું ‘આગ્રાયણી’ પૂર્વ એવા બે હાથી પ્રમાણ
•
મશી હાય (ત્યારે લખાય), ત્રીજી ચાર હાથી પ્રમાણ (મશીથી), એમ ઉત્તરોત્તર વધતાં ૧૪ મું લેાકબિંદુસાર લખતાં ૮૧૯૨ હાથી પ્રમાણ મશીના ઢેર કીજે તેા લિખાય). એ ૧૪ પૂર્વને ધરે, તથા કુશલાનુખ ધ, આઉર પચ્ચક્ખાણુ, મરણવિધિ, ઇત્યાદિ દેશ પયજ્ઞા, ૪ મૂલસૂત્ર, છ છે, એ સિદ્ધાંત શિષ્યાને ભણાવે અને તે ગુણે, જે ઉપાધ્યાય (પોતે) ગુણે કરી આચાર્ય પદ યાગ્ય, નિવિકાર, વિદ્યાના સત્રકાર, શ્રી ઉપાધ્યાય તેહના વર્ણ, જિસ્યા પાંચીરત્ન, નીલપર્વત, વસંત માસે વનખંડ, અશાકવૃક્ષ, નીલે પલ કમલ, નીલા નગીનાના વીજો, મેઘ કે મેટ્વિની, નવે અકુરે નીલવર્ગુ, તિસ્યા ઉપાધ્યાય નીલ કાંતિએ કરી દીપ્તિવંત હુંતા. • નમો ઉવજ્ઞાાળું ’એ પદ્મમાં શ્રી ઉપાધ્યાયને મારે નમસ્કાર હા !
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ાધાર તા. ભાવસાર
મહામંત્રના અર્થની ભાવના].
૧૪૧ નમો રજુ કરવાનૂ લોકમાંહી સર્વ સાધુને મારે નમસ્કાર હે ! જે સાધુ ૧૬ દેષ ઉત્પાદનના, ૧૬ ઉદ્ગમના, ૧૦ એષણાના, એવું ૪૨ દેષ વિશુદ્ધ આહાર લીએ. સમસ્ત ઇંદ્રિય દમે, સંસારે ન રમે, ૨૨ પરિષહ સહે, નવકપે વિહરતા રહે, જે સાધુ સંસાર થકી ઉપરાંઠા (અળગા) ચાલે, ભવ્ય જીવને મુક્તિ સુખ હેલા માત્રમાં આપે, જે મુનીશ્વર તણા ૨૭ ગુણ ધરે, (તે કેવા ? વતષક ધરે, પાંચ ઇંદ્રિય નિગ્રહે, ભાવસત્ય, કરણસત્ય, ક્ષમા, નિભતા, યુક્ત ક્રિયાકરણ, મન-વચન-કાયનિધ, કાયષક (રક્ષણ), સંયમયોગ (રમણ), શીતાદિ વેદના સહન, મરણાંત ઉપસર્ગ સહે, એ ૨૭ ગુણયુક્ત હેય), એવા શાંત-દાંત-કાંત, વૈરાગ્યના સમુદ્ર, સાહસિક શિરોમણિ, ગુણવંત માંહી અગ્રેસર, સર્જન, સદા પ્રસન્ન, જીવલોકના બાંધવ, કુગતિરૂપી સમુદ્રના શેષણહાર, કેવળધરા, ઋજુમતિ, વિપુલમતિ, શ્રતધર, ક્ષીરસવ, સંભિન્ન સ્ત્રોત, કેષ્ટબુદ્ધિ, ચારણશ્રમણ, વૈક્રિય, પદાનુસારિણી, આશિવિષ, આકાશગામિની, બહુરૂપિણી, અક્ષીણમહાનસીલબ્ધિ, આદિ ૨૮ લબ્ધિના ધરનારા, મેહ, માયા, લોભ, સ્નેહના પ્રતિબંધ ખંડીયા, મહંત, ઉત્તમ સપુરૂષના ચિન્હને પોતે આચરણ કરી હર્ષ ઉપજાવે, પંચ પ્રકારે વિષય, ૧૬ કષાય, ૯ નેકષાય અને ઘરબાર, કુટુમ્બ પરિવાર, હર્ષ, વિષાદ, જેણે મુનીશ્વરે સર્વ પરિહર્યો, સર્વ સંગ પરિત્યાગ કરી મોક્ષમાર્ગ સાધે, બિહું પ્રકારે યતિધર્મ-શ્રાવકધર્મ બેલે, તીન રત્ન જ્ઞાન દર્શન ચારિત્ર ધરે, ચાર વિકથા છાંડે, પાંચ નિદ્રા ટાળે, પાંચ સમિતિ, પાંચ
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૪૨
[પરમેષિ-નમસ્કાર મહાવ્રત, પાંચ સ્વાધ્યાય, પાંચ જ્ઞાન આરાધે, પંચ પરમેષ્ટિ ધ્યાતા, પંચમ ગતિને માટે ઉત્કંઠીયા, અનેક દેવતા, મનુષ્ય, તિર્યંચના કીધા ઉપસર્ગ સહે. છ બાહ્ય છ અત્યંતર એ બારે પ્રકારે તપ કરે, ક્ષમાના ભંડાર, ધર્મના હિંગ, પુણે કરી પવિત્ર ગાત્ર, સૂમ–બાદર સર્વ જીવની રક્ષા કરે, આનં– રૌદ્ર ધ્યાન દ્વરિ છાંડે, ધર્મધ્યાન–શુકલધ્યાન ધરતાં, સર્વસહ, સમ તૃણમણિ, સમ લેઝ–કાંચન, વાસી ચંદન કલ્પસમાન અને સમશત્રુમિત્ર, પરબ્રહ્મસ્વરૂપ ભાવતાં, કૃષ્ણકાન્તિ ધરતા, જિ અરિષ્ઠરત્ન, શ્યામ વર્ણ ગજેન્દ્ર, કાજલવાન, સજલમેઘ, કૃણરાજી વિમાન, તિસ્યા શ્રી સાધુ ગરૂઆ, સત્તરે ભેદે સંયમ સેવતાં, સંસાર માર્ગ રૂંધતા, પાંચ ભરત, ઐરવ્રત, મહાવિદેહ પંદર ક્ષેત્ર માંહી જે સાધુ તે ‘નમો ટોપ સવ દૂ” પદમાં રહે છે–તેમને મારે નમસ્કાર હે!
gો જંa REHજે આ પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કાર કિસ્યો છે? એ પાંખડી જમણે પાસે નીલાડને કાનની વચ્ચે રાતી પીળી કાંતિ ધરતા ધ્યાયે.
Ha gracqUાવળ' એણી જપે અનંતાનંત ભાવ પ્રતિ સાત વ્યસન સેવીયા, પંદર કર્માદાન પોષીયા, મિથ્યાત્વ પ્રવર્તાવીયા, અધર્મ કરવે કરી શ્રી જિનધર્મની અવહેલના કીધી; ષકાય અનેક યંત્ર જેહર કરી, બ્રહ્મ વ્રત ખંડીવઈ, દીને દ્ધાર-જિર્ણોદ્ધાર ન કર, દાનને અણદેવે, ભાવના ન સેવે સહસ લાખ-કેટી-અનંતભવે
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
મહામંત્રના અર્થની ભાવના] કમ બાંધીયા, તે કસ્યા છે? જ્ઞાનાવરણ પાંચ ભેદે, તેની ઉત્કૃષ્ટી સ્થિતિ ૩૦ કડાકડી સાગરોપમ પ્રમાણ, જિહ્યું ચક્ષુ આગળ પડ, તીસ્ય જ્ઞાનાવરણીય પહેલું જાણવું, બીજું દર્શનાવરણીયના નવ ભેદ, ૩૦ કડાકોડી સાગર ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ, પ્રતિહાર સરિખું, ત્રીજું વેદનીયકર્મ, તેના બે ભેદ, ૨૦ (૩૦) કેડાછેડી સાગર સ્થિતિ, મધુલિપ્ત ખર્શધારા સદશ જાણવું, ચેાથું મેહનીયકર્મ ૭૦ કેડાછેડી સાગરોપમ પ્રમાણ, તેના ૨૮ ભેદ, મદિરા સરીખું જીવને પરાભવે, પાંચમું આયુકર્મ ચિહું ભેદે, તેની તેત્રીસ સાગર પ્રમાણ સ્થિતિ હડિસમાન. છઠું નામકર્મ, તેહના ૧૦૩ ભેદ, ૨૦ કેડાકોડી સાગર પ્રમાણ સ્થિતિ, ચિત્ર(કાર) સમાન, સાતમું ગોત્રકર્મ, તેના બે ભેદ, ૨૦ કેડાછેડી સાગર પ્રમાણ કુંભકાર સરિખું, આઠમું અંતરાયકર્મ ૩૦ કડાકેડી સાગર સ્થિતિ, તેના પાંચ ભેદ, ભંડારી સરીખું, એવા કર્મ સ્પષ્ટ, બદ્ધ, નિધત્ત, નિકાચિત, તે કર્મની પ્રકૃતિ કેટલી ? બંધ ઉદય, ઉદીરણા, સત્તા તે ચિહું પ્રકારે છે, તે પ્રકારે ૧૫૮ પ્રકૃતિના બંધ સબલ તે પાપ જીવને હિતે છે, તે સઘળાય પાપને ફેડણહાર છે, એ પદની પાંખડી જમણા કાન પાછલા કેટ વચ્ચે પીલી નીલી કાંતિધરતા ધ્યાઈએ.
