________________
४५३
- १८, १२९]
अष्टादशः सर्गः केवलं न यथा शातं' रुचितं समनुष्ठितम् । औषधं ध्वंसयेद् ध्याधि तथा तत्त्वं च संसृतिम् ॥१२६।। यथा सम्यक्परिज्ञात रुचितं समनुष्ठितम् । औषधं ध्वंसयेद् व्याधि तथा तत्त्वं च संसृतिम् ।।१२७॥ कर्मणां प्रतिपक्षत्वान्मुक्तेर्सानादि कारणम् । ज्ञानादीनां विवृद्ध्या हि रागादिक्षयदर्शनात् ॥१२८।। रागादेश्च क्षयात्कर्मप्रक्षयो हेत्वभावतः। तस्माद्रत्नत्रयं हेतुर्विरोधात्कर्मणां क्षये ॥१२९।।
एकेन त्रयाणां मध्ये एकेनाङ्गेनावयवेन विकलं (लो) विरहितम् ( तः )। हेतुः संसारविध्वंसहेतुः । न स्यात् ।
मेव औषधमिव । एकमलकाद्यवयवडीनं भेषजं व्याधिविध्वंसे हेतर्यथा न स्यात तथेत्यर्थः ॥१२५॥ केवलमिति । केवलं रुचितम्; केवलं ज्ञातम्; केवलं समनुष्ठितमिर्थः। औषधं भेषजम् । व्याधि रोगम् । यथा । न विध्वंसयेत् न विनाशयेत् । तथा । तत्त्वं च दर्शनादित्रयाणां मध्ये एककविकलम् । संसृति संसारम् । न ध्वंसयेदिति शेषः ॥१२६॥ यथेति । सम्यकपरिज्ञातं सम्यगविदितम् । रुचितं विशस्तम् । समनुष्ठितं सम्यक्सेवितम् । औषधं भेषजम् । यथा । व्याधि रोगम् । ध्वंसयेत् विनाशयेत् । तथा । तत्त्वं च । रत्नत्रयमिलितं चेत् । संसृति संसारम् । ध्वंसयेत् । ध्वंसू अवस्रंसने ॥१२७॥ कर्मणामिति । ज्ञानादि सम्यग्ज्ञानादित्रयम् । कर्मणां ज्ञानावरणादीनाम् । प्रतिपक्षत्वात् प्रतिकूलत्वात् । मुक्तेः मोक्षस्य । कारणं हेतुः । भवेत् । कथम् इचि चेत् । ज्ञानादीनां सम्यग्ज्ञानादीनाम् । विवृद्धया आधिक्येन हि । रागादिक्षयदर्शनात् रागादीनां रागद्वेषादीनां क्षयस्य नाशस्य वीक्षणात् ॥१२८॥ रागादेरिति । रागादेः रागद्वेषादेश्च । क्षयात् नाशात् । कर्म [ प्र] क्षयः कर्मणां [प्र] क्षयो नाशः । कथमिति चेत् । हेत्वभावतः हेतोः रागादेः कारणस्याभावतोऽसद्भावात् । तस्मात् कारणात् । रत्नत्रयम् । विरोधात् प्रतिपक्षात् । कर्मणां ज्ञानावरणादीनाम् । क्षये विनाशे । हेतु: हो जाते हैं। यदि इन तीनोंमें-से किसी एककी भी कमी रह जाय तो ये संसार रूपी व्याधिके विध्वंसमें कारण नहीं हो सकते। जैसे एक दवासे रहित नुस्खा बीमारीको नष्ट करनेमें कारण नहीं हो सकता ॥१२५।। जिस प्रकार औषधिकी केवल जानकारी, केवल श्रद्धा या केवल उसके अनुकूल आचरण करना व्याधिको दूर नहीं कर सकता, उसी प्रकार जीवादि सात तत्त्वोंका केवल ज्ञान, केवल श्रद्धा या केवल अनुष्ठान-चारित्र संसाररूपी व्याधिको नष्ट नहीं कर सकता ॥१२६॥ जैसे दवाका ठीक ज्ञान हो, उसके प्रति विश्वास हो और उसके अनुकूल आचरण ( परहेज आदि ) हो तो वह व्याधिको नष्ट कर देती है, वैसे ही जीव आदि सात तत्त्वोंका ठीक ज्ञान हो, उनके प्रति श्रद्धा हो और हो उनके अनुकूल आचरण तो वे संसाररूपी व्याधिको नष्ट कर देते हैं ॥१२७॥ सम्यग्ज्ञान आदि, ज्ञानावरण आदि आठ कमोंके प्रतिकूल होनेसे मुक्तिके कारण हैं; क्योंकि सम्यग्ज्ञान आदिके बढ़नेसे राग आदि कषायोंका क्षय देखा जाता है ॥१२८॥ और राग-द्वेष आदि कषायोंके क्षय हो जानेसे समस्त कर्मोका क्षय हो जाता है; क्योंकि कारणके अभावमें कार्यका अभाव हो जाता है। कर्मोके बन्धके कारण राग आदि हैं, इसलिए राग आदिके दूर होनेपर कर्मोका क्षय हो जाना स्वाभाविक है । अतः रत्नत्रय ( सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान और सम्यक्चारित्र ) कर्मोके प्रतिकूल होनेसे उन ( कर्मों ) के क्षयमें
१. म यथाज्ञानं । २. म परिज्ञानं । ३. म क्षयदर्शनम् । ४. आ दर्शनादित्रयाणां मध्ये एकैकविकलम् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
