________________
૧૧
આ પ્રમાણે ઉપરના વક્તવ્યને ધ્યાનમાં રાખ્યા પછી આત્માનું સર્વશુદ્ધ લક્ષણ ઉપગ” છે અને જીવાત્મા સાથે અનાદિ કાળથી સંબંધીત છે. જેમ અંડા વગરનું પંખી નથી અને પંખી વિનાનું અંડુ નથી, આંબાના ઝાડ વગરની ગેહલી નથી અને ગોઠલી વગર આંબે હોતે નથી, તે પ્રમાણે ઉપગ જ્ઞાન વગરનો આત્મા નથી અને આત્માને છેડીને ઉપયોગ જ્ઞાન-શૈતન્ય બીજે કયાએ પણ સંભવી શકે નહિં. ઉપયોગની સાર્થકતા :
આત્માનું અકાટય લક્ષણ ઉપગ છે તે “આત્મા માટે આ ઉપયોગ કેવી રીતે સાર્થક બનશે ? એને જવાબ જુદાજુદા આગમેમાં નીચે મુજબ છે :
१ उपयुज्यते वस्तु परिच्छेदं प्रतिव्यापार्य ते जीवोडનિતિ ૩પ (પ્રજ્ઞાપના મલયગિરિ ટીકા)
જેને લઈને જીવાત્મા વડુ માત્રની જ્ઞાન પ્રાપ્તિમાં પ્રેરાય પ્રવૃત્તિ કરે તેને ઉપગ કહેવાય છે. પદાર્થના યથાર્થ જ્ઞાનમાં આત્મા પાસે બે શક્તિઓ છે, જેમાંથી પહેલી શક્તિ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાને પગની છે, જેમાં અવધિ જ્ઞાનપગ, મન:પર્યાય જ્ઞાને પગ, અને કેવળ જ્ઞાનેપગને સમાવેશ થાય છે. કેઈના, પણ માધ્યમ વિના આત્મા પોતે જ પોતાની ક્ષપશમ જન્ય, અને ક્ષયજન્ય લબ્ધિ વિશેષ વડે જ્ઞાન સંપાદન કરે તે પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનપયોગ શક્તિ તરીકે સંબોધાય છે. જ્યારે પરોક્ષ જ્ઞાને પગ નામની બીજી શક્તિ છે, જેમાં પણ બે પ્રકાર છેમતિજ્ઞાને પગ અને શ્રત જ્ઞાનેપગ, પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિય અને મન દ્વારા પદાર્થોનું જે જ્ઞાન થાય છે તે મતિ જ્ઞાનેપગ કહેવાય છે. જેમાં અર્થાત્ મતિ જ્ઞાને પગમાં મતિ જ્ઞાના--