વલી એવાં પંચ પરમેષ્ટિ કર્યું વર્તે ? 'मंगलाणं च सव्वेसिं पढमं हवइ मंगलं ।
સર્વ માંગલિક માંહી પ્રથમ માંગલિક છે. તે માંગલિક ઘણા બેલાય, દધિ, દૂર્વા, સિદ્ધાર્થ, અક્ષત, વિવાહ ઉત્સવ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
=
૧૪૪
[પરમેષિ-નમસ્કાર
પ્રકરણ, બિંબ પ્રતિષ્ઠા, પ્રાસાદ, સાધુ, સાધર્મિક વાત્સલ્ય, સંઘવીપદ, એહવા માંગલિકમાંહી શ્રી નવકાર ઉત્કૃષ્ટ માંગલિક છે, એ પાંખડી ડાબા કાન પાછળ કેટ વચ્ચે નીલી કાલી કાંતિ ધરતા ધ્યાઈએ. જિમ પર્વતમાંહી મેરૂપર્વત, ગજેન્દ્રમાંહી ભદ્રજાતીય, સમુદ્રમાંહી સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર, દેવમાંહી શ્રી વીતરાગદેવ, ગ્રહગણમાંહી ચન્દ્રમા, સરોવરમાંહી માન સરોવર, સર્વ આભરણમાંહી મુકુટ પ્રધાન, અનેક તીર્થમાંહી શ્રી સિદ્ધક્ષેત્ર, વૃક્ષમાંહી કલ્પવૃક્ષ, કુસુમમાંહી ચંપક, સ્ત્રીમાંહી રંભા, વાજિંત્ર માંહી ભંભા, પર્વમાંહી શ્રી પર્યુષણ પર્વ, વ્રતમાંહી શીલવત, રસમાંહી અમૃત, તિમ મંત્રમાંહી નવકાર મંત્ર, રાજાધિરાજ, જેહને પ્રભાવે શાકિની, ડાકિની, ભૂત, પ્રેત, પિશાચ, ઝાટિંગ, મેગા, વ્યંતર, યક્ષ, રાક્ષસ, સિંહ, વ્યાધ્ર, અષ્ટાપદ. સર્પ, પ્રમુખને ભય ફિટે, અગ્નિના, ઠાકુરના, વરિના, ઈહલોકના ભય, પરલોકે નરકના, નિગોદના, તિર્યંચના દુઃખ, હનજાતિ, હીનકુલ, દારિદ્રય, દૌર્ભાગ્ય, સર્વ રોગને શમાવણહાર, સમસ્ત વાંછિત, રાજઋદ્ધિ, ભેગસંગ, પરિવાર, ધન ધાન્યની પ્રાપ્તિ જે મંત્રથી હેય, જે વાંછે તે પામે, એ પાંખડી કલી–રાતી કાંતિધરતી દીપે. | શ્રી નવકાર નવપદ, આઠ સંપદ, અડસઠ અક્ષર પ્રમાણે, તેમાંહી ૭ અક્ષર ભારે, ૬૧ અક્ષર હળવા જાણવા. ઇસ્યા શ્રી પંચ પરમેષ્ઠિ મહામંત્ર માંહી આકાશગામિની વિદ્યા, સુવર્ણસિદ્ધિ, રૂપસિદ્ધિ, રસસિદ્ધિ છે. ઈસ્યું અષ્ટ દલકમલ મનવચનકાય સહિતભાવે એક નવકાર ગુણે, લાખ નવકાર
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહુામંત્રના અર્થની ભાવના]
૧૪૫
ગુણ્યાનું ફૂલ પામે, ઈસ્યા શ્રી પંચ પરમેષ્ઠિ મહામંત્ર નવકાર જે જીવ સમરઇ, ધ્યાયઇ, ચિંતવઇ, સદૈવ નિરંતર આરાધઇ, તે જીવ સંસારમાંહી ન ભમઇ અને સકલ વાંછિત સિદ્ધિ ફળ પામઈ.
ઇતિ શ્રી નવકારમહામ ત્રખાલાવબેાધ સમાપ્ત. વિ. સં. ૧૭૨૮ વર્ષે ચૈત્ર સુદી ૮ ભામે લીપિકૃત’–ગણિતિલકવિજય વાચના, શુભં ભવતુ શ્રી સ ંઘસ્ય, ચિર' જયતુ કેંદ્ર પુસ્તક શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથપ્રસાદાત્ જિનપ્રસાદાચ્ચ ’લેખકપાકયા: શ્રી છ શ્રી શ્રી શ્રી શ્રી શ્રી શ્રી શ્રી શ્રી
<
卐
卐
卐
સર્વ શુભ પ્રયત્નાની સિદ્ધિ પંચ પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મહામંત્રની અ ભાવનામાં છે, મહામંત્રના અર્થની ભાવના સર્વ સિદ્િ એનું બીજ અને સ અનુષ્ઠાનેાના માણુ છે.
卐
卐
5
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ નં-૬ મનેાવિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ
શ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર
આ
6
મનાવૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિથી આ વિચારણીય પ્રશ્ન છે ક નમસ્કાર મહામત્રના મન પર શા પ્રભાવ પડે છે ? આ મન્ત્રને સકાર્યસિદ્ધિપ્રદ કહેવામાં આળ્યેા છે, તે મન્ત્રથી આત્મિક શક્તિના વિકાસ શી રીતે થાય છે ? મનેાવિજ્ઞાન માને છે કે માનવની દૃશ્ય ક્રિયાઓ તેના ચૈતન મનમાં અને અદૃશ્ય ક્રિયાઓ અચેતન મનમાં થાય છે, મનની આ મને ક્રિયાઓને · મનેાવૃત્તિ ' કહેવાય છે. સાધારણતઃ ‘મનેાવૃત્તિ' શબ્દ ચેતન મનની ક્રિયાએ ખતા– વવા માટે વપરાય છે. પ્રત્યેક મનેાવૃત્તિના ત્રણ અશા છે— જ્ઞાનાત્મક, સ ંવેદનાત્મક અને ક્રિયાત્મક. આ ત્રણે અંશે એક બીજાથી છુટા ન પાડી શકાય તેવા છે, માણસને જે કાંઈ જ્ઞાન થાય છે તેની સાથે વેદના અને ક્રિયાત્મક ભાવ પણ અનુભવાય છે. જ્ઞાનાત્મક મનેાવૃત્તિના સંવેદ્યન, પ્રત્યક્ષીકરણ, સ્મરણુ, કલ્પના અને વિચાર આ પાંચ ભેદો છે. સંવેદનાત્મક મનેાવૃત્તિના સ ંદેશ, ઉમંગ, સ્થાયીભાવ અને ભાવનાગ્રંથી, આ ચાર ભેદો છે અને ક્રિયાત્મક મનોવૃત્તિના સહજક્રિયા, મૂલવૃત્તિ, ટેવ, ઇચ્છિતક્રિયા અને ચરિત્ર, આ પાંચ ભેદો કરવામાં આવ્યા છે. નમસ્કાર મહામત્રના સ્મરણથી જ્ઞાનાત્મક મનેાવૃત્તિ ઉત્તેજિત અને છે, તેથી તેની સાથે અભિન્ન રૂપથી
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનાવિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ]
૧૪૭
સંબદ્ધ ‘ઉમંગ’ સંવેદનાત્મક અનુભૂતિ અને ‘ચરિત્ર’ નામક ક્રિયાત્મક અનુભૂતિને ઉત્તેજન મળે છે. તાત્પર્ય એ છે કે માનવ મગજમાં જ્ઞાનવાહી અને ક્રિયાવાહી એમ બે પ્રકારની નાડીઓ હોય છે. આ અને નાડીઓના પરસ્પર સંબંધ હાય છે, પણ એ અનેનાં કેન્દ્ર જુદાં હોય છે. જ્ઞાનવાહી નાડીઓ અને મગજનું જ્ઞાનકેન્દ્ર માનવના જ્ઞાનવિકાસ માટે અને ક્રિયાવાહી નાડીએ અને ક્રિયાકેન્દ્ર તેના ચરિત્રના વિકાસ માટે કાર્ય કરે છે. ક્રિયાકેન્દ્ર અને જ્ઞાનકેન્દ્રના ઘનિષ્ઠ સ ંબંધ હૈાવાથી નમસ્કાર મહામંત્રની આરાધના વડે (સ્મરણુ અને ચિંતન વડે) જ્ઞાનકેન્દ્ર અને ક્રિયાકેન્દ્રને સમન્વય થાય છે, તેથી માનવ મન સુદૃઢ બને છે અને તેને આત્મિક વિકાસની પ્રેરણા મળે છે.
