Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 05
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar

View full book text
Previous | Next

Page 710
________________ ६६३ षष्ठाध्यायस्य चतुर्थः पादः अन्वय:-अह्नो भस्य अङ्गस्य टेस्तद्धितयोष्टखोरेव लोपः। अर्थ:-अह्न: अहन्-इत्येतस्य भस्य अङ्गस्य टेस्तद्धितयोष्टखो: प्रत्यययोरेव परतो लोपो भवति । उदा०-(ट:) द्वे अहनी समाहृते इति व्यह: । त्यह:। (ख:) द्वे अहनी अधीष्टो भृतो भूतो भावी वा-व्यहीनः। व्यहीनः । अह्नां समूह: क्रतु:-अहीन: क्रतुः। आर्यभाषा: अर्थ-(अतः) अहन् इस (भस्य) भ-संज्ञक (अङ्गस्य) अङ्ग के (ट:) टि-भाग का (तद्धिते) तद्धित-संज्ञक (टखो:) ट और ख प्रत्यय परे होने पर (एव) ही (लोप:) लोप होता है। उदा०-(ट) व्यहः। दो दिनों का समाहार। यहः । तीन दिनों का समाहार। (ख) व्यहीन: । दो दिन तक अधीष्ट-पूजित (आचार्य), भृत-वृत्ति से रखा हुआ (सेवक), भूत-हुआ, भावी होनेवाला (उत्सव) । त्यहीन: । तीन दिनों तक अधीष्ट पूजित (आचार्य), भृत (सेवक), भूत वा भावी (उत्सव)। अहीन: क्रतुः । दिनों के समूह से साध्य यज्ञविशेष । सिद्धि-(१) व्यहः । द्वयहन्+टच् । द्वयहन्+अ। यह+अ। व्यह+सु । व्यहः । यहां प्रथम द्वि और अहन शब्दों का तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च' (२।२।५१) से समाहार अर्थ में द्विगुतत्पुरुष समास है। तत्पश्चात् द्वयहन्' शब्द से राजाह:सखिभ्यष्टच् (५।४।९१) से तद्धित, समासान्त 'टच्' प्रत्यय है। इस ट' प्रत्यय के परे होने पर इस सूत्र से द्वयहन्' के टि-भाग (अन्) का लोप होता है। ऐसे-त्र्यहः । (२) व्यहीनः । यहां प्रथम द्वि और अहन् शब्दों का पूर्ववत् तद्धितार्थ में द्विगुतत्पुरुष समास है। तत्पश्चात् द्वयहन्' शब्द से रात्र्यह:संवत्सराच्च' (५।११८७) से अधीष्ट आदि अर्थों में तद्धित 'ख' प्रत्यय है। 'आयनेयः' (७।१।२) से 'ख' के स्थान में 'ईन्' आदेश होता है। इ ख' प्रत्यय के परे होने पर इस सूत्र से द्वयहन्' के टि-भाग (अन्) का लोप होता है। ऐसे ही-त्र्यहीनः । (३) अहीन: क्रतः। यहां 'अहन्' शब्द से वा०-'अनः खः क्रतौ' (४।२।४२) से समूह-अर्थ में तद्धित ख' प्रत्यय है। शेष कार्य पूर्ववत् है। गुण: (१८) ओर्गुणः ।१४६। प०वि०-ओ: ६१ गुण: १।१। अनु०-अङ्गस्य, भस्य, तद्धिते इति चानुवर्तते । अन्वय:-ओर्भस्य अङ्गस्य तद्धिते गुणः ।

Loading...

Page Navigation
1 ... 708 709 710 711 712 713 714 715 716 717 718 719 720 721 722 723 724 725 726 727 728 729 730 731 732 733 734 735 736 737 738 739 740 741 742 743 744 745 746 747 748 749 750 751 752 753 754