Jain Satyaprakash 1937 12 SrNo 29

Author(s): Jaindharm Satyaprakash Samiti - Ahmedabad
Publisher: Jaindharm Satyaprakash Samiti Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/521527/1

Page #1

શ્રી જેન સત્ય પ્રકાશ.
ACHARYA SRI KAILASSAGARSURI GYANMANDIR SHREE MAHAVIR JAIN ARADHANA KENDRA
Koba, Gandhinagar - 382 007. ' Ph. : (079) 23276 252, 23276204-0%
Fax : (079) 23276249
I વર્ષ ૩ |
[ અંક પ |
ક માંક ર૯ |
તેઝી શાહ. ચીમનલાલ 15ળદારા

Page #2

श्री जैन सत्य प्रकाश
(માસિવ પત્ર ) વિર્ષ–૨–૬–શ-ન
૧૬૦
१ श्री सरस्वतीस्तोत्रम् : :. . શ્રી. વિનચપદ્મશ્નરની ૧પ છે ૨ પ્રભુ શ્રી મહાવીરનું તત્ત્વજ્ઞાન : આ. ભ. શ્રી. વિજયલબ્ધિસૂરિજી ૧૫૮ ૩ સમ્યગ્દર્શન
: આ. ભ. શ્રી. વિજલપદ્મસૂરિજી ४ समीक्षाभ्रमाविष्करण : ભા. ૫. શ્રી. વિજ્ઞચટાવાન્નતિની ૧૬૪ ૫ જૈન અને સત્ત્વગુણ : શ્રો. શકરલાલ ડાહ્યાભાઈ કાપડિયા ૧૭૧ ૬ ધનપાલનું આદર્શ જીવન : મુ. મ. 8. સુશીલવિજયજી
૧૭૩ વીર વિકમસી
: શ્રી ચીમનલાલ ચત્રભુજ બેલાણી ૮ વણું બત્રીશી : મુ. મ. શ્રી જ્ઞાનવિજયજી
૧ 9. ४ दो रासोंका ऐतिहासिक सार : श्रीयुत अगरचंदजी नाहटा ૧૮૪ १० दिगंबर शास्त्र कैसे बने मु. म. श्री दर्शनविजयजी ૧૮૭ ૧૧ વીર માતા : ૨,
૧૯૦ ११ मांडवगढ संबंधी शिलालेख : श्रीयुत नंदलालजी लोढा, ૧.૫ સમાચાર
૧૯૬ સામે
199
સ્થાનિક દે ઢ રૂપિયા
લવાજમ બહારગામ બે રૂપિયા
ટક અ કે ત્રણ આના
સ્વીકાર પ ચ સંગ્રહ-સટીક ભાગ બી જે-સંપાદક અને સંશોધક : પરમપુજ્ય આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરીજી મહારાજ, પ્રકાશક: શ્રી મુકતાબાઈ જ્ઞાન મંદિરના મંત્રી શા. ખૂબચંદ પાનાચંદ ડભાઈ..
કર્મપ્રકૃતિ-એ ટીકા અને ચૂણિયુકત-સંપાદક અને સંશોધક તેમ જ પ્રકાશક ઉપર પ્રમાણે. મૂલ્યઃ આઠ રૂપિયા.
મુદ્રક : ચંદ્રશ કર ઉમાશંકર શુકલ, પ્રકાશક : ચીમનલાલ ગોકળદાસ શાહ, મુદ્રણરથાન : યુગધમ મુદ્રણાલય સલાપસ કેસ રોડ અમદાવાદ, પ્રકાશનસ્થાન : શ્રી જૈનધર્મ
સત્યપ્રકાશક સમિતિ કાયૉલય, જેશિંગભાઈ ની વાડી, ઘીકાંટા, અમદાવાદ.

Page #3

णमो त्थु ण भगवओ महावीरस्स सिरि रायनयरमज्झे, संमीलिय सव्वसाहुसंमइयं । पत्तं मासियमेयं, भव्वाणं मग्गयं विसयं ॥ १ ॥
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ.
પુસ્તક ૩
:
भांर २८ : ..
म
५
विभव० १९८४ : માગશર સુદી તેરસ
वी२ सय २४६४ - બુધવાર
: સન ૧૯૩૭ ડીસેમ્બર ૧૫
॥ श्री सरस्वतीस्तोत्रम् ॥ कर्ताः-आचार्य महाराज श्रीमद् विजयपद्मसूरिजी
(गतांकथी पूर्ण)
॥ आर्याच्छंदः ॥ स्पष्टं वद वद मातः, हंस इव त्वत्पदाम्बुजे चपलं । हृदयं कदा प्रसन्नं, निरतं संपत्स्यते नितराम् ॥ १६ ॥ रससंचारणकुशलां, ग्रन्थादौ यां प्रणम्य विद्वांसः। सानन्दग्रन्थपूर्ति-मश्नुवते तां स्तुवे जननीं ॥१७॥ प्रवराजारीग्रामे, शत्रुजयरैवतादितीर्थेषु । राजनगररांतेजे, स्थितां स्तुवे पत्तनेऽपि तथा ॥ १८ ॥ अतुलस्तवप्रभावः, सुरसंदोहस्तु ते मया बहुशः। अनुभूतो गुरुमंत्र-ध्यानावसरे विधानाढये ॥१९॥ ते पुण्यशालिधन्याः, विशालकीर्तिप्रतापसत्वधराः। कल्याणकांतयस्ते, ये त्वां मनसि स्मरन्ति नराः ॥ २०॥ विपुला बुद्धिस्तेषां, मंगलमाला सदा महानन्दः । ये त्वदनुग्रहसाराः, कमला विमला भवेत्तेषां ॥२१॥ गुणनंदनिधीन्दुसमे, श्रीगौतमकेवलाप्तिपुण्यदिने । श्रीजिनशासनरसिके, जैनपुरीराजनगरवरे ॥२२॥ विज्ञानपुंजलाभा, श्रुतदेवीविंशिका विशालार्था । प्रणवादिमंत्रबीजा, श्रुतार्थिभव्याङ्गिपठनीया ॥२३॥ रचिता सरलरहस्या, पूज्यश्रीनेमिसूरिशिष्येण । श्रीपद्मसूरिणेयं, मुनिमोक्षानन्दपठनार्थम् ॥२४॥

Page #4

પ્રભુ શ્રી મહાવીરનું તત્ત્વજ્ઞાન લેખક –આચાર્ય મહારાજ શ્રીમદ વિજયેલબ્ધિસૂરિજી
( ક્રમાંક ૭ થી ચાલુ ) - એવી રીતે જીવ તત્વની, ભેદ પ્રભેદ નિત્યાનિત્યાદી વાસ્તવિક સ્વરૂ૫ યુક્ત વ્યાખ્યા જેવી પ્રભુ મહાવીરના તત્વજ્ઞાનમાં મળે છે તેવી બીજે મળી શકતી નથી, કારણકે જીવતત્વને સંપૂર્ણ સ્વરૂપે જાણવાનું સદ્ભાગ્ય શ્રી. કેવળજ્ઞાની ભગવતેને હોય છે. મન:પર્યવજ્ઞાની અવધિજ્ઞાની, અને શ્રુતકેવળીઓ પણ જીવતત્ત્વને જોવાની શક્તિ ધરાવતા નથી. તે પછી બીજા મનુષ્યોને તે તે જાણવાની શકિત હોય જ કયાંથી? અને એ જ કારણથી બીજાઓએ કેવળ નિત્યનિત્યની કલ્પનાથી કાલ્પનિક સ્વરૂપ ઉપર ઊભી કરેલી બંધ મુક્તિની મહેલાતે કદીએ ટકી શકતી નથી તે આપણે જોઈ ગયા.
અજીવ તત્ત્વમાં પણ માત્ર પુદ્ગલના ભેદોને જ જાણવાની શક્તિ છદ્મસ્થમાં હોઈ શકે, તે સિવાય ધર્માધમ આકાશાદિને જોવાની શક્તિ પણ સર્વજ્ઞ પ્રભુમાં જ હોય છે. અને તેથી જે તત્વને પ્રણેતા સર્વ પ્રભુ હેય તે જ તત્વ અબાધિત સ્વરૂપે રહી શકે છે. જીવ અજીવ તત્ત્વ ય સ્વરૂપે છે. અર્થાત્ જાણવા લાયક જ છે. હેય ઉપાદેય -છેડવા ધારવાનું તેમાં નથી. અને પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ અને બંધ; એ ચાર તત્ત્વ હોય–ડવા લાયક છે. અને સંવર નિર્જરા અને મેક્ષ એ ત્રણ તો ઉપાદેય-ગ્રહણ કરવા લાયક છે. આથી એ સિદ્ધ થાય છે કે ઉપર્યુક્ત નવ તત્વના સેને જ્ઞાતા, હેયના હતા અને ઉપાદેયના સંપૂર્ણ રીતે ઉપાદાતા પ્રભુ મહાવીર સ્વામી હતા. અને તેથી તેમણે પ્રરૂપેલાં તત્ત્વ સમ્યગ તત્ત્વ છે. સર્વ તનો જ્ઞાતા જીવ હોવાથી તે મુખ્ય તત્ત્વનું આપણે પ્રથમ વર્ણન કર્યું. હવે તેના પ્રતિપક્ષરૂપે ઉપસ્થિત થતા બીજા અજીવ તત્ત્વનું વર્ણન વિચારીએ.
શ્રી. વીર પ્રભુએ ધર્માસ્તિકાય- ૧ રકંધ, ૨ દેશ, અને ૩ પ્રદેશ અધર્માસ્તિકાય૪ સ્કંધ, ૫ દેશ અને ૬ પ્રદેશ; આકાશાસ્તિકાય છે અંધ ૮ દેશ, ૮ પ્રદેશ અને ૧૦ કાલ; પુદ્ગલાસ્તિકાય- ૧૧ સ્કંધ, ૧૨ દેશ, ૧૩ પ્રદેશ અને ૧૪ પરમાણુ એ ચંદ અછવના ભેદ કહ્યા છે.
અહીં કાલ સિવાય ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને પુદગલ એ ચાર દ્રવ્યને “અસ્તિકાય શબ્દ જોડવામાં આવેલ છે અને કાલને નથી જોડો તે સકારણ છે. “અસ્તિ” એટલે પ્રદેશ અને “કાય” એટલે તેને સમૂહ એમ બે શબ્દોથી “અસ્તિકાય” શબ્દ બને છે, એટલે પ્રદેશને સમૂહ એવો અર્થ થયો. તેવા પ્રદેશને સમૂહ કાલ, સમયાત્મક હોવાથી તેમાં હોઈ શક્તા નથી માટે કાલને છેડી અજીવના મૂળ ચાર ભેદમાં અસ્તિકાય શબ્દ વે છે અને જીવમાં પણ અસંખ્ય પ્રદેશને સમૂહ હોવાથી તેમજ અસ્તિકાયને સંબંધ મળવાથી જીવાસ્તિકાય કહેવાય છે. એટલે પાંચ અસ્તિકાય અને છડ્રો કાળ એ છ જ દ્રવ્યમાં તૈયાયિકને સોળ પદાર્થ, વૈશેષિકોના છ પદાથે, કણાદના સાત, સાંખ્યનાં પચ્ચીશ તો અને આખેય કલેક આવી જાય છે. અસ્તિકાય પાંચ જ છે તે માટે જુઓ ભગવતી સૂત્રના બીજા શતકનો દશમા ઉદેશાન પાઠક –

Page #5

-
અંક ૫ પ્રભુ શ્રી મહાવીરનું તત્વજ્ઞાન
[१५] कतिणं भंते! अत्थिकाया पन्नत्ता? गोयमा! पंच अत्थिकाया पण्णत्ता, तंजहां - धम्मत्थिकाए - अधम्मत्थिकाए - आगासत्थिकाए जीवत्थिकाए पोगलत्थिकाए ।
અર્થ– હે ભગવન, અસ્તિકાયો કેટલા કહ્યા છે. પ્રભુએ કહ્યું હે ગતમ! ૧ ધર્મસ્તિકાય, ૨ અધર્માસ્તિકાય, ૩ આકાશાસ્તિકાય, ૪ જીવાસ્તિકાય અને ૫ પુલાસ્તિકાય; એમ પાંચ અસ્તિકા કહ્યા છે. ત્યારપછી ગતમસ્વામીજીએ છ દ્રવ્યમાં ક્યાં કયાં દ્રવ્યોમાં વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ છે વગેરે પ્રકને કર્યા છે જેથી પદાર્થોના રૂપી અરૂપીનું, જીવાજીવનું, વ્યાપિ-અવ્યાપિનું, નિત્યાનિત્યનું તથા તેઓના ગુણ આદિનું જ્ઞાન થઈ શકે छ. ते पाई। नीये भुर। छ:___ धम्मत्थिकाए णं भंते ! कति वन्ने कति गन्धे कति रसे कति फासे ? गोयमा! अवण्णे अगन्धे अरसे अफासे अरूए अजीवे सासए अवठ्ठिए लोगदव्वे से समासओ पंचविहे पन्नते, तंजहा-दव्वओ खेत्तओ कालओ भावओ गुणओ, दव्वओ णं धम्मत्थिकाए एगे दव्वे, खेत्तओ णं लोगप्पमाणमेत्ते, काली न कयावि न आसि न कयाइ नत्थि जावनिच्चे भावओ अवण्णे अगंधे अरसे अफासे, गुणओ गमणगुणे । अहम्मत्थिकाएवि एवं चेव, नवरं गुणओ ठाणगुणे। आगासत्थिकाएवि एवं चेव, नवरं खेत्तओ णं आगासत्थिकाए लोयालोयप्पमाणमेत्ते अणंते चेव जाव गुणओ अवगाहणागुणे । जीवत्थिकाए णं भंते ! कति वन्ने कति गंधे कति रसे कइ फासे ? गोयमा अवण्णे जाव अरूबी जीवे सासए अवढिए लोगदव्वे से समासओ पंचविहे पण्णत्ते, तंजहा-दव्वओ जाव गुणओ, दवओणं जीवत्थिकाए अणंताई जीवदव्वाई, खेत्तओ लोगप्पमाणमेत्ते, कालओ न कयाइ न आसि जावनिच्चे, भावओ पुण अवण्णे अगंधे अरसे अफासे गुणओ उवओगगुणे । पोग्गलत्थिकाए णं भंते! कति वण्णे कति गंधे रसे फासे? गोयमा! पंच वण्णे पंच रसे दु गंधे अठ्ठ फासे रूवी अजोवे सासए अवठ्ठिए लोगदव्वे, से समासओ पंचविहे पण्णते तंजहा दव्वओ खेत्तओ कालओ भावओ गुणओ दव्वओ णं पोग्गलत्थिकाए अणताई दव्वाई, खेत्तओ लोगप्पमाणमेत्ते, कालओ न कयाइ न आसि, जावनिच्चे भावओ वण्णमंते गन्ध० रस० फासमंते गुणओ गहणगुणे ।
अर्थ:-भगवन् ! धारितअयमा व, गंध, २४ मने २५ मांडाय ? गौतम ! તેમાં વર્ણ, ગબ્ધ, રસ અને સ્પર્શ હોતાં નથી. તે અરૂપી અજીવ શાશ્વત અવસ્થિત લેકવ્યાપી દ્રવ્ય છે. તે સંક્ષેપથી દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને ગુણ એમ પાંચ ભેદથી વર્ણવી શકાય છે.
દ્રવ્યથી ધર્માસ્તિકાય એક દ્રવ્ય, ક્ષેત્રથી લે કપરિમિત, કાલથી કોઈ પણ વખતે હેતું એમ નહી અર્થાત્ નિત્ય, ભાવથી વર્ણ, ગધ, રસ, સ્પર્શથી રહિત, ગુણથી ચાલવામાં સહાય કરનાર છે. અધર્માસ્તિકાય પણ એવી જ રીતે છે. ફરક માત્ર એટલે જ
જુઓ પાનું ૧૬૦]

Page #6

સમ્યગ્દર્શન
લેખક–આચાર્ય મહારાજ શ્રીમદ્ વિજ્યપદ્રસૂરિજી
(ગતાંકથી ચાલુ) આ અંતર્મદત્ત જેટલી સ્થિતિવાલા અનિવૃત્તિકરણના જેટલા સમય થાય, તેટલા જ તેના અધ્યવસાયે જાણવા અને તેવા અધ્યવસાય પુર્વ પૂર્વ સમયના અધ્યવસાયની વિશુદ્ધિથી આગળ આગળના સમયમાં અનંતગુણી વિશુદ્ધિવાલા જાણવા. તથા જેમ અપૂર્વ કરણમાં શરૂઆતથી જ સ્થિતિઘાત વગેરે ચાર કાર્યો કરવામાં આવે છે, તેમ આ ત્રીજા કરણમાં પણ તે કાર્યો કરવામાં આવે છે. આ અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણ સ્થિતિવાલા કરણના કરેલા (કાપેલા) સંખ્યાતા ભાગમાંથી ઘણા ભાગે ( ટલે તેટલો વખત) જ્યારે વીતી જાય અને એક સંખ્યાતમ ભાગ બાકી રહે, ત્યારે સીધી લાઈન રૂ૫ મિથ્યાવની સ્થિતિ સંબંધિ નીચે અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણુ ઉદય વલિકને ભાગ છેડી દઈ (ઉદયાવલિકા સિવાયના) બાકીના ભાગમાં અંતરકરણ કરે છે. અંતરકરણનો અર્થ એ છે કે- અંતર્મુહૂર્ત કાલ સુધી ભોગવવા લાયક (એવા) મધ્ય ભાગમાં રહેલા દલિકને પ્રથમ સ્થિતિમાં અને દિતીય (બીજ) સ્થિતિમાં દાખલ કરવાના કારણભૂત જે ક્રિયાવિશેષ (અમુક જાતની ક્રિયા) અથવા
[ ૧પ૮મા પાનાનું અનુસંધાન | કે તે સ્થિર રહેવામાં સહાય કરે છે. આકાશને ક્ષેત્રથી લોકાલોક પરિમાણુ અનંત માન્ય છે અને ગુથી અવકાશ આપવાને સ્વભાવ છે. બાકી ઉપરની જેમ જ સમજવું. ભગવન્! જીવાસ્તિકાયમાં વર્ણ, ગબ્ધ, રસ, સ્પર્શ કેટલાં હેય ? મૈતમ ! વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ રહીત અરૂપી શાશ્વત અવસ્થિત લોકપરિમાણવાળો આત્મા છે. દ્રવ્યથી છવદ્રવ્ય અનંતા છે. ક્ષેત્રથી લોક પ્રમાણ છે. કાલથી કોઈ પણ દિવસ તે તેમ નથી કિન્તુ નિત્ય છે. ભાવથી વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ શુન્ય છે. ગુણથી ઉપગ ગુણવાળે છે. પુત્રલાસ્તિકાયમાં કેટલા વર્ણ, ગબ્ધ રસ, સ્પર્શ હોય ? ગૌતમ ! પાંચ વર્ણ, બે ગન્ધ પાંચ રસ અને આઠ સ્પર્શી હોય છે અને તે રૂપી અજીવ શાશ્વત અવસ્થિત લેકવ્યાપી દ્રવ્ય છે. તેના સંક્ષેપથી દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને ગુણ એમ પાંચ ભેદ હોય છે. ત્યાં દ્રવ્યથી પુગલ દ્રવ્ય અનંતા છે, ક્ષેત્રથી લોકપ્રમાણ છે, કાલથી નિત્ય અને ભાવથી-વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શવાળાં અને ગુણથી ગ્રહણુ ગુણવાળાં છે.
ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાય રૂપ રામસ્ત દ્રવ્યો તે સ્કંધ કહેવાય, તેના માધ્યમિક વિભાગે તે દેશ કહેવાય અને કેવલી ભગવાનની કેવલપ્રજ્ઞા વડે પણ જે કાલ્પનિક અંતિમ વિભાગને પુનઃ વિભાગ ન થઈ શકે તેને પ્રદેશ કહે છે.
પુદ્ગલ દ્રવ્ય સમસ્ત તે અંધ કહેવાય છે અને તેના પ્રદેશથી પ્રથમના જેટલા વિભાગો તે દેશ અને અંતિમ વિભાગ પ્રદેશ કહેવાય છે અને તે જ પ્રદેશ પિતાના સ્કંધ અને દેશથી જુદા પડી જાય ત્યારે પરમાણુ કહેવાય છે. એમ પુદ્ગલના ચાર ભેદ છે.
અપૂર્ણ ૧ એકેક સમય દીઠ એકેક અધ્યવસાય ગણવાથી.