મનુષ્યનું ચરિત્ર તેના સ્થાયીભાવાના સમુચ્ચય માત્ર છે. જે મનુષ્યના સ્થાયીભાવા જેવા પ્રકારના હોય છે તેનું ચરિત્ર પણ તેવા પ્રકારનું હોય છે. મનુષ્યના પરિમાર્જિત અને આદર્શ સ્થાયીભાવ જ હૃદયની અન્ય પ્રવૃત્તિઓનુ નિયંત્રણ કરે છે. જે માણસના સ્થાયીભાવ સુનિયંત્રિત નથી, અથવા જેના મનમાં ઉચ્ચ આદર્શો પ્રત્યે શ્રદ્ધારૂપ સ્થાયીભાવે ઉદ્દીપિત થયા નથી તેનું વ્યક્તિત્વ તથા ચરિત્ર સારાં હતાં નથી. દૃઢ અને સુંદર ચિરત્ર બનાવવા માટે એ આવશ્યક છે કે માણસના મનમાં ઉચ્ચ આદર્શો તરફ શ્રદ્ધાસ્પદ સ્થાયીભાવ હાવા જોઈએ તથા તેના અન્ય સ્થાયીભાવે તે (શ્રદ્ધાસ્પદ) સ્થાયીભાવદ્વારા નિયંત્રિત હાવા જોઇએ. સ્થા યીભાવો જ માનવના અનેક પ્રકારના વિચારાના જનક હાય
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
કથક ના કહેર થવી, અથવાની ”
૧૪૮
[પરમેષિ-નમસ્કાર છે, આ સ્થાયીભાવે જ માનવની સમસ્ત ક્રિયાઓનું સંચાલન કરે છે. ઉચ્ચ આદર્શથી ઉત્પન્ન થતા સ્થાયીભાવે અને વિવેક વચ્ચે ઘનિષ્ઠ સંબંધ છે. જ્યારે જ્યારે વિવેક વિના જ સ્થાયીભાવે મુજબ જીવન ક્રિયાઓ થાય છેજેમકે વિવેક ના કહેતે હેય તે પણ શ્રદ્ધાવશ ધાર્મિક પ્રાચીન કાર્યોમાં પ્રવૃત્તિ થવી, અથવા કોઈની સાથે કલહ થઈ ગયા પછી તેની જુઠી નિન્દા સાંભળવાની પ્રવૃત્તિ થવી. આવા કૃત્યમાં વિવેકને સાથ નથી હોતે, કેવળ સ્થાયી ભાવ જ કાર્ય કરતે હોય છે. વિવેક માનવની ક્રિયાઓને રેકી શકે અથવા વાળી શકે છે, વિવેકમાં તે તે ક્રિયાઓના સંચાલનની શક્તિ નથી. તાત્પર્ય એ છે કે આચરણને પરિમાર્જિત અને વિકસિત કરવા માટે કેવળ વિવેક પ્રાપ્ત કરવો એ જ પૂરતું નથી, પણ સાથે સાથે
સ્થાયીભાને સુયોગ્ય અને સુદઢ બનાવવા જોઈએ. તે વ્યક્તિના મનમાં જ્યાં સુધી કેઈ સુન્દર આદર્શ અથવા કોઈ મહાન વ્યક્તિ તરફ શ્રદ્ધા અને પ્રેમને સ્થાયીભાવ નથી, ત્યાં સુધી દુરાચારથી દૂર થઈને સદા– ચારમાં તેની પ્રવૃત્તિ થઈ શકતી નથી. જ્ઞાનમાત્રથી દુરાચાર રેકી શકાય તેમ નથી, તે માટે તે ઉચ્ચ આદર્શ પ્રત્યે શ્રદ્ધારૂપ ભાવનાનું હોવું અનિવાર્ય છે. નમસ્કાર મહામંત્ર એ એક એવે ઉચ્ચ અને પવિત્ર આદર્શ છે કે તેનાથી સુદઢ એવા સ્થાયીભાવની ઉત્પત્તિ થાય છે. જેમ જેમ નમસ્કાર મહામંત્રને મન પર વારંવાર પ્રભાવ પડશે, અર્થાત્ દીર્ધકાળ સુધી આ મહામંત્રની ભાવના મનમાં સ્થિર બનશે
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
મને વિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ]
૧૪૯ તેમ તેમ સ્થાયીભાવમાં સુધારો થશે જ અને ઉચ્ચ આદર્શથી નિયંત્રિત બનેલા આ જ સ્થાયીભાવે માનવના ચરિત્રના વિકાસમાં સહાયક થશે.
આ મહામંત્રના મનન, સ્મરણ, ચિંતન અને ધ્યાનથી પૂર્વાર્જિત કાષાયિક ભાવોમાં અવશ્ય પરિવર્તન થાય છે. મંગલમય આત્માઓના સ્મરણથી મન પવિત્ર થાય છે અને પુરાતન પ્રવૃત્તિઓમાં સંશોધન થાય છે. આ સંશોધનથી જીવનમાં સદાચાર આવે છે. ઉચ્ચ આદર્શથી ઉત્પન્ન થતા સ્થાયીભાવના અભાવમાં વ્યક્તિ દુરાચાર તરફ પ્રવૃત્ત બને છે, તેથી મને વિજ્ઞાન સ્પષ્ટરૂપે કહે છે કે માનસિક ઉદ્વેગ, વાસના અને માનસિક વિકાર ઉચ્ચ આદર્શ તરફની શ્રદ્ધાના અભાવમાં દૂર કરી શકાય તેમ નથી. વિકારેને આધીન કરવાની પ્રક્રિયા બતાવતી વખતે કહેવાયું છે કે પરિણામનિયમ, અભ્યાસનિયમ, અને તત્પરતાનિયમ દ્વારા ઉચ આદર્શને મેળવીને વિવેક અને આચરણને દઢ કરવાથી જ માનસિક વિકાર અને સહજ પાશવિક પ્રવૃત્તિઓને દૂર કરી શકાય છે.
નમસ્કાર મંત્રના પરિણામનિયમનો અર્થ અહીં એ છે કે આ મંત્રની આરાધના કરનાર વ્યક્તિ જીવનમાં સંતેષની ભાવનાને જાગ્રત કરે અને સમસ્ત સુખનું કેન્દ્ર આ મંત્રને સમજે. અભ્યાસનિયમનું તાત્પર્ય એ છે કે આ મંત્રનું મનન, ચિન્તન અને મરણ નિરન્તર કરે. આ એક સિદ્ધાન્ત છે કે જે એગ્યતાને પિતામાં પ્રગટ કરવી હોય
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
૧૫૦
[પરમેષ્ટિ નમસ્કાર તે ગ્યતાનું વારંવાર સ્મરણ તથા ચિન્તન કરવું જોઈએ. પ્રત્યેક વ્યક્તિનું ચરમ લક્ષ્ય જ્ઞાન, દર્શન, સુખ અને વીર્ય રૂ૫ શુદ્ધ આત્મશક્તિને પ્રાપ્ત કરવું તે છે, આ શુદ્ધ, અમૂર્ત, રત્નત્રયસ્વરૂપ, સચ્ચિદાનંદ આત્મા જ પ્રાપ્ત કરવા યોગ્ય છે, તેથી જ રત્નત્રયસ્વરૂપ પંચપરમેષિવાચક નમસ્કાર મહામંત્રને અભ્યાસ પરમ આવશ્યક છે. આ મંત્રના અભ્યાસથી શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપમાં તત્પરતાની સાથે પ્રવૃત્તિ કરવી તે તત્પરતાનિયમને જીવનમાં ઉતાર્યો કહેવાય છે. મનુષ્યમાં અનુકરણની પ્રધાનવૃત્તિ દેખાય છે, આ વૃત્તિના કારણે પંચપરમેષિને આદર્શ સામે રાખીને તેમના અનુકરણથી પિતાને વિકાસ કરી શકાય છે.
