________________
ચિંતવેલ કઠોર કાર્ય નિદ્રામાં કરી આવે તે. પહેલા ચાર દર્શનાવરણ દર્શનશક્તિને ન મળવા દે, અને પાંચ નિદ્રા એ પ્રાપ્ત દર્શનને સમૂળગા ઢાંકી દે છે, એ હિસાબે નવે ય દર્શનાવરણમાં ગણાય છે.
(૩) મોહનીય ૨૮ :- એમાં મુખ્ય વિભાગ :- (૧) દર્શન મોહનીય (૨) ચારિત્ર મોહનીય.
દર્શન મોહનીય :- (૧) મિથ્યાત્વ મોહનીય = જેના ઉદયે અતત્ત્વ પર રુચિ થાય અને સર્વજ્ઞ પ્રભુએ કહેલા તત્ત્વ ઉપર શ્રદ્ધા ન થાય. (૨) મિશ્ર મોહનીય = જેથી તત્ત્વ પર રુચિ નહિ કે અતત્ત્વ પર રુચિ નહિ, તેમ અરૂચિ પણ નહિ. (મધ્યસ્થભાવ).
(૩) સમકિત મોહનીય ઃ શુદ્ધ કરેલ મિથ્યાત્વના દળિયાં, જેના ઉદયમાં તત્ત્વ પર રુચિ થાય, છતાં શંકા વગેરે દોષો સંભવે. ચારિત્ર મોહનીય ૨૫ :- ૧૬ કષાય મોહનીય + ૯ નોકષાય મોહનીય = ૨૫ કષાય. કષ = સંસારનો, આય = લાભ. ક્રોધાદિ જે લાગણીમાંથી થાય તે લાગણીનું નામ કષાય. અર્થાત્ સંસારને વધારે તે કષાય. તે ક્રોધ, માન, માયા, લોભ એ દરેકના અનંતાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાની, પ્રત્યાખ્યાનીય અને સંજ્વલન એમ ૪-૪ પ્રકાર હોઈ ૧૬ કષાય થાય. ૯નો કપાય ઃકષાયથી પ્રેરિત કે કષાયના પ્રેરક ૬ હાસ્યાદિ - ૧ હાસ્ય; ૨ શોક, ૩ રતિ (ઈષ્ટમાં રાજીપો) ૪. અતિ (અનિષ્ટમાંથી ઉદ્વેગ, નારાજી, પ. ભય ૬ . જુગુપ્સા (દુગંછા) (આ ૬ નિમિત્ત પામીને અને ક્યારેક નિમિત્ત વગર સ્વ સંકલ્પથી પણ થાય) ૩ વેદ :- ૧. પુરુષવેદ :- સળેખમ થયે ખારું ખાવાની ઈચ્છાની જેમ જેના ઉદયે સ્ત્રી ભોગની અભિલાષા થાય. ૨. સ્ત્રી વેદ :- જેના ઉદયે પુરુષ ભોગની અભિલાષા. ૩. નપુંસક વેદઃ- સ્ત્રી પુરુષ,
ઉભય ભોગની અભિલાષા.
(૪) ૫ અંતરાય કર્મ :- ૧. દાનાંતરાય, ૨. લાભાંતરાય, ૩. ભોગાંતરાય, ૪. ઉપભોગાંતરાય, ૫. વીર્યાન્તરાય. આ કર્મ ક્રમસર દાન કરવામાં, લાભ થવામાં; એક જ વાર ભોગ્ય એવા અન્નાદિ ભોગવવામાં, વારંવાર વસ્ત્ર-અલંકારાદિના ઉપભોગમાં અને આત્મવીર્ય પ્રગટ થવામાં વિઘ્નભૂત છે. જ્ઞાનાવરણાદિ ચાર કર્મઘાતિકર્મ છે. બાકીના ચાર અઘાતિકર્મ.
(૫) વેદનીય ૨ : (૧) શાતા વેદનીય :- જેના ઉદયે આરોગ્ય, વિષયોપભોગ વગેરેથી સુખનો અનુભવ થાય તે (૨) અશાતા વેદનીય = જેના ઉદયે દુઃખ, વેદના, પીડા થાય તે.
(૬) આયુષ્ય ૪ : (૧) નરકાયુ (૨) તિર્યંચાયુ (૩) મનુષ્યાયુ (૪) દેવાયુ. તે તે નરકાદિભવમાં જીવને તેટલો કાળ
Jain Education International
૪૭
જકડી રાખનારું. તે તે શરીરમાં જીવને ગુંદરની જેમ ચિટકાવી રાખનારું કર્મ તે આયુષ્ય કર્મ.