Page #7

અર્ક ૫ ]
સમ્યગ્દર્શન
[૧૧]
અધ્યવસાયે તેનું નામ અંતરકણુ જાણવુ. એટલે જે ક્રિયાના પ્રતાપે અથવા અધ્યવસાયાના પ્રતાપે પહેલી અને ખીજી સ્થિતિની વચમાં આંતરૂં ( કમઁલિક વિનાના ખાલી ભાગ) પાડી શકાય તેવી જે ક્રિયા અથવા જે અધ્યવસાયો, તે અંતરકરણ કહેવાય. આ અંતર કરણની નીચેની સ્થિતિનુ નામ પ્રથમ સ્થિતિ તથા ઉપરની સ્થિતિનું નામ દ્વિતીય સ્થિતિ એમ જાણવુ.
પ્રશ્ન- કયા કારણથી અંતરકરણ કરવુ જોઇએ ?
ઉત્તર- અ ગળ પામવા લાયક અંતર્મુડૂત પ્રમાણુ સ્થિતિવાલા અાલિક મિક સમ્યગ્દર્શનને મિથ્યાત્વના પુદ્દગલે વિધ્ન ન કરે એવા મુદ્દાથી એટલે તે દર્શોનગુણુને મિથ્યાત્વના પુદ્ગલો ન બગાડે, એટલા માટે અંતરકરણ કરવું જોઇએ. શાસ્ત્રકારે અંતઃકરણને અંત દૂત્ત કાલપ્રમાણવાનું કર્યું છે. જ્યારે આ ક્રિયા કરે ત્યારે મિથ્યાત્વની સ્થિતિના બે ભાગ પડે છે. તેમાં 1) પ્રથમ સ્થિતિના વિભાગ-અંતર્મુકૂર્ત પ્રાણુવાલે છે. (૨) દ્રિતીય સ્થિતિનો વિભાગ- અંતઃ ડાકોડી સાગરોપમ પ્રમાણ જાણુકે.
આ પ્રસંગે ઉદીરણા અને આગાત્ર કેને કહિયે ? તથા તે એમાં શું તફાવત ? આ ઉપયોગી પ્રશ્નો પણ ખુલાસા જરૂર સમજવા જેવા છે. અને તે એ કે-પ્રથમ સ્થિ તિમાં વર્તીમાન જવા ઉદીરણા-પ્રયોગથી તે (પ્રથમ સ્થિતિ)ના દક્ષિકાને ખેંચીને જે ઉદયાલકામાં દાખલ કરે છે, તેવી દાખલ કરાની જે ક્રિયા તે ઉદારણા કહેવાય. એ જ પ્રમણે દ્વિતીય (બીજ) સ્થિતિમાં રહેલા દલાને તે જ ઉદીરણા પ્રયોગ વડે કરીને ખેંચી ઉદયાવલિકામાં દાખલ કરે, તેવી જે ક્રિયા તે અગાલ કહેવાય. એમ આગલ તે ઉદીરણાને એક ભેદ છે એમ સમજવુ. ઉદ્દી નુ અને આગાલનુ રહસ્ય એ છે કે-ઉદ્દીરાના પ્રસ્તાવે પ્રથમ સ્થિતિ કલિકે ઉદયાલિકમાં દાખલ કરાય છે અને આગાલના પ્રરતાવે તે દ્વિતીય સ્થિતિના કલિકા ઉદયાનાકામાં દાખલ કરાય છે. ઉદય વડે અને ઉદીરણા વડે પ્રથમ સ્થિતિ (ના દલિકા)ન્ય અનુભવ કરતા કુતા જ્યારે તે (પ્રથમ) સ્થિતિ એ આવલિકા પ્રમાણુ (જેટલી) આકી રહે, ત્યારે આગાલરૂપ ઉદીરણા પ્રવર્ત્તતી નથી, પણ મિથ્યાત્વના સ્થિતિધાત અને અધાન તથા ઉદીરણા તેા પ્રવર્તે છે (ચાલુ રહે છે. એ આલિકની પહેલાં જ આગાલ અને ગુણશ્રેણિ પ્રવર્તી શકે. એમ થતાં જ્યારે થમ સ્થિતિ આવૃલિકા કાલ પ્રમાણ જેટલી) 1ાકી રહે છે, ત્યારે ઉપર જણાવેલાં ત્રણે કાર્યો (મિથ્યાત્વના સ્થિતિષ્ઠાત અને રસઘાત તથા ઉીરા પણ મધ પડે છે એટલે પ્રવર્ત્તતા નથી. તેથી તે આવલિકમાં રહેલા દલકાને ઉદય વડે જ અનુભવે છે. અહીં પ્રથમ સ્થિતિમાં વર્તાતા જેને ખરી રીતે મિથ્યાદૃષ્ટિ જ કહી શકાય. કારણ કે—તે જીન મિથ્યાત્વના દલિકાને અનુભવે છે. મિથ્યાત્વની પ્રથમ સ્થિતિ કાલના ચરમ સમયે એટલે નિવૃત્તિકરણના છેલ્લા સમયે બીજી સ્થિતિમાં રહેલા દલિાના અનુભાગ (રસ)ની તરતમતા (એઠા વધતાપણા)-ાળા ત્રણ પુજ (ઢગલા) કરે છે. આ બાબતમાં જુએ સાક્ષીપાટ—
ते कालं बीयठिहं- तिहाऽणुभावेण देसघाइत्थ ॥ सम्मत्तं सम्मिस्तं-मिच्छत्तं
सव्वधाइत्थ ॥ १ ॥

Page #8

[ ૧૨]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૩
સ્પષ્ટાર્થ –તે કાલે એટલે જે સમયની પછી પશમક સમ્યગ્દર્શન પામશે તે સમયે અથવા પ્રથમ સ્થિતિના છેલ્લા સમયે મિથ્યાત્વ ભાવમાં રહ્યા છતાં ભવ્ય જે બીજી સ્થિતિમાં રહેલા–કમંદલિકોને અનુભાગની અપેક્ષાએ શુદ્ધ ( ખ), અર્ધશુદ્ધ અને અશુદ્ધ એમ ત્રણ જાતના કરે છે. તેમાં જે શુદ્ધ દલિકે તે સમ્યકત્વ મોહીનીયને પુંજ જાણો આ જે સમ્યકત્વ મેહીનીયતે દેશઘાતિ પ્રકૃતિ ગણાય છે. કારણ કે તે પ્રકૃતિમાં રહેલો રસ-વિશિષ્ટ શ્રદ્ધાન રૂપ દેશને રોકે છે (ઢાંકે છે), પરંતુ સામાન્ય શ્રદ્ધાનને રોકત નથી. તથા જે અર્ધશુદ્ધ દલિક તે મિશ્ર મોહનીય પુજ જાણવો અને જે અશુદ્ધ દલિકો તે મિથ્યાત્વ મોહનીય પુંજ જાણવો. આ બંને પ્રકૃતિઓને શાસ્ત્રમાં સર્વધાતિ પ્રકૃતિની નેગી ગયું છે. કારણકે તે બંને પ્રકૃતિમાં સર્વથા શ્રદ્ધાનને ઘાત કરનાર રસ રહે છે. ત્રિપુજની ક્રિયા મીણવાલા કેદરાના દષ્ટાંતથી સમજી શકાય છે. જેમ તદન મીણ વિનાને કેદારને જે ઢગલો તે શુદ્ધ પંજ કહેવાય અને અર્ધા મીણાવાળા અને અર્ધા માણું વગરનાં એમ બે જાતના કોદારાને જે ઢગલે તે અર્ધશુદ્ધ પુંજ કહેવાય. તથા બધાયે મીણવાલા કોદારાને જે ઢગલે તે અશુદ્ધ પુંજ કહેવાય. એમ તદન ચેખા મિથ્યાત્વ મોહનીયના જે પગલે તે સમ્યકત્વ મેહનીયને પુજ જાણ. જે અર્ધા ચેખા પગલે હેય, તે તે મિશ્ર મેહનીયને પુજ કહેવાય. અને પહેલાંની જેવા જ જે મિથ્યાત્વ મેહનીયનાં અશુદ્ધ પગલે તે મિથ્યાત્વમેહનીયને પુંજ સમજ. એમ કમે પ્રકૃતિ અને તેની ચૂર્ણિા અભિપ્રાયે જણાવ્યું કે અનાદિ મિથ્યાષ્ટિ ભવ્ય જીવ આપશમિક સભ્યત્વ પામ્યા પહેલાં ત્રિપુંજ કરે. પરંતુ શ્રી શતક િવગેરે ગ્રંથને આશય પણ સમજવા જેવું છે. ત્યાં એમ કહ્યું છે કે પહેલી જ વાર સમ્યક્તને ઉપજાવત અનાદિમિથ્યાષ્ટિ ભવ્ય જીવ શરૂઆતમાં પણ કરણ કરીને આપશમિક સમ્યકત્વ પામે. ત્યારબાદ મિથ્યાત્વ મેહનીયના દલિકને–ત્રણ જાતના બનાવે છે. તે આ પ્રમાણે (૧) શુદ્ધ પુજ (૨) મિશ્ર પુંજ (૩) અશુદ્ધ પુંજ, જુઓ આજ અર્થવાળો શતક ચૂણિને સાક્ષિ પાઠઃ
२ पढमं सम्मत्तं उप्पाडतो तिण्णि करणाणि करेउं उवसमसम्मत पडिवण्णो मिच्छत्तदलियं तिपुंजी करेइ-सुद्धं - मीसं - असुद्धं चेति ॥
એ પ્રમાણે ત્રિપુંજ કરવાની બાબતમાં જણાવેલા બે વિચારો પૈકી પ્રથમ વિચારનું રહસ્ય એમ સંભવે છે કે–સમ્યગ્દર્શનાદિ વિશિષ્ટ ગુણોની ગેરહાજરીમાં પણ ત્રીજા કરણની મદદથી ત્રિપુજની ક્રિયા કરી શકાય. અને બીજા વિચારનું રહસ્ય એમ સમજાય છે કે- જેમ કોદરાને મીણે છાણથી ઉતારી શકાય, તેમ આપશમિક સમ્યગ્દર્શનથી મિથ્યાત્વના લિકમાં ત્રણ વર્ગ પાડી શકાય છે. બંને વિચારોનું ખરું તત્વ શ્રી કેવલપ્રભુ જાણે.
પ્રસ્તુત વાત એવી છે કે-પ્રથમ સ્થિતિના અનુભવ કાલમાં ત્રણે કરણને કરનારા સંસારી
૧- ચૂર્ણિને પાઠ આ પ્રમાણે જાણો–“ચમનમર્થ મિદદિ શાહે उवसमसम्म हिट्ठी होहीइ, ताहे बिइयठिई तिहाणुभाग करेइ, तंजहा-सम्मत्त, સમમિ છત્ત, મિત્તે રેતિ ” (આ પાઠને અર્થ–ઉપર જણાવ્યું છે.)
२.प्रथम (आदौ) सम्यक्त्वमुत्पादयन्-त्रोणि करणानि कृत्वा-आपशमिकसम्यक्त्वं प्रतिपन्ना-मिथ्यात्वदलिकं त्रिपुंजी करोति-शुद्धं मिश्रं अशुद्धं चेति॥

Page #9

અંક ૫ ]
સમ્યગ્દર્શન
ભવ્ય છે-મિથ્યાષ્ટિ જ કહી શકાય, કારણ કે તેઓ મિથ્યાત્વના દલિકોને અનુભવી (ભગવી) રહ્યા છે. અનાદિ મિથ્યાષ્ટિ ભવ્ય છે- જ્યારે પહેલી સ્થિતિના લિક સંપૂર્ણ ભોગવી રહે, ત્યારે અંતરકરણના પહેલા સમયે આપશમિક દર્શનને મેળવે છે. સેનાધિપતિ જેમ દુર્જય શત્રુને જીતીને ઘણો જ ખૂશી થાય, તેમ સંસારી ભવ્ય જીવો પણ ( આ વખતે
અપૂવે વર્ષોલ્લાસવાળો હોવાથી) મહાસેનાધિપતિ જેવા બનીને પિતાના ખરા શત્રુભૂત મિથ્યાત્વ (વગેરે)ને જીતીને અત્યંત સારિક આનન્દ પામે છે. આ બીનામાંથી આપણને અપૂર્વ બોધ એ મળે છે કે-ખરા શત્રુઓ-આઠ કર્મો છે. તે આઠે કર્મોમાં પણ દુર્જય શત્રુ મેહનીય છે. તેમાં પણ મિથ્યાત્વ એ મુખ્ય છે. જેમ વિજય મેળવવાની ચાહનાવાળા બુદ્ધિશાળી પુરૂષ પહેલાં–સેનાપતિને હરાવે તે જ લશ્કરને થોડા વખતમાં હરાવી શકે છે. તેમ જેઓ મિથ્યાત્વને હરાવે તેઓ જ મહાદિને હરાવવા પૂર્વક તમામ કર્મ શત્રુઓને જીતી શકે છે. આવાજ ઇરાદાથી ઘણું એકાગ્રતાથી આત્મવીર્ય ફેરવીને શરૂઆતમાં મિથ્યાત્વને જીતવાની જરૂર પડે છે. આ અભ્યતર શત્રુઓ જેટલી આપણું ખરાબી કરે છે તેટલી ખરાબી બાહ્ય શત્રુઓ કરતા નથી; અને કરવાને સમર્થ પણ નથી. જ્યારે બાહ્ય શત્રુઓ ચાલુ વિનશ્વર સુખનાં સાધનોને બગાડે છે, ત્યારે અભ્યતર શત્રુઓ આત્માની સ્થિર, અખૂટ સમ્યગ્દર્શનાદિ ભાવ લક્ષ્મીને બગાડે છે. આવું સમજતાં મહાસાત્વિક પુરૂષે બાહ્ય શત્રુઓના જુ તરફ લક્ષ્ય રાખતા જ નથી. પરમાત્મા મહાવીર દેવને ગોશાલાએ, ગેવાલિઆએએ તથા સંગમદેવે ઘણું યે ઉપસર્ગો કર્યા, છતાં તે તરફ પ્રભુએ ધ્યાન આપ્યું જ નહિ. ઉલટું તે શીતારક દેવે પિતાની ઉપર તેજલેમ્યા મુકનારા મંખલિપુત્રને પણ શીતલેશ્યા મુકીને બચાવ્યું. અને આપણને શીખામણ આપી કે જો તમે ખરા ધર્મવાસનાવાળા થવાને ચાહતા હે, અથવા તેવા હે તે અપરાધિને જરૂર બચાવજે. નિરપરાધિ જેને બચાવનારા તો દુનિયામાં ઘણું યે જ દેખાય છે. ખરું ધર્મિપણું (ખરૂં સમ્યગ્દષ્ટિપણું) તે અપરાધની ઉપેક્ષા કરીને ભાવદયાપિ અમૃતને ધેધ–પ્રવાહ વરસાવીને ગુનેગાર જીવેને પણ બચાવવામાં છે. માટે જ મહાસમર્થ પ્રભુદેવે સંગમદેવની ઉપર અને ગોવાલિયાની ઉપર તથા ચંડકૌશિક સપની ઉપર લગાર પણ ઠેષ રાખ્યું નથી અને અખંડ ભક્ત ઇન્દ્રાદિની ઉપર રાગ પણ ધારણ કર્યો નથી. ગ્રંથિભેદને અપૂર્વ પ્રસંગ પણ આવે જ ઉત્તમ બોધ આપે છે. એમ આખી સમ્યગ્દર્શન પામવાની પ્રણાલિકા પણ અનેક સ્થળમાં અપૂર્વ આત્મશક્ષાને બોધ આપવા સમર્થ છે. માટે આ પ્રક્રિયા અપૂર્વ બેધદાયક છે, એ જરૂર સમજવું જોઈએ.
(અપૂર્ણ)
૧. જેમ જેટલી ઢાંકવાની વરતુઓ ( તપેલી વિગેરે ] હેય, તેટલા જ ઢાંકણાની જરૂર પડે, તેમ અહીંયા આઠ કર્મો એ ઢાંકણું જેવા સમજવાં. કારણ કે દરેક ભૂલ કર્મ એકેક મૂલ ગુણને શિકે છે. તેવા ઢાંકવા લાયક આઠ ગણોને ધ્યાનમાં રાખી કર્મો આઠ માન્યાં છે.

Page #10

समीक्षाभ्रमाविष्करण [याने दिगंबर मतानुयायी अजितकुमार शास्त्रीए "श्वेतांबर
मत समीक्षा"मां आळेखेल प्रश्ननो प्रत्युत्तर] लेखकः-आचार्य महाराज श्रीमद् विजयलावण्यसूरिजी
साधु क्या कभी मांस भक्षण भी करे ?
(क्रमांक २७ थी चालु) आ प्रश्न लखता लेखके श्वेताम्बर दर्शन पर कुठाराघात करी हार्दिक वृत्तिने ठलवी छे, एटलु ज नहि परन्तु समय जैनदर्शनने दोषावर्तमां दोरवानी बालिशता सेवी छे. अस्तु !
आ प्रश्ननी पीठिकाना चणतरमा लेखके गोठवेली एक इंट"विना मांसत्यागके जैनधर्म धारण नहीं किया जाय" आनो वाक्यार्थ कांइक परीक्षा मागे छे. माटे प्रथम तेनी विचारसृष्टिना कतिपय भागने अवगाहीए.
जैनत्वनो दावो धरावनार मानवी पासे ओछामां ओछु सम्यग्दर्शन रत्न तो होवू जोइए, अत एव सम्यग्दर्शन जैनत्वचें मूल छे एम विना संकोचे मानवू पडशे. परन्तु विरति ज नहि. कारणके गुणस्थानकनी श्रेणिना चतुर्थ सोपान पर रहेला भव्य गणनी पासे विरति नहि होवा छतां ते सम्यग्दर्शन विभूतिने लइने जैन होवानो दावी धरावी शके छे. आ प्रस्तुत अर्थने जैन शब्दनी व्युत्पत्ति पण पूरी सहकार आपे छे. 'जिनो देवता यस्य स जैनः', जिनेश्वरने ज देव तरीके मान्य करनार घ्यक्ति जैन कहेवाय छे. आ मान्यतानो समवतार सम्यग्दर्शनमां थाय छे. आ सम्यग्दर्शन गुण अनन्तानुबन्धिना कषायनी चतुष्टयीना अने दर्शनमोहनीयना क्षयोपशमादिकने आभारी छे. त्यारे बीजी बाजु दृष्टिपात करीए तो विरति गुण अप्रत्याखानादि द्वादश कषायना क्षयोपशमादिकने आभारी छे, जेनां कारणो भिन्न छ, जेनुं स्वरूप भिन्न छे, जेनां फलादिकमां विशेषता छे. एवी भिन्न स्वभाववाळी बे वस्तुमां अमुक एकना अभावे अपरनो अभाव प्रदर्शित करवो ते मृत्तिकाना अभावे पटोत्पत्तिना निषेध सरखो छे. __ प्रस्तुतमां मांसत्याग ‘मांसविरति' द्वादश कषायना क्षयोपशमादिकने अधीन छे त्यारे जैनत्व तद्व्यतिरिक्त कारणनी गवेषणा करे छे. माटे भांसविरतिना अभावे जैनत्वनो एकान्त अभाव बताववो ते कपोलकल्पनाने आभारी छे. यद्यपि एटलुं तो साक्षरने अक्षरशः स्वीकारवू पडशे के

Page #11

२५]
સમીક્ષાભ્રમાવિષ્કરણ
[१९५]
सम्यग्दर्शनमां अनुकम्पा गुण होवो जोइए अने अनेकशः लोलुपतादि भावे मांस भक्षण करनार निरपेक्ष व्यक्तिने ते टकी शकतो नथी. अतएव मांस भक्षणने नरकायुबन्धना कारण तरीके वर्णवेल छे. छतां पण सापेक्ष भावे अनधीनताने लइने कदाचित् कचित् कोइ न त्यजी शकतो होय तो तेने जैनत्व ज नथी एवं एकान्त कहेवुं ते उचित नथी. सारांश ए छे केजैन नामधारीए मांस भक्षण न करवुं जोइए, मांस भक्षण महाहिंसानुं स्थान छे, अनुकम्पा गुणने लोपी नरकायुबन्धनुं कारण बने छे. फक्त एकान्त कथननी सामे ज अमारी असहकार छे.
66
क्रमशः पदन्यास करती लेखकनी लेखनीए आळेखेल अश्लिष आलेखनः'मनुस्मृति आदि ग्रन्थ के समान कहीं तो मांसभक्षण में बहुतसे दूषण बतलाते हैं, किन्तु कहीं किन्हीं ग्रंथोंमें उसी मांस भक्षणका पोषण है. "
आमांथी त्रण वस्तु स्पष्ट तरी आवे छेः
१ मांसभक्षणना संबन्धमां श्वेताम्बर शास्त्र मनुस्मृति आदि ग्रन्थोना सादृश्यने वहन करे छे.
२ श्वेताम्बर शास्त्रमां ते ते प्रासङ्किक स्थलोमां मांसभक्षणने अंगे महान् दोषो वर्णव्या छे.
३ श्वेताम्बर दर्शनना केटलाएक ग्रन्थोमां कोइ कोइ स्थले मांसभक्षणनी पुष्टि करेल छे ।
प्रथम वस्तुनो खुलासा :
विमल आचारना, अनुपम तत्रज्ञानना अने विश्वव्यापिनी दयाना वहन करनार जिनेन्द्र भाषित श्वेताम्बर आगम क्यां ? अने मांसभक्षणने अग्र स्थान आपनार मनुस्मृति क्यां? खरेखर, लेखके उपमा अलंकारने अस्थाने योजीने, पोताने माटे उपमा अलंकार भागी लीधेल छे. विचारशील वाचकवर्ग ज ते समर्प !
मांसनी भक्ष्याभक्ष्यताने अंगे मनुस्मृति प्रभृतिना निनादो :
मांस भक्षयिताऽमुत्र, यस्य मांसमिहाद्म्यहम् ।
एतन्मांसस्य मांसत्वं, प्रवदन्ति मनीषिण: ॥ मनुस्मृति, अ० ५ श्लो. ५५.
एकाक्षरी निर्युक्तिने अनुसारे मांस शब्दना बे विभाग कल्पीने अर्थ करता मनु जणावे छे के 'स' आ जन्ममां जेनुं मांस हुं खाइ रह्यो छु ते जीव 'मां' आगामी भवमां मने खाशे आ मांसनुं मांसपणुं छे, अर्थात् मांस शब्दनी निरुक्ति छे, एम निरुक्तविधिना निष्णात पुरुषो कहे छे. आ उपर्युक्त श्लोकथी मनु स्पष्ट जणावे छे के हे मानवीओ, आ भवमां तमे जेनुं मांस खाइ रह्या छो ते भवान्तरमां तमारुं मांस खानारा थशे माटे मांस वर्जन करवुं जोइए ।