મને વિજ્ઞાન માને છે કે મનુષ્યમાં ભજન શેવું, દેડવું, લડવું, ઉત્સુકતા, રચના, સંગ્રહ, વિકર્ષણ, શરણાગતથવું, કામપ્રવૃત્તિ, શિશુરક્ષા, બીજા પર પ્રેમ, આત્મપ્રકાશન, વિનીતતા અને હાસ્ય, આ ચૌદ મૂલ વૃત્તિઓ (instincts) દેખાય છે. આ વૃત્તિઓનું અસ્તિત્વ સંસારના સર્વ પ્રાણિઓમાં દેખાય છે, પરંતુ મૂલ વૃત્તિઓમાં મનુષ્યની વિશેષતા એ છે કે તે આ વૃત્તિઓમાં સમુચિત પરિવર્તન કરી શકે છે. કેવલ મૂલવૃત્તિઓથી સંચાલિત જીવન અસભ્ય અને પાશવિક કહેવાશે, માટે મનુષ્યની મૂલવૃત્તિઓમાં Repression shat, Inhibition (aellus, Redirecsion Holi-23pey અને Sublimasion શોધન (ઉચ્ચીકરણ), આ ચાર પરિવતને થતાં રહે છે. મનુષ્ય તે કરી શકે છે.)
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનાવિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ]
૧૫૧
પ્રત્યેક મૂલવૃત્તિનું ખળ તેનું ખરાખર પ્રકાશન થવાથી વધે છે, જો કાઈ મૂલવૃત્તિના પ્રકાશન ઉપર કાંઈ નિયંત્રણ નથી રાખવામાં આવતું તે તે મનુષ્ય માટે લાભદાયક ન બનતાં હાનિપ્રદ અને છે, માટે દમનની ક્રિયા થવી જોઈએ. ઉદાહરણ તરીકે એમ કહી શકાય કે સંગ્રહની વૃત્તિ જો સયમિત રૂપમાં રહે તા તેથી મનુષ્યના જીવનની રક્ષા થાય છે, પરંતુ જો વધી જાય તા તે કૃપણુતા અને ચારીનું રૂપ ધારણ કરી લે છે. આવી જ રીતે અથવા લડવાની પ્રવૃત્તિ પ્રાણ રક્ષા માટે ઉપયાગી છે, પણ જો તે વધી જાય છે તા મનુષ્યની રક્ષાનું કારણ ન બનતાં તેના વિનાશનુ કારણ બને છે. આવી જ રીતે અન્ય મૂલવૃત્તિઓના વિષયમાં પણ કહી શકાય. તેથી જ જીવનને ઉપયાગી મનાવવા માટે એ આવશ્યક છે કે મનુષ્ય પ્રતિસમય પેાતાની વૃત્તિઓનું દમન કરે અને તેને નિયંત્રણમાં રાખે. વ્યક્તિત્વના વિકાસ માટે મૂલ વૃત્તિએનું દમન તેટલું જ આવશ્યક છે કે જેટલું તેઓનુ પ્રકાશન.
મૂલવૃત્તિઓનું દમન વિચાર અથવા વિવેક વડે થાય છે. કાઈ ખાહ્ય સત્તા વડે કરાતું દમન માનવ જીવનના વિકાસ માટે હાનિકારક થાય છે. માટે શૈશવથી જ (બાલ્યવયથી જ) નમસ્કારમંત્રના આદર્શ વડે માનવની મૂલ વૃત્તિઓનું દમન સરલ અને સ્વાભાવિક રીતે થાય છે. આ મંત્રના આદશ હૃદયમાં શ્રદ્ધાને અને દૃઢ વિશ્વાસને ઉત્પન્ન કરે છે, જેથી મૂલ વૃત્તિઓના દમનમાં માટી સહાય મળે છે. નમસ્કાર મહામંત્રના ઉચ્ચારણ, સ્મરણુ, ચિન્તન, મનન
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
[પરમેષ્ટિ નમસ્કાર અને ધ્યાન વડે મન પર એવા સંસ્કારો પડે છે કે જેથી જીવનમાં શ્રદ્ધા અને વિવેકનું ઉત્પન્ન થવું સ્વાભાવિક થાય છે. મનુષ્યનું જીવન શ્રદ્ધા અને વિચારે ઉપર જ અવલંબિત છે. શ્રદ્ધા અને વિવેક વિના મનુષ્ય મનુષ્ય તરીકે જીવી ન શકે, તેથી મૂલ વૃત્તિઓનું દમન અથવા નિયંત્રણ કરવા તેને મહામંગલ નમસ્કાર મહામંત્રનું સ્મરણ પરમ આવશ્યક છે. આ પ્રકારના ધાર્મિક વાક્યોનાં ચિન્તનથી મૂલ વૃત્તિઓ નિયંત્રિત થાય છે તથા જન્મજાત સ્વભાવમાં પરિવર્તન થતું જાય છે, નિયંત્રણની પ્રવૃત્તિ ધીમે ધીમે આવે છે. જ્ઞાનાર્ણવમાં આચાર્ય શુભચન્દ્ર બતાવ્યું છે કે મહામંગલ વાક્યોની વિદ્યુત શક્તિ આત્મામાં એવા પ્રકારનો શેંક (Shockકરંટ-શક્તિ) આપે છે કે જેથી આહાર, ભય, મૈથુન અને પરિગ્રહ જન્ય સંજ્ઞાઓ સહેલાઈથી પરિષ્કૃત બની જાય છે. જીવનતલને ઉન્નત બનાવવા માટે આ પ્રકારના મંગલ વાકયોને જીવનમાં ઉતારવાં પરમ આવશ્યક છે.
મૂલ વૃત્તિઓના પરિવર્તનને બીજો ઉપાય “વિલયન છે. વિલયન બે પ્રકારે થઈ શકે છે–નિરધથી અને વિરોધથી. નિધનું તાત્પર્ય એ છે કે વૃત્તિઓને ઉત્તેજિત થવાને અવસર જ ન આપ. આથી મૂલ વૃત્તિઓ ચેડા જ સમયમાં નષ્ટ થાય છે. વિલિયમ જેમ્સનું કથન છે કે જે કઈ વૃત્તિને દીર્ઘકાળ સુધી પ્રકાશિત થવાને અવસર ન મળે તે તે નષ્ટ પ્રાયઃ થઈ જાય છે. ધાર્મિક આસ્થા વડે વ્યક્તિ પિતાની વિકારી વૃત્તિઓને અવરુદ્ધ કરીને તેમને નાશ કરી શકે છે. વિધથી વિલયન એ રીતે થાય છે કે જે એક સમયમાં
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનાવિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ]
૧૧૩
એક વૃત્તિ કાર્ય કરતી હોય, તે જ સમયે તેનાથી વિપરીત બીજી વૃત્તિને ઉત્તેજિત થવા દેવી. આવું કરવાથી બે પરસ્પર વિરાધી વૃત્તિઓના એકી સાથે ઉદય થવાથી તેનું અળ ઘટી જાય છે. આ રીતે બંનેના પ્રકાશનની રીતમાં અંતર પડી જાય છે, અથવા મને શાંત બની જાય છે. જેમ- વૃત્તિ જ્યારે વેગ પકડતી હોય ત્યારે સહાનુભૂતિની વૃત્તિને વેગ આપવામાં આવે તે પૂવૃત્તિનું વિલયન સરલતાથી થઈ જાય છે. નમસ્કાર મહામંત્રનું સ્મરણ આ દિશામાં પણ સહાયકરૂપે સિદ્ધ થાય છે. આ શુભ વૃત્તિના ઉત્પન્ન થવાથી અન્ય વૃત્તિએને સહજ વિલીન કરી શકાય છે.
