Chakshurprapyakaritawad

Author(s): Punyapalsuri
Publisher: Parshwabhyuday Prakashan

Page 251

विभाग-८ // पाणिनीयव्याकरणे प्रमाणसमीक्षा // इन्द्रियाणां प्राप्यकारित्वाप्राप्यकारित्वविमर्शः अत्र शाब्दिकसिद्धान्तः अथैतस्मिन् प्रत्यक्षे इन्द्रियस्य विषयेण सह संयोगो हेतुतयोक्तः / तत्रेन्द्रियं विषयदेशं गत्वा विषयेण संयुज्य तं प्रकाशयति, अथवा विषयस्यैवेन्द्रियदेशे आगमने सति तेन संयुज्य तं प्रकाशयतीति जिज्ञासायां प्रोच्यते चक्षुरिन्द्रियं विषयदेशं गत्वैव विषयेण संयुज्य तं प्रकाशयति / उक्तं च भाष्यकृता अपक्रामति तत्तस्माद्दर्शनमिति / अत्र प्रदीप:-"दर्शनं चक्षुरिन्द्रियं तेजोख्य प्राप्य विषयग्राहित्वात् प्रासाददेशादपक्रम्य विषयं गच्छतीत्यर्थः" इति / अत्रोद्योत:-"दर्शनं चक्षुरिति करणे ल्युडिति भावः / तेजोरूपमिति अपक्रमणसामर्थ्यमनेन दर्शितम् / विषयग्राहिणो नयनरश्मयः सूर्यरश्मिवत् प्रासाददेशस्थपुस्त्रनयनादपक्रम्य यावद् विषयदेशं गच्छन्तीत्यर्थः" इति। चक्षुषः प्राप्यकारित्वे वाक्यपदीयमतम् आचार्यभर्तृहरिणा वाक्यपदीये ब्रह्मकाण्ड उक्तम्चक्षुषः प्राप्यकारित्वे तेजसा तु द्वयोरपि / विषयेन्द्रिययोरिष्टः संस्कारः स क्रमो ध्वनेः // इति / अत्र तेजसा दीपादिना चक्षुषः संस्कारे प्राप्यकारित्वं कारणमुक्तम् / यतो हि सन्तमसे स्थितोऽपि पुरुष आलोकानुगृहीतेन चक्षुषा आलोकानुगृहीतं घटदिविषयं पश्यति / यदि चक्षुरिन्द्रियं प्राप्यकारि न स्यात्, तर्हि तस्य दृष्टपुरुषनयनगोलकस्थतया इदानीमालोकानुग्रहाभावात् कथं बाह्यं विषयं पश्येत् ? आलोके स्थितोऽपि पुरुषोऽन्धकारे स्थितं घटादिविषयं न पश्यतीति तेजसा विषयस्यापि संस्कारः / सर्वेन्द्रियाणां प्राप्यकारित्वे श्रीनागेशसम्मतिः श्रीनागेशभट्टेन सांख्यमतमनुसृत्य आकाशाधिष्ठानक आहङ्कारिको धर्मविशेषः श्रोत्रेन्द्रियमित्युक्तम् / तदैकरूप्याय घ्राणादीनीन्द्रियाण्यपि पृथ्वीजलतेजोवाय्वाधिष्ठानकानि आहङ्कारिकाण्येव स्वीकृतानि / अहङ्कारस्यान्तःकरणपरिणामत्वादन्तःकरणस्य चाधुनापि बहुदूरदेशगमनानुभवेन तद्वि