Page #12

શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[१५३ नाकृत्वा प्राणिनां हिंसां, मांसमुत्पद्यते क्वचित् । न च प्राणिवधः स्वर्ग्यस्तस्मान्मांसं विवर्जयेत्॥ मनुस्मृति, अ०५ श्ला०४८॥ प्राणीओनी हिंसा कर्या सिवाय कदापि मांस उत्पन्न थइ शकतुं नथी. ने प्राणीवध स्वर्गने आपनार नथी, माटे मांसजें वर्जन करवू जोइए। समुत्पत्तिं च मांसस्य, धधबन्धौ च देहिनाम् । प्रसमीक्ष्य निवर्तेत, सर्वमांसस्य भक्षणात् ॥ मनुस्मृति, अ०५. श्लो०४१॥
मांसनी उत्पत्ति केवी रीते थाय छे ते विचारीने तथा प्राणीओना 1ध बंधनने जोइ विचारीने सर्व प्रकारना मांस-भक्षणथी निवृत्त थर्बु जोइए, अर्थात् कोई पण जातनुं मांस खावू नहि.
आ उपर्युक्त मनुनी वचनदीपिकाए दया मार्गमा सारो प्रकाश फेंक्यो छे. आ दिशाने ज मनुए जो संभाली राखी होत तो यज्ञादिकमां अकाले मरणने शरण थता अशरण पशुगणना आक्रन्द नादो गगनमंडलने झीलवा पडत नहि. परन्तु आनी प्रतिकूल दिशा पकडवामां पण मनुए पाछीपानी करी नथी. जुओ
न मांसभक्षणे दोषो, न मद्ये न च मैथुने । प्रवृत्तिरेषा भूतानां, निवृत्तिस्तु महाफला ॥ मनुस्मृति, अ०५, श्लो०५६ ॥
मांसभक्षणमां, मदिरापानमां अने मैथुनसेवनमा दोष नथी, कारण? आ तो जीवोनी अनादिकालनी प्रवृत्ति ज छे. आन वर्जन करवाथी महालाभ थाय छे.
मनुना आ पूर्वापरनां वचनो परस्पर केटलो विरोध धरावे छे ? पूर्वना त्रण श्लोको ज्यारे मांसभक्षणमां दोष बतावे छे त्यारे चोथो श्लोक दोषनी ना पाडे छे. अरे, पूर्वापरनां वचनो तो बाजु पर रह्यां, परन्तु अन्तिम श्लोकना ज अर्थमां परस्पर विरोध आवे छे. जुओ-अन्तिम श्लोकना बे अर्थ बताव्या छः
१ अनादि कालनो जीवनी प्रवृत्ति होवाथी मांसभक्षणादिमां दोष नथी, २ मांसभक्षणादिनी निवृत्ति करवाथी महान् लाभ थाय छे.
आमांथी बीजा अर्थना संबन्धमा पूछवामां आवे छे के निवृत्ति महाफलवाळी शाथी छे ? शु सदोष प्रवृत्तिने रोकनार होवाथी ? अथवा निर्दोष प्रवृत्तिने रोकनार होवाथी? सदोष प्रवृत्तिने रोकनार होवाथी, एम जो कहेता हो तो नक्की थइ चूक्यु के मांसभक्षणादिनी प्रवृत्ति सदोष छे. अने पूर्व अर्थमां तो निर्दोष छे तेम जणावी छो, माटे परस्पर विरोध आवशे. कदाच एम कहो के निर्दोष प्रवृत्तिने रोकनार होवाथी महालाभ छे, तो सारांश ए आव्यो के निर्दोष वस्तुने रोकथामां महालाभ थाय छे. हवे निवृत्ति निर्दोष होवाथी निवृत्तिनी निवृत्ति करवामां पण महालाभ

Page #13

४५]
સમીક્ષાશ્વમાવિષ્કરણ
[१९७]
थवो जोईए, अने निवृत्तिनी निवृत्ति ते प्रवृत्तिरूप छे माटे मांसभक्षणादिनी प्रवृत्तिमां पण महान् लाभ थवो जोइए. अने तेनो स्वीकार थइ शके तेम नथी केमके निर्दोष वस्तुने छोडवामां जो महालाभ थतो होय तो सन्यासाश्रमादि निर्दोष धर्मक्रियाओने पण त्यजवी जोइए, कारणके तेमां महान् लाभ समायेल छे. आ वस्तु पण इष्ट कही शकाय तेम नथी. अतएव कहेवू पडशे के आ एक ज श्लोकना अर्थमां पण परस्पर विरोध आवे छे। _परस्पर विरोध धरावता मनुना उपर्युक्त वचननी संगतिनो एक नवो उपाय आ छे:___ 'न मांसभक्षणे दोषः' ए पादमांथी जेम दोष शब्द नीकली शके छे, तेम उच्चारण सदृश छतां 'न मांसभक्षणेऽदोषः' ए रीते 'अ' ने लोपायेल मानवाथी 'अदोष' शब्द पण नीकली शके छे, अने तेनो अर्थ एवो थाय छे के मांसभक्षणमां अदोष नथी अर्थात् दोष ज छे." द्वौ नौ प्रकृत्यर्थ निश्चिनुतः' बे निषेध मूल अर्थने सुनिश्चित करे छे. 'न मद्ये न च मैथुने' आनो अर्थ-मदिरापानमां अने मैथुनसेवनमां अदोष नथी अर्थात् दोष ज छे. 'प्रवृत्तिरेषा भूतानां' आनो अर्थ प्राणीओनी आ प्रवृत्ति छे. प्रवृत्ति एटले 'प्रवर्तन्ते उत्पद्यन्तेऽस्यामिति प्रवृत्तिः' उत्पत्तिस्थान छ, अर्थात् मांस, मदिरा अने मैथुनस्थानमा अगण्य जीवोनी उत्पत्ति छ, अथवा 'भूतानां' कहेता भूतोनी भूत पिशाच राक्षस प्रभृति क्षुद्र देवोनी आ प्रवृत्ति छे, अर्थात् विवेकवंतने मांसमदिरादिकमां प्रवृत्ति करवी ते उचित नथी. 'निवृत्तिस्तु महाफला ' आमां रहेल 'तु' शब्द निश्चय अर्थने जणावनार होवाथी, निवृत्ति करवाथीज महालाभ थाय छे.
संगतिनो भंग करनारां मनुनां वचनोप्रोक्षितं भक्षयेन्मासं, ब्राह्मणानां च काम्यया। यथाविधि नियुक्तस्तु, प्राणानामेव वात्यये ॥१॥ मनुस्मृति, अ. ५
श्लो० २७॥ वैदिक मन्त्रथी संस्कार अपायेल मांस खावू, ब्राह्मणोए खाता वचेल मांस तेनी इच्छाथी खावू, 'यथाविधि' शब्द अहीयां जोडवाथी एवो पण अर्थ थाय के यज्ञविधि, श्राद्धविधि अने प्राघूर्णक विधिमां ब्राह्मणोए खाता वचेल मांस तेनी इच्छाथी खाय, तथा गुहप कार्यमा जोड्यो होय तो मांस खाय. अहीयां 'यथाविधि' शब्द जोडवाथी एवो पण अर्थ थाय के यज्ञविधि, श्राद्धविधि अने प्राघूर्णक विधिमां गुरुए जोडेली व्यक्ति मांसभक्षण करे, अथवा प्राणना नाशनो प्रसंग उपस्थित थयो होय तो पण मांस-भक्षण करे, कारण के 'सर्वत आत्मानं गोषयेत् ' दरेक रोते आत्मानुं रक्षण करवू जोइए ।
यज्ञविधि-पशुमेध, अश्वमेध प्रभृति या ने प्रतिपादन करनार शास्त्रमा छे.

Page #14

[१८]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[१५३
२७०
श्राद्धविधि-मरणने शरण थयेला मातपितादिने उद्देशीने करवामां आवे छे. आमां जुदी जुदी जातना मांस भक्षणथी फलनी विशेषताओ बतावी छे.
द्वौ मासौ मत्स्यमांसेन, त्रीन् मासान् हारिणेन तु । उरभ्रेणेह चतुरः, शकुनेन तु पञ्च वै ॥ मनुस्मृति, अ० ३, २६८ षण्मासांश्छागमांसेन, पार्वतीयेन सप्त वै । अष्टावेणस्य मांसेन रौरवेण नवैव तु ॥
२६९ दश मासांस्तु तृप्यन्ति, वराहमहिषामिषैः । कूर्मशशकमांसेन, मासानेकादशैव तु ॥ संवत्सरं तु गव्येन, पयसा पायसेन तु । वार्षीणस्य तु मांसेन, तृप्तिादशवार्षिकी ॥
२७१ श्राद्ध क्रियामां माछलाना मांसनुं भक्षण करवाथी स्वर्गस्थ पूर्वजोने बे महीना सुधी तृप्ति मळे छे, ए रीते हरिणना मांसथी ३ मास, घेटाना मांसथी ४ मास, पक्षीओना मांसथी ५ मास, बकरना मांसथी ६ मास, धोळा चांदावाळा मृगलाना मांसथी ७ मास, श्याम मृगलाना मांसथी ८ मास, रुरु मृगलाना मांसथी ९ मास, भूड तथा पाडाना मांसथी १० मास, काचबाना अने सललाना मांसथी ११ मास, गायना दुधथी तथा क्षीरना भक्षणथी १२ मास ने लांबा कान तथा नाकवाळा बहेरा धोळा बकराना मांसथी बार वर्ष सुधी स्वर्गस्थ पूर्वजोने तृप्ति मळे छ ।
प्राघूर्णक विधि-“ महोक्ष वा महोजं वा, श्रोत्रियाय प्रकल्पयेत्"
याज्ञवल्क्य जणावे छे के-श्रोत्रिय ब्राह्मण घेर आवे त्यारे मोटा वृषभना अथवा मोटा बकराना मांसथी तेली मेमानगीरी करवी.
परस्पर आवता विरोधना परीहारनी एक चेष्टाः
उपर जणाव्या प्रमाणे मनुनां वचनोमां जे विरोध जणाय छे तेनो परीहार नीचे प्रमाणे छ__ मांसभक्षणनो निषेध करनारां जे मनुनां वचनो ते शास्त्रमा नहि जणावेला मांसने माटे छे, अने मांस-भक्षण करवाना जे मनुनां वचनो ते शास्त्रमा बतावेला मांसने माटे छे । विरोधपरीहारक चेष्टानी अनुचितताः
आ कल्पनामां एक मन् दोष उपस्थित थशे, ते एज के "निवृत्तिस्तु महाफला " मांस भक्षणादिनी निवृत्ति छे ते महाफलबाळी छे, आq जे प्रथम बतावी आव्या छीए ते कोइ पण रीते घटी शकशे नहि. कारण ? निवृत्ति तो प्राप्त वस्तुनी होइ शके छे. कदाच एम पण कहेवामां आवे के लौकिक मांस भक्षण प्राप्त ज छे कारण के शास्त्रमा नहि बतावेला मांसभक्षण पण लोकमां थाय छे. तो ते पण व्याजबी नथी, कारण के लौकिक मांसभक्षणनो तो “ मांस भक्षयिता, “ नाकृत्वा पशूनां हिंसा” “समुत्पत्ति च मांसस्य” इत्यादि वचनोए निषेध करेलो छ, माटे ते प्राप्त ज नथी. तथा

Page #15

४५]
સમીક્ષાભૂમાવિષ્કરણ
लौकिक मांस-भक्षणने प्राप्त गणीए तो तेनी निवृत्तिमा ज महालाभ थशे परंतु शास्त्रीयमा मांस-भक्षणनी निवृत्तिमा नही थाय.
वळी “न मांसभक्षणे दोषः" मांस-भक्षणमां दोष नथी एम कही "नि .. त्तिस्तु महाफला" एम जणावेल छे. माटे जे मांसभक्षणमां दोष नथी ते मांसभक्षणनी निवृत्तिमा महालाभ छे एम मानवू पडशे. कदाच एम कहेवामां आवे के “न मांसभक्षणे दोषः” ए वाक्य शास्त्रीय मांस-भक्षणभां दोष नथी एम जणावे छे, आ शास्त्रीय मांस-भक्षण "प्रोशितं भक्षयेन्मांसं" इत्यादि शास्त्रशी प्राप्त छे, एनो “निवृत्तिस्तु महाफला" एम कहीने निषेध करवामां आये छे. तो ते पण ब्याजवी नथी. कारण के शास्त्रविहित वस्तुनो निषेध करवामां महापाप समायेल छे. आ वात “यथाविधि नियुक्तस्तु" इत्यादि वचनोथी मनुए स्पष्ट करी बतावी छे. वळी सामान्य दोषवाळी पण वस्तु बनी शके तो धार्मिक प्रसंगमां बर्जवी जोइए तेने बदले मांस-भक्षण जेवी महादोषवाळी वस्तुने धार्मिक प्रसंगमा दोष नथी एम कहीने पोषवी अने देखाव खातर लौकिक प्रसंगमा निषेधवी ते पण एक उकेल कोयडो छ।
तथा तर्कदृष्टिए विचार करीए तो पण आ वचनो उचित नथी. “ न मांसभक्षणे दोषो न मधे न च मैथुने । प्रवृत्तिरेषा भूतानां " आ वाक्यमांथी नीचे प्रमाणे अनुमान वाक्य नीकळी शके छे'शास्त्रविहितं मांसभक्षणं न दुष्टं, भूतानां प्रवृत्तिविषयत्वात् ।
आ अनुमान प्रयोगमां जणावेल हेतु अनेकान्तिक होवाथी दुष्ट छे. कारण के भूतप्रवृत्तिविषयत्व तो असत्य वचनादिकमां पण छे अने त्यां दोषाभाव नथी. आ दोषनो परिहार करवा माटे कदाच एम कहेवामां आवे के 'शास्त्रविहितप्रवृत्तिविषयत्वात् ' एवो हेतु करीशुं तो ते पण व्याजबी नथी, कारण के प्रवृत्तिपद नका, पडे छे अने व्यर्थ शब्द घटित होवाथी हेतु दुष्ट थई जशे, कदाच एम पण कहेवामां आवे के " शास्त्रविहितत्वात्" एटलोज हेतु आपीशं तो ते पण व्याजबी नथी, कारण के पक्ष अने हेतुर्नु ऐक्य थइ जशे, कारण के पक्ष अने हेतुमां फलतः विशेषता नथी। विरोधपरीहारनी द्वितीय चेष्टाः
मनुना समयमां पशु-हिंसा अने मांसभक्षण विश्वव्यापी बनी गयुं हतुं, तेथी सर्वथा रोकवू अशक्य हतुं, माटे समयज्ञ मनुए अल्पकालिक धार्मिक प्रसंगमां मांसभक्षण बतावी दीर्घकालिक सकल मांसभक्षणने निषेध्यु हतु, आथी स्पष्ट थयु के मांसभक्षणनो त्याग करको एज मनुनो अभिप्राय छे.
विरोधपरीहारक द्वितीय चेष्टानी अनुचितता:__मांसभक्षणने त्याग कराववानोज जो मनुनो अभिप्राय होत तो एटलुंज कहेवू जोइतुं हतुं के धार्मिक प्रसंगमां इच्छा न होय तो न पण करो, परंतु ते सिवायना प्रसंगमां तो खा, कल्पे ज नहि. आम न कहेतां मनुए भार मूकीने जणाव्यु छे के धार्मिक प्रसंगमां जो मांसभक्षण न करे तो महादोषने पामे छे. जुओ:

Page #16

[१७०] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[१३ यथाविधि नियुक्तस्तु, यो मांसं नात्ति मानवः । स प्रेत्य पशुतां याति, संभवानेकविंशतिम् ।। मनुस्मृति, अ.५ श्लो. ३५ ॥ यज्ञमां अथवा श्राद्धमां शास्त्रोक्त विधि प्रमाणे निमन्त्रण करायेल मानव जो मांस-भक्षण न करे तो तेने मरीने एकविश वार पशु ज्ञातिमां उत्पन्न थर्बु पडे छे. आ मनुनां वचनो बतावे छे-के धार्मिक प्रसंगमां तो इच्छा हो या न हो तो पण अवश्य मांस खावू जोइए, जो नहीं खाव तो मरी एकवीश वार पशु थशो ।
विरोधपरीहारनी तृतीय चेष्टाः__ " न मांसभक्षणे दोषः” आ वाक्यथी शास्त्रीय मांसभक्षण जे निर्दोष बतावेल छे ते गृहस्थाश्रमने माटे छे, अने “ निवृत्तिस्तु महाफला " ए वाक्य बडे जे मांसभक्षणनी निवृत्ति बतायी छे ते संन्यासाश्रमने माटे छे. हवे अहीया गृहस्थाश्रममां जे मांस भक्षणनी प्राप्ति छे तेनो सन्यासाश्रममां निषेध थाय छे माटे “ प्राप्तिपूर्वको हि प्रतिषेधः” प्राप्ति पूर्वक ज निषेध होय ए वाक्यनो पण विरोध आवतो नथो, तथा गृहस्थाश्रममा रहेल मानवीने धार्मिक प्रसंगे मांसभक्षण करवू जोइए अने करे. आम मानवाथी विधिमार्ग सचवाई रहे छे तथा सन्यासाश्रममां मांसनो त्याग करवाथी निवृत्तिमार्ग पण सचवाइ रहे छे. आमां कोइ पण जातना विरोधने अवकाश रहेता नथी।
विरोधपरीहारक तृतीय चेष्टानी अनुचितता:___ आ उपर्युक्त समाधानमां एक महान् दोष आवे छे ते ए के “न मांसभक्षणे दोषः " आ वाक्य टकी शकतुं नथी कारण के जे मानवी प्रव्रज्या पदवी मेळववाने माटे कमनसीब छे तेने तो शास्त्रीय मांस खावु ज पडशे अने तेथी मांस-निवृत्तिनो जे महालाभ ते मेळवी शकवा ते भाग्यशाली बनी शकशे नहि. माटे मांसभक्षणनी निवृत्तिथी जे महालाभ मेळववानो हतो ते ज मेळवी शकातो नथी ए ज मोटो दोष छे. पछी बीजा दोषनी गवेषणानी पण शी जरूरत छ ? __ हवे आ विषयना विशेष उंडाणमां नहीं उतरता आ प्रस्तुत विषयने उपसंहारी अमो एटलं ज जणाववा मांगीए छीए के मनुस्मृतिए धार्मिक प्रसंगने उद्देशीने मांसभक्षणने ज्यारे अग्र स्थान आपेल छे त्यारे दिगम्बर लेखके उपमाने अस्थाने योजी छे एम जे अमो जणावी गया छीए ते व्याजबी छे.
दिगम्बर लेखकना लखाणमांथी पूर्व तारवेली द्वितीय वस्तुमां अमने कांइ कहेवा जेवु रहेतुं नथी. त्रिजी वस्तुमां लेखके जणाव्युं हतुं जे "प्रवेताम्बर दर्शनना केटला एक ग्रन्थोमां कोइ कोइ स्थळे मांसभक्षणनी पुष्टि करेल छे." आ हकीकत पण तद्दन सत्यथी वेगळी छे. श्वेताम्बर दर्शनना कोइ पण शास्त्रे कोइ पण स्थळमां मांसनी पुष्टि करीज नथी. आ संबन्धमा दिगम्बर लेखके आपेला पाठो मीमांसा पूर्वक अमो आगल बतावीशु. (अपूर्ण)