મૂલવૃત્તિના પરિવર્તનના ત્રીજો ઉપાય માર્ગાન્તરીકરણ છે. આ ઉપાય દમન અને વિલયન અને ઉપાયાથી શ્રેષ્ઠ છે. મૂલવૃત્તિના દમનથી માનસિક શક્તિ સચિત થાય છે; જ્યાં સુધી આ સંચિત શક્તિના ઉપયેાગ ન કરવામાં આવે ત્યાં સુધી તે હાનિ કરી શકે છે. નમસ્કાર મહામંત્રનું
સ્મરણુ એવું અમેઘ અસ્ત્ર છે કે જેથી નાનપણથી વ્યક્તિ પોતાની મૂલવૃત્તિઓનું માર્ગાન્તરીકરણ કરી શકે છે. ચિન્તન કરવાની વૃત્તિ મનુષ્યમાં દેખાય છે, જો માણસ
આ વૃત્તિમાં વિકારી ભાવનાઓને સ્થાન ન આપે અને આ પ્રકારના મોંગલ વાક્યોનું ચિન્તન કરતા રહે તે એથી ચિન્તન વૃત્તિનુ' સુંદર માર્ગાન્તરીકરણ થાય છે. એ સત્ય છે કે મનુષ્યનું મન નિરક નથી રહી શકતું, તેમાં કેાઈને કાઈ પ્રકારના વિચાર અવશ્ય આવવાના જ. તેથી ચરિત્રભ્રષ્ટ કરનાર વિચારાના સ્થાને ચરિત્રવધ ક વિચારાને સ્થાન
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
[પરમેષ્ટિ નમસ્કાર આપવામાં આવે તે મનની ક્રિયા પણ ચાલતી રહેશે તથા તેના પર શુભ પ્રભાવ પણ પડતે રહેશે. જ્ઞાનાર્ણવમાં શ્રી શુભચન્દ્રાચાર્યે બતાવ્યું છે કે “अपास्य कल्पनाजालं, चिदानन्दमये स्वयम् । यः स्वरूपे लयं प्राप्तः, स स्याद्रत्नत्रयास्पदम् ॥ . नित्यानन्दमयं शुद्धं, चित्स्वरूपं सनातनम् । પામિનિ જ ક્યોતિ–દિતીયમનવ્યયમ્ !”
અર્થાત્ સમસ્ત કલ્પના જાલને દૂર કરીને પિતાના ચેતન્ય અને આનન્દમય સ્વરૂપમાં લીન થવું, એ નિશ્ચયથી રત્નત્રયની પ્રાપ્તિનું સ્થાન છે. જે આ વિચારમાં લીન રહે છે કે, “હું નિત્ય આનન્દમય છું, શુદ્ધ છું, ચૈતન્યરૂપ છું, સનાતન છું, પરમતિ (જ્ઞાનપ્રકાશ)રૂપ છું, અદ્વિતીય છું, ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્ય સહિત છું” તે વ્યક્તિ વ્યર્થ વિચારોથી પિતાની રક્ષા કરે છે, પવિત્ર વિચાર અથવા ધ્યાનમાં પિતાને લીન રાખે છે. માર્ગોત્તરીકરણને આ સુન્દર પ્રયોગ છે.
મૂલ વૃત્તિઓના પરિવર્તનને થે ઉપાય શોધ છે. જે વૃત્તિ પિતાના અપરિવર્તિતરૂપમાં નિન્દનીય કર્મરૂપે પ્રકાશિત થાય છે, તે શધિતરૂપમાં પ્રકાશિત થાય તે શ્લાઘનીય બની જાય છે. વાસ્તવિક રીતે મૂલ વૃત્તિનું શુધન તે એક પ્રકારનું તે વૃત્તિનું માર્ગાન્તરીકરણ છે. કેઈ પણ મંગલવાક્યનું ચિન્તન આત્માને આ અને રૌદ્ર ધ્યાનથી દૂર રાખીને ધર્મધ્યાનમાં સ્થિર કરે છે, તેથી ધર્મધ્યાનનું પ્રધાન કારણ એવા નમસ્કાર મહામંત્રનું સ્મરણ અને
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેાવિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ]
ચિન્તન આત્માનું પરમ આવશ્યક બને છે.
ઉપર્યુક્ત મનેાવૈજ્ઞાનિક વિશ્લેષણના અભિપ્રાય એ છે કે નમસ્કાર મહામંત્ર વડે કાઇ પણ વ્યક્તિ પેાતાના મનને પ્રભાવિત કરી શકે છે. આ મન્ત્ર મનુષ્યના ચેતન, અવચેતન અને અચેતન ત્રણે પ્રકારના મનને પ્રભાવિત કરી અચેતન અવચેતન પર સુન્દર સ્થાયીભાવના સંસ્કાર નાખે છે, જેથી મૂલ વૃત્તિઓના પરિષ્કાર થાય છે અને અચેતન મનમાં વાસનાઓને એકત્ર થવાના અવસર રહેતા નથી. આ મન્ત્રની વિદ્યુત્ શક્તિથી આરાધકનું આન્તરિક દ્વંદ્વ શાંત અની જાય છે, નૈતિક ભાવનાઓને ઉત્ક્રય થાય છે, જેથી અનૈતિક વાસનાઓનું દમન થઈનૈતિક સંસ્કારા ઉત્પન્ન થાય છે. આંતરમાં ઉત્પન્ન થયેલી વિદ્યુત બાહ્ય અને આંતરમાં પ્રકાશ ઉત્પન્ન કરે છે, જેથી વાસનાત્મક સંસ્કાર ભસ્મ થઇ જાય છે અને જ્ઞાનના પ્રકાશ વિસ્તરે છે. આ મન્ત્રના નિરન્તર ઉચ્ચારણ, સ્મરણુ અને ચિન્તનથી આત્મામાં એક શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે, જેને આજની ભાષામાં ‘વિદ્યુત્ ’ કહી શકાય, આ શક્તિથી આત્માનું શોધન થાય છે અને સાથે સાથે આ મન્ત્રથી આશ્ચર્યજનક કાર્યાં પણ કરી શકાય છે.
૧૫૫
* [ ભારતીય જ્ઞાનપીઠ, કાશી તરફથી બહાર પડેલ
‘નોધાર, પમ્ અનુચિન્તનમ્' એ નામના હિન્દી પુસ્તકના મનેાવિજ્ઞાન અને નમસ્કાર મંત્ર” એ પ્રકરણના આ ગુજરાતી અનુવાદ છે. પુસ્તકના મૂળ લેખક શ્રી નેમિચદ્રજૈન જ્યાતિષાચા છે. નમસ્કાર મંત્રના પ્રેમીઓ માટે પુસ્તક મનનીય છે.] 5
E
5
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ નં-૭
મંત્ર જપ શબ્દની શક્તિના સદુપયોગ અથવા દુરૂપયોગથી ઘણા પ્રાચીન કાળથી માનવજાતિ પરિચિત છે. આદિવાસી એએ પિતાના ગૂઢ ક્રિયાકાંડમાં તથા પ્રતીકેમાં આ શક્તિ ગૂંથી લીધી હતી. વીસમી સદીની સંસ્કૃતિએ રાજકીય પ્રચાર અને વ્યાપારી જાહેરાતમાં તેને દુરૂપયોગ કર્યો છે.
શબ્દ” અને “ભાવ એક બીજા સાથે સંકળાએલા છે. ઈશ્વરના “નામ સાથે ઈશ્વરને “ભાવ જોડાયેલ છે. શબ્દની શક્તિનું આધ્યાત્મિક જીવનમાં જે મહત્તવ છે, તે સમજવું જોઈએ. આ મહત્ત્વ માત્ર સ્વાનુભવ વડે સમજાય તેવું છે.
જેમને જપને અનુભવ નથી, તેમને આ ક્રિયા નિરર્થક અને યાંત્રિક લાગે છે, તેઓ તેને તિરસ્કાર કરે છે. તેઓ કટાક્ષ પૂર્વક કહે છે કે “ચોક્કસ શબ્દ વારંવાર ગણવાથી શું લાભ?”
સત્ય એ છે કે આપણે આપણી જાતને તપાસી નથી, શું આપણે સર્વે સમય યુક્તિપૂર્ણ વિચાર ધારામાં જાય છે?
મોટાભાગના માનવીઓને ભાગ્યે જ છેડે સમય કઈ એકાદ વિષય ઉપર વ્યવસ્થિત વિચાર કરવામાં જ હશે!
આપણી જાગૃતિના ઘણા કલાકે નિરર્થક વિચારમાં, ત્રુટક ઈન્દ્રિયાનુભવમાં, સ્મૃતિના વેરવિખેર અશમાં, પુસ્તકે
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
મહામંત્રને જ૫]
૧૫૭ કે છાપાની નકામી વિગતેમાં, કે ભય, અણગમે, અરૂચિ, ઉશ્કેરાટ અને આળસમાં વહી જાય છે.
જે આપણે વિસ મનુષ્યની માનસ વૃત્તિનું નિરીક્ષણ કરીશું, તે સમજાશે કે ભાગ્યે જ એક અથવા બે વ્યક્તિનું મન વ્યવસ્થિત કાર્ય કરતું હશે, બાકીના અઢાર કે ઓગણસના વિચારે અને ભાવની અસંબદ્ધતા આપણને આશ્ચર્ય પમાડશે.
આપણામાંના મેટાભાગના મનની આ સ્થિતિ છે, બાહ્ય સંજોગોથી આપણી વિચારધારા બંધાએલી છે. આ હવાની ઠંડી ગરમી આપણા ભાવ પર અસર કરે છે, માખી અને મચ્છરને ગણગણાટ આપણને વ્યગ્ર કરે છે.
