Chakshurprapyakaritawad

Author(s): Punyapalsuri
Publisher: Parshwabhyuday Prakashan

Page 241

विभाग-६ सत्यप्यक्षबहिर्भावे न शक्तिविषयेक्षणे / यदि च स्यात्तदा पश्येदप्युन्मील्यनिमीलनादिति // 2 // तच्चैतद्वार्तिकेऽतिविस्तरेण दूषितम् व्यवस्थापितं च नयनस्य प्राप्य कारित्वमिति / नच नयनस्य प्राप्यकारित्वे शाखाचन्द्रमसोस्तुल्यकालग्रहणं न स्यादिति वाच्यम् / इष्टापत्तेः / क्रमिकत्वस्यैव वार्तिके उक्तत्वात् / शक्यं च तिर्यग्भूतेन चक्षुषा अग्रावच्छेदे तद्वयोः संयोग इत्युक्त्वा योगपद्यं चापि समर्थयितुम् / युक्ततेजसः संसर्गद्रव्यतया बाह्यालोक चक्षुर्ध्या तावद् दूरवर्ति नयनारम्भेण यौगपद्योपपादनं तदयुक्तम् / अन्धतमसे खद्योतविद्युतोर्नेदिष्ठदविष्ठयोर्युगपदुपम्भस्यैवमप्य समर्थनात् / मध्ये तेजोन्तराभावात् / नहि ताभ्यामेवारम्भः परस्पराश्रयात् / आरम्भे सति व्यवहितस्य प्राप्तिः सत्यां च प्राप्तावारम्भ इति / ॥तर्कभाषा भावार्थदीपिका // नन्विन्द्रियाणीति / सम्बद्धस्य = स्वेनसह सम्बन्धवतः, अर्थस्य = विषयस्य, ग्राहकाणि = प्रत्यक्षजनकानीत्यर्थः / अत्रानुमानं प्रमाणमाह - इन्द्रियाणीत्यादिना / स्वनिरुपितविषयनिष्ठसंयोगसमवायादिपञ्चसन्निकर्षान्यतमजन्यप्रत्यक्षसामान्यकानीति साध्यार्थः / एतेनाभावेपीन्द्रियस्य विशेषणतारुपप्राप्तिसत्वात् नैयायिकमते सिद्धसाधनम् / तथाऽभावस्थले प्राप्यकरित्वात्सिद्धसाधनं / इन्द्रियविषयत्वावच्छेदेनेन्द्रियस्य प्राप्यकारित्वविवक्षायामभावस्येन्द्रियविषयत्वे सिद्धयसिद्धिव्याधात इति दूषणमपास्तं / छिदाकरणे वाश्यादौ व्यभिचारवारणाय हैतो ज्ञानपदम्,प्रत्यक्षपरम्, तेन नानुमित्यादौकरणे व्यभिचारः / असिद्धिवारणाय विशेष्यं, व्यापारवत्कारणपरम् / आत्ममनोयोगादौ व्यभिचारवारणाय व्यापारवदिति / आलोकवदिति / आलोकस्यापि विषयसंयोगद्वारा प्रत्यक्षहेतुत्वात् / आत्ममनोयोगशरीरमनोयोगद्वाराप्रत्यक्ष हेतुः / शरीरव्याप्तौव्यभिचार वारणात् / यद्वेति / अत्र साध्यं पूर्ववदिन्द्रियत्वादित्येव हेतुः / क्वचिद् बहिरिन्द्रियत्वादिति पाठो नाकारः मनसोऽपि साध्यत्वेन व्यभिचाराभावात् / दृष्टान्तस्य निश्चित्साध्यवत्वं दर्शयति त्वगादीनामिति / उभयवादीति। ननु त्वगिन्द्रियेण स्पर्शाद्यभावस्य नैयायिकमते ग्रहणात्तादृशसन्निकर्षजन्यस्वजन्य प्रत्यक्षसामान्यकविरुपसाध्याभावात् कथमुक्तमुभयवादि सिद्धमिति चेत् / भाव प्रत्यक्षमादाय तथात्वं / अभावप्रत्यक्षवत्वाभावांशे साध्याङ्गत्वात् / // तत्त्व प्रभावली // तेजसो वेगातिशयः क्षणान्तरेशीडतिसहस्त्रत्कोशाधिकगतिसम्पादको भवति, अत एवाऽधिष्ठानाऽसम्बद्धार्थग्राहिण्याः प्रदीपादिप्रभायाः साहाय्येन चक्षुषः स्वप्राप्यग्राहित्वम्, तत्र