Page #17

જેનો અને સત્ત્વગુણ
લેખક-શ્રીયુત શંકરલાલ ડાહ્યાભાઈ કાપડીયા જે શાસ્ત્રના પરિપકવ જ્ઞાનનો અભાવે કેવી વિચિત્ર વાતે વાંચવા મળે છે!
ગ દિવાકર' નામનું એક ગનું પુસ્તક છે. તે યોગના અભ્યાસ માટે આશીર્વાદરૂપ છે. કારણ કે વેગ માર્ગની તેમાં લેખક મહાશયે ઘણી છણાવટ કરી છે. પરંતુ સાથે સાથે તે મહાશયે કઈ કઈ સ્થળે જન ધર્મ સંબંધી ઉલ્લેખ કરેલ છે, તે કે અસંબદ્ધ અને હાંસી ઉપજાવે તે છે તે આ નીચેના લખાણથી વિચારક વાચક બંધુઓને ફુટ થયા સિવાય રહેશે નહિ.
છે. દિવાકર'ના લેખક મહાશયે વેગ દિવાકરના ૬૭મા પાને નીચે પ્રમાણે લખાણ આલેખ્યું છે :
“જૈન લોકો કહે છે કે માત્ર તમે ગુણ અને રજોગુણ છે. તમોગુણને અધર્મ અને રજોગુણને ધર્મ એમ તેઓ માને છે. જેટલું જેટલું આ ચલન વલનું છે, તેટલું તેટલું બધું આવા ધર્મમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે. અને જેટલી જેટલી સ્થિરતા અને સ્તબ્ધતા જવામાં આવે છે તેટલી તેટલી અધર્મથી ઉત્પન્ન થાય છે એ જૈનોને સિદ્ધાંત છે.”
વળી બીજે સ્થળે ૭૧મા પાને નીચે પ્રમાણે આલેખે છે, જે ઉપર્યુક્ત લખાણથી વિધ સૂચવે છે –
“જેન લેક તે કહે છે કે કર્મથી કરીને આત્માને બંધ થાય છે. તે કર્મ આત્માને માત્ર વળગી રહ્યું હોય છે. અથવા તે તેને લેપ આત્મા ઉપર ચઢેલો હોય છે. અથવા આત્મા અને કર્મ એ બન્નેને મળી એક મિત્ર ગોળ બનેલો જ હોય છે. તપ કરવાથી આત્મા તેમાંથી મુકત થાય છે. આ તપ જાણે કમને હળવે હળવે જોઈ નાંખે છે. એનું નામ નિર્જરણ અથવા તે આત્મા ઉપર કર્મનો લેપ ચડવા દેવો નહીં એનું નામ સંવર.”
જૈન દર્શનના પુસ્તકના આધારે ઉપયુંકત પ્રથમ ફકરો લખ્યા હોય તેમ લાગતું નથી. તે જૈનધર્મના ઉપલકીઆ જ્ઞાનને આભારી છે. તે આ નીચે જણાવેલ બાબતે ઉપરથી સ્પષ્ટપણે સમજાશે.
બીજા ફકરામાં લેખક મહાશયે જણાવ્યું છે કે “સંવર તત્વ” જેને માને છે. હવે જો સંવર તત્વનું યથાર્થ જ્ઞાન લેખક મહાશયે મેળવ્યું હોત તો સત્વગુણને અભાવ જૈન દર્શનમાં બતાવ્યું છે તે કહેવાનું કારણ રહેત નહિ.
સંવર એટલે જે આવતા કર્મને રેકે તે સંવર. સંવરના–સમિતિ, ૩ ગુપ્તિ , ૨૨ પરિષહ, ૧૦ યતિધર્મ, ૧૨ ભાવના અને ૫ ચારિત્ર; એમ સર્વ મળી ૫૭ ભેદ થાય છે. સંવર તત્ત્વ ચારિત્રનું પિષક છે. ચારિત્ર એટલે સ્વસ્વભાવમાં રમણતા. હવે જેમાં આત્મતમના રહેલી હોય તે સત્ત્વગુણ વિહેણું કેમ કહી શકાય? સગુગ એટલે ચિત્તમાં પ્રકાશ કરે છે. આત્મજ્ઞાનથી જ ચિત્તમ પ્રકાશ થાય છે. તે પછી સત્ત્વગુણ જેને માનતા નથી, તે લખાણ તેમના બીજા ફકરાથી જ માલુમ પડે છે.

Page #18

[૭૨] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૩ ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય છે જેને પ દ્રવ્ય માને છે તેમાંનાં બે દ્રવ્ય છે. અને તે અરૂપી દ્રવ્યો છે. રજસ અને તમસૂ જે ચિત્તની વૃત્તિઓ તેની સાથે તેને મેળ સાધ્ય છે તે પણ હાસ્યાસ્પદ લાગે છે. ધમસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય તે અરૂપી દ્રવ્ય છે. અને પાણી જેમ માછલાને સંચાર કરવાને અપેક્ષાકારણ છે, વટેમાર્ગુને ઝાડ વિશ્રામ આપવામાં જેમ અપેક્ષાકરણ છે તેવી રીતે અનુક્રમે ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય જીવ તથા પુદ્ગલને ગતિ તથા સ્થિતિ આપવામાં અપેક્ષાકારણ છે. છવ તથા પુલમાં જે હલન ચલન અને સ્થિતિ થાય છે તે તેમાંથી (ધર્મ અને અધમમાંથી) મળતાં નથી, તેઓ તો અપેક્ષાકાર છે, બાકી શકિત તે જીવ અને પુદ્ગલની છે. અને જે આપી હોય તે રૂપીને આપી ૫ શી રીતે શકે? જેથી રજસ અને તમસ ગુણ સાથે તેમનો જે ધર્મ અને ધમપણાને સંબંધ લેખક મહાશય બતાવે છે તે જૈનશાસ્ત્રના જ્ઞાનનું અજ્ઞાનપણું સૂચવે છે.
વળી જૈનધર્મને પાયો અહિસા ધર્મ પર રચાયો છે અને અહિંસા તે ચોકખો અધ્યાત્મવાદ છે. તે પછી જેનો સવગુણને માનતા નથી એમ માનવું એ કેવળ બાલીશતા છે.
જૈનોને “સમ” શબ્દ તે જગત જાણીતું છે. એ શબ્દ શું સૂચવે છે? સમ-શાંતિ વડે વિષય કષાયાદિ પ્રમાદને પરિહરવાથી આત્મશુદ્ધિ થાય છે. હવે આત્મશુદ્ધિને ડગલે ને પગલે જે ધર્મમાં સ્થાન હોય, ત્યાં સત્ત્વગુરુની ખામી ગયુવી એ કેવી વિચિત્રતા છે?
બે ક્ષણિકવાદને માનનારા છે. તેઓ આત્માને ન માને તે ચાલી શકે, પરંતુ આત્માને જ્યાં સ્થાન હોય વળી “ ૩ નો પરમMા” આત્મા એ જ પરમાત્મા છે એવું જ્યાં મનાતું હોય તે સત્વ ગુણ વિના કેમ સંભવી શકે ? તેવો વિચાર જ બુદ્ધિબહારને લાગે છે. જેની તે માને છે કે સમજાવી આત્માઓ દેવે કરતાં પણ અધિક સુખ આમુસ્મિક દુનિયામાં ભોગવે છે. બધ્ધની પેઠે બધું દુઃખમ દુઃખમ માનતા નથી. આ સત્ત્વ ગુણ વિના કેમ સંભવી શકે ?
ધ્ધ નિવૃત્તિ માર્ગના પ્રરૂપક છે, એમ ધારી જેનો પણ એકલા નિત્તિ ભાગને કથન કરનારા છે, એવું કેટલાક સનાતન વિદ્વાનોનું માનવું થાય છે. પરંતુ તેઓ તેમાં ભૂલ ખાય છે. વૈદિક ધર્મની પરંપરા જેમ પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિ ઉમય માર્ગની પ્રરૂપક છે, તેમ જૈનધમે પણ પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિ માર્ગને સદાને પ્રરૂપક છે. જૈન શાસ્ત્ર સ્થળે સ્થળે ઘોષણું કરે છે કે જ્ઞાનવિયાખ્યાં માઃ જ્ઞાન અને ક્યા ઉભયના સાહચયંથી જ મોક્ષ થાય છે. ક્રિયા જ્ઞાન વિના અંધ છે, અને જ્ઞાન ક્રિયા વિના પાંગળું છે. આમ પરસ્પર ઉભયના વેગે જ મોક્ષ મળે છે, એમ લખી પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિ માગે બતાવ્યો છે. વળી જેને જે વ્યવહાર અને નિશ્ચય દષ્ટિ પ્રરૂપે છે, તે પણ પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિ માર્ગનું આરોપણ કરે છે. માટે યોગ દિવાકરના વાચક બંધુઓ ઉપરની બીના સમજીને સુધારશે અને જૈનધર્મ સંબંધી સત્ય વિચાર સમજશે એવી આશા છે. કોઈ ધર્મ માટે લખવું, તેની આ સ્વાતંત્ર્ય યુગમાં દરેકને છુટ છે. પણ તેના અભ્યાસના પરિપક્વપણાથી લખ્યું હોય તે કોઈને પણ કદી અન્યાય કે નુકશાન થવાનો સંભવ રહે નહિ, અને તે જ લખવાનો આશય સફળ થઈ શકે.

Page #19

પરમા ત મહાકવિશ્રી ધનપાલનું આદશ જીવન
લેખક—મુનિરાજ શ્રી સુશીલવિજયજી ( ગતાંકથી ચાલુ )
ભીષ્મ-પ્રતિજ્ઞાના અમલ; શાભને કરેલા સ્વીકાર!
[ પ્રતિજ્ઞા એ આંતરખળની દિવ્ય પ્રભા છે. ]
સાલ્યા
દિવસ પર દિવસા અને વર્ષોનાં વર્ષો વ્યતીત થવા લાગ્યાં, છતાં પણ ઉપકારી સૂરીશ્વરના ઉપકારો બદલો વાળવાની ભાવના સર્વ દેવના હૃદયક્રમલમાં જાગતી જ હતી. અને પોતે કરેલ ભીષ્મ-પ્રતિજ્ઞાને આજ સુધી અમલ થયેલા નહી હાવાથી અન્તઃકરણ નિરન્તર આધાતથી વ્યાપ્ત રહેતુ હતું; તે વાત હૃદયમાં લાગેલા શલ્યની માર્ક કરતી હતી. વળી હજી સુધી એ ભીષ્મ-પ્રતિજ્ઞાની વાત પોતાના કુટુંબ-પરિવારને તેણે કરી ન હતી, કારણકે પેતાન પુત્રા મમીથ્યાત્વી, રાજ્યના માનીતા, વિદ્યારૂપી અભિમાનના શિખરે પહેાંચેલા, ધનવાન—પૈસાપાત્ર હાવાથી પેાતાની પ્રતિજ્ઞાનેા કાઇ પણ રીતે નિર્વાહ થઇ શકવાને તેને સભવ લાગતા ન હતા. બીજી બાજૂ અવસ્થાના કારણે દિવસે દિવસે સર્વ દેવના જીવનદીપક ઝાંખા થઇ રહ્યા હતા, શરીર ક્ષીણુ થવા લાગ્યું. હતુ, વિશાળ આંખા ઊંડી ઉતરવા લાગી હતી, અવયવો ધ્રુજવા લાગ્યા હતા; અને તે રીતે મૃત્યુદેવના ધંટાનો આછા આછા સંભળાવા લાગ્યા હતા.
એક દિવસ, આવુ કરૂણ દૃશ્ય જોતાં, સમગ્ર પૃથ્વી માંડલને પ્રકાશ કરનારા સૂર્ય દેવ પશુ જાણે દુ:ખી થયેા હાય તેમ પોતાનાં સુવર્ણમય કરણેને સધરી અસ્તાચલ પર્યંત તરફ્ પ્રયાણ કરી ગયા હતા. રાત્રિ અંધકાર વધતા જતા હતા. ચીબરી ને ઘુવડ જેવાં હિંસક પ્રાણીઓ પોતપોતાના ભક્ષની શાધખેાળ કરી રહ્યાં હતાં. દિવસના પરિશ્રમથી થાકી ગયેલાં કે રાત્રિના અંધકારથી ભયભીત થયેલાં પશુ-પક્ષિ સૂર્યનારાયણના અસ્ત થયેો જાણી, તાતાના માળામાં–નિવાસ સ્થાને માં–પ્રયાણુ કરી ગયાં હતાં. સૂવિકાસી કમલાએ પાતાને જીવન અર્પનાર સૂર્યને અલેાપ થયેલેા જોઇને પોતાની દેહકલિકાને સકાચાવી દીધી હતી. પ્રભુભકિતના ઉપાસકો, આત્મલીન પુરૂષો, અધ્યાત્મ યાગીઓ, પ્રભુભજનની અન્દર તભય થઇને અધ્યાત્મ રસનું પાન કરી રહ્યા હતા. બીજી બાજુ તીખીડ અંધકારના નાશ કરવા ચંદ્રમા પોતાનાં રાખમય કિરણો વડે પૃથ્વીમણ્ડલને ઉજ્જ્વલ-ધવલ બનાવી રહ્યા હતા. આકાશ-મણ્ડલમાં તારા ઝગમગી રહ્યા હતા. ચંદ્રને પ્રકાશમાન થયેલા જોઇને ચદ્રવિકાસી કમલો વિકસ્વર—પ્રફુલ્લિત થઇ રહ્યાં હતાં. આ રીતે ધારાનગરી ચંદ્રના રૂપેરી અજવાળામાં સ્નાન કરી રહી હતી. અને સમસ્ત નગરીમાં શાન્તિનુ સામ્રાજ્ય ફેલાઇ ગયું હતું.
આ વખતે માત્ર સદેવનુ ધર જ શાકપૂર્ણ દશામાં મગ્ન હતું. સદેવ મરણુ પથરીએ પડયા હતા અને તેના અંતરાત્મા અત્યન્ત આકુળ-વ્યાકુળ થઇ રહ્યા હતા. તેનુ તેજભયું વનકમલ શોકમય બની ગયુ હતુ. તેના કુટુંબ પરિવાર તેની ચારે તરફ વીંટા ગયેલા હતા.

Page #20

શ્રી જૈન સત્ય પ્રાકશ
[ વર્ષ ૩
[૧૭૪]
પોતાના પતાની અસ્વસ્થ મનોદશા જોઇને તે વખતે તેના બન્ને પુત્રોએ કહ્યું કે— હૈ તાત, આપના સ્ક્રૂટિકવત્ નિર્મલ અન્તઃકરણમાં કઇંક શલ્ય હાય એવુ ભાસે છે. આપ જે કંઇ હેાય તે સત્વર નિવેદન કરો ! અમે પ્રાણના ભોગે પગુ આપના શલ્યને નિર્મૂલ કરીશુ. પાતાના પૂજ્ય પિતાની પ્રતિજ્ઞાની ખાતર રામચંદ્રે બાર વર્ષ વનવાસ સ્વીકાર્યાં હતા અને અસહ્ય દુ:ખા સહન કર્યાં હતાં. ભીષ્મપિતામહે પૂજ્ય પિતાની આજ્ઞા ખાતર જીવન પર્યંત બ્રહ્મચય ને સ્વીકાર કર્યો હતા અને આખી જીંદગી એમાં જ પસાર કરી હતી. તે હૈ પૂજ્ય, અમે પણુ આપના વચનને શિરસાવધ કરવાને તૈયાર જ છીએ.”
પુત્રાનાં આવાં મધુર વચનેથી સદેવના હૃયમાં કઇંક શાંતિ વળી. પેાતાની ભીષ્મ-પ્રતિના પૂર્ણ થવાની તેને સંભાવના લાગવા લાગી. તેના શરીરમાં નવું ચેતન સ્ફુરવા લાગ્યું. અને મનેભૂમિ પર છવાયેલ નિરાશાનું વાદળ દૂર થતું લાગ્યું. તેણે કહ્યું—“હે વત્સ, મેં કરેલ ભીષ્મ-પ્રતિજ્ઞાના અધાવિધ અમલ થયેલા નિહ હાવાથી મારૂ હૃદય સદા આધાતથી વ્યાપ્ત રહે છે અને આત્મા ધણા જ મુંઝાય છે. માટે મને એનાથી મુક્ત કરી કે જેથી મારા આત્મા સુખસમાધિ પૂર્ણાંક પરલોક પ્રયાણ કરે ! ” આ સાંભળી જે પુત્ર ધનપાલે કહ્યું—“ હું તાત, એવુ તે શું છે?”
66
સદેવે નિઃસાસા પૂર્ણાંક જણાવ્યું—હે પુત્ર! મેં કરેલ ભીષ્મ- પ્રતિજ્ઞાનું અવશ્ય પાલન કરવાનું જ છે, કિન્તુ પાળવામાં ચે કલંક છે ને નહિ પાળવામાં ચે કલંક છે.
.
66
આપે ભીષ્મ-પ્રતિના કાની સમીપે કરી છે?”
જૈનાચાર્ય મહેન્દ્રસૂરિની પાસે. ” પિતાએ જવાબ આપ્યા.
તેમની સાથે આપને શે! પ્રસંગ પડયા?”
“ હે ધનપાલ, ખાસ કુટુંબ વગેરેની ઉન્નતિ—વૃદ્ધિ ખાતર ! આપણાં બાપદાદા સમર્થ વિદ્વાન હતા. રાજ્યના માનીતા હતા. ચૈદે વિધામાં નિષ્ણાત હતા. તેઓએ પેતાની વિદ્રત્તાથી ઘણું જ દ્રવ્ય ઉપાર્જિત કર્યું હતું. તેની સંપત્તિ-વિભૂતિ ઘણી જ વિશાળ હતી. તે દ્રવ્ય ક્યાં દાટેલ છે, ક્યાં રાખેલ છે, કે કાને આપેલ છે, તેની મે ધણી જ શોધખેાળ કરી, પણ તેના પત્તા લાગતા જ ન હતા. તેના પત્તા એ જૈનાચાય મહેન્દ્રસૂરિએ આપ્યો છે. અને તેમણે દેખાડેલ સ્થાનમાંથી ખેાદાવતાં ચાળીસર લાખ (૪૦૦૦૦૮૦) ટક સુવર્ણ નીકળ્યું છે. તેથી આપણી સંપત્તિ ઘણી જ વસ્તી બની છે. આ રીતે તે સૂરીશ્વરે આપણા કુટુંબ પર મહાન ઉપકાર કર્યો છે, એટલું જ નહિ પણ વેદ વગેરેમાં ઉત્પન્ન થયેલા જે સશયા સ્મૃતિ, શ્રુતિ, ધર્મશાસ્ત્ર, વ્યાકરણ, ન્યાય વગેરેમાં
૧ મહેન્દ્રો ચેસ્તે, પ્રથમી, પ્રશિતમ્ | રૂર્ ॥ ૬૦ મ૦ ૬૦
૨ ૫. પ્રભુદાસ બેચરદાસે તિલકમાંજરી પરથી બનાવેલ “ તિલકમજરી કથા સારાંશ”માં જ ણાવ્યું છે કે ——સદેવને મહેન્દ્રસૂરિએ બતાવેલ સ્થાનમાંથી ચોરાશી લાખ (૮૪૦૦૦૦૦) સામૈયા નીકળ્યા છે. અને મે જે ચાળીશ લાખ (૪૦૦૦૦૦૦) ટંક સુવર્ણ નીકળ્યાનું જણાવ્યું છે તે ચન્દ્રપ્રભુસૂરિએ રચેલ સંસ્કૃત ગાયાના આધારે લખેલ છે:——
“ ચચા િચત્તુવનચ ટંક્ષા વિનિયયુઃ ” ॥૨૮॥ ૬૦ મ૦ ૬૦ રૃ૦ ૨૨૯