આવી માનસિક પરિસ્થિતિમાં ઈશ્વરના નામના જપ વડે આપણે અનિયંત્રિત ભાવ પર કાબુ મેળવી શકીએ છીએ.
આપણા મનમાં એકાદ મિત્રનું કે શત્રુનું, કઈ ચિંતાનું કે ઈચ્છિત પદાર્થનું નામ આપણે ગણગણતા હોઈએ છીએ, ત્યારે આવા પ્રત્યેક શબ્દની આસપાસ તેનું પિતાનું માનસિક વાતાવરણ રચાયેલું હોય છે.
“યુદ્ધ, કેન્સર કે ધન જેવા શબ્દને દશહજાર વાર ઉચ્ચાર કરે, આ શબ્દ સાથે સંકળાયેલા વિચારે વડે તમારી ભાવનાઓ રંગાશે. બરાબર એવી જ રીતે ઈશ્વરનું નામ તમારા માનસિક ભાવમાં શુભ પરિવર્તન લાવશેઅવશ્ય લાવશે.
શાસ્ત્રોમાં વારંવાર ભગવાનના નામનું શરણુ લેવાની
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮.
[પરમેષિ-નમસ્કાર વાત આવે છે. “ઈશ્વરનું નામ એ અભેદ કિલે છે. જેને પ્રાપ્ત કરનારા ભક્તો ભયરહિત છે.” આ કાંઈ કવિતાની ઉપમા નથી, પરંતુ આપણા આધ્યાત્મિક જીવનનું એક વાસ્તવિક સત્ય છે.
જ્યારે મને ચિંતા કે ભય વડે અથવા શારીરિકવેદના વડે ભયંકર વ્યગ્ર બની ગયું હોય અને સ્થિરતાપૂર્વક વિચાર ન થઈ શકતે હેાય ત્યારે ઇશ્વરના નામને જાપ કરે! સર્વ વ્યગ્રતા શમી જાય ત્યાં સુધી જાપ કરો !! જાપને દઢતાપૂર્વક વળગી રહે !!!
જ્યારે ભગવન્નામની શક્તિને તમને જીવનમાં અનુભવ થશે ત્યારે તમારી શ્રદ્ધા દઢ બનશે. સતત અભ્યાસ વડે જાકિયા સ્વાભાવિક બને છે, પછી જાપ માટે ઈચ્છાપૂર્વક પ્રયત્ન કરે પડતું નથી.
નામ જપની સાથે ભગવાનના ગુણોનું ચિંતન-ધ્યાન પણ અગત્યનું છે. નામજપ અને ધ્યાન અને કાર્યો એક બીજા સાથે સંકળાએલાં છે. જપ દ્વારા તેની આગળની ભૂમિકા ધ્યાન પ્રાપ્ત થાય છે, જપ વડે આપણું ચંચળ મન કેન્દ્રિત બને છે.
આપણે વારંવાર જે “નામનું ઉચ્ચારણ કરીએ છીએ તેના ભાવે આપણામાં ફુરે છે. જે આધ્યાત્મિક સાધનામાં આપણે ટેવાયેલા ન હોઈએ તે જપ સમયે મનમાં અનેક સંકલ્પ-વિકલ્પ જાગે છે, પરંતુ જપની દઢતાવડે સંકલ્પ-વિકલ્પ પણ રાજસિક કે તામસિકને
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડતું આ આપના
ન
હતી. આ
અવત
મહામંત્રને જ૫]
૧૫૯ બદલે સાત્ત્વિક બનતા જાય છે. જપ દ્વારા સંકલ્પ–વિકલ્પમાં દેડતું મન ફરી ફરીને ભગવાનના નામમાં આવે છે અને ધીમે ધીમે આપણામાં એકાગ્રતા પ્રગટે છે.
ભારતમાં શિષ્ય જ્યારે ગુરુ પાસે દીક્ષા અર્થે આવતે ત્યારે ગુરુ તેને દીક્ષામંત્ર આપતા. આ મંત્રની આરાધના શિષ્યને જીવનભર કરવાની રહેતી. આ ગુરુમંત્ર ઘણે પવિત્ર ગણત, એને અત્યંત ગુપ્ત રાખવામાં આવતે, અને શિષ્યને શુંરુ તરફથી વ્યક્તિગત દર્શાવેલી સાધનાનું એ સત્ત્વ ગણાતું.
આ રીતે ગુરૂપ્રદત્ત બીજમંત્ર દ્વારા આધ્યાત્મિકજ્ઞાન ગુરુ-શિષ્યની પરંપરામાં આવતું.
પ્રાપ્ત થયેલે ગુરુમંત્ર અત્યંત ગુપ્ત રાખવા જોઈએ. મંત્ર ફરી ફરીને ગણવે તેનું નામ “જપ, મણકાની માળા વડે જપ થઈ શકે છે, માળા વડે જપ કરવાથી સ્કૂલ ક્રિયા અને સૂક્ષ્મક્રિયાનું સંધાણુ સરળ બને છે. માળાના ઉપયોગથી શરૂઆતમાં સાધકનું મન સરળતાથી જપમાં પરેવાય છે અને નિત્યજપમાં સંખ્યાની ગણત્રી માટે પણ માળા સહાયક બને છે.
જ૫નું સાધન માત્ર હિન્દુ ધર્મમાં છે, એવું નથી. ખ્રિસ્તી ધર્મમાં પણ જપને ઉપદેશ છે તથા મંત્રો પણ દર્શાવ્યા છે.
પ્રાર્થના અને જપ સબંધી કેટલાક ઉલ્લેખે ખ્રિસ્તી Hall yeast · The way of Pilgrim' za ‘The Pilgrim Continues His way માંથી અહીં આપીએ છીએ
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
પિરમેષ્ટિ–નમસ્કાર ઈશ્વરનું નામ સતત વાણી દ્વારા જપવું, હદયમાં તેનું ભાવપૂર્વક સ્મરણ કરવું અને આત્માવડે તેમાં તન્મય થવું, માનસ ચક્ષુએથી ઈશ્વરનું સતત સાનિધ્ય અનુભવવું અને તેની કૃપા માણવી. સુતાં અને જાગતાં સર્વ જગ્યાએ સર્વ સમયે આ પ્રમાણે કરવું, ત્યારે આ ભાવના ભાવવી કે હે પ્રભુ! મારા ઉપર દયા કરે.” - સાધક જયારે આ ભાવનાથી રંગાય છે ત્યારે તે ઉડે આત્મસંતેષ અનુભવે છે, પ્રાર્થનાની અનિવાર્ય અગત્ય તેને હવે સમજાય છે. તેને લાગે છે કે પ્રાર્થના વગર જીવી શકાય નહિ. પછી પ્રાર્થના તેના વાચ્છવાસ સાથે વણાઈ જશે.
પિતાને આધ્યાત્મિક માર્ગમાં આગળ વધેલ ગણનારા કેટલાક લોકો એમ માને છે કે એકની એક પ્રાર્થના કરવી નિરર્થક છે, આવી યાંત્રિક અર્થહીન ક્રિયાઓ માત્ર અણસમજુ માટે છે.
બાહાથી યાંત્રિક દેખાતી પક્રિયા વડે પ્રાપ્ત થતાં રહસ્યથી તેઓ અપરિચિત છે, તેઓ જાણતા નથી કે વારંવાર વાણી દ્વારા થતે જપ કઈ રીતે સાચા હદયની પ્રાર્થના બને છે? સમગ્ર જીવન સાથે જ૫ વણાઈ જાય છે, તેમાંથી પ્રસન્નતા પ્રગટે છે, આત્મસાત બની જાય છે, તેથી આત્માને પ્રકાશ તથા પોષણ પ્રાપ્ત થાય છે અને અંતે તે આત્માને ઈશ્વરમય બનાવે છે.
એક ખ્રિસ્તી સંત પ્રાર્થના માટે કહે છે કે-સંસારની ચિંતાઓમાં ડૂબેલા તથા દેવલમાં ન જઈ શકનારાઓ માટે
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ગલ્લા ઉપર સર્વ સંમતિ
મળશે .
મહામંત્રને જ૫]
૧૬૧ પણ પ્રાર્થના અશક્ય નથી. ગમે ત્યાં ગમે ત્યારે તમે ઈશ્વરની ભક્તિ કરી શકે છે તેનું સ્મરણ કરી શકે છે.
