________________
(૪) લોભથી - દા.ત. વેપારી ભેળસેળિયા માલ માટે કહે “આ માલ ચોખ્ખો છે.” (૫) પ્રેમથી - દા.ત. અતિ રાગી કહે કે “હું તારો દાસ છું.” (૬) દ્વેષથી - દા.ત. ઇર્ષ્યાળુ ગુણવાન માટે કહે કે “આ નિર્ગુણી છે.' (૭) હાસ્યથી - દા.ત. મશ્કરો કોઇકનું આવું પાછું કરી કહે “મને શી ખબર ?' (૮) ભયથી – દા.ત. ચોર વગેરેથી પકડાયેલો બોલવામાં લોચા વાળે તે. (૯) કથા કહેતાં - એમાં અસત્રલાપ કરે, અસત્ય ગવડાવે તે.
(૧૦) ઉપઘાતકારી - વચન, આળ; દા.ત. ચોર ન હોય તેને માટે કહે “આ ચોર છે' અથવા કોઇને દુઃખ-પીડા થાય એવું બોલે; દા.ત. ચોર માટે પણ કહે “આવાને તો મારવા જ જોઇએ આંધળાને કહે “એ આંધળા!' અથવા તૈયાર પાકેલા ખેતર માટે કહે “હવે આ લણવા યોગ્ય છે.” આ પ્રકારો ધ્યાનમાં રાખી અસત્ય ન બોલાઇ જાય એની કાળજી રાખવી.
મિશ્ર (સત્યાસત્ય) ભાષા ૧૦ પ્રકારની
ભાષા મિશ્ર તરીકે તો વ્યવહારથી ગણાય છે, બાકી નિશ્ચયથી તો તે અસત્ય જ છે. વ્યવહારથી કહેવાય કે થોડો સાચો અંશ હોય ને થોડો જૂઠો અંશ; એવી ભાષા એ મિશ્ર. એમાં,
(૧) ઉત્પન્ન સંબંધી - દા.ત. “આ નગરમાં ૧૦ છોકરા જન્મ્યા,” એમ બોલે, પણ ખરેખર ઓછા વધુ જગ્યા હોય.
(૨) વિનષ્ટ સંબંધી - દા.ત. “અહીં આજે આટલા મરી ગયા.' ખરેખર ઓછાવધુ મર્યા હોય. (૩) ઉત્પન્ન વિનષ્ટ ઉભય સંબંધી - દા.ત. “આ શહેરમાં દશ જમ્યા. દશ મર્યા.” (૪) જીવમિશ્ર - દા.ત. જીવતા-મરેલા કીડાના સમૂહને માટે કહે “આ જીવસમૂહ છે.'
(૫) અજીવમિશ્ર - ઉપરોક્ત સમૂહમાં બધા નહિ પણ ઘણા મરેલા હોય છતાં કહે “આ મરેલા. કીડાનો ઢગ છે.'
(૬) જીવાજીવમિશ્ર - દા.ત. એ જ સમૂહ માટે કહેવું કે “આટલા જીવતા છે કે આટલા મરેલા. છે.' ખરેખર તેજ પ્રમાણે ન હોય.
(૭) અનંતમિશ્ર - દા.ત. પાંદડાદિ પ્રત્યેક જીવ સહિત કંદમૂળ માટે કહે “આ અનંતકાય છે.”
(૮) પ્રત્યેકમિશ્ર - દા.ત. અનંતકાયના લેશવાળી પ્રત્યેક વનસ્પતિ માટે કહે કે “આ પ્રત્યેક જીવો છે.”
(૯) અદ્વામિશ્ર એટલે કે કાળમિશ્ર - દા.ત. જવાની ઉતાવળ હોય અને દિવસ પૂરો થવા. આવ્યો હોય ને કહે “ચલો ચલો રાત પડી.”
(૧૦) અર્ધકાળમિશ્ર અર્થાત દિવસ કે રાતના એક ભાગ સંબંધી મિશ્ર, દા.ત. “પહોર દિવસ ચડ્યો હોય ને કહે અડધો દિવસ તો થયો, કેમ બેસી રહ્યા છો ?'
આ પ્રકારો ધ્યાનમાં રાખી બોલવામાં ખૂબ ચોક્સાઇ રાખવાની છે.
વ્યવહારભાષાના ૧૨ પ્રકાર છે; એમાં સત્ય કે અસત્ય જેવું નથી; માટે એને અસત્યામૃષા પણ કહે છે. એમાં,
(૧) આમંત્રણી - (૧) આમંત્રણ, સંબોધન કરતી ભાષા દા.ત. “હે વીર !” “હે પુત્ર !' (૨) આજ્ઞાપની - નિર્દોષ વિવક્ષાપૂર્વક આજ્ઞાકારિણી, દા.ત. “આ કર.'
Page 155 of 211