Page #21

અર્ક ૫]
ધનપાલનું આદર્શ જીવન
[૧૫]
થયેલી જે ભ્રમ!! તે સર્વને સચોટ પ્રત્યુત્તર આપીને મને દિગ્મૂઢ કરી દીધો છે. માટે હે પુત્ર, મે કરેશ ભીષ્મ—પ્રતિજ્ઞાનું અવશ્ય પાલન કરવાતુ છે ”
**
અલબત્ત, આપે શુ પ્રતિજ્ઞા કરી છે? ”
60
• સંપત્તિને અર્ધો ભાગ આપવાની.”
“ આપી ઘે, તેમાં આટલી બધી વ્યગ્રતા શા માટે ? સપત્તિમાંથી અર્ધ ભાગ આપી દે, શું એ જ ડીભારી મુશ્કેલી
છે? ''
તે કંચનકામિનીના સર્વથા ત્યાગી હાવથી ધન દોલતને સ્વીકારવાની, તેને સ્પેશ સુદ્ધાં કરવાની, ના પાડે છે. મે તેમને જણાવ્યું હતું કે હું વિબુધ શિરામણિ, પ્રાણાંતે પણ હું મારી પ્રતિજ્ઞાના ભંગ કરવાના નથી. પ્રથમ આપ સ ંપત્તિના અર્ધ ભાગ સ્વીકારી યે, ત્યારબાદ આપને ઉચિત લાગે તેમ કરજો. એટલે છેવટે સૂરિજીએ જણાવ્યુ કે–હે ભદ્ર, અમે ક્રાઇ પણ હિસાબે સ્વીકારવાના જ નથી. છતાં પણ જે તમને પ્રતિજ્ઞાના ભગ નડતા હોય તે તમારા ધરમાં સારરૂપ પુત્રો છે, તેમાંથી એક પુત્ર આપે, એટશે તમારી પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ થાય. મે અત્યંત દુઃખિત હુક્યે, અશ્રુ પૂ` લોયને, એને પણ સ્વીકાર કર્યો. અને આ પ્રમાણે પેટ ચોળીને શૂળ પેદા કર્યુ છે. હવે તે ઘણું જ અસહ્ય થઇ પડયુ છે. માટે હું મારા વહાલા પુત્ર, તમારા એમાંથી એક જણ મને આ મહાન ભીષ્મ પ્રતિજ્ઞામાંથી મુક્ત કરા! અર્થાત્ જૈન દીક્ષાને અંગીકાર કરો, એટલે મારા આત્મા સુખ સમાધિ પૂર્વક મરણુને શરણ થાય !”
6;
પોતાના પિતાના આ અન્તિમ શબ્દ સાંભળતાં જ બુદ્ધિનિધાન એવા ધનપાલ ક્રોધાયમાન થઇને કહેવા લાગ્યું:૧ હું તાત, વૃદ્ધાવસ્થામાં તમારી મતિ ભ્રષ્ટ થઇ ગઇ લાગે છે. સ્પર્શને પણ અયોગ્ય, મલીન, મહાધૃત અને આપણા ધર્મના દૂષી એવા સાધુગ્મા પાસે જઇ શુ કુળનું નામ ખાળવુ છે? આપણા ચતુર્થવેદી વડવા-પૂજો કે જેમની કીતિ આજ સુધી ઉજજવલ રહી છે, તેને શું બટ્ટો (કલંક) લગાડવા છે ? ચારે વેદમાં નિષ્ણાત એવા આપણા ચતુર્વેદ વેદી વડવા દરેક કરતાં ઉચ્ચ ગણાય છે. વિદ્વત્તા અને અનુષ્ઠા તેને લીધે સાંકાશ્યમાંર કેટલા પવિત્ર ગણાય છે? શુ' તે તમે નથી જાણુતા ? તુચ્છ સ ંપત્તિ ખાતર આ અકાય !
શ્રી. મુજરાજે પુત્ર તરીકે મને સ્વીકારેલ, શ્રી ભોજરાજના હું બાળમિત્ર, મારી પ્રતિષ્ઠા, ચુસ્ત વૈદિક રાજા ભોજના સમ્બન્ધ; આ સર્વના મારે વીચાર કરવા જોઇએ. તમારા એકની ખાતર૪ સવ પૂર્વજોને શું નરકમાં નાખવા? સત્પુરૂને નિંદનીય એ વ્યવ
१ कोपगर्भ तदाह श्री धनपाला धियांनिधिः ॥ प्र. म. प्र. २ संकाश्यस्थानसंकाशा वयं वर्णेषु वर्णिताः ॥
चतुर्वेदविदः सांगपारायणभृतः सदा ॥ ४३ ॥ प्र. म. प्र. ३ तथा श्रीमुंजराजस्य, प्रतिपन्नसुतोऽभवत् ॥
શ્રીમોનવાસૌદાર્થ-મૂમિ»મિત્યુત્તે થમ્ ॥૪૪ || ૬૦ ૬૦ ૬૦ ४ एकस्त्वमृणतो मोच्यः पात्याः, सर्वेऽपिजनाः ॥ # વ્યવહાર નાવાસ્યે સન્નનનિવિતમ્ ॥૪॥ ૬૦ ૬૦-૬૦

Page #22

ળિ ]. શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૩ હારને હું કદાપિ સ્વીકાર કરવાનું નથી. તમને ફાવે તેમ કરે. મારાથી કશું થઈ શકે તેમ નથી.
મોટા ભાઈની વાત સાંભળીને એ વખતે શોભનની આંખમાં નવીન ચેતન સ્ક્રરવા લાગ્યું. તેને અંતરાત્મા કોઈ અજબ આનંદની મસ્તીમાં ડોલવા લાગ્યા. પિતાના જીવનને ઉદય કાળ થતો માની નવીન પ્રભાતની લહેરો જાણે અનુભવતા હોય એમ સસ્મિત વદને, હર્ષ પૂર્ણ હૃદયે તે પિતાના પૂજ્ય પિતાને કહેવા લાગ્યું કે-હે તાત, હું પ્રાણના ભોગે પણ આપે કરેલી ભીષ્મ-પ્રતિજ્ઞાનું પાલન કરીશ. હું જૈન દીક્ષાને અંગીકાર કરવાને માટે તૈયાર જ છું! આપ નિશ્ચિત રહે ! કોઈ જાતની ચીંતા કરશે નહીં !
સર્વદેવનું પરલોકમાં સિધાવવું પિતાને જીવન દીપક ઓલવાઈ જતાં પહેલાં પિતાની પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ થવાથી સર્વદેવ સંતુષ્ટ થશે, તે બે. “ બસ બેટા! બસ ! તને શાબાશ છે, તે આજ તારા પિતાનું મૃત્યુ સુધાયું. પુત્ર છે તે આ જ હજો !” - આ પ્રમાણે બેલતાં બેલતાં સર્વદેવની ચક્ષુઓમાં હર્ષનાં આંસુ વહેવા લાગ્યાં : તેને અન્તર આત્મા પ્રફુલ્લિત થવા લાગ્યું. તેણે પુત્ર શોભનને બાથમાં લઈ ગાઢ આલિગન આપી ચુંબન કર્યું અને તેને સંતુષ્ટ થયેલ આત્મા સુખ સમાધિ પૂર્વક પરલોકમાં સીધાવી ગયો. સ્વજન વર્ગ અગ્નિસંસ્કારાદિ કરી નિવૃત્ત થયા.
(અપૂર્ણ) १ श्रुत्वेति सर्वदेवश्च, तं बाद परिषस्वजे ॥ प्र०म० प्र० इत्याकर्ण्य तदा विप्र आनंदाश्रुपरिप्लुतः ॥ । उत्तस्थौ गाढमाश्लिष्य मूनि चुम्बितवान् सुतम् ॥६५॥ प्र० म०प्र०
- પૂજ્ય મુનિરાજને વિનંતિ કરવાની જે આપના વિહાર દરમ્યાન આપના બદલાતા સરનામાના સમાચાર દરેક અંગ્રેજી મહિનાની બારમી તારીખ પહેલાં મોકલાવશે જેથી અંક ગેરવલે ન જતાં વેળાસર મળી શકે.

Page #23

વીર વિકમસી
[ શ્રી. શત્રુંજય ઉપરના વિમલવસહીમાંના
એક પાળિયાને ઇતિહાસ.]
લેખક શ્રીયુત ચીમનલાલ ચત્રભુજ બેલાણી. ઉનાળાને દિવસ હતું. બપોરના બારેક વાગ્યા હશે. ધોમ તડકે ત હતા. તેવા સમયે એક મજબુત બાંધાને જુવાન માથે લુગડાની ગાંસડી અને હાથમાં ધોકો લઈ, પિતાના ધંધામાં મસ્ત એ જાણે કોઈની પણ પરવા ન હોય તેમ, નીડરપણે છાતી કાઢીને ઉઘાડા ડીલે નદી તરફથી ચાલ્યું આવતું હતું. ઘેર આવીને, માથેથી ગાંસડી ઉતારી હાથમાંથી છેક નીચે મૂકી હાશ કરીને તે નીચે બેઠો.
આ યુવાન તે કોણ? તેનું નામ વિકમસી, એ ન્યાતને ભાવસાર અને સાખે ટીમણિ હતા. સિરાષ્ટ્રના નંદનવન સમા અને જેના મહાન તીર્થ શ્રી શત્રુનયગિરિની છાયામાં આવેલ પાલીતાણ ગામે એ રહેતું હતું અને રંગાટનું કામકાજ કરતા હતા. પિતે બહોળો વસ્તારી હતો પણ તેને સ્ત્રી નહોતી. તેના ભાઈઓ અને ભાભી વગેરે કુટુંબમાં હતાં. બધાં ભેગાં રહેતાં અને સંપીને પિતાને બંધ કરી ગુજરાન ચલાવતાં.
હંમેશના નિયમ મુજબ આજે પણ પરેટિયાને ઉઠીને વિકમસી નદીએ દેવા ગયેલો અને કામ પૂરું કરીને ઘેર આવ્યો હતો. શ્રમથી થાકીને લથપથ થઈ ગયેલો અને ભૂખ પણ કકડીને લાગેલી, જેથી હાથ પગ ધોઈ પાણીને લોટો ભરી રસેડામાં ગયે. પણ રસેઇનું કાંઈ ઠેકાણું ન જોયું. કોઈ કારણસર આજે હજુ ખાવાનું નહોતું થયું. વિકમસાને મીજાજ ગયે; સુધાદેવીથી પીડાયેલે વિકમસી ક્રોધના આવેશમાં આવી ગયો. તેનું મગજ હાથમાં ન રહ્યું, તે એકદમ બોલી ઉઠયો કે, આમ તે કેમ ચાલે? બપોર થયા પણ હજુ રોટલો થયો નથી, ઘેર બેઠાં આટલુંય થતું નથી, કરે છે શું? ખબરદાર, હવેથી આમ થયું તો આમ કરીશ, તેમ કરીશ, વગેરે બોલવા લાગ્યા. વિકમસીથી ક્રોધના આવેશમાં જરા વધુ બેલાઈ ગયું, તેથી ભોજાઈને રીસ ચડી, તેણુએ સામે પ્રતિકાર કર્યો કે, મારા ઉપર આટલું બધું જોર શાને દેખાડે છે ? બહુ બળુકા છે તે જાઓને સિદ્ધાચળજીના મુકતાઘાટ કરેને?
આ વખતે સિદ્ધાચળજી ઉપર મૂળનાયકની ટુંકમાં એક વાઘ રહેતું હતું તેની બીકને લઈને યાત્રાળુ ઉપર જઈ શકતા નહિ અને જાય તે વાઘ હેરાન કરતો અને મારી પણ નાખત. તેથી યાત્રા લગભગ બંધ હતી. “આ વાઘની સામે પરાક્રમ કરે તે ખરા” એમ ભોજાઈએ વિકમસીને મેણું માર્યું.
પરંતુ વિકમસી સાચે વીર હતા. ખરે યુવાન હતા. તેની રગેરગમાં યુવાનીનું લેહી ઉછળતું હતું. તે ભોજાઈનું મેણું કેમ સાંખે? તેણે તરતજ સંકલ્પ કર્યો કે, વાધને મારીને સિદ્ધાચળજીના મુકતાઘાટ કરીને પછી જ ઘેર આવીશ.

Page #24

[૧૮] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૩ આ પ્રમાણે નિશ્ચય કરી વિકમસી ઘેરથી ચાલી નીકળે, રતે મળતાં સ્નેહિ તથા સંબંધીઓ પણ સાથે થયાં. તેણે પિતાને હંમેશને સાથી (લુગડાં ધોવાને) છેક સાથે લીધો હતો.
વિકમસી સિદ્ધાચળજીની તળેટીમાં આવીને ઉભે રહ્યા. ત્યાં રહેલા યાત્રાળુના સંધ અને નેહિ સંબંધીઓ સમક્ષ તેણે કહ્યું કે, હું ડુંગરપર રહેલા વાઘને મારવાને જાઉં છુ. વાઘને મારીને ઘંટ વગાડીશ, તેને અવાજ તો સાંભળે તે જાણજો કે, મેં વાઘને ભાર્યો છે. જે ન સાંભળો તો મને મુ માનજો. આમ કહી વિકમસી કેડે બાંધી ડુંગરપર ચડવાને તૈયાર થયા. ત્યાં ઉભેલા જનસમુદાયની છેલ્લે ભાવભીની વિદાય લીધી અને ડુંગર પર ચઢવા માંડયું, સર્વની આંખ તેના તરફ ખેંચાઈ રહી. જોત જોતામાં વિમસી અદશ્ય થયે.
વાઘને મારવાની જેના હૃદયમાં પૂર્ણ ભાવના જાગી છે એવો વીર વિકમસી એક પછી એક ડુંગરનાં પગથિયાં ચઢતા જાય છે. તાપને પરિશ્રમને લઈ પરસેવાથી તેનાં કપડાં તરબળ થઈ ગયાં હતાં. જેમ જેમ ઉપર ચઢતો જાય છે તેમ તેમ તેની ભાવના પણ વધુ ને વધુ મજબૂત બનતી જાય છે. આમ ઠેઠ ડુંગર ઉપર પહોંચી ગયો.
આ વખતે બરાબર મધ્યાન્હ થયો હતે. ઉનાળાને તાપ એટલે શી વાત ? એ તાપથી શાંતિ લેવાને માટે વાઘ એક લિંબડાના છાંયડા નીચે આંખ મીંચી ઘેરતા હતા. વિકમસી ત્યાં જઈ પહેઓ અને જોયું કે હાં બરા પર લાગે છે. પાસે જઈને પોતાના હાથમાં છેકે બરાબર વાઘના માથાપર માર્યો. બળ હતું તેટલા જોરથી અને હિંમતથી કરેલો ધા વધને બરાબર માથાની ખોપરીમાં સખત વાગ્યું. તેનું માથું ફૂટી ગયું અને લેહી વહેવા લાગ્યું, તે પણ તે પશુઓને રાજા પિતાનું વેર વાળવાને તૈયાર થયે, અને ઉભો થઈ વિકમસી તરફ ધસ્યો. વિકમસી ઘંટ તરફ દોડીને જ્યાં ઘંટ વગાડવા જાય છે ત્યાં તે વાષને એક પંજો વિકમસી પર પડશે. વિકસી જમીન પર પટકાયે. એક બાજુ વાઘ પણ પડી ગયે. બન્નેના છેલ્લા પ્રાણ હતા. વિકમસીએ મરતાં મરતાં વિચાર્યું કે મારી ભકામના પૂર્ણ થઈ છે તે નીચેના માણસે કેમ જાણશે ? લાવ ઘંટ વગાડું. એમ વિચાર કરી પોતાની પાસેનું કપડું શરીરના જખમ ઉપર મજબુત વીંટાળી લથડત લથડતો ઉભા થઈ ઘંટ વગાડ–ખુબ જોરથી વગાડે. એ ઘંટના વિજયનાદે તેના છેલ્લા પ્રાણ ચાલ્યા ગયા અને મૃતદેહ જમીન પર પડી ગયે.
આવી રીતે વીર વિકમસીએ જીવના જોખમે વાધને મારી સિદ્ધાચલજીની યાત્રા ખુલ્લી કરી અને યાત્રાળુઓને વાઘના ત્રાસથી બચાવ્યા, પોપકારને માટે પિતાનું જીવન સમર્પણ કરનાર એ વિકમસી મરી ગયો પણ તેનું નામ આજે અમર છે.
આજે પણ તેને પાળ, શત્રુ જય ઉપર કુમાળપાળ રાજાના દહેરાસર સામે એક નાના આંબાના ઝાડ નીચે હયાત છે. તેના ઉપર લડવૈયાને છાજે તે સીંદુરનો પિશાક પહેરાવેલ છે. હજી પણ તેની યાદગરિમાં શત્રુંજયની આસપાસ વસતા ટીમાણયા ગોત્રના ભાવસારનાં નવ પરિણિત વર વધુનાં છેડાછેડી ત્યાં છૂટે છે તેમ સાંભળ્યું છે.
શત્રુંજય ઉપર હું જ્યારે જ્યારે જાઉં છું ત્યારે આ પાળિયાને ધારી ધારીને જોઉં છું, અને વિકમસીની આ વીર કથા મારી સન્મુખ ખડી થાય છે, હૃદયમાંથી ઉગાર નીકળે છે કે ધન્ય વીર વિકમરણી !

Page #25

વર્ણ બત્રીશી
સંપાદક : મુનિરાજ શ્રી જ્ઞાનવિજયજી. આ વર્ગ બત્રીશીની હસ્તલિખિત પ્રત મંગળપુર (માંગરોળ)ના હસ્ત લિખિત પુસ્તકના જ્ઞાન ભંડારમાંથી મળી આવી છે. પહેલા પહેલાં આ નાનકડા ગ્રંથનું નામ જોઇને “વર્ણ” શબ્દ પરત્વે અનેક તર્ક-વિતર્ક થયા! કઈ ઐતિહાસિક મહાપુરૂષનાં જીવનના વર્ણનને આશ્રીને આ પુસ્તકનું નિર્માણ થયું હશે કે વ્યાકરણ શાસ્ત્રને આશ્રીને ભાષાના મૂળાક્ષરેને લગતી કોઈ બત્રીશી બનાવી હશે ? આ અને આવી બીજી કેટલીય કપનાઓ આવી, પણ જે મૂળ વસ્તુને આશ્રીને આ ગ્રંથની રચના થઇ હતી તે વસ્તુ તે કલ્પનામાં પણ ન આવી; છેવટે ગ્રંથનું વાચન કરતાં એ વસ્તુ ફૂટ થઈ અને માલૂમ પડયું કે આપણી ઘરગથુ ભાષામાં “અઢાર વર્ણ” જેવા પ્રયોગોમાં જે અર્થ માં આપણે “વર્ણ” શબ્દનો પ્રયોગ કરીએ છીએ તે વર્ણ અથવા (કંઈક અંશે) જાતિને અનુલક્ષીને આ બત્રીશી બનાવવામાં આવી છે.
સામાન્ય રીતે આપણામાં અઢાર વર્ણ હોવાની વાત પ્રચલિત છે, જ્યારે આ વર્ણ બત્રીશી નામની કૃતિની પાંત્રીસ કડિમાં બત્રીશ વર્ણનાં દરેકનાં લાક્ષણિક વર્ણને આપ્યાં છે. આ વર્ણને જોતાં, સામાન્ય રીતે ધંધાદારી કે એવી કોઈ દૃષ્ટિએ ભિન્ન ભિન્ન વર્ણોની કલ્પના કરીને આ બત્રીશીની રચના કરી હોય એમ લાગે છે. ગુજરાતી સાહિત્યનો પરિચય ધરાવતા ભાઈઓએ નીચેની કડી અવશ્ય જોઈ હશે –
નાનકડી નાર ને નાકમાં મોતી, પિયુ પરદેશ ને વાટડી જોતી;
ઉડાડતી કાગ ને ગણતી દાડા, એ એંધાણીએ “નાગરવાડા.” આ બત્રીશીમાંનાં વર્ણનો પણ બીજી દૃષ્ટિનાં છતાં કંઈક આવાં જ છે. આવી રીતે દરેક વર્ણની તેના ધંધાની દૃષ્ટિએ પિછાણ કરાવતી આ કૃતિ બનાવવામાં તેના અજ્ઞાન કર્તાનું બુદ્ધિચાતુર્ય તે જરૂર જણાઈ આવે છે.
આ કૃતિનું કવિત્વની દૃષ્ટિએ જેટલું મહત્ત્વ છે તેટલું–કદાચ તેના કરતાં વધુ–મહત્વ તેની ભાષાની દૃષ્ટિએ છે. અત્યારે આપણા સાહિત્યકારો પ્રાચીન ભાષાની શોધ-ખોળમાં દિવસે દિવસે વધુ ને વધુ ઊંડા ઉતરતા જાય છે તે વખતે આવી કોઈ પણ કૃતિ તેમને માટે બહુ જ અગત્યની થઈ પડે એ સ્વાભાવિક છે.
આ બત્રીશીના કર્તા કોણ છે તે જાણી શકાતું નથી. કારણ કે બીજા ગ્રંથોમાં આપવામાં આવે છે તે રીતે આ ગ્રંથના અંતમાં એના કર્તાએ પિતાનું નામ, પિતાના ગુરૂનું નામ કે પ્રશસ્તિ આપેલ નથી. ગ્રંથના અંતમાં “ઉ૦ મરિરાજનિહિ . વિના થરgી : 1 શ્રી.” માત્ર આ પ્રમાણે ઉલ્લેખ મળે છે. આ ઉલ્લેખ ઉપરથી તો એમ માલુમ પડે છે કે બીજા કોઈએ બનાવેલ આ ગ્રંથની “પં. ભક્તિકુ શલ ગણિએ આનંદની ખાતર નકલ કરી.”

