________________
૧૫૨
[પરમેષ્ટિ નમસ્કાર અને ધ્યાન વડે મન પર એવા સંસ્કારો પડે છે કે જેથી જીવનમાં શ્રદ્ધા અને વિવેકનું ઉત્પન્ન થવું સ્વાભાવિક થાય છે. મનુષ્યનું જીવન શ્રદ્ધા અને વિચારે ઉપર જ અવલંબિત છે. શ્રદ્ધા અને વિવેક વિના મનુષ્ય મનુષ્ય તરીકે જીવી ન શકે, તેથી મૂલ વૃત્તિઓનું દમન અથવા નિયંત્રણ કરવા તેને મહામંગલ નમસ્કાર મહામંત્રનું સ્મરણ પરમ આવશ્યક છે. આ પ્રકારના ધાર્મિક વાક્યોનાં ચિન્તનથી મૂલ વૃત્તિઓ નિયંત્રિત થાય છે તથા જન્મજાત સ્વભાવમાં પરિવર્તન થતું જાય છે, નિયંત્રણની પ્રવૃત્તિ ધીમે ધીમે આવે છે. જ્ઞાનાર્ણવમાં આચાર્ય શુભચન્દ્ર બતાવ્યું છે કે મહામંગલ વાક્યોની વિદ્યુત શક્તિ આત્મામાં એવા પ્રકારનો શેંક (Shockકરંટ-શક્તિ) આપે છે કે જેથી આહાર, ભય, મૈથુન અને પરિગ્રહ જન્ય સંજ્ઞાઓ સહેલાઈથી પરિષ્કૃત બની જાય છે. જીવનતલને ઉન્નત બનાવવા માટે આ પ્રકારના મંગલ વાકયોને જીવનમાં ઉતારવાં પરમ આવશ્યક છે.
મૂલ વૃત્તિઓના પરિવર્તનને બીજો ઉપાય “વિલયન છે. વિલયન બે પ્રકારે થઈ શકે છે–નિરધથી અને વિરોધથી. નિધનું તાત્પર્ય એ છે કે વૃત્તિઓને ઉત્તેજિત થવાને અવસર જ ન આપ. આથી મૂલ વૃત્તિઓ ચેડા જ સમયમાં નષ્ટ થાય છે. વિલિયમ જેમ્સનું કથન છે કે જે કઈ વૃત્તિને દીર્ઘકાળ સુધી પ્રકાશિત થવાને અવસર ન મળે તે તે નષ્ટ પ્રાયઃ થઈ જાય છે. ધાર્મિક આસ્થા વડે વ્યક્તિ પિતાની વિકારી વૃત્તિઓને અવરુદ્ધ કરીને તેમને નાશ કરી શકે છે. વિધથી વિલયન એ રીતે થાય છે કે જે એક સમયમાં