જ્યારે ધંધે લાગેલા છે ત્યારે, જ્યારે પ્રવાસમાં હો ત્યારે, ગલ્લા ઉપર બેઠેલા છે ત્યારે, કાંઈ કામ કરતા છે ત્યારે, સર્વ સમયે, સર્વ સંગમાં, સર્વ સ્થાને પ્રાર્થના થઈ શકે છે. આ માગે સાધકને સફળતા મળશે અને સતત જપ વડે ઈકવરનું નામ તેના હૃદયમાં વણાઈ જશે. અનુભવથી તેને સમજાશે કે વારંવાર પ્રાર્થના જે મોક્ષનો અદ્વિતીય ઉપાય છે, તે વાણીનો જપ તેને મનની તન્મયતામાં લઈ જશે અને આત્માની અનંત સમૃદ્ધિનું મહારાજ્ય પ્રાપ્ત કરાવશે જ
* મંત્ર જપ સંબંધી આ લખાણ પાતંજલ યોગસૂત્ર ઉપર અંગ્રેજી ટીકાના પ્રસિદ્ધ લેખક સ્વામી પ્રભવાનંદ અને 8272142 921293 "How to Know God' [London Edition]એ નામના પુસ્તકના પૃ. ૩૬ થી ૪૧માં લખ્યું છે તેને આ ગુજરાતી સારાંશ છે. સહૃદય વાચકો તેમાંથી સાર ગ્રહણ કરશે, એવી આશા છે, - ક
wal
જપદ્વારા પરમેષ્ટિ નમસ્કારને હૃદયમાં વસાવ્યા પછી કે અશુભ ભાવ ત્યાં
રહી શક્તો નથી.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ન−૮ શ્રી નવકાર મંત્રનાં ગીતા.
(૧)
પરમેષ્ઠિ મંત્ર નવકાર.
સમરો મંત્ર ભલો નવકાર, એ છે ચૌદપૂરવના સાર; એના મહિમાને નહિ પાર, એના અથ અન’ત ઉદાર...૧.
સુખમાં સમરા દુઃખમાં સમરા, સમરા દિવસ ને રાત; જીવતાં સમા મરતાં સમા, સમા સૌ સંગાત....સમ–૨.
મેગી સમરે ભાગી સમરે, સમરે રાજા રક; દેવા સમરે દાનવ સમરે, સમરે સૌ નિશંક....સમ૦-૩.
અડસઠ અક્ષર એના જાણા, અડસઠ તીરથ સાર;
આઠ સંપદાથી પરમાણેા, અસિદ્ધિ દાતાર....સમ૦-૪.
નવ પદ એના નવિનધિ આપે, ભવભવના દુ:ખ કાપે; વીર વચનથી હૃદયે વ્યાપે, પરમાતમ પદ આપે....સમ૦-૫.
卐
卐
卐
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રનાં ગીતા]
(ર)
(૧)
શ્રી નવકાર જપો મનર ંગે, શ્રી જિનશાસન સાર; સર્વ મંગલમાં પહેલું મગલ. જપતાં જયજયકાર. પહેલે પદ ત્રિભુવનજન પૂજિત, પ્રણમેા શ્રી અરિહંત; અષ્ટકમ્ વજિત ખીજે પદ, ધ્યાવેા સિદ્ધ અનંત. (૨) આચારજ ત્રીજે પદ સરા, ગુણ છત્રીશ નિધાન; ચેાથે પદ ઉવજ્ઝાય જપીજે, સૂત્ર સિદ્ધાંત સુજાણુ. (૩) સ સાધુ ૫ંચમ પદ પ્રણમેા, પાંચ મહાવ્રત ધાર; નવ પદ અષ્ટ ઇહુાં છે સ’પદ્મ, અડસઠ વરણુ સંભાર, (૪) સાત અક્ષર છે ગુરુ જેહના, એકસઠ લઘુ ઉચ્ચાર; સાત સાગરના પાતક વણે, પદે પચાસ વિચાર. (૫) સંપૂરણુ પસય સાગરના, પાતક જાયે દૂર;
ઈંડુ ભવ સર્વ કુશળ મનવાંછિત, પરભવ સુખ ભરપૂર. (૬) ચેગી સેાવન પુરીસેા કીધા, શિવકુમર ઇણે ધ્યાન; સર્પ મિટિ તિહાં ફૂલની માળા, શ્રીમતીને પરધાન. (૭) જક્ષ ઉપદ્રવ કરતા વાર્યાં, પરચા એ પરસિદ્ધ; ચાર ચ’પિંગલ ને હુંડક, પામે સુરતી રિદ્ધ. (૮) પંચ પરમેષ્ઠિ છે જગ ઉત્તમ, ચૌદપૂરવનેા સાર; ગુણ ખેલે શ્રી પદ્મરાજગણી, મહિમા જાસ અપાર. (૯)
卐
5
卐
૧૬૩
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
(૩) (સમા મંત્ર ભલે! નવકાર...એ રાગ)
ગણજો મંત્ર ભલો નવકાર, એહની સિદ્ધિના નહિ પાર; એના સમર્યાથી સુખ થાય, એના ગણવાથી દુઃખ જાય-ગણુ૦-૧ સુખમાં ગણજો દુઃખમાં ગણજો, મરતાં પ્રેમથી સુણો; ત્રિકરણ ચેાગે હરઘડી ગણજો, અવિચળ સુખડાં વરજો-ગણુ૦-૨ દેવા ગણુતા દાનવ ગણતા, ગણુતા રંક ને રાય; ચેગી ભાગી ધ્યાને સમરી, મુક્તિપુરીમાં જાય—ગણુ૦-૩ મર્હુિમાવતા જુગ જયવંતા, જયવતા, મંગળને કરનાર; શક્તિવંતા કમ ચૂરતા, દેવગતિ દેનાર-ગણ૦-૪ મંત્ર શિરામણ લયથી ગણતાં, કેઈ તર્યા નરનાર; મરણાંતે તિર્યંચા સુષુતાં, વર્યાં દેવ અવતાર—ગણુ૦-૫ અડસઠ અક્ષર ધ્યાને સમા, સંપદા અષ્ટ વિચાર; નવપદ એના હૃદયે ધારા, અસિદ્ધિ દેનારગણુ૦-૬ સઘળા અક્ષર મહિમાવંતા, ગણુ નર ને નાર; પંચ પરમેષ્ઠી ભાવે નમતાં, ઉતારે ભવપાર–ગણુ૦-૭ નવકાર કેશ અર્થ અનતા, શ્રી અરિહાએ ભાંખ્યા; ચૌદ પૂર્વના સાર રૂપે એને, સૂત્ર શિરામણી દાખ્યા-ગણ૦-૮ ભણતાં ગુણતાં નિર્જરા થાવે, પાપ પડલ દૂર જાવે; આતમ અરિહા સમીપે આવે, અક્ષય પદને પાવેગણુ૦૯
5
[પરમેષ્ટિ-નમસ્કાર
5
卐
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહામંત્રનાં ગીતા]
૧૬૫
(૪) (રઘુપતિ રાઘવ રાજારામ. .એ રાગ.) મંગલમય સમા નવકાર, એ છે ચૌદ પૂરવને સાર; જેના મહિમાને નહિ પાર, ભવ જલધિથી તારણહાર....t અરિહંત શાસનના શણગાર, સિદ્ધ અનંતા સુખ દેનાર; સૂરિ-પાઠક-મુનિ ગુરૂ મનેાહાર, એ પાંચે પરમેષ્ઠિ ઉદાર....૨ નવપદ એ નવસેરેા હાર, હૃદયે ધરતાં ઉતરે પાર; અડસઠ અક્ષર તીરથ સાર, સ પદ્મ આઠસિદ્ધિ દાતાર....૩ સતી શિરામણું શ્રીમતી નાર, મન શુદ્ધે ગણતી નવકાર; તેનું દુ:ખ હરવા તત્કાળ, કૃણિધર ફીટી થઇ ફૂલમાળ....૪ મુનિએ દ્વીધે વન માજાર, ભીલ ભીલડીને નવકાર; ભાવે જપતાં પૂરણ આય, બે જણ રાજા રાણી થાય....પ સમળીને મરતાં નવકાર, દઈ મુનિએ કીધા ઉપકાર; રાજપુત્રી થઈ કર્યાં ઉદાર, સુદર્શનાએ સમળી વિહાર....૬ કમઠ કાષ્ઠમાં બળતા નાગ, દ્વેષે પાર્શ્વક વર મહાભાગ; સેવક મુખ ીધા નવકાર, ઈન્દ્ર થયા તે નાગકુમાર.... અમર કુંવર જપતાં નવકાર, મહાકષ્ટથી થયે ઉદ્ધાર; રાજા તેના પ્રણમે પાય, નમસ્કાર મહિમા ફેલાય.... પાપપ્રણાશક શ્રીનવકાર, મહામંગલ છે શ્રીનવકાર; વિઘ્નવિદારક શ્રીનવકાર, શિવસુખદાયક શ્રીનવકાર....૯ ક્ષણ ક્ષણ સમરે શ્રીનવકાર, પળ પળ સમરા શ્રીનવકાર;
