________________
CONCEPTION OF IŚVARA...
57
Under the influence of Vedānta and later Nyāya-Vaiseşika thinkers, Vācaspati and Vijñānabhikṣu have introduced into Patañjala Yoga philosophy some new ideas regarding iśvara. These are the ideas of iśvara as the world-creator, as the dispenser of the fruits of past actions and as the whole of which jivas are parts. These ideas are not present even in Vyasa's Yogabhāsya.
Notes 1. प्रतिसङ्ख्यानेऽप्यकुसीदस्य सर्वथा विवेकख्यातेधर्ममेघसमाधिः। Yogasutra, 4.29 2. ततः क्लेशकर्मनिवृत्तिः। Ibid, 4.30 3. क्लेशकर्मनिवृत्तौ जीवन्नेव विद्वान् विमुक्तो भवति । Yoga-bhāsya, 4.30 4. क्लेशमूलः कर्माशयः ... | Yogasutra, 2.12 . 5. सति मूले तद्विपाकः ... | Ibid, 2.13 . 6. Compare : अधर्म-मिथ्याज्ञान-प्रमादहान्या धर्मज्ञानसमाधिसम्पदा च विशिष्ट
मात्मान्तरमीश्वरः।' Nyaya-bhāsya, 4.1.21
(अधर्म-अधर्मप्रवृत्ति = क्लेशयुक्तप्रवृत्ति; धर्म=धर्मप्रवृत्ति क्लेशरहितप्रवृत्ति ) 7. तदा सर्वावरणमलापेतस्य ज्ञानस्य आनन्त्यात् ज्ञेयमल्पम् । Yogasutra, 4.31 8. Ibid. 9. तारकं सर्वविषयं सर्वथाविषयमक्रमं चेति विवेकजं ज्ञानम् । Ibid, 3.54 10. क्षणतत्क्रमयोः संयमाद् विवेकजं ज्ञानम् । Ibid, 3.52 11. तत्र कृतार्थानां परिणामक्रमसमाप्तिर्गुणानाम् । Ibid, 4.32 12. कुशलस्य (= धर्ममेघसमाधिसम्पन्नस्य विवेकिनः) संसारचक्रसमाप्तिर्नेतरस्य ।
Yoga-bhāsya, 4.33 13. 'gunānām. parinamakramasamāptih' is different from 'gunānām
pratiprasavah' which takes place when the viveki's body falls. 14. जीवन्मुक्तस्यैवोपदेष्टुत्वसम्भवात् । Sankhyapravacanabhāsya, 3.79. 15. Study the next chapter of the present work. 16. कैवल्यं प्राप्तास्तर्हि सन्ति च बहवः केवलिनः । ते हि त्रीणि बन्धनानि छित्त्वा कैवल्यं ।
प्राप्ताः। ईश्वरस्य च तत्सम्बन्धो न भूतो न भावी। Yogabhāsya, 1.24 17. स तु सदैव मुक्तः सदैवेश्वरः। Ibid, 1.24 18. योऽसौ प्रकृष्टसत्त्वोपादानादीश्वरस्य शाश्वतिक उत्कर्षः स किं सनिमित्त आहोस्विनिर्निमित्त
इति ? तस्य शास्त्रं निमित्तम् । शास्त्रं पुनः किंनिमित्तम् ? प्रकृष्टसत्त्वनिमित्तम् । एतयोः शास्त्रोत्कर्षयोरीश्वरसत्त्वे वर्तमानयोरनादिसम्बन्धः। Ibid, 1.24
