Jain Satyaprakash 1937 12 SrNo 29

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad

Page 4

પ્રભુ શ્રી મહાવીરનું તત્ત્વજ્ઞાન લેખક –આચાર્ય મહારાજ શ્રીમદ વિજયેલબ્ધિસૂરિજી
( ક્રમાંક ૭ થી ચાલુ ) - એવી રીતે જીવ તત્વની, ભેદ પ્રભેદ નિત્યાનિત્યાદી વાસ્તવિક સ્વરૂ૫ યુક્ત વ્યાખ્યા જેવી પ્રભુ મહાવીરના તત્વજ્ઞાનમાં મળે છે તેવી બીજે મળી શકતી નથી, કારણકે જીવતત્વને સંપૂર્ણ સ્વરૂપે જાણવાનું સદ્ભાગ્ય શ્રી. કેવળજ્ઞાની ભગવતેને હોય છે. મન:પર્યવજ્ઞાની અવધિજ્ઞાની, અને શ્રુતકેવળીઓ પણ જીવતત્ત્વને જોવાની શક્તિ ધરાવતા નથી. તે પછી બીજા મનુષ્યોને તે તે જાણવાની શકિત હોય જ કયાંથી? અને એ જ કારણથી બીજાઓએ કેવળ નિત્યનિત્યની કલ્પનાથી કાલ્પનિક સ્વરૂપ ઉપર ઊભી કરેલી બંધ મુક્તિની મહેલાતે કદીએ ટકી શકતી નથી તે આપણે જોઈ ગયા.
અજીવ તત્ત્વમાં પણ માત્ર પુદ્ગલના ભેદોને જ જાણવાની શક્તિ છદ્મસ્થમાં હોઈ શકે, તે સિવાય ધર્માધમ આકાશાદિને જોવાની શક્તિ પણ સર્વજ્ઞ પ્રભુમાં જ હોય છે. અને તેથી જે તત્વને પ્રણેતા સર્વ પ્રભુ હેય તે જ તત્વ અબાધિત સ્વરૂપે રહી શકે છે. જીવ અજીવ તત્ત્વ ય સ્વરૂપે છે. અર્થાત્ જાણવા લાયક જ છે. હેય ઉપાદેય -છેડવા ધારવાનું તેમાં નથી. અને પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ અને બંધ; એ ચાર તત્ત્વ હોય–ડવા લાયક છે. અને સંવર નિર્જરા અને મેક્ષ એ ત્રણ તો ઉપાદેય-ગ્રહણ કરવા લાયક છે. આથી એ સિદ્ધ થાય છે કે ઉપર્યુક્ત નવ તત્વના સેને જ્ઞાતા, હેયના હતા અને ઉપાદેયના સંપૂર્ણ રીતે ઉપાદાતા પ્રભુ મહાવીર સ્વામી હતા. અને તેથી તેમણે પ્રરૂપેલાં તત્ત્વ સમ્યગ તત્ત્વ છે. સર્વ તનો જ્ઞાતા જીવ હોવાથી તે મુખ્ય તત્ત્વનું આપણે પ્રથમ વર્ણન કર્યું. હવે તેના પ્રતિપક્ષરૂપે ઉપસ્થિત થતા બીજા અજીવ તત્ત્વનું વર્ણન વિચારીએ.
શ્રી. વીર પ્રભુએ ધર્માસ્તિકાય- ૧ રકંધ, ૨ દેશ, અને ૩ પ્રદેશ અધર્માસ્તિકાય૪ સ્કંધ, ૫ દેશ અને ૬ પ્રદેશ; આકાશાસ્તિકાય છે અંધ ૮ દેશ, ૮ પ્રદેશ અને ૧૦ કાલ; પુદ્ગલાસ્તિકાય- ૧૧ સ્કંધ, ૧૨ દેશ, ૧૩ પ્રદેશ અને ૧૪ પરમાણુ એ ચંદ અછવના ભેદ કહ્યા છે.
અહીં કાલ સિવાય ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને પુદગલ એ ચાર દ્રવ્યને “અસ્તિકાય શબ્દ જોડવામાં આવેલ છે અને કાલને નથી જોડો તે સકારણ છે. “અસ્તિ” એટલે પ્રદેશ અને “કાય” એટલે તેને સમૂહ એમ બે શબ્દોથી “અસ્તિકાય” શબ્દ બને છે, એટલે પ્રદેશને સમૂહ એવો અર્થ થયો. તેવા પ્રદેશને સમૂહ કાલ, સમયાત્મક હોવાથી તેમાં હોઈ શક્તા નથી માટે કાલને છેડી અજીવના મૂળ ચાર ભેદમાં અસ્તિકાય શબ્દ વે છે અને જીવમાં પણ અસંખ્ય પ્રદેશને સમૂહ હોવાથી તેમજ અસ્તિકાયને સંબંધ મળવાથી જીવાસ્તિકાય કહેવાય છે. એટલે પાંચ અસ્તિકાય અને છડ્રો કાળ એ છ જ દ્રવ્યમાં તૈયાયિકને સોળ પદાર્થ, વૈશેષિકોના છ પદાથે, કણાદના સાત, સાંખ્યનાં પચ્ચીશ તો અને આખેય કલેક આવી જાય છે. અસ્તિકાય પાંચ જ છે તે માટે જુઓ ભગવતી સૂત્રના બીજા શતકનો દશમા ઉદેશાન પાઠક –