________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
આરની અણી ઉપરના સરસવની પેઠે કામથી અલિપ્ત નામ “શ્રણ છે. તેનું નિર્વચન સર્વ અવિવેકીઓને અહીંઆ જ પોતાના દુઃખ ક્ષયને જાણનાર, તૃષ્ણ જે સંતાપે છે અર્થાત્ શ્રમ આપે છે તે “શ્રમણ” એમ ભાર વિનાનો ગંભીર પ્રજ્ઞાવાળો, મેઘાવી, માર્ગ- કરવામાં આવ્યું છે. (૨) મૂળ સંસ્કૃત ધાતુ “શ્રમ” રણર્ગને જાણનાર, દંડનિધાન કરી વાત કરે નહિ નહિ લેતાં “સમ' અર્થાત સંમત્વ લઈને પ્રાકૃતમાં અને કરાવે નહિ, વિરૂદ્ધ મનુષ્યોને પણ વિરોધ નહિ “સમતાથી સમણ થાય છે–સમયાએ સમણે ઈ” કરનાર, દંડ ધારણ કરી મારવા આવનારાઓની વચ્ચે ) ૩. સૂત્ર. ૨૫ - ૨) કે પાલિમાં સમચર્યાથી સમણ પણ દંડ છોડી દેનાર અર્થાત અહિંસક, સંગ્રહ કરે અર્થાત શ્રમણ કહેવાય -સમાચરિયા સમણે તે મુચ્ચતિ નારાઓની વચ્ચે પણ અપરિગ્રહી, રાગ, દ્વેષ, માન, (ધમપદ ૩૮૮) એવું નિર્વચન કરવામાં આવ્યું. તિરસ્કાર વિનાને અકર્કપ સ્પષ્ટ વચન બોલનાર આપ્યા “બ્રાહ્મણ શબ્દ પણ એ શ્રમણ પરંપરાઓએ જાણવાવિના કંઈ પણ ન લેનાર શંકા વિનાને અને અમૃતમાં જોગ નિર્વચન કર્યું છે. બ્રહ્મચર્યથી બ્રાહ્મણ થાય છે પ્રવેશેલે જીવન મુક્ત પુણ્ય અને પાપથી પર અરોક, (ઉ. સૂત્ર ૨૫-૩૨), અને પાપને બાહ્ય કરવાથી બ્રાહ્મણ વિરજ, વિશુદ્ધ, ચંદ્ર જેવો વિમલ, પ્રસન્ન, નિર્મળ, થાય છે.” ( ધમ્મપદ’ ૩૮૮). (૩) સંસ્કૃત ‘મન’ મેહ વિનાને, કામ અને સંસાર પ્રપંચ વિનાને, ઉપરથી “સમન' એટલે કે સર્વ પાપનું શમન કરવા સર્વ દિવ્ય અને મનુષ્ય બંધનોથી મુક્ત, જેની ગતિ માટે પ્રયત્ન કરનાર ( ધમ્મપદ ૩૮૮). (૪) પ્રાકૃત દેવ, ગન્ધર્વ કે મનુષ્ય જાણતાં નથી એવો ક્ષીણાસવ “સમિતિ” અર્થાત શત્રુમિત્ર પ્રત્યે સમતાથી અને અણતિ અરહન્ત, વૃષભ, પ્રવર, વીર, મહર્ષિ, વિજયી, નિષ્કપ એટલે પ્રવર્તન કરનાર એ સમણ. મૂળ પ્રાકૃત હોવાથી નાતક, બુદ્ધ, પૂર્વ જન્મને 1 તા, સ્વર્ગ અને નરકને બધે “સમણ’ત્તિ એમ પ્રયોગ થાય છે. (અભિધાનજેનાર પુનર્જન્મ ક્ષીણ કરનાર, પ્રજ્ઞા પ્રાપ્ત કરનાર રાજેન્દ્ર ગ્રંથ ૭, પૃ. ૪૦૪). (પ) મૂળ “સમનસ્ ” અને પ્રાપ્ત કરવા યોગ્ય સઘળું પ્રાપ્ત કરનાર (ભગવાન ઉપરથી નિદાન, પરિણામ અને લક્ષણના સંતાપ વિના બુદ્ધ કહે છે કે આવા પુરૂષને) હુ બ્રાહ્મણ કહું છું. વર્તે તે સમન અર્થાત સ્વજન અને પરજન પ્રત્યે
બ્રાહ્મણ” શબ્દનું નિર્વચન આ પ્રમાણે થાય છે. જેનું મન તુલ્ય છે તે સમન એટલે કે સર્વત્ર (૧) બ્રહ્મ અર્થાત પરમાત્મ તત્વને જાણનાર, તેમાં ન
આ સમભાવવાળો. ( “અભિધાન રાજેન્દ્ર'. ગ્રંથ ૭, નિશા રાખનાર તે બ્રાહ્મણ. (૨) બ્રહ્મ અર્થાત યજ્ઞ અને . ૪૦૪). અથવા વેદ અને ક્રિયાકાંડમાં નિછા રાખનાર તે બ્રાહ્મણ અને શ્રમણ' શબ્દનાં આવાં નિર્વચા બ્રાહ્મણ
જે તે પરંપરાના પરમ સિદ્ધિ પ્રત્યે ગતિ કરતા શ્રમણ શબ્દનું નિર્વચન–જે પરંપરાના પ્રતિ- મહાત્માઓનાં ઉત્તમ ચારિત્ર્યમાંથી જન્મેલાં છે. તેથી નિધિ તરીકે મુખ્યત્વે જેને અને બૌદ્ધો મનાયા છે “બ્રાહ્મણ અને શ્રમણ” ઉભયને સનાતન આનંદમય તે–આ પ્રમાણ થાય છે : (૧) સંસારના શ્રમથી સમત્વદર્શી વિચારોના ભવ્ય સંગમમાંથી સદા વિકસતી ઉપશમ પામવા પ્રયત્ન કરનાર. (૨) શ્રમ અર્થાત તપ સર્વોત્તમ એવી હિન્દુસ્તાનની સંસ્કૃતિ સર્જાઇ એ કરનાર. ઉપરના નિર્વચન ઉપરાંત જેમ જેમ શ્રમણ સંસ્કૃતિ ભારતની હોવા સાથે સમગ્ર માનવજાતિની છે. પરંપરા વિકસિત થતી ગઈ, ધાતી ગઈ તેમ તેમ સંપૂર્ણ પ્રાણી જગત પ્રત્યે કરૂણા અને મૈત્રી દ્વારા તેનાં જુદાં જુદાં નિર્વચન પણ થવા માંડયાં. એમાંના તેની અભિવ્યક્તિ થાય છે અને તેના વારસદાર. તેનું થડાંક નીચે પ્રમાણે છે : (૧) ભગવાન વિષણુનું એક અનુશીલન કરનારા વધે એમ તે પણ વધતી જવાની છે.
બ્રાહ્મણ અને શમણ]
For Private And Personal Use Only