ઘડી ઘડી સમર્ા શ્રીનવકાર, અહોનિશ સમા શ્રીનવકાર....૧૦ એ નવકારનું ગીત રસાલ, ગાતાં સુણતાં મંગલમાલ;
લબ્ધિસૂરીશ્વર કેશ ખાલ, પદ્મ નમે કરજોડી ભાલ....૧૧
卐
卐
5
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
9
પરમેષ્ટિ-નમરકાર
શ્રી સિદ્ધચક્ર મહિમા ગીત. (૫)
(રઘુપતિ રાઘવ રાજા રામ...એ રાગ) સિદ્ધચક્રનું ધરીએ ધ્યાન, જગમાં નહિ કાઇ એહ સમાન; નવપદ એ છે નવે વિધાન, સેવા હૃદય ધરી બહુમાન....૧ મહા ઉપકારી શ્રી અરિહંત, શુદ્ધ સ્વરૂપી સિદ્ધ અનંત; આચારજ વાચક મુનિરાજ, પરમેષ્ઠિ હે મુજ શિરતાજ....૨ દર્શન જ્ઞાન ચરણુ સુખકાર, મેાક્ષમાગ કહ્યો સૂત્ર મેાજાર; તપ આદરજો માર પ્રકાર, એ નવપદ્મના ગુણુ અપાર....૩ દેવ-ગુરૂને ધર્મના વાસ, નવપદ્મ પૂરું વાંછિત આશ; વંદન કરીએ મન ઉલ્લાસ, કઠિન કના થાએ નાશ....૪ કર્મની સત્તા સામે ખંડ, માહરાયને દેવા ઈંડ; ક્રુરવા ચગતિ દુઃખ પ્રચંડ, નવપદના છે અક અખંડ....પ સેબ્યા મયણાં ને શ્રીપાલ, કોઢના રોગ ગયા તત્કાળ; નવપદ ધ્યાને દુઃખ વિસરાળ, પગ પગ ઋદ્ધિ સુખ વિશાળ....૬ નવપદ આરાધા શુભ ભાવ, જેનેા જગમાં પ્રગઢ પ્રભાવ; માનવભવના સાચા હાવ, ફરી ફરી મળશે નહિ દાવ....૭ નવ આય ખીલની એળી એક, એમ નવ કરજો રાખી ટેક; હૃદયશુદ્ધિ ને વિધિ અનુસાર, સેવી સફળ કરા અવતાર....૮ સિદ્ધચક્ર મહિમાનું ગીત, આરાધક બનવાની રીત;
લબ્ધિસૂરિ શિશુ એ કરજોડ, પદ્મ કહે હા વદન ક્રોડ....૯
卐
卐
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધિપત્રક પષ્ટ–પંક્તિ અશુદ્ધ-શુદ્ધ | પૃષ્ઠ–પંક્તિ અશુદ્ધ-શુદ્ધ ૧૧-૧૪ એશ્વર્ય–ઐશ્વર્ય ૧૦૩-ર મહામત્ર-મહામંત્રનો ૧૭-૨ મૂળોત-મૂળસ્રોત ૧૦પ-૧ મહામંત્ર-મહામંત્રને ૪૫-૧ સર્વશ્રેષ્ટ-સર્વશ્રેષ્ઠ ૧૦૬-૨૨ સ્વાધ્યાય-સવાધ્યાય ૪૬-૮ અનુસ્ત્રોત-અનુસ્રોત ૧૧૦-૯ શાસ્ત્રોમાં–શાસ્ત્રોમાં ૪૮-૧૧ નિગુણી–નિર્ગુણ ૧૧૧-૧૪ એબ્સરેશન૪૯-૧૦ એપી-એવી
એબ્સર્સના ૫૮–૨ વૈવાકરસૈ ન્ય
૧૧૧-૧૯ ચિરકાલિન–
ચિરકાલીન મન-૦ ૫૯-૧૩ ૬૨-૪ ધ્યાન હવા–ધ્યાન
૧૨૨-૮ ન્ય યથી-ન્યાયથી ધ્યાન હવા
૧૨૬-૪ ના નમો ૭૧–૫ ધમ-ધર્મ
૧૨૬–૯ ૦ પાસ વસ્ત્રાદિ–વસ્ત્રાદિ
० प्पणासणों ૮૨–૧૭ ૮૫-૮ मन्ये-मतं
૧૨૬–૧૧ લઘુ-૪, ગુરૂ-૨૯
ગુરૂ-૪, લઘુ-૨૯ ૯૧-૧૨ જીવનશુદ્ધિ
૧૨૭–૧૪ મામો - જીવનશુદ્ધિ ૯૪–૧૭ પ્રતિષ્ટિત–પ્રતિષ્ઠિત ૧૨૮–૨ નં૯૪-૨૫ શ્રેષ્ઠ–શ્રેષ્ઠ ૧૨૮–૧૭ સવ્વા–સવ ૧૦૦-૪ જિનવરેન્દ્રાની- ૧૨૮–૨૦ પંચ નમુક્કારો- જિનવરેન્દ્રોની
पंचनमुक्कारो ૧૦૧–૧૧ નીવિદને-નિર્વિદને ૧૩૫-૧૬ વિશુદ્ધિ-વિશદ ૧૦૨-૮ હિતાનિવૃત્તાનિ | ૧૪૦-૧૧ ઘોળી-ઘોળી
* વિરામચિન્હ વિગેરે શેષક્ષતિઓ યથાયોગ્ય સુધારીને વાંચવી.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
" शिवमस्तु सर्वजगतः, परहितनीरता भवन्तु भूतगणाः । दोषाः प्रयान्तु नाशं; सर्वत्र सुखी भवतु लोकः ॥" . . .
-
- -
-
-
-
" सर्वमङ्गलमाङ्गल्यं, सर्वकल्याणकारणम् । प्रधानं सर्वधर्माणाम् जैन जयति शासनम् ॥”
-
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
‘નવકારના પ્રત્યેક અક્ષરમાંથી નીકળતા પ્રકાશને આત્મવ્યાપી બનાવા : એથી અજ્ઞાન-અધકાર આત્મામાંથી પેાતાની મેળે જ પલાયન થઈ જશે ’
5
૮ મારા સ તામુખી વિકાસ સાધવાનું, મને સુખી બનાવવાનું, આપત્તિઓને દૂર કરવાનું અને સ મનારથાને સળ અનાવવાનું જે સામ નમસ્કારમાં છે તે મારે માટે બીજે કયાંય નથી.’
5
પરમેષ્ટિ નમસ્કાર સૌનું કલ્યાણ કરવા હુંમેશાં તૈયાર છે, માત્ર આત્માએ પેાતાના કલ્યાણની, સુખની, શાન્તિની, સર્વ જવાબદારી તેને સાંપી દેવી જોઈએ અને વચ્ચે વિઘ્ના કર્યા વિના તેને કામ કરવા દેવું જોઇએ.’
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ જીવનના પ્રત્યેક દિવસની ત્રણ સંધ્યાએ તમે 108 નમસકારને એવી રીતે સમર્પણ કરશે કે તે વખતે તમે નમસ્કારના ધ્યાન વિના બીજું કંઈ કરી જ ન શકે ! છ મહિનાના નિયમિત એકાગ્ર ધ્યાન પછી તમે જોશો કે તમારું જીવન પવિત્ર અને શાન્તિમય બની ગયું છે. તમારી ઈચ્છાઓ તમને ક૯૫ના ન આવે એ રીતે સફળ થવા લાગી છે.” F " મંતાઈન મંતો જુમો રુમુત્તિ, घेयाण ध्येयं परमं इमुत्ति। तत्ताण तत्तं परमं पवित्तं, સંજ્ઞાનસત્તાળ કુદયાdi / ?" [ ત્રાદ્રિના ] અનેક દુ:ખથી પરાજિત સંસારી જી માટે ‘નવકાર " સર્વમત્રોમાં પ્રધાન મંત્ર છે, સર્વ ધ્યેયમાં શ્રેષ્ઠ યેય છે. અને સર્વ તત્ત્વોમાં પરમ પવિત્ર તત્ત્વ છે. " | F F EF ‘નવકારરૂપ જે ખડક પર હું ઉભે છે, તે ખડક પર ભવસમુદ્રનાં તોફાની મેજાએ ગમે તેટલાં આવી પડે ! મારું કશું જ વાંકું થઈ શકે તેમ નથી. ઉલટું તે બીચારાં મેજા ઓ ખડક સાથે અથડાઈ અથડાઈ ને છિન્ન ભિન્ન થઈ જશે ! !" ધી રાજનગર બુક બાઈન્ડીંગ વર્ક સ-અમદાવાદ,