Page #26

૮િ૦]
શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[ વષ૭
આ પ્રસંગે એક આશંકા જરૂર થાય છે કે જે પં. ભકિતકુશલ ગણિએ લખનાર તરીકે પિતાનું નામ આપ્યું તે પછી જેના ગ્રંથની નકલ કરી હોય તે ગ્રંથકારનું નામ કેમ ન આપ્યું ? આનું સમાધાન બે રીતે થાય છે. એક તો એ કે એમને પિતાને પણ ગ્રંથકારનું નામ ન મળ્યું હોય અને કર્તાના નામ વગરના ગ્રંથ ઉપરથી તેમણે નકલ કરી હેય. અથવા તે, કઈ કઈ હસ્તલિખિત ગ્રંથોના ઉલ્લેખોમાં મળે છે તેમ, લખનાર પતે જ ગ્રંથના બનાવનાર હોય; એટલે કે ૫. ભક્તિકુશળ ગણિએ જ આ ગ્રંથ બનાવ્યો હોય ગમે તે હોય પણ બીજો કોઈ સબળ ઉલ્લેખ ન મળે કે બીજી કોઈ વિશેષ ઉલ્લેખવાળી પ્રત ન મળે ત્યાં લગી આ બાબતને નિર્ણય કરે શક્ય નથી.
આ કવિતાના “ બત્રીશી” એવા નામ પ્રમાણે તેમાં બત્રીશ જ કડિયો હોવી જોઈએ છતાં આમાં વધારે કડિયે છે. પણ આવું તે કેટલીક સંસ્કૃત પ્રાકૃતની કૃતિઓમાં પણ જેવામાં આવે છે. મૂળ નામ અષ્ટક, પચ્ચીસી, બત્રીશી કે શતક હેય પણ સંખ્યા બે ચારની વધારે હોય.
ગ્રંથકારે પ્રારંભમાં સરસ્વતીની સ્તુતિ કરીને બીજી ગાથામાં સુવતીઓ-સાધુઓ-ના નિવાસસ્થાનની ઓળખાણ આપી છે અને ત્યારપછી દરેક વર્ણનું વર્ણન આપ્યું છે. આમાં જે બત્રીશ વર્ણનું વર્ણન આપેલું છે તે આ પ્રમાણે છે :
૧ શ્રાવક, રમેશ્રી, ૩ બ્રાહ્મણ, ૪ વર્તિયા, ૫ રજપૂત, ૬ કલબી (કણબી), ૭ કદઈ, ૮ પીસ્તાગીયા (કાછિયા), ૯ કુંભાર, ૧૦ વાલંદ (હજામ), ૧૧ માળી, ૧૨ સુતાર, ૧૩ ભીસાત (ભીસ્તી-પખાલી), ૧૪ તબેલી, ૧૫ સોની, ૧૬ ગાંછા (સુંડલા બનાવનાર) ૧૭ બેબી, ૧૮ લુહાર, ૧૮ મોચી, ૨૦ દરજી, ૨૫ ધાંચી, ૨૨ ગેલા (પ્રવાસ), ૨૩ ભવાયા. ૨૪ વેશ્યા, ૨૫ રક (ભંગી ), ૨૬ ભીલ, ૨ ૭ વાધરી, ૨૮ સરાણિયા, ૨૮ લોટિયા, ૩૦ અંત્યજ (૮), ૩૧ માછી અને ૩૨ ભાંડ.
આ બત્રીશીની હસ્તલિખિત પ્રતમાં એક બાજુ ઉપર વધુબે ગાથાઓ આપેલ છે તે મેં પરિશિષ્ટ રૂપે અંતમાં આપી છે તથા બીજી બે ગાથાઓ દુહા તરીકે આપી છે. છેવટને થોડેક ગધ ભાગ ગ્રંથની પુષ્પિકા રૂપે અંતમાં આપેલ છે.
આ ગદ્ય ભાગમાં ૧૮ વર્ણમાંના છે ને નારૂ, ૫ ને કારૂ અને ૪ ને વાર; એમ ૧૮ વર્ણને જુદી જુદી સંજ્ઞા આપી છે, તે કયા આશયથી તે સમજી શકાતું નથી.
આ બત્રીશીમાંની જુની ભાષા તેના અભ્યાસીઓને જરૂર રસ ઉત્પન્ન કરશે. આમાંના કેટલાક શબ્દો નીચે આપ્યા છેઃ
ભારહી ભારતી, કઝિકકાજે, તાડઉં તજવું; તાતિકરઇ=ઠીકઠાક કરી, નઈ=અને, ચીની પીંછી, ગોફણ=એટલે, પાડો=પળપાડોશી, ડેટિંગ =કોઠીબડાં, રેહુઆ ઢગલા, નાંભા-નીંભાડે, મુંદ્ર=મુંડવું, વણસાડો નાશ કરવું, જાડઉમુખ, ગાઢ કઠણ, તાડી તેડવું, ખલી ખેળ. પયસઈ=પેસે. રકવાડે સરવાડે, તીઠર તેતર, મનિ=મન, નિગુર=ગુણવગરના, કુચટ નાની, વાટિઇ વણવું, ચિહુચાર, કહઈ=કહે, છzછે, દિહાડે દિવસ, કઠv=કાંઈ.
જેનો અર્થ ખ્યાલમાં આવ્યું તે સામાન્ય રીતે ઉપર આવેલ છે. આ ઉપરાંત બીજા પણું ઘણુય અભ્યાસ કરવા એગ્ય શબ્દો છે.

Page #27

અંક ૫]
વણુ બત્રીશી
આ કાવ્યમાં વપરાયેલી ભાષાને બારીક અભ્યાસ ઉપરથી તેના વિશેષ એ કાવ્ય કેટલું જુનું હશે તેને કંઇક નિર્ણય જરૂર કરી શકે.
પ્રાચીન ગુજરાતી સાહિત્યને સમૃદ્ધ બનાવવામાં જૈન કવિઓ-મુનિરાજે અને ગૃહસ્થાએ ઘણે અગત્યનો ભાગ ભજવ્યો છે. પિતાના આનંદની ખાતર આવાં કેટલાંય કાવ્યોની રચના કરી છે અને સંગ્રહ કર્યો છે.
આવી અપ્રગટ કૃતિઓ પ્રસિદ્ધ કરવી અત્યારે ઘણી જ જરૂરની છે. આશા છે કે આપણુ વિધાન આ તરફ અવસ્ય લક્ષ આપશે.
વર્ષ બત્રીશી સમરી અમરી ભારહી. ખંભસુઉદહિ ભઝ;
વર્ણહ બત્રીસી રચઉં, ચિત્તવિદહ કઝિ. સહુઈ આવિ કરી સીસ નમાવી, ધર્મકથા સુણઈ ભદ્રક ભાવી; દીઈ સીખામણ જીવ જીવાડ, એણઈ ઈધાણઈ સુવ્રતીવાડઉં.” મારગી જાતાં જઈ નીંચીં, બેલ બેલતાં વચન સાચઉં; કંદમૂલસ્યઉં માંડઈ તાડઉં, એણઈ ઈધાણુઈ “શ્રાવકવાડો.” ૩ આંગણુઈ નીતિ ઉગિયાં ધોતિયાં, તાતિ કરઈ પહિરઈ પિતીયાં કંદમૂલ નઈ વેંગણ જાડઉ, એણઈ ઈધાણુઈ “મહેસરીવાડઉં. ૪ ફાટ૬ ધેતિઉં જઈગમાં સાંધીઉં, બાંડું કરવઉં બારણુઈ બાંધીઉં કયવલી ગાય નઈ કડી મઉ ખાડે, એણઈ ઈધાણઈ બાંભણવાડઉં.” વખર્યા કેસ નઈ મરકી ચીની, ધેકલે ધેકલે ભૂમિકા ભીની; દાનશીલનઉ કહઈ પવાડઉં, એણઈ ઈધાણુઈ “વત્તિયાવાડે.” ૬ રાતડા દાંત નઈ રાતડે ચુડે, શિરિ સીંદુર નઈ ગફણે રૂડો જીજી કરતાં જાઈ દિહાડે, એણઈ ઈધાણુઈ “રજપુતવાડે.” રાતિ ઊઠી વિલેણુ વિલેઈ, ઢેર દેહી નઈ આંગણુઈ સૂઈ રહિંદીઉ માંડી જગાવઈ પાડે, એણઈ ઈંધાણુઈ “કલબીવાડો.” ૮ માંડી મરકો નઈ ઘેવર ઘારા, કરઈ સાબૂની નઈ સક્કરપારા તાજી સુખડી ગલાવઈ ડાઢે, એવુઈ ઈધાણુઈ “
કઈવાડે.” ૯ કારેલાં કકડા કઠ કાલિંગા, ચૂંસડી તુરીયા ડેડી ડોડિંગ; વેચવા લાવઈ ભરી કરી ગાડે, એણઈ ઈધાણુઈ “પિસ્તાગીયાવાડે.” ૧૦ રાખના રેડઆ નઈ ગદહ લીંડા, ચાકિ ચડાવ્યા માટીનાં પીંડા; રાસભ ભૂકઈ નઈ લાગો નોભાંઢા, એણઈ ઈધાણુઈ “કુંભારવાડે.” ૧૧ નખ આંગણઈ નઈ નીમાલા દીસઈ લોઢાં આરીસઉ ઘાલઈ ખીસઈ મયેલ ઉતારઈ નઈ મુંઢઈ ટાઢે, એણઈ ઈધાણુઈ “વાળંદવાડો.” ૧૨

Page #28

[૧૮]. શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[[વર્ષ : મહમહઈ પુલ નઈ વાસના રૂડી, તિણુઈ મિસિંધાઈ બઈથરિ હુડી; તરત મેલી દીઈ સરિખ સહે, એણઈ ઈધાણુઈ “માલીવાડે ૧૩ વાંસલ વીઘણું સ્ટારડી આડીઉં, લાકડું દીઠું તેની મેડ પાડીઉં; સાહમાં બસો તાણઈ સંઘાડે, એણઈ ઈધણ “સૂતારવાડે.” ૧૪ પિઈસ પેઈસ પિકારતો આવઈ સિસે લિઉ લિઉ સહનઈ જણાવ પિતઈ પૂંઠથી નઈ આગલી પાડે, એણઈ ઈધાણુઈ “ભીંસાતવાડે” ૧૫ પાન અંડાગર કાથો નઈ ચુનો, યેલનઈ આપઈ હુઈ જેહ ધુને; ભુછ નઈ કઈ ખાઈ કાં વણસાડે, એણઈ ઈધાણુઈ “તબોલીવાડો” ૧૬ સોનાં વાનાં ઘડઈ ઘાટ જે સારો, ઘણું જ વરણ હુઈ જેહ ધૂતારે; અરૂપરૂં કરઈ સહી અંડવાડે, એણુઈ ઇંધાણુઈ “સેનારવાડે ૧૭ વાંસના ખપયડા વાંસના ડા, કરઈ છે મારું બેલઈ ભુંડા; બઈઅરિ આગલિ ન ફાઈ જાડઉં, એણઈ ઈધાણુઈ “ગાંછાવાડે.” ૧૮ વસ્ત્ર પિતાનાં ન ફાટ નિહાલે, લુગડાં ધૂતાં જોતાં થયઉ કાલે; હાથ કઠિન નઈ હો અને ગાઢ, એણઈ ઈધાણુઈ “બીવાડે” ૧૯ ફટાફટી ધમાધમિ માંડઈ આતાણું તાં પીસુ ન છાંડ ધમણિ ધમઈ નઈ લેહાસ્ય તાડે, એણઈ ઈધાણુઈ “લુહારવાડો.” ૨૦ ચીકણી ખલીનઈ બણબણુઈ માખી, ચાંડા મુક્યા તે પાણીમાં નાંખી; પહિલુઉ બેલા બલઈ આડે, એણઈ ઈધાણુઈ “મેચીવાડે.” ગજ કાતરણું અંગુથલી સૂઈ, એતલાં વાનાં જ પાસિંઈ હુઈ સહનઈ કહઈ કાંઈ લુગડાં સીવાડો, એણઈ ઈધાણુઈ “દરજીવાડે” ૨૨ મયલાં લૂગડાં નઈ ખુરા ગંધાઈ, ઘાણું શબ સબલ સંભલાઈ, બઉલ ખાઈ ઘાઈની લિઈ જાડે, એણઈ ઈંધાઈ “ઘાંચીવાડે” ૨૩ સામટા સહુઈ શાલિ જ ખાંડઈ, બઈયર માટીનઈ જાજુ જ ભાંડ કેઈ ન પયસઈ નિવારણઈ આડે, એણઈ ઈધાણઈ “એલાવાડો” ૨૪ કાઢીમૂછ ન રાખઈ હડીઈ, જેનાં આવઈ ખ િરાગી જેડાઈ અમલદાર નઈ કહઈ અહનઈ રમાડે, અણઈ ઈધાણુઈ “ભવાઈવાડો.૨૫ એક યુવાન જાઈ એક આવઈરંગીલે વેસ રંડા પણ નાવાઈ રામતિ રંગ વિનોદ અખાડે, એણઈ ઈધાઈ “વેશ્યાવાડો.” ૨૬ જબાદી કસૂરી બાંકી બેલાવઈ, વસ્ત્રને ગંધ કુર્ણિ ન ખમાઈ અંત્યજ આવી દીઈ ઘરિ ડાડે, એણઈ ઈઘાણઈ સહી “રકવાડે” ૨૭ ફેરા દિવાઈ જહાં જાડ અરણી, એતલઈ છઈ ઈ છોકરી પરણી; લુનગુરા ધાઈ સઈ દીઈ ધાડો, એણઈ ઈધાણુઈ જાણે “ભીલવાડા. ૨૮

Page #29

અંક ૫] વણું બત્રીશી
[૧૮૭]. કુકડ તીઠર ચડાં ચીંચુ આઈ, પાપીનઈ મનિ મહિર નં થાઈ સર્વ વરણમાંઉં ઘનિ લાગે, એગઈ ઈધાણુઈ “વાગરીવાડો.” ૨૯ ધાબીના કુંડનું પાણી પીઈ, અતિવુિં અઘોરી વેષ વિગઈ પ્રતિમા નઈ નિંદઈ ન રાખઈ ડાંડે. એણઈ ઈધાણુઈ “કુમતિવાડે.” ૩૦ સરાણ તણાવઈ નઈ તણખા તે ઊડઈ, ધાર ચડાઈ બહુ પાપિઈ બુડઈ વેઢિ કરઈ ઘણી ગામનો લાડે, એણઈ ઈધાણુઈ “સરાણીયાવાડે.” ૩૧ નમાજ રોજ ઈદ કરઈ દીવાલી, ટુંક એજાર નકે એહ ટાલી; કુચર ડાઢી નઈ તરકન ઉડાડઉં, એણઈ ઈધાણુઈ “લેટીયાવાડે.” ૩૨ તાણું તણતા તે દોસઈ વાઈ, આંગણુઈ હાડીકાં કુતરા ચાટ; બારગઈત વસી સીમલી અઘાડે, એણઈ ઈધાણુઈ “અંત્યજવાડે.” ૩૩ તાવડી નાખ્યાં જાવડ છાંનાં, માછ ત્યાં ઉગવ્યા મોટાં નઈ નાન્હાં; મુંઢઈ લઈ ઘણું મારે પછાડે, એ ગઈ ઈધાઈ “માછીવાડે.” ૩૪ માયબાપનઈ બઈડાં વિગઈ, થાંઈ નિર્લજ નઈ ચિહું દિશિ જોઈ બેલઈ ભાંડ મુખિ કરઈ પવાડે, ઈણઈ ઈધાણુઈ જાણે “ભાંડવાડે.” ૩૫
વહ બત્રીસી કરી, ચિત્તવિનદ ઉપાય કહઈ કવિયણ થોડી સુણો, સાંભલીઈ ઈમ થાય.
ઇતિ વણું બત્રીશી
પરિશિ૦ ચમકતિ ચાલઈ અનઈ વીંછાએ વાજઈ, હથો અરીસો નઈ આંખડી આંજઈ આંખડી જતાં ગયે છઈ દહાડે, એણએ ઈધણુઈ “વાણિયાવાડે.” ૧ કરઈ ત્રણુ અનઈ મુહિ....ખારઈ, એક .....કઠણ બઈ નકાર મગલીક હઈ તિહાં માંડ આડે, એણુઈ ધાણઈ સહિ “ભટવાડે” ૨
દુહા કંઈ કાછીઆ કુંભાર, મદનીયા માલી સૂત્રધાર; ભઈસાય1 તંબેલીસાર, નમો નારૂં સુણિ સોનાર. ગાંછા છીંપા નઈ લહાર, મોચી ચર્મ કરઈ વ્યવહાર; એ ચિહું ઉપરી બોલ્યાસઈ, પાંચ નાતિ એ કારૂ કહી.
એવં નવ નારૂં પાંચ કારૂં અનઈ ચાર વર્ણ વાણું
ઈમેલિઈ વણે ૧૮ જાણવા, पं. भक्तिकुशलगणिनाऽलेखि विनोदाय श्रीरस्तु । छः श्रीः ।

Page #30

खरतर गच्छीय दो आचार्यों के रासाका ऐतिहासिक सार
लेखक : – श्रीयुत अगरचंदजी भवरलालजी नाहटा ( गतांक से पूर्ण )
बीकानेर नगर में बोथरा गोत्रीय धर्मसी साह निवास करते थे । उनकी धर्मपत्नीका नाम धारलदेवी था, दम्पति सुख पूर्वक सांसारिक सुख भोगते हुए रहते थे । सं० १६४७ वैशाख शुक्ला ७ को धारदेवीने शुभ लक्षणवान सुन्दर पुत्र जन्मा । पिता द्वारा नाना प्रकार के उत्सव किए जाकर शिशुका नाम 'खेतसी कुमार' रखा गया। बाल्यकाल में ही कुमार समस्त कलाओं का अभ्यास कर निपुण बन गए ।
66
एक वार बीकानेर में खरतर गच्छाचार्य श्रीजिनसिंहस्ररि पधारे । उनका धर्मोपदेश सुन वैराग्य वासित होकर कुमारने दीक्षा लेने के लिए मातापितासे आज्ञा मांगी। बड़ी कठिनता से अनुमति प्राप्त कर बड़े समारोह के साथ सं० १६५७ मार्गशीर्ष कृष्णा १०* के दिन प्रव्रज्या ग्रहण की। उनका नाम राजसीह रखा गया। तत्पश्चात् मांडल के तप कराके छेदोपस्थापनीय चारित्र दे उनका नाम राजसमुद्र प्रसिद्ध किया ।
राजसमुद्रजीकी बुद्धि बड़ी कुशाग्र थी । अल्पकाल में न्याय, व्याकरण तर्क, अलङ्कार, कोष, ४५ आगम आदि पढ कर विद्वान हुए। तेरह वर्ष को अल्पावस्था में चिन्तामणि तर्कशास्त्र आगरे में पढा ।
युगप्रधान श्रीजिनचन्द्रसूरिजीने सं० १६६७ + में आसाउलि में राजसमुद्रजी को वाचक पद से अलङ्कृत किया । वाचकजीने समसद्दीसिकदार को रंजित करके २४ चोरों को बन्धनमुक्त कराया। घंघाणी ग्राम में प्रगट हुई प्रतिमाओं की प्राचीन लिपि पढी मेडता में अम्बिका देवी सिद्ध हुई। आगे संघपति रतनसी, जुठा और आसकरण के साथ तीनवार शत्रुञ्जयकी यात्रा की थी, चौथी वार देवकरण के संघ के साथ सिद्धगिरिकी स्पर्शना की ।
।
* रासका प्रथम पत्र न मिलने से यहांतक का उल्लेख श्रीसारकृत जिनराजस्सूरि रास " से लिया गया है ।
1
* श्रीसारकृत रास में सं० १६५६ मा० शु० १३ लिखा है । इस रास की प्रति में भी पहिले यही मिती लिखकर और फिर काट कर उपर्युक्त मिती दी है । अन्य प्रबन्ध में सं० १६५० मा० सु० १ लिखा है ।
+बन्ध में सं० १६६८ का उल्लेख है। इस रास में मूल गाथा में संवत् किनारे पर लिखा है।

Page #31

५]
ઐતિહાસિક સાર
[१८५]
वाचकजी को बड़े बड़े राजा, महाराजा, राणा और मुकरबखान नवाब आदि बहुमान देते थे। मुकरबखान ने सम्राट् के समक्ष इनकी बड़ी प्रशंसा की ।
सम्राट् जहांगीर के आमन्त्रण से श्रीजिनसिंहसूरिजी बीकानेर से बिहार कर मेड़ता पधारे । वहाँ सृरिजीका शरीर अस्वस्थ रहने लगा । अन्तसमय में वाचकजीने बड़ी भक्ति की और सूरिजी के श्रेयार्थ गच्छ पहिरावणी करने, ज्ञानभण्डार में ६३६००० ( ग्रन्थाग्रन्थ) पुस्तकें लिखवाकर रखने, और ५०० उपवास करने का वचन दिया। सूरिजी के स्वर्गवासी हो जाने पर सं० १६७४ फा० शु० ७ शनिवार को राजसमुद्रजी को उनके पट्टपर स्थापित किया गया। संवपति आसकरणने उत्सव किया। आचार्य हेमसूरिने * सूरिमन्त्र दिया । भट्टारक श्रीजिनराजस्रुरि नाम रखा गया । दूसरे शिष्य श्रीजिनसागरसूरिजी को भी आचार्य पदवी दी ।
कविने पदस्थापना महोत्सव करनेवाले सुप्रसिद्ध चोपडा शाह आसकरण का यह विवरण लिखा है- जिनके घरमें परम्परागत बडाई थी । शाह माला संग्राम की मार्या दीपकदे के पुत्र कचरेने बहुत धर्मकार्य किए । आसकरण के पिता अमरसी और माता अमरादेवी और स्त्री का नाम अजायब था । अमीपाल, कपुरचंदभाई, ऋषभदास और सूरदास नामक बुद्धिशाली पुत्र थे । संघपति आसकरण चोपड़ाने शत्रुंजय संघ, जिनालय निर्माण, पदस्थापना महोत्सव आदि धर्मकार्य किए।
भट्टारक श्रीजिनराजस्ररिको जेसलमेर के राउल कल्याणदासने विनति करके जेसलमेर बुलाए, स्वागतार्थ कुमार मनोहरदास को भेजा । भणसाली जीवराजने प्रवेशोत्सव किया। सूरिजीने चातुर्मास किया । उनके प्रभावसे वहाँ सुकाल हुआ। बहुतसे धर्मकार्य हुए। पर्युषणा में अमरसिंह के पुत्र जींदासाहने पौषधवालोंको १ सेर खाँड और नगद रूपये की प्रभावना की । राजकुमार मनोहरदास प्रतिदिन वन्दना करने आते, राउलजी बहुमान देते थे ।
संघपति थाहरू शाह जो श्रीमाल शाह के सुपुत्र थे, लौद्रवपुर के मन्दिरों का जीर्णोद्धार कराया और सं० १६७५ मार्गशीर्ष शुक्ला १२ शुभ मुहूर्त में सूरिमहाराज से प्रतिष्ठा करवाई | कविने थाहरू शाह के धर्मकार्यों का वर्णन इस प्रकार किया है-लौद्रवपुर का जीर्ण प्रासादोद्धार, ग्रामदो में खरतर गच्छीय ज्ञानभंडार कराया, दानशाला खोली, चारों अट्ठाहियों में ४४०० जिनप्रतिमाओं की पूजा, सातों मन्दिरों में ध्वजा चढाई, गीतार्थी के पास सिद्धान्त श्रवण, त्रिकाल देवपूजा आदि धर्मकार्य करता था । लौद्रवपुर प्रतिष्ठा - समय देशान्तरों का संघ बुलाया। तीन रूपए और अशरफीयोंकी लाहण की, राउलजी को विपुल द्रव्य भेंट किया, या
* 'प्रबन्ध में इन्हें पूर्णिमा गच्छीय लिखा है ।

