Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 5

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 291

१५१६
• भावप्राणायामस्य योगाङ्गत्वसमर्थनम् • द्वात्रिंशिका-२२/२० अत एवोक्तं- 'प्राणायामवती चतुर्थाङ्गभावतो भावरेचकादिभावात्' (यो.दृ.स.५७वृ.) इति ।।१९।। प्राणेभ्योऽपि गुरुर्धर्मः 'इत्यतोऽस्यां विनिश्चयात् । प्राणांस्त्यजति' धर्मार्थं, न धर्मं प्राणसङ्कटे ।।२०।। श्रीहरिभद्रसूरिभिः योगदृष्टिसमुच्चयवृत्तौ दीप्रामधिकृत्य उक्तं → प्राणायामवती, चतुर्थाङ्गभावतः भावरेचकादिभावात् + (यो.दृ.स.५७ वृत्ति) इति । यदि द्रव्यप्राणायामस्य योगाङ्गता श्रीहरिभद्राचार्याणामभिमताऽभविष्यत् तर्हि 'भावरेचकादिभावात्' इत्यत्र ते 'रेचकादिभावात्' यद्वा 'प्राणरेचकादिभावात्' यद्वा 'द्रव्यपवनरेचकादिभावात्' यद्वा 'श्वासादिरेचकादिभावात्' यद्वा ‘बाह्यपवनादिरेचकादिभावात्' यद्वा 'प्राणवायूत्सर्गवायुरेचक-पूरकादिभावादि'त्यादिकमलेखिष्यन् । न चैवं तैः निरूपितमिति व्यभिचाराऽयोगेन भावप्राणायामस्यैव योगाङ्गताऽऽचार्याणां सम्मतेति निश्चियते ।।
तेजोबिन्दूपनिषदनुसारेण प्राणायामस्वरूपं तु शङ्कराचार्येण अपरोक्षानुभूतौ → चित्तादिसर्वभावेषु ब्रह्मत्वेनैव भावनात् । निरोधः सर्ववृत्तीनां प्राणायामः स उच्यते ।। निषेधनं प्रपञ्चस्य रेचकाख्यः समीरणः । 'ब्रह्मैवाऽस्मी ति या वृत्तिः पूरको वायुरीरितः ।। ततस्तद्वृत्तिनैश्चल्यं कुम्भकः प्राणसंयमः । अयं चाऽपि प्रबुद्धानामज्ञानां घ्राणपीडनं ।।
6 (अपरोक्षा.११८-१२०) इत्येवमुपदर्शितं तदपीह यथातन्त्रमनुयोज्यमाकलितस्व-परसमयरहस्यैः । एतेन → जगत्सर्वमिदं मिथ्या प्रतीतिः प्राणसंयमः 6 (त्रि.ब्रा.३०) इति त्रिशिखिब्राह्मणोपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम्, शुद्धसङ्ग्रहनयाभिप्रायप्रसूततया स्वभूमिकौचित्येन तस्य भावाऽनेकान्तवादाऽन्तर्गतत्वादिति दिक् ।।२२/१९।। શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે યોગદષ્ટિસમુચ્ચયવૃત્તિમાં કહેલ છે કે “યોગની ચોથી દૃષ્ટિ પ્રાણાયામવાળી હોય છે. કારણ કે ભાવરેચક વગેરે હોવાથી યોગનું ચોથું અંગ આ અવસ્થામાં હાજર હોય છે.”
વિશેષાર્થ:- દ્રવ્ય પ્રાણાયામમાં વાયુ દ્રવ્યનું રેચન, પૂરણ અને કુંભન હોય છે. જ્યારે ભાવપ્રાણાયામમાં ભાવનું રેચન-પૂરણ-કુંભન હોય છે. મલિન ભાવોનું વિસર્જન તથા શાસ્ત્રશ્રવણજન્ય હેય-ઉપાદેય સંબંધી વિવેકદષ્ટિનું ગ્રહણ તથા શાસ્ત્રકથિત ભાવોનું તે જ સ્વરૂપે અંતઃકરણમાં સ્થિરીકરણ કરવાથી ભાવપ્રાણાયામ થાય છે. આ ભાવપ્રાણાયામ જ યોગના અંગ તરીકે માન્ય છે, નહિ કે દ્રવ્યપ્રાણાયામ. આ હકીકત ઉપરોક્ત ટીકાર્યમાં યોગદષ્ટિસમુચ્ચયવૃત્તિના પાઠથી નક્કી થાય છે. જો દ્રવ્યપ્રાણાયામ યોગના અંગરૂપે = કારણ તરીકે શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજને માન્ય હોત તો તેઓએ ‘ભાવરેચકાદિભાવા” આવું કહેવાના पहले 'प्राणरेचकादिभावात्' अथवा 'श्वासादिरेचकादिभावात्' अथवा 'रेचकादिभावात्' अथवा 'बाह्यपवनादिरेचकादिभावात्' माधुंडोत. परंतु तेभ ही नथी. भाटे योगन। १२९५३५ श्रीरभद्रसूरि भा२।४ने मायाम ४ मान्य छ -मे इतित थाय छे. (२२/१८)
હ પ્રાણ #તાં ધર્મ મહાન હ. ગાથાર્થ - “પ્રાણો કરતાં પણ ધર્મ મહાન છે.” આવી માન્યતા દીપ્રા દૃષ્ટિમાં પ્રાણાયામથી નિશ્ચિત થઈ હોવાથી ધર્મ ખાતર દીપ્રાદષ્ટિવાળા યોગી પોતાના પ્રાણોને છોડે છે પણ પ્રાણ સંકટમાં આવી પડે १. मुद्रितप्रतौ 'प्राणायामविनि...' इत्यशुद्धः पाठः । हस्तादर्श च 'इत्येतस्यां विनि...' इति पाठः । परं व्याख्यानुसारेणात्र 'इत्यतोऽस्यां विनि' इति पाठः सङ्गच्छते । अधुनोपलब्धे हस्तादर्श 'इत्यतोस्यां' इति अवग्रहशून्यः पाठ उपलब्धः। २. मुद्रितप्रतौ हस्तादर्श च 'त्यजन्ति' इति पाठः । परं वृत्त्यनुसारेण 'त्यजति' इति सङ्गच्छते ।