Chakshurprapyakaritawad

Author(s): Punyapalsuri
Publisher: Parshwabhyuday Prakashan

Page 218

192 सन्दर्भग्रन्थाः . सूत्र:- अनेकद्रव्यसमवायादूपविशेषाच्च स्त्योपलब्धिः // 36 // ___ अनेकद्रव्येण समवायाद्रूपविशेषाच्च रूपोपलब्धिरिति / अत्र रूपविशेषग्रहणेन रूपधर्म उद्भवसमाख्योऽभिधीयते न रूपत्वं रूपान्तराद्रूपं विशिनष्टि अपि तूद्भवो विशेषकत्वाद्विशेष इत्युच्यते यथा ब्राह्मणविशेष इति न ब्राह्मणत्वं ब्राह्मणविशेषः एवं समानजातीयविशेषकत्वं यत् तद्विशेष इत्युच्यते, उद्भवश्च कार्यगम्यः यस्याभावाद्विषक्तावयवमाप्यं द्रव्यं हेमन्ते न गृह्यते तैजसञ्च ग्रीष्मे यस्य भावात् प्रदीपरश्मिरुपलभ्यते आदित्यरश्मिश्च, स उद्भवो नाम विशेषः स तस्मिन्नायने रश्मौ रूपविशेषो नास्तीत्यतश्चाक्षुषो रश्मिनॊपलभ्यते दृष्टश्च तेजसो धर्मभेद: / चतुर्विधञ्च तेजो भवति उद्भूतरूपस्पर्श यथाऽऽदित्यरश्मिः / उद्भूतरूपमनुद्भूतस्पर्ध्वं यथा प्रदीपरश्मिः / उभयं च प्रत्यक्षम् रूपस्योद्भूतत्वात् / उद्भूतस्पर्शमनुद्भूतरूपं यथा वारिस्थितं तेजः / अनुद्भूतरूपस्पर्शं यथा नायनं तेजः / उभयं चाप्रत्यक्षम् रूपस्यानुद्भूतः // सूत्रः- कर्मकारितश्चेन्द्रियाणां व्यूहः पुरुषार्थतन्त्रः // 37 // कर्मकारितश्चेन्द्रियाणां व्यूहः पुरुषार्थतन्त्रः / शेषं भाष्ये / रूपस्पर्शानभिव्यक्तिश्च व्यवहारप्रक्लृप्तार्था-यदि नायनो रश्मिरुद्भूतस्पर्शो भवेत् तेन दृश्यविशेषेवेऽनेकरश्मिसन्निधाने सति द्रव्यं दह्येत अनेकरश्मिसन्निपाते च सति व्यवहितत्वाद् द्रव्यस्यानुपलब्ध्या भवितव्यम् / अथ मन्यसे यथादित्यरश्मिसम्बद्धेर्थे नायनो रश्मिर्न व्यवधीयते एवं रश्म्यन्तरसन्निपातेऽपीति ? / तन्न व्यतिभिद्यार्थग्राहकत्वात् व्यतिभिद्यादित्यरश्मि तत्सम्बद्धेन द्रव्येण सम्बद्ध्यते उद्भूतरूपस्पर्शवत्त्वे च चक्षुषो यस्य पूर्वं सन्निपतितं चक्षुस्तदितरेण व्यवहितमपि नार्थं गृह्णीयात् / अथानेकरश्मिसन्निपाते सति समानजातीयद्रव्येभ्यो द्रव्यान्तरं रश्मिरुत्पद्यत इति / एवं सति समग्रासमग्रचक्षुषोस्तुल्योपलम्भः प्राप्नोति / न चैतदिष्टमनुपलब्धेरिति व्यवहारक्लृप्त्यर्थं च नायनस्य रश्मेरनुद्भूतरूपस्पर्शवत्त्वमिति / सर्वद्रव्याणां विश्वरूपो व्यूहः पुरुषार्थकारित इति / कर्म च धर्माधर्मरूपं चेतनस्योपभोगार्थमिति / / सूत्रः- अव्यभिचाराच्च प्रतीघातो भौतिकधर्मः // 38 // ___ अव्यभिचारी तु प्रतीघातो भौतिकधर्मः / भौतिकं चक्षुः कुड्यादिभिः प्रतीघातदर्शनात् घटादिवदिति / अप्रतीघातादभौतिकमिति चेत् ?-अथ मन्यसे यदि प्रतीघाताद्भौतिकमप्रतीघातादभौतिकम् दृष्टश्चाप्रतीघातः काचाभ्रपटलस्फटिकान्तरितोपलब्धेः ? नानेकान्तात्प्रदीपरश्मिवत् भौतिकस्याप्रतीघात: यथा- प्रदीपरश्मेरिति / स्थाल्यादिषु च पाचकस्य तेजसोऽप्रतीघातादिति / उपपद्यते चानुपलब्धिः कारणभेदात्