Page #32

[१८] શ્રી જૈન સત્ય પ્રકાશ
[१५३ को मनोवांछित दिया, हरराज और मेघराज सहित चिरंजीवी रहे। उस समय जींदाशाह ने २००) रूपए दे कर इन्द्रमाल ग्रहण की। जीवराज भी पुत्र सहित शोभायमान था।
इसके पश्चात् अहमदाबाद के सुप्रसिद्ध संघपति रूपजी की चिठी नफरइ (डाकिया)ने लाकर दी। शत्रुञ्जय प्रतिष्ठा के लिए सूरिजी को बुलाया था। तब करमसी शाह और माल्हु अरजुन ने उत्साहपूर्वक संघ निकाला। गांव गांव में लाहण करता हु संघ श्रीजिनराजसूरिजी के साथ शत्रुजय पहुंचा। युगादि जिनेश्वर के दर्शन कर संघने अपना मनुष्यजन्म सफल किया। ___अब कवि रूपजी शाह के विषय में कहता है कि अहमदाबाद के खरतर गच्छीय श्रावक सोमजी और शिवा दत्तुपाल तेजपाल की भांति धर्मात्मा हुए, जिन्होंने सं० १६४४ में शत्रुञ्जय का संघ निकाला। अहमदाबाद में महामहोत्सवपूर्वक जिनालय की प्रतिष्ठा करवाई। खंभात, पाटण के संघ को आमन्त्रित कर पहरावणी की। राणकपुर, गिरनार, सेरिसइ गौडीपुर, आबू आदि तीर्थों की संघ सहित यात्रा की, साधर्मीवात्सल्य किया। खरतर गच्छ संघ में लाहण की। प्रत्येक घर में अर्द्ध रूपया दिया । स्वधर्मीयोंको बहुत वार सोने के वेढ पहनाए । शत्रुञ्जय पर शान्तिनाथ चैत्य बनवाया। सोमजी शाह के रतनजी और रूपजी दो पुत्र थे। रतनजी के पुत्र सुन्दरदास और शिखरा सुप्रसिद्ध थे। रूपजीशाहने शत्रुञ्जय का आठवाँ ऊद्धार कराके खरतर गच्छकी बडी ख्याति फैलाई। सं० १६७६* वैशाख शुक्ला १३ को चौमुखजी की प्रतिष्ठा श्रीजिनराजवरिजी के हाथ से करवाई। मारवाड, गुजरात का संघ आया। याचक, भोजक, भाट, चारणों को बहुतसा दान दिया।
श्रीजिनराजसूरिजी संघके साथ विहार कर नवानगर चातुर्मास किया। भाणवड में शाह चांपसी (बाफणा) कारित बिम्बों की प्रतिष्ठा की। गुरुश्री के अतिशयसे बिम्बसे अमृत झरने लगा। जिससे अमीझरा पार्श्व प्रसिद्ध हुए। मेडताके संघपति आसकरणने आमन्त्रण कर सं० १६७७+ में श्रीशान्तिनाथजी के मन्दिर की प्रतिष्ठा कराई। बीकानेर चातुर्मास कर सिन्ध देश पधारे । मुलतान, मेरेठ, फतेपुर, देरा के संधने सामैया कर प्रवेशोत्सव किया। मुलतानी संधने बहुतसा द्रव्य व्यय किया। गणधर शालिभद्र, पारिख तेजपालने संघ निकाल कर सूरिजीको देरीवर श्रीजिनकुशलसूरिजी की यात्रा करवाई। सूरिजीने पंच पीरों को साधन किया,
[देखो पृष्ठ १९] *शिलालेखों में गुजराती पद्धतिसे सं० १६७५ लिखा है। +शिलालेखों में जेठ बदि ५ लिखा है।

Page #33

लेखक:
दिगंबर शास्त्र कसे बने १
- मुनिराज श्री दर्शनविजयजो
( गतांक से क्रमशः )
प्रकरण १५-आ० जिनसेन आ० गुणभद्र
मैं शुरू में लिख चुका हूं कि - दिगम्बर समाज स्त्री-मुक्ति को मानता नहीं है साथ साथमें स्त्रीओंके सम्यकू चारित्रको भी मानता नहीं है । मगर प्राचीन जैन साहित्य में तो स्त्री - चारित्र के अनेक प्रमाण उपलब्ध होते हैं । अतः इन आचार्यांने भी महापुराणम स्त्री दीक्षाके प्रसंग यथा प्राप्त ही वर्णित किये हैं। देखिए उदाहरण:
भरतस्यानुजा ब्राह्मी, दीक्षित्वा गुर्वनुग्रहात् ।
गणिनीपदमार्याणां सा भेजे पूजिताऽमरैः ॥ आ० प० २४ श्लो० १७५ ॥ सुंदरी चात्तनिर्वेदा, तां ब्राह्मीमन्वदीक्षत |
अन्ये चान्याञ्च संविज्ञा, गुरो यात्राजिषुस्तदा || आ० २४ । १७७ ॥ सुलोचना व सुभद्राकी दीक्षा ( ० ५० ४७ श्लो० २८८ ) जिनदत्तार्यकाभ्यर्णे, श्रेष्ठीभार्या च दीक्षित । उ०७१ । २०६ । तथा सीता महादेवी, पृथिवी सुंदरीयुताः ।
देव्यः श्रुतवती क्षांति - निकटे तपसि स्थिताः । उ० ६८ । ७१२ ।।
भगवान् महावीर स्वामी के संघ के साबु, आर्यिका श्रावक और श्राविका की संख्या उत्तरपुराण, पर्व ७४ श्लोक ३७१ से ३७९ में उल्लिखित है ।
यहां साधु और आर्यिका छठे गुणस्थानकवाले स्वीकृत हैं, श्रावक श्राविका पांचवे गुणस्थानकवाले हैं और इस गणनामें एलक-झुलक की संख्या नहीं है। अतः वे श्रावक में दर्ज माने जाते हैं, जबकि आर्यिका तो छठे गुणस्थान में ही स्थित है । आर्याओंमें चन्दना मुख्य है । श्लो० ३७९ ।।
सुव्रता गणिनी, गुणवती कार्या । उ० प० ७६ श्लो० १६५ से १६७ ॥ पंचम आरेकी अंतिम साध्वी सर्वश्री । उ० ० ७६ श्लो० ४३३ ॥
आ. जिनसेनके कुछ समकालीन पुन्नादसंघीय आ० द्वि० जिनसेन ( श० सं० ७०५ ) ने हरिवंश पुराण बनाया है । रचना कालमें करीब करीब एकता होने पर भी हरिवंश पुराण और महापुराण के कथन में भिन्नता स्पष्ट नजर आती है । जैसेकिः
श्वेताम्बर शास्त्रो में भ० ऋषभदेवको दो पत्नीके नाम हैं सुमंगला और सुनन्दा | जबकि महापुराण प० १५ श्लोक ७० में नाम दिये हैं। यशस्वती और सुनन्दा । तथा हरिवंश नाम लिखे हैं नन्दा और सुनन्दा । कीचक के दूसरे भवके लिये भी इन
पुराण
सर्ग ९ श्लो० १८ में

Page #34

(१८८] શ્રી જન સત્ય પ્રકાશ
[१५३ दोनोंमें मतभेद है। सम्भव है कि श्वेताम्बर ग्रन्थों से दिगम्बरीय संस्करण करते समय परस्परका एक मिलान न होने के कारण ऐसी ऐसी गडबड हुइ है।
हरिवंश पुराण में भी राजीमती (पू ३। १३० से १३४) द्रौपदी (६३।७८), धनश्री, मित्रश्री, कुन्ती, सुभद्रा (६४।१३, १४४), अग्यारह अंगकी धारक सुलोचना + (१२२५२) वगैरह को दीक्षाका वर्णन हैं और आर्यिका की संख्या (१०५१ से ५८) भी लिखी गइ है।*
प्रायश्चित्त ग्रंथमें साधु और आयिका के लिये समान प्रायश्चित्त बताया है (इन्द्रनन्दी कृत छेद पिंड, गाथा २८९)।
भ० इन्द्रनन्दी कहते हैं कि-आयिका, ग्रहस्थ व अल्पबुद्धिवाले को सिद्धांत देना नहीं (नीतिसार, श्लो० ३२) ।
गणिनी और आर्याकी साध्वीपदके योग्य समाचारी है ( मूलाचार, प० ४ श्लो० १७७-१७८)।
भ० देवसेन लिखते हैं कि-आ० जिनसेन के गुरु भ्राता विनयसेनके शिष्य कुमारसेनने वि. सं. ७५३ में काष्टा संघ चलाया। इसने ही स्त्रीकी दीक्षा व छठे रात्रि-भोजन त्याग नामके गुणव्रतकी स्थापना की (दर्शनसार)।
दि. यापनीय संघ केवली-भुक्ति, और स्त्रीमुक्ति के पक्षमें है। श्रुतकेवली देशीय दि. आ. शाक्टायनने इन दोनों विषयकी सिद्धिके लिये स्वतंत्र शास्त्र बनाया है । यापनीय संघ दिगम्बर होने पर भी दिगम्बर समाजसे प्रश्न करता है कि____णो खलु इत्थी अजीवो, ण यावि अभव्वा, ण यावि दंसणविरोहिणी, णो अ-माणुसा, णो अणारिय-उप्पत्ती णो असंखेन्जाउया, णो अइकूरमइ, णो ण उवसंतमोहा, णो ण सुद्धाचारा, णो असुद्धबोही, णो ववसायवजिया, णो अपुव्वकरणविरोहिणी, णो णवगुणठाणरहिया, णो अजोगालघीए, णो अकल्लाणभायणं ति । कहं ण उत्तम धम्मसाहिगत्ति ॥
-जैनदर्शन, व. ४, अं. ७, पृ. २९५ ।। महापुराणके रामायण की रचना भी दूसरेके अवतरणरूप ही है ऐसा देवबन्दवाले प्रसिद्ध दिगम्बर लेखक बाबू सूरजभानु वकील का विश्वास है। वे लिखते हैं कि
“पद्मपुराण और महापुराणमें कई बातों में बडाभारी मतभेद है" . “इन दोनों दिगम्बर जैन ग्रन्थों की प्रत्येक बातमें धरती आकाशका अंतर है कि-यह दोनों ही कथन किसी तरह भी सर्वज्ञभाषित नहीं है" + जयकुमारने १२ और सुलोचनाने ११ अंग पढे । हरि० स० १२ श्लो०५२॥
*और और दिगम्बर शास्त्रोंमें भी स्त्रीदीक्षाके और चारित्र में श्रीओंके समानाधिकार के काफी वर्णन हैं।

Page #35

४५]
દિગબર શાસ્ત્ર કંસે બને ?
(पृ०) “ इन दोनों ही ग्रन्थोंके कथन कुछ अदलबदल कर (वाल्मीकि) रामायण से ही लिये गये हैं ++शेष कथन दोनों ग्रन्थों में रामायणसे ही लिया गया है" (पृ० )।“वाल्मीक-रामायणसे ही राम-रावण की यह कथा दि. जैन ग्रन्थों में ली गई है” (पृ० ॥a)।
ता. ५ अगस्त सन् १९९८ में लिखी पद्मपुराण समीक्षा की भूमिका । ___ यह मानना अनिवार्य है कि-आ. जिनसेन और आ. गुणभद्रने प्राचीन श्वेताम्बर जैनग्रन्थ तथा अजैन ग्रन्थोंके सहारेसे बृहदूकाय महापुराण कीया और दिगम्बर समाजको बडे कथानुयोग का प्रदानकरके ऋणी बनाया।
(क्रमशः) [ पृष्ठ १८६का अनुसंधान ] बीकानेर पधारे। करमसी शाह के आग्रह से केरिणी चौमासा करके जेसलमेर पधारे। ___ सा. अर्जुनमाल्हूने प्रवेशोत्सव किया । नंदी स्थापन कर कर्मसी शाहने चतुर्थव्रत अङ्गीकार किया। जेसलमेर चातुर्मास कर पालो पधारे। संघपति जूठा कारित चैत्यकी प्रतिष्ठा की। नगरशेठ नेताने गुरुश्रीको वन्दन किया। चातुर्माल पाटण किया। वहाँसे अमदाबादो संघके आग्रह से वहाँ चातुर्मास किया। अनेकोंको पाठक, वाचकपद एवं दीक्षा प्रदान की।
इससे पूर्व अम्बिका देवीने प्रत्यक्ष हो कर “आपको भट्टारक पद पांचवे वर्ष प्राप्त होगा" ऐसी भविष्यवाणी की थी वह एवं अन्य पचास बोल फलीभूत हुए । अम्बिका हाजिर रहकर आपको सानिध्य करती थी। जयतिहुअण के स्मरण से धरणेन्द्रने 'आजसे चौथे वर्ष फागुण सुदि को आप भट्टारक पद पाओगे' ऐसा कहा था। श्री जिनसिंहमूरिजी के स्वर्गवास की सूचना तीन दिन पूर्व आपको ज्ञात हो गई थी। बाल्यावस्था में भी अम्बिकाने थिराद और सावोर के बीच में एक परचा पूर्ण किया था । अपने कथनानुसार गच्छ पहरावणी, ६३६००० ग्रन्थ भंडारमें रखना, ५०० उपवास करना आदि कार्य सम्पन्न किए।
सं. १६८१ राखी पूनम के दिन जेसलमेर में युगप्रधान श्री जिनचन्द्रमूरिजी के शिष्य पं. सकलचंद्रगणि के शिष्य उपाध्याय समयसुन्दर के शिष्य वादीराज हर्षनन्दन के शिष्य पं० जयकीर्ति ने प्रस्तुत काव्य रचकर संपूर्ण किया।
ऐसे ऐतिहासिक रास जैन भण्डारों में अद्यावधि सेंकडों अप्रकाशित पडे हैं। उन्हें शीघ्रातिशीघ्र प्रकाशित करने के निवेदन के साथ इस लेख को समाप्त किया जाता है।
समाप्त. -समयसुन्दरजी और हर्षनन्दनजीका परिचय देखें “युगप्रधान जिनचंद्रसूरि" पृ० १६७ से १७१ तक. जयकोति कृत पृथ्वीराज वेलि बालाववोध उपलब्ध है।

Page #36

વીર માતા
ભરફેસરની સજઝાયમાં આપણે રોજ પ્રાત:કાળે મહાસતી મૃગાવતીને સંભારીએ છીએ. પણ તે એક વીર નારી હતી અને કુશળ પુરૂષને છાજે વાં કાર્યો તેણે કર્યા હતાં તે આપણે બહુ નથી જાણતા.
મૃગાવતીનું પાત્ર કાલ્પનિક કે ઈતિહાસ પૂર્વના યુગનું પાત્ર નથી. એ ૨૫૦૦ વર્ષ પહેલાંનું પ્રભુશ્રી મહાવીર દેવના સમયનું અને સંપૂર્ણ અતિહાસિક પાત્ર છે. તેના ઉન્નત જીવનને આલેખતી આ એક હળવી કથા છે.
વત્સદેશની રાજધાની કૌશબિ સુખસમૃદ્ધિથી ભરપુર એક મનહર નગરી હતી. ત્યારે રાજા શતાનિક પ્રજાવત્સલ, પરાક્રમી અને ધર્મપ્રેમી હતા. તેની રાણી મૃગાવતી અતિ રૂપવતી, ગુણવતી અને કુશળ નારી હતી. તેના રૂપના બધેય વખાણ થતા અને તેનું શીયળ આદર્શ લેખાતું. તેની ગણના મદ્રાસતીઓમાં થતી. બન્ને જણા પ્રભુ શ્રી મહાવીર દેવના ઉપાસક હતાં.
રાજા શતાનિક કળાપ્રેમી હતો. પિતાનું કોબિ કળાકૌશલ્યથી સમૃદ્ધ બને એ એની ભાવના રહેતી અને તેથી તે અનેક કળાકારોને ઉત્તેજન આપતે તેમજ પિતાના દરબારમાં તેમને સન્માનતા. આ કળાકારોમાં એક ચિત્રકાર પણ હતા.
એક દિવસ, કંઈક કારણ બન્યું અને રાજા શતાનિક એ ચીતારા ઉપર નારાજ થયા! રાજાની નારાજગી એટલે પાળતાડેલું પાણી ! એ કયાં જઇને થોભે એ કે ભાંખી શકે? અને એ એક વખતના માનીતા ચીતારાને દેશનીકાલનીને દંડ મળ્યો !
ચીતારાનું મન આથી તેફાને ચડયું ! રાજા તરફથી થયેલ દેશની કાલીનું અપમાન તેના મગજમાં વેર-પ્રતિપોધના પડઘા પાડવા લાગ્યું. તે વિચારવા લાગ્યો બદલો લેવાનો કઈક માર્ગ!
તેને યાદ આવ્યું : કાંટે કાંટાથી જ કદાય ! રાજનું વેર રાજાની મદદ વગર વાળવું અશક્ય! પણ રાજાનું વેર રાજાની મારફત વાળવા જતાં પિતે પિતાના વતનનું-વતનની નિર્દોષ પ્રજાનું-સત્યાનાશ નેતરી રહ્યા છે એની તેને તમન્ના ન હતી ! નમાલી કાંસકીના કારણે સારા વલભી રાજ્યનું ખેદાન મેદાન વાળનાર કાકુના જેવી ભાવના ત્યારે પણ હયાત હતી !
પોતે અજમાવવા ધારેલ યુક્તિ ક્યાં સફળ થશે તેને તેણે વિચાર કર્યો અને તે અવંતિપતિ મહારાજા ચડપ્રતની પાસે પહોંચ્યું

Page #37

અંક ૫]
વીર માતા
એ પિતાની કળામાં અતિ નિપુણ હતું. એક વખત નજરે જોયેલ માણસનું હુબહુ ચિત્ર દોરવું એ એને મન રમતની વાત હતી. લોકોમાં તે વાતે ચાલતી કે ચીતરવાના કામમાં કોઈ દેવ તેને મદદ કરે છે ! એણે પિતાની કળાને ઉપયોગ કર્યો ! મહારાજા શતાનિકની અતિ રૂપવતી રાણી મૃગાવતીનું એક સર્વે સુંદર ચિત્ર તૈયાર કરીને તેણે મહારાજા ચડપ્રદ્યતને સાદર કર્યું. અને એ ચિત્રની નાયિકાનું ભભર્યું વર્ણન કરીને એમાં અજબ આકર્ષણ રેડયું! ચીતારાની યુક્તિ કામ કરવા લાગી !
સૂતેલી લાગણીઓને જાગ્રત થતાં વાર નથી લાગતી. ચિત્રના નિમિત્ત માત્રથી ચંડતની મલિન લાગણીઓ તોફાને ચડી ! એની વિવેક બુદ્ધિ ઉપર પાશવવૃત્તિનો પડળ ચડવાં લાગ્યાં. તેને ભાન ન રહ્યું કે મૃગાવતી તેની સાળી થતી હતી અને તે પણ એક રાજાને પરણેલી !
પચીસ વર્ષ પહેલાંના ઇતિહાસનું આ એક પાનું છે ! પ્રભુ મહાવીર ત્યારે પૃથ્વીતલને પાવન કરતા હતા !
:૨ઃ
કીડીએ કેજરને ગાંડે બનાવ્યો !
નહાની વાતે મેટું રૂપ લીધું અને ચંડતની બેચેની વધવા લાગી ! કઈ પણ ભોગે મૃગાવતીને મેળવવાની ઇચ્છાએ તેના હૃદયને આવરી લીધું ! પિતાની પાસેની વિશાળ રાજસત્તા આગળ તેને આ ઈચ્છા અશકય ન લાગી ! સત્તાના અભિમાને તેને નફટ બનાવ્યા અને એક દિવસ તેણે રાજા શતાનિક પાસે રાણું મૃગાવતીનું માગું કરવા દૂતને રવાના કર્યો.
દૂતના સંદેશામાં બે જ શરત હતી : કાંતે રાણું મૃગાવતીને સોંપે, નહીં તે લડાઈ માટે તૈયાર થાઓ
અવંતિપતિની વિશાળ રાજસત્તા આગળ વત્સપતિની રાજસત્તા બહુ નહાની હતી ! ચડપ્રતને વિશ્વાસ હતો કે એક હાને રાજા પિતાની સામે નહીં પડે!
પણ બિચાર ચંડતન! એને એટલું ભાન ન રહ્યું કેઃ “દીકરીનાં મારાં હેય, વહુનાં ન હોય !”
અને મને બળ કે ઈજ્જતની આગળ નાની મોટી સત્તાની ગણતરીના આંકડા બેટા પડે છે. પણ આંધળા આગળ દીવ નકામે હતો!
રાજા શતાનિકે દૂતની વાત સાંભળીને સ્વમાનપ્રિય મા પીને છોક્ત જવાબ આપે. તેણે ચંપ્રતના યુદ્ધના પડકારને સ્વીકારી લીધું. પિતાના રાજ્યની શકિત અને ચંડપતની અપાર શકિતને ભેદ તેનાથી અજાણ્યું નહોતું. પણ તેના માટે આ સિવાય બીજો માર્ગ નહે; તેણે યુદ્ધની તૈયારી કરવા માંડી.
દૂતને સંદેશો સાંભળી ચંડકત લશ્કર લઈને કશબિ તરફ રવાના થયો.
જોત જોતામાં બન્ને પક્ષે તૈયાર થઈ ગયા અને કૌશબિના પ્રદેશમાં યુદ્ધનું મંડાણ થઈ ગયું.

