________________
નવકારમાં નવ રસે]
૧૧૯ ત્યને સ્થાયીભાવ “જુગુપ્સા અને અભુતને સ્થાયીભાવ “ વિસ્મય છે. રતિથી માંડીને વિસ્મય પર્વતના સ્થાયીભાવ દરેક જીવમાં કાયમ હોય છે, તેને પ્રગટ થવાની સામગ્રી મળતાની સાથે જ તે બહાર આવે છે. દા. ત. શૃંગારરસનો સ્થાયીભાવ “રતિ” છે અને રતિ સંગ વિષયક ઈચ્છારૂપ છે, તેથી નાયક—નાયિકા, તેની ચેષ્ટા તથા બીજા નિમિત્તો મળતાની સાથે જ શૃંગારનો પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. તેનું ઊર્ધ્વીકરણ કરવું હોય તે , આલંબન અને ઉદ્દીપનવિભા પલટી નાખવા જોઈએ. નાયક-નાયિકા અને તેની ચેષ્ટાઓના સ્થાને પંચપરમેષ્ટિ ભગવતે અને તેમની ઉદાત્ત પ્રવૃત્તિઓને જોતાં કે સ્મરણ કરતાંની સાથે જ તેઓના સંગ વિષયક ઈચ્છારૂપી રતિભાવ ઉદ્દીપન થાય છે, પરિણામે પંચપરમેષ્ઠિના વિરહકાળે તેમને સમાગમ કરવાની ઈચ્છારૂપ અને સમાગમકાળે તેમની સેવા કરવાની ઈચ્છારૂપ ઉચ્ચકોટિને શૃંગાર અનુભવાય છે. આ ઉચ્ચકોટિને શૃંગાર વિષયસુખની ઈરછારૂપ તૃષ્ણાને નાશ કરનાર હોવાથી શાંતરસથી અભિન્ન છે.
એ રીતે જેમ શંગાર શાંતમાં પરિણમે છે તેમ બીજા બધા રસે તેની ઉચ્ચ અવસ્થામાં શાંતરસરૂપ બની જાય છે. જેમકે વિકૃતવેષ વગેરે જેવાથી ઉત્પન્ન થતે હાસ્યરસ, સંસાર નાટકમાં કર્મના સંબંધથી વિવિધ પ્રકારના વેષ ધારણ કરતા અને વિવિધ પ્રકારના નાચ નાચતા સંસારી જીવોની વિડંબનાઓ જોઈને ઉત્પન્ન થતો હાસ્યરસ અહીં શાંત રસમાં પલટાઈ જાય છે. એ પ્રમાણે તે જ સંસારી જીવને ઈષ્ટ નાશ અને અનિષ્ટની પ્રાપ્તિથી થતી ચિત્તવૃત્તિરૂપ
