________________
જે લક્ષણથી લક્ષ્યની શુદ્ધિ અણિશુદ્ધ થાય અને લક્ષ્ય સાથે સંપૂર્ણ પણે જેને સબંધ ત્રિકાલાબાધિત હોય તેને લક્ષણ કહેવાય છે. - પ્રત્યક્ષ, અનુમાન અને આગમ સિદ્ધ જીવાત્મા લક્ષ્ય છે અને ચેતન્ય પરિણામ વિશિષ્ટ ઉપગ” એનું લક્ષણ છે. અર્થાત્ જીવાત્માને જાણવાની અને અનુભવવાની અને તેની ચડતી પડતીમાં “ઉપગ” જ મુખ્ય કારણ છે.
ત્રિકાલવતી અનંતાનંત જીવે (સંસારી અને મુક્ત) ઉપગ વાલા જ હોય છે. નિગદનાં જીવેને ઉપગ બહુજ ઓછામાં ઓછો હોય છે. “સાધન્ય માત્રા પ્રથમ સમયે સૂફમનિઃ અપતિનાવ મતિ” (તત્વાર્થસૂત્ર સિદ્ધસેનગણી ટીકા) તેમ છતાં આષાઢ કે શ્રાવણ માસના વાદળાએથી ઢંકાયેલે સૂર્ય જેમ ત્રણ કે ચાર દિવસ સુધી કેઈને ન દેખાવા છતાં દિવસ અને રાતના ફેરફારને લઈને અનુમાનથી પણ સૂર્યની વિદ્યમાનતા આપણને માન્ય છે, તે પ્રમાણે નિગદના જીવમાં ઉપયોગ (જ્ઞાનમાત્રા) અસ્પષ્ટ અને બહુજ એ ભલે હોય તે પણ તેમની વેદના, સ્થાનાન્તર આદિ કારણેને લઈને નિગદના છે પણ ઉપગ-જ્ઞાનયુક્ત જ છે, જે કેવળીગમ્ય છે. અકામ નિજેરાના ગે જેમ જેમ કમ મેલ ધાવા જાય છે તેમ તેમ તેમનું ચૈતન્ય વિકાસ પામે છે. અને ત્યાંથી સૂક્ષ્મ નિગોદમાંથી બહાર નીકળીને વ્યવહાર રાશિમાં આવે છે અને છેવટે કેવળજ્ઞાનની ભૂમિકા પણ પ્રાપ્ત કરે છે. આજ વાતને તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં સિદ્ધસેન ગણું આ પ્રમાણે કહે છે – ____ "सैवोपयोगमात्रा शेषैकेन्द्रियद्वित्रिचतुः पञ्चेन्द्रियमेदेन भिद्यमाना सम्मिन्न श्रोत्रत्वादि लब्धिकलापेनच लब्धि