Page #38

[૧૯૨]
શ્રી જેન સત્ય પ્રકાશ
[ વર્ષ ૩
આમ એક રાજવીની વિલાસી વૃત્તિથી, યુદ્ધ દેવતાનું ખપર નરસંહારથી ભરાવા લાગ્યું.
છતાં પિતાના પરાક્રમી રાજાની દોરવણી નીચે કેશ બિની પ્રજા કઈ રીતે મચક આપે એમ ન હતું. પણ કમનસીબે રાજા શતાનિક એકાએક શરીર વ્યાધીથી મરણ પામે અને પ્રજાશકિતનું નાવ સુકાની વગરનું બની ગયું. આમ કબિ ઉપરનાં આફતનાં વાદળો વધુ ઘેરાં બન્યાં અને વાત વધુ બગડતી લાગી!
: ૩
ચડકતના આનંદની અવધિ ન હતી! ધડપાડુને ધણીવગરનું ઘર મળે એટલે પછી પૂછવું જ શું ? તેને લાગ્યું કે પોતાની કામનાની સિદ્ધિ હવે હાથવેંતમાં છે. રાજા વગરની પ્રજાને પરાસ્ત કરવામાં કે પતિ વગરની પત્નીને હસ્તગત કરવામાં જરાય મુશ્કેલી ન લાગી !
આ બાજુ શંબિની પ્રજાની મુશ્કેલીને પાર ન હતું ! યુદ્ધની ભયંકર વિટંબણાઓ - વચ્ચે, આ નર્ધાણયાત જેવી સ્થિતિ કેવું અશુભ પરિણામ લાવશે એની કલ્પના કોઈ કરી શકતું ન હતું.
અને મહારાણી મૃગાવતી ! એનું તે પૂછવું જ શું? પિતાના જ કારણે યુદ્ધ મંડાયું અને પિતાના જ કારણે પિતાના પતિનું સ્વર્ગ–ગમન થયું આ વિચારો તેને અકળાવતા હતા.
પણ તે એક સમયજ્ઞ સ્ત્રી હતી ! વિહિપતિ મહારાજા ચેટકની એ પુત્રી રાજનીતિના ગુંચવાડા ભર્યા માર્ગેથી સાવ અપરિચિત ન હતી! અત્યારની તંગ પરિસ્થિતિનું તેને ભાન હતું. પ્રજાના દેશ વ્યાપી રંડાપાના દુઃખા વિચાર આ 'ળ તેણે પિતાના તાજા છાપાના દુ:ખને વિસારી દીધું. રાજા શતાનિકના મરણથી નષ્ટ થયેલું પોતાનું સૌભાગ્ય હજુ પ્રજા માટે રાજકુમાર ઉદયનમાં જીવંત હતું. ગમે તે ભોગે જે અત્યારે રાજકુમારનું રક્ષણ કરવામાં આવે તે રાજા વગરની પ્રજા ફરી પાછી રાજાને પામી શકશે એ વાત તે જાણતી હતી; અને એક માતા તરીકે પિતાના પુત્રને ગમે તેમ કરીને બચાવવાની ભાવના પણ તેનામાં અદમ્ય હતી !
આમ મૃગાવતી ઉપર બેવડા કામને ભાર આવી પડયાઃ એક તે અત્યારના યુદ્ધના વાતાવરણમાંથી પ્રજાનું રક્ષણ કરવા અને બીજો રાજકુમારનું રક્ષણ કરવાને !
પણ ચડપાત જેવા બળવાન અને છ છેડાએલ રાજા સામે આ કામ કેવી રીતે પાર પાડવું એ એક સવાલ હતો.
બીજી બાજુ ચંડપાત મહાસતી મૃગાવતીને તેના વૈધવ્યને વિચાર ન કરતાં પિતાને આધીન થવાના સંદેશા મોકલ્યું જતો હતે.
આ બધી પરિસ્થિતિને મૃગાવતી એ સ્વસ્થ ચિત્તે વિચાર કર્યો અને તેને લાગ્યું કે બળથી કામ લેવામાં કે યુદ્ધ આગળ વધારીને ચંડ પ્રતિનો સામનો કરવામાં પ્રજાનો, પોતાને અને રાજકુમારને એમ બધાયનો નાશ નોતરીને પિતાના હાથે પિતાના સત્યા નાશની સુરંગે દવા જેવું થશે,

Page #39

ચડપઘાતના ગળે આ વાત કયું વન પસંદ પડશે કે કેવા બુદ્ધિ અત્યારે નિર્મળ હતી.
અંક પ ]
વીર માતા
[૧૯૩]
આથી તેણે યુતિથી કામ લેવાડો નિણ્ય કર્યાં, તેણે ચડપ્રવાત સાથે સદેશાઓ શરૂ કર્યા અને રાજાને કહેવરાવ્યું કે અત્યારે છ સાત વર્ષની વયના રાજકુમાર બીજા છ–સાત વર્ષમાં ઉમર લાયક થઇને ગાદીએ બેસે એટલે વત્સદેશની પ્રજા નવા રાજાને મેળવીને સંતુષ્ટ થશે. પછી પ્રજાને મારી બહુ દરકાર નહીં રહે. એટલે હુ મને ઠીક લાગશે તેમ વર્તી શકીશ. અવસર આવ્યે સૈા સારાવાનાં થઇ રહેશે.
.
ઉતરી ગઇ ! પણ ભવિષ્યમાં મહાસતી મૃગાવતીને પ્રકારનાં સારાવાનાં થશે એ કશુ વિચારવા જેટલી એના
આંધળા માણસ બીજાને વાગવાના વિચારની જેમ પોતાને વાગવાના વિચારને પણ ભૂલી ગયા !
તેણે યુદ્ધ બંધ કર્યું અને અતિ તરફ પાછે થયા. મહાસતી મૃગવતીની કુશળતાથી પ્રજા અને ભાવી રાજા બન્ને સલામત રહ્યા !
રાજમાતાના વિય થયે !
**:
આ પ્રમાણે ચડપ્રઘાતનો સાથે તાત્કાલિક નિવેડા થઇ ગયા છતાં તે કેટલો વખત ચાલશે તે મૃગાવતી બરાબર જાણતી હતી, મળેલા સમયમાં તેને પ્રજાને અને રાજાને– પોતાના પુત્રને સુરક્ષિત કરી લેવાનાં હતાં.
વળી ઉદયન કુમાર ઉમર લાયક થઈને રાજગાદી ન સભાળે ત્યાં લગી રાજ્યની લગામ પેાતાના હાથમાં રાખીને રાજ્યનું બરાબર સ ંચાલન કરવું અને પોતાના પતિએ પોતાના ઉપર મૂકેલ ફરજને અદા કરવી એ પોતાનુ કામ હતું તે તે જાણતી હતી.
તેણે એક વીર રાજમાતાને છાજે તે રીતે રાજ્યનું સચાલન શરૂ કર્યું. પ્રજાને કે ખારનાને રાજાને અભાવ ન જાય તે માટે તે ખરાખર તકેદારી રાખતી.
ચડપ્રધાત સાથેના સુલેહના સમય દરમ્યાન તેણે કૈશ બિની ક્રૂરતા કિલ્લો બરાબર મજબૂત કરાવવા માંડયો અને ફરી યુદ્ધને પ્રસંગ ઉપસ્થિત થતાં કૌશાંબ પોતાનું રક્ષણ કરી શકે તેટલી દરેક રીતે તૈયારી કરવા માંડી.
અને ફરી યુધ્ધ મંડાવાની તેની કલ્પના ખેાડી ન હતી!
વખત જતાં ચડÊાતને જણાયુ કે પોતે એક સ્ત્રીના હાથે ઠંગાયા હતા. મૃગાવતી જેવી મહાસતી પાતને આધીન થાય એ વાત તેને ન બનવા જેવી લાગી ! વળી આટલા વખતના અંતરાય છતાં મૃગાવતીને મેળવવાની તેની વૃત્તિ હજુ શાંત થઈ ન હતી. વડવાનળ કદી શાંત થાય ખરા !
અને તેણે કરી યુદ્ધને નાદ ગજામ્યો ! તે કટક લઈને કોશ'બિના પાદરમાં આવી લાગ્યા ! રાજમાતાએ શહેરના દરવાજા બંધ કરાવ્યા ! અન્ને પક્ષે યુદ્ધ માટે તૈયાર થઇ

Page #40

શ્રી જૈન સત્ય પ્રાકશ
[ વર્ષ ૩ -
રહ્યા હતા. કોણ પહેલી શરૂઆત કરે છે તેની રાહ જોવાતી હતી.
પણ આ વખતે યુદ્ધના દેવતાને તર્પણ ન મળ્યું.
પરમાત્મા મહાવીર દેવના જાણવામાં આ વાત આવી. નિરપરાધી સેંકડો માનવીઓને સંહાર તે અટકાવવા તેઓશ્રીએ બન્ને પક્ષની સમજુતી કરી.
પ્રભુનાં દર્શનથી ચડતના હૃદયમાંની પાશવી વૃત્તિ પલાયન થઈ ગઈ. પારસમણિના સ્પર્શથી લોટું શુદ્ધ થાય તેમ તેનું હૃદય શુદ્ધ થઈ ગયું. તે પિતાની અંધ દૃષ્ટિ સમજી ગયો અને પિતાને અવળે માર્ગ મૂકતાં તેને વાર ન લાગી ! યુદ્ધ બંધ રહ્યું અને વિપકારી પ્રભુની મહાયાનો જય જયકાર થયો !
યુનું વાદળ દૂર થતાં અને રાજકુમાર ઉદયન ગાદીએ બેસવા યુગ્ય થતાં તેને રાજ્યાભિષેક કરવામાં આવ્યો. રાજા વગરની પ્રજા રાજાને પામી. પિતતાના પુત્રને પિતાની પતિનું સ્થાન લેતે જઈ મૃગાવતીની આંખો હર્ષ ભીની થઈ ! ઉદયન, કુમાર મટી રાજ થયો!
વીર માતાને માતદેહ સફળ થયે!
: ૫ :
પણ હવે મૃગાવતીના મનને ચેન ન હતું. જે કર્તવ્ય પાછળ તે પિતાનું જીવન વિતાવતી હતી તે સંપૂર્ણ થતાં તેને આત્મા વધુ ઉન્નત કર્તવ્યની ભુખ અનુભવવા લાગે.
અત્યાર લગી તે કર્તવ્યના સાદની પ્રેરી તે નિષ્કાળ થઇને પ્રવૃત્તિ કરતી હતી. હવે તે એ નિષ્કામ પ્રવૃત્તિને સમય પણ પૂર્ણ થયે લાગ્યો. તેની વૃત્તિઓ વધુ ને વધુ અંતમુખ થવા લાગી.
અત્યાર સુધી બીજા બેના ઉદ્ધાર માટે પ્રવૃત્ત થયેલું મન આ માના ઉદ્ધાર માટે લસવા લાગ્યું.
–ને એક દિવસ તેણે પાક વિચાર કર્યો પ્રભુ મહાવીરના ચરણે જઈને આત્મસાધના કરવાને! પ્રજા કે પુત્રને મેહ તેને અટકાવી શકે એમ ન હતું. આત્માને સાદ તેને સંભળાઈ ગયો હતો.
ને એક ધન્ય પ્રભાતે તેણે સંસારીને અચળ ઉતારીને પ્રભુ મહાવીરે બતાવેલ મુનિમાર્ગને ભેખ ધારણ કર્યો ! મૃગાવતી રાણી મટીને સાધ્વી થઇ !
રાજા અને પ્રજા દુઃખી દીલે પાછાં ફરતાં હતાં. મૃગાવતીને આત્મા આનંદમાં ડોલતો હતો. દૂર દૂરની ક્ષિતિજ પરનો સૂર્ય ઉંચે ચઢતા હતા અને સરોવરમાંનાં કમળ ખીલી રહ્યાં હતાં!

Page #41

સમાચાર પ્રતિષ્ઠા-લફમણીતીર્થ માં જે દેરાસરના જીર્ણોદ્ધાર કરવામાં આવ્યા હતા તે દેરાસરની કા. સુ. ૧૩ને સોમવારે પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવી. આ અવસરે પૂજ્ય મ. મ. શ્રી. ચતીન્દ્રવિજયજી ત્યાં પધાર્યા હતા.
દીક્ષા-(૧) નાંદોજ મુકામે પૂ. આ. ભ. શ્રી વિજયલાભસૂરિજીએ ગાધાણાવાળા ભાઈ વાડીલાલને કારતક વદી પાંચમે દીક્ષા આપી. દીક્ષિતનું નામ વીરવિજયજી રાખવામાં આવ્યું છે. (૨) ઊંઝા મુકામે પૂ. આ. શ્રી વિજયદેવસૂરિજીએ બોલીમરાવાળા ભાઇ ભીખાલાલને કારતક પદી પાંચમે દીક્ષા આપી, (૩) ભાવનગર મુકામે પૂ. મુ. શ્રી મંગળવિજયજીએ ભાવનગરના રહીશ શા. પ્રેમચંદ માણેકચંદને દીક્ષા આપી. દીક્ષિતનું નામ કાં તવિજયજી રાખ્યું. (૪) મઝાર ગામે પૂ મુ. શ્રી ક૯યાણવિમળજીએ ટંકારાના રહીશ શા. છગનલાલ તારાચંદને કારતક વદી ૦) ના દિવસે દીક્ષા આપી. દીક્ષિતનું નામ વિદ્યાવિમળજી રાખવામાં આવ્યું. (૫) જંબૂસરમાં ૧. આ. ભ. શ્રી વિજયલખ્રિસૂરીશ્વરજીએ ભરૂચના ભાઇ શાંતિલાલને માગસર સુદી દશમના દિવસે દીક્ષા આપી (૬) કરાંચી મુકામે પૂ. મુ. શ્રી વિદ્યાવિજયજીએ માગસર સુદી દશમના દિવસે રણજિતસિંહ નામના એક ભાઈને દીક્ષા આપી.
પદવી -જામનગર મુકામે માગસર સુદી બીજના દિવસે પૂ પ્ર. શ્રી કસ્તૂરવિજયજીને તથા મું, શ્રી. સેમવિજયજીને ગણીપદ તથા પંન્યાસપદ આપુવામાં આવ્યું. અમદાવાદ મુકામે માગસર સુદી દશમના દિવસે પૂ. મશ્રી કલ્યાણવિજયજીને ગળી પટ્ટ તથા પંન્યાસપદ આપવામાં આવ્યું'. | કાળધમ-વાવમાં ૫. તિલકવિજયજી ગણીના શિષ્ય પૂ મુ શ્રી રામવિજયજી માગસર
સુદી ત્રીજના દિવસે કાળધર્મ પામ્યા. | સંધ-(૧) ભાવનગરથી શાં. અમરચંદ્ર ધનજીભાઇ તરફથી પોષ'ધધારીઓના છરી પાળતા. પાલીતાણા ના સંધ કારતક વદ તેરસે કાઢવામાં આવ્યા હતા. સાથે પૂ. મુ. શ્રી કમળવિજયજી આપદે હતા. (૨) આદરીયાણાથી શંખેશ્વરજીને સુધ કાઢવામાં આવ્યા હતા. સાથે પૂ. મુ. શ્રી. કમળવિજયજી આદિ હતા. (૩) જામનગર મુકામેથી શેઠ શ્રી પેપિટલાલ ધારશીભાઇ તરફથી માગસર સુદી ચોથના દિવસે છરી પાળતે એક માટે 'ધ કાઢવામાં આવ્યું છે. આ સંધ પગપાળે પહેલાં જુનાગઢ જઈ ૦ થી ઉના-અારા થઈને પાલીતાણે આવશે. સંધમાં યાત્રાળુઓ મટી સંખ્ય:માં છે. સ ધમાં પૂ. આ. ભ. શ્રી વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજ, પૂ. આ. કે. કી સાગરાનંદસૂરીશ્વરજી મહુ.રાજ, પૂ. આ. ભ. શ્રી વિજયમેહનસૂરીશ્વરજી મહારાજ આદિ મુનિરાજો સ૫.૨વાર પધાર્યા છે.
હિંદમાં આ 1મન-જૈન સાહિત્યના અભ્યાસી ડૉ. થોમસ ડીસેંબરની આખરમાં હિંદમાં વાવવાના સમાચાર મળ્યા છે.
જન છાત્રાલય-મદ્રાસમાં ત’. ૨૪-૧૧-૩૭ના દિવસે જૈન છાત્રાલય ખુલ્લુ મુકવામાં માવ્યું. તેમજ પાલનપુરમાં પણ એ ક જૈન વિદ્યાલય ખુલ્ફલુ મૂકાયુ. | ‘જા-અકલાટના દરબારે મહા ીર જયંતીની રક્ત મ કત્ર કરી.
મદદ – મેરબી નરેશે આઇ દેરાસરના જીર્ણોદ્ધાર માટે ત્રણ હજાર રૂપિયાની મદદ માપવાનું કહ્યું છે.
અવસાન–વનરપતિમાં જીવું હોવાનું સાબિત કરતાર મહાન વૈજ્ઞાનિક સર જગદીશચંદ્ર માઝનું અવસાન થયુ.
કનડી ભાષામાં જૈન પુસ્તકગતમબુદ્ધ પુસ્તકમાંના તીર્થક શબ્દની ચર્ચાથી જણીતા પેલા શ્રીમાનું છુ. પો. રાજરતનમ્ એમ. એ. એ તાજેતર માં ૬૯ મહાવીરનાં સુવાક ચા ” નામક કનડી ભાષાનું પુસ્તક પ્ર સદ્ધ કર્યું છે. હવે પછી તેમના તરફથી (૧) ભગવાન બાહુબલિ. મારા ભગાવન પાર્શ્વનાથ અને (૩) ભગવાન મહાવીર નામનાં પુસ્તકે પ્રસિદ્ધ થશે.

Page #42
Regd. No. B. 3801 તૈયાર છે ! . આજે જ મંગાવે ! થી જેન સત્ય પ્રકાશ બીજા વર્ષની પરી ફાઈલ : જેમાં પરમાત્મા મહાવીર દેવના જીવનને લગતા અનેક વિદ્વત્તાભર્યા લેખોથી સમૃદ્ધ શ્રી મહાવીર નિર્વાણ વિશેષાંક નામના 228 પાનાના દળદાર અંકનો સમાવેશ થાય છે. ટપાલ ખર સાથે કિંમત: - બાંધ્યા વગરના બધા એ કાના બે રૂપિયા. બધા અ કે સાથે બાંધેલાના અઢી રૂપિયા. શ્રી મહાવીર નિર્વાણ વિશેષાંકનું છુટક મૂલ્યઃટપાલ ખર્ચ સાથે માત્ર તેર આના. મા: શ્રી જૈનધર્મ સત્યપ્રકાશક સમિતિ જેસિંગભાઇની વાડી, ઘીકાંટા, અમદાવાદ. (ગુજરાત) For Private And Personal use only