________________
(૨) જંબૂદ્વીપ અને લવણ સમુદ્ર
સમસ્ત મધ્યલોકનાં કેન્દ્રમાં આવેલા મેરુપર્વતની આજુબાજુ ૧ લાખ યોજનના વ્યાસ-પહોળાઈવાળો જંબુદ્વીપ આવેલો છે. તે સમસ્ત જંબૂદ્વીપ પૂર્વ-પશ્ચિમ લાંબા ૬ ફૂલગિરી-મહાપર્વતોથી ૭ મહાક્ષેત્રમાં વહેંચાઈ જાય છે, (ચિત્ર પાછળ આપેલું છે.) અને દક્ષિણ દિશામાં ચૂડી આકારે લવણ સમુદ્ર અને ઉત્તર દિશામાં લઘુ હિમવંત પર્વત આવેલ છે.
સાત મહાક્ષેત્રોની સમજૂતી
--
(૧) દક્ષિણ દિશામાં સૌથી નીચેના ક્ષેત્રને ભરતક્ષેત્ર કહે છે. જેની પૂર્વ પશ્ચિમ અને દક્ષિણ હિમવંત પર્વતથી દક્ષિણમાં અને લવણ સમુદ્રથી ઉત્તરમાં પૂર્વ-પશ્ચિમ લાંબો વૈતાઢ્ય નામનો લઘુ પર્વત સમસ્ત ભરતક્ષેત્રને ઉત્તરાર્ધ અને દક્ષિણાર્ધ એમ બે ભાગમાં વહેંચી કાઢે છે.
હિમવંત પર્વત ઉપર મધ્યમાં આવેલા-પદ્મદ્રહની પૂર્વ દિશામાં નીકળતી ગંગા નદી ઉત્તર ભરત, વૈતાઢ્ય અને દક્ષિણ ભરતને ભેદીને પૂર્વ લવણ સમુદ્રમાં ભળે છે.
એ જ રીતે પદ્મદ્રહમાંથી પશ્ચિમ દિશામાં નીકળતી સિન્ધુ નામની મહાનદી વૈતાઢ્ય અને ઉત્તર દક્ષિણ ભરતને ભેદીને પશ્ચિમ લવણ સમુદ્રમાં ભળે છે. આ બંને મહાનદી દ્વારા ઉત્તરાર્ધ અને દક્ષિણાર્ધભરત ૩-૩ ખંડમાં વહેંચાઈ જતાં કુલ ૬ ખંડો ભરતક્ષેત્રના બને છે. (જુઓ ચિત્ર)
(૨) ત્યાર પછી લઘુ હિમવંત પર્વતની ઉત્તરમાં હિમવંત નામનું ક્ષેત્ર આવેલું છે. જેનાં કેન્દ્રમાં શબ્દાપાતી નામનો ગોળાકાર પર્વત છે અને ઉત્તરદિશામાં પૂર્વ-પશ્ચિમ આયત=લાંબો મહાહિમવંત પર્વત આવેલો છે. લઘુહિમવંત પર્વતના પદ્મદ્રહમાંથી ઉત્તર દિશા તરફ રોહિતાંશા નામની નદી નીકળે છે અને શબ્દાપાતી પર્વત પાસેથી પશ્ચિમ દિશામાં વળી જઈ સીધેસીધી પશ્ચિમ લવણ સમુદ્રમાં ભળે છે. એજ રીતે મહાહિમવંત ઉપર આવેલા મહા પદ્મદ્રહમાંથી દક્ષિણ દિશા તરફ રોહિતા નામની નદી નીકળે છે. અને શબ્દાપાતી પર્વત પાસેથી વળીને પૂર્વમાં લવણ સમુદ્રને મળે છે. પતિ-પત્ની યુગલરૂપે સાથે જ જન્મ અને મરે તેઓ યુગલિક મનુષ્ય કહેવાય. આ ક્ષેત્રમાં યુગલિક મનુષ્યો રહે છે.
(૩) મહા હિમવંત પર્વતની ઉત્તર દિશામાં હરિવર્ષ નામનું ક્ષેત્ર આવેલું છે. જેના કેન્દ્રમાં ગોળાકાર ગંધાપાતી નામનો પર્વત છે. મહાહિમવંત પર્વતના મહાપદ્મદ્રહમાંથી ઉત્તર દિશામાં હરિકાન્તા નામની નદી નીકળી ને આ ગંધાપાતી પર્વત પાસેથી વળી જઈ પશ્ચિમ દિશામાં લવણ સમુદ્રને મળે છે. આ ક્ષેત્રમાં
Jain Education International
૧૧
પણ યુગલિક મનુષ્યો હોય છે.