(૭) ગોત્ર કર્મ ૨ : (૧) ઉચ્ચ ગોત્ર = જેના ઉદયે ઐશ્વર્ય, સત્કાર, સન્માન વગેરેનાં આધારભૂત ઉત્તમજાતિ, કુળ મળે તે ઉચ્ચ ગોત્ર, (૨) નીચ ગોત્ર :- અધમ હીન જાતિ, કુલ મળે તે નીચ ગોત્ર.
(૮) નામકર્મ ૧૦૩ : પિંડ પ્રકૃતિ ૭૫ +
પ્રત્યેક પ્રકૃતિ ૮ + ત્રસદશક ૧૦ + સ્થાવરદશક ૧૦. પિંડ પ્રકૃતિ એટલે પેટાભેદના સમૂહવાળી ૭૫ પ્રકૃતિઃ ગતિ ૪ + જાતિ ૫ + શરીર ૫ + અંગોપાંગ ૩ + બંધન ૧૫ + સંઘાતન ૫ + સંઘયણ + સંસ્થાન ૬ + વર્ણાદિ ૨૦ + આનુપૂર્વી ૪ + વિહાયોગતિ ૨ =
૭૫.
પિંડ પ્રકૃતિની પેટાપ્રકૃતિઓ નીચે પ્રમાણે.
૪ ગતિ :- નરકાદિ પર્યાય જે કર્મથી પ્રાપ્ત થાય તે ગતિનામકર્મ કહેવાય. નરકગતિ નામકર્મ, તિર્યંચગતિ૦ મનુષ્યગતિ∞ અને દેવગતિનામકર્મ. ૫ જાતિ ઃ- એકેન્દ્રિયથી માંડીને પંચેન્દ્રિય સુધીના જીવ તરીકેની જાતિ દેવાવાળું કર્મ તે જાતિનામ કર્મ, જે હીનાધિક ચૈતન્યનું વ્યવસ્થાપક છે. ૫ શરીર : શીર્યતે ઈતિ શરીરમ્ શીર્ણ-વિશીર્ણ થાય તે શરીર. (૧) ઔદારિક શરીર નામકર્મ : જે કર્મથી ઉદાર સ્થૂળ પુદ્ગલોનું બનેલું મનુષ્ય તિર્યંચનું શરીર મળે છે. (૨) વૈક્રિય૦ = જેથી વિવિધ ક્રિયા (અણુ-મહાન, એક-અનેક) કરી શકવા યોગ્ય શરીર, દેવ નારકને મળે છે. (૩) આહારક૦ :- જે કર્મથી શ્રી તીર્થંકર દેવની ઋદ્ધિ સિદ્ધિ જોવા કે સંશય પૂછવા આહારક લબ્ધિવાળા ચૌદપૂર્વી મુનિ એક હાથનું શરીર બનાવે તે. (૪) તૈજસ૦ = જે કર્મથી શરીરમાં આહારનું પાચન વગેરે કરનાર તૈજસ પુદ્ગલોનો જથ્થો પ્રાપ્ત થાય તે. (૫) કાર્પણ જેથી જીવ સાથે લાગેલ કર્મનો જથ્થો સૂક્ષ્મ શરીર રૂપ બને છે. ૩. અંગોપાંગ :- જેના ઉદયે ઔદારિક, વૈક્રિય, આહારક શરીરને માથું, છાતી, પેટ, પીઠ, બે હાથ, બે પગ એમ આઠ અંગ, આંગળીઓ વગેરે ઉપાંગ. અને પર્વ રેખાદિ અંગોપાંગ મળે. (એકેન્દ્રિય જીવને આ કર્મનો ઉદય ન હોવાથી શરીરમાં અંગોપાંગ નથી હોતા. શાખા, પત્ર વગેરે છે તે તો જુદા જુદા જીવના શરીર છે.)
૧૫ બંધન નામકર્મ :- જેના ઉદયે નવા લેવાતાં ઔદારિકાદિ પુદ્ગલો શરીરના જુના પુદ્ગલો સાથે લાખની જેમ એકમેક ચોંટે તે. એમાં ઔદારિક, વૈક્રિય, આહારક પુદ્ગલ એક દરેક સ્વસજાતીય અને તૈજસ તથા કાર્મણ સાથે ચોંટવાનાં
તેથી ૩૪૩= ૯, + દરેક તૈજસ, કાર્મણ સાથે અને અન્યોન્ય
For Private & Personal Use Only
www.jalnelibrary.org