(૪) હરિવર્ષ ક્ષેત્રની ઉત્તર દિશામાં પૂર્વ-પશ્ચિમ આયત લાંબો નિષધ નામનો પર્વત આવેલો છે. તેની ઉપર આવેલા તિગિચ્છી નામના દ્રહમાંથી દક્ષિણ દિશા તરફ નીકળીને હરિસલિલા નામની નદી ગંધાપાતી પર્વત પાસે વળી જઈ પૂર્વ દિશામાં લવણ સમુદ્રને મળે છે. આ ક્ષેત્રમાં પણ યુગલિકોનો નિવાસ હોય છે. નિષધ પર્વતની ઉત્તરમાં ગોળાકાર મેરુ પર્વત છે. મેરૂ પર્વતની પણ ઉત્ત૨માં નીલવંતનામનો પૂર્વ-પશ્ચિમ લાંબો પર્વત છે. નિષધ અને નિલવંત પર્વતની વચલાગાળામાં રહેલા ક્ષેત્રને મહાવિદેહ ક્ષેત્ર કહે છે. (મેરુ પર્વતનો પરિચય પાના....ઉપર છે.)
તિગિચ્છી દ્રહમાંથી ઉત્તર દિશામાં નીકળતી સિતોદા નામની નદી મેરુપર્વત પાસે પહોંચીને પશ્ચિમ તરફ વળી જઈ લવણ સમુદ્રને મળે છે. એનાથી પશ્ચિમ મહાવિદેહ બે ભાગમાં વહેંચાઈ જાય છે. એ જ રીતે નીલવંત પર્વત ઉપર આવેલા કેસરી નામના દ્રહમાંથી મેરુ પર્વતની દિશામાં નીકળતી સીતા નામની નદી મેરુ પર્વત પાસે આવી પૂર્વ તરફ વળીને લવણ સમુદ્રને ભેટે છે, આનાથી પૂર્વ મહાવિદેહ ક્ષેત્રના પણ બે વિભાગ થઈ જાય છે. દ્રહમાંથી નીકળીને મેરુ પર્વત તરફ જતી બંને નદીની આજુબાજુ ઉત્તરાર્ધ મહાવિદેહમાં ગંધમાદન અને માલ્યવંત નામના અને દક્ષિણાર્ધ મહાવિદેહમાં વિધુત્વભ અને સોમનસ નામના બે-બે એમ કુલ ૪ ગજદંત (હાથીના દંતશૂળના આકાર જેવા) પર્વતો આવેલા છે.
વિદ્યુતપ્રભ અને સોમનસ આ બે ગજદંતોની વચમાં જે અર્ધ ગોળાકાર આકૃતિ બને છે. તે ક્ષેત્ર દેવકુરૂ નામનું છે. તે જ રીતે ગંધમાદન તથા માલ્યવંત પર્વતની વચમાનું ક્ષેત્ર ઉત્તરકુરૂ ક્ષેત્ર કહેવાય છે. (ચિત્ર સામે જુઓ)
આ બંને ક્ષેત્રમાં યુગલિક સ્ત્રી-પુરુષોનો નિવાસ હોય છે. દિશામાં નિષધ પર્વત અને સીતા નદીને જોડતા ૪ પર્વત અને ૩ નદીઓ આંતરે આંતરે આવેલા છે. તેનાથી મંગલાવતી વિગેરે ૮ વિજય નામના ક્ષેત્રોના વિભાગો પડે છે. એ જ રીતે પૂર્વ મહાવિદેહના ઉત્તરાર્ધમાં ૮ વિજય અને એ જ રીતે પશ્ચિમાર્ચ મહાવિદેહમાં પણ ઉપર નીચે ૮-૮ વિજય મળીને કુલ ૩૨ વિજય નામનાં ક્ષેત્ર વિભાગો સમસ્ત મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સમાવિષ્ટ છે. વપ્ર-સુવપ્ર વગેરે ૩૨ વિજયોના નામો છે. નિષધ પર્વત ઉપર આવેલા તિગિચ્છી દ્રહમાંથી સીતોદા નામની નદી નીકળે છે. તે દેવકુમાં ચિત્ર-વિચિત્ર નામનાં બે પર્વત વચ્ચેથી પસાર થઈને
For Private & Personal Use Only
www.jalnelibrary.org
