________________
મૂલ-૧૩
૨૬
• મૂલ-૧૩ :
પાસા, કોડા, કાષ્ઠ, ઢીંગલી કે ચિત્રકમમાં સ્થાપના કરાય તે સદ્ભાવ કે અસદ્દભાવ સ્થાપના પિંડને તું જાણ.
• વિવેચન-૧૩ :
સત્ - વિધમાનની જેમ હોવાપણું તે સદ્ભાવ કહેવાય છે. સ્થાપના કરાતા ઈન્દ્રાદિના યોગ્ય એવા અંગ, ઉપાંગ, ચિહ્નાદિ જે આકાર વિશેષ કે જેને જોવાથી જણે સાક્ષાત્ વિધમાન હોય એવા ઈન્દ્રાદિક દેખાતા હોય તે સદ્ભાવ કહેવાય. તેનો અભાવ તે અસદ્ભાવ કહેવાય.
તે બંનેને આશ્રીને મા - ચંદનકમાં, વાટક - કોડામાં, લાકડામાં, ઢીંગલામાં, લેપ્સ કે પત્થરમાં અથવા ચિમકર્મમાં જે પિંડાદિની સ્થાપના કરાય તે સ્થાપના પિંડ કહેવાય. ભાવાર્ય આ છે - કાષ્ઠ, લેય આદિમાં ઘણાં દ્રવ્યોનો સંપ્લેયરૂપ પિડનો આકાર જાણે સાક્ષાત્ વિધમાન હોય તેવો આલેખાય છે અથવા ઘણાં અક્ષાદિને એકત્ર કરીને પિંડપણે સ્થાપન કરાય છે. ત્યારે તેમાં પિંડના આકારના જાણવાપણાથી સદ્ભાવ પિંડ સ્થાપના કહેવાય છે. પણ એક અક્ષાદિમાં પિંડપણે સ્થાપે ત્યારે પિંડનો આકાર પ્રાપ્ત થતો ન હોવાથી તે અસદ્ભાવ પિંડસ્થાપના કહેવાય. • X - X • જેમ એક બિંદુને ચિત્રકર્મમાં સ્થાપી તેને ગોળનો પિંડ આદિ કલ્પના કરાય ત્યારે તે અસદ્ભાવ પિંડ સ્થાપના કહેવાય છે.
હવે ભાણકાર આ સદ્ભાવઅસદ્ભાવ સ્થાપનાને કહે છે • મૂલ-૧૪ - [ભણ
અસદ્ભાવમાં એક જ ની જ્યારે સદ્ભાવમાં ત્રણ અક્ષાદિની સ્થાપના થાય છે. ચિત્રમાં અસદ્ભાવમાં, કાષ્ઠાદિમાં સદ્ભાવ સ્થાપના છે.
• વિવેચન-૧૪ :
જ્યારે એક જ અક્ષ, વાટક કે વીંટી આદિમાં પિંડરૂપે સ્થાપના થાય ત્યારે તે પિંડ સ્થાપના અસદ્ભાવ વિષયક કહેવાય. કેમકે ત્યાં પિંડની આકૃતિ દેખાતી નથી. પરંતુ જ્યારે ત્રણ અક્ષ, ત્રણ વરાહક આદિનો પરસ્પર એક સંશ્લેષણ કરવા વડે પિંડપણે સ્થાપન કરાય ત્યારે તે પિંડ સ્થાપના સદ્ભાવ વિષયક કહેવાય. કેમકે
ત્યાં આકૃતિ પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં ત્રણની સંખ્યા ઉપલક્ષણથી જાણવી. તેનાથી વધુ સંખ્યા પણ હોઈ શકે. એ જ રીતે ચિત્રકર્મમાં એક બિંદુથી કરાતી પિંડ સ્થાપના અસદભાવ વિષયક છે, પણ અનેક બિંદુના સંશ્લેષથી થતી તે સદ્ભાવ સ્થાપના જાણવી. તથા કાષ્ઠ લેટ કે પત્થર વિશે પિંડની આકૃતિ કરવા વડે જે પિંડની સ્થાપના થાય તે સદ્ભાવ પિંડ સ્થાપના કહેવાય છે.
સ્થાપના પિંડ કહ્યો. હવે દ્રવ્યપિંડનો અવસર છે.
દ્રવ્યપિંડ બે પ્રકારે - આગમથી, નોઆગમથી. ‘પિંડ' શબ્દના અર્થને જાણે પણ તેમાં ઉપયોગ ન હોય તે આગમથી દ્રવ્યપિંડ કહેવાય. નોઆગમચી દ્રવ્યપિંડ
પિંડનિયુક્તિમૂલસૂત્ર સટીક અનુવાદ ત્રણ પ્રકારે છે - જ્ઞશરીર દ્રવ્યપિંડ, ભવ્ય શરીર દ્રવ્યપિંડ, તવ્યનિરિકત દ્રવ્યપિંડ, - X - X - X • તેમાં તદ્ વ્યતિરિક્તને કહે છે –
• મૂલ-૧૫ :દ્રવ્યપિંડ ત્રણ ભેદે – સચિત્ત, અચિત, મિશ્ર. તે પ્રત્યેક નવ ભેદે છે. • વિવેચન-૧૫ -
જ્ઞશરીર અને ભવ્યશરીરથી રહિત દ્રવ્યપિંડ ત્રણ પ્રકારે છે - સચિવ, અચિત, મિશ્ર. અહીં પૃથ્વીકાયાદિક પિંડ શબ્દ વડે કહેવાશે અને તે પહેલાં સચિત હોય, પછી સ્વકાય શસ્ત્રાદિથી અચિત કરે ત્યારે કેટલોક મિશ્ર હોય છે, પછી અચિત્ત થાય છે. તેથી ક્રમ છે – સચિવ, મિશ્ર, અચિત.
આ સચિતાદિ પ્રત્યેકના નવ-નવ ભેદો કહે છે – • મૂલ-૧૬ :પૃથવી, અ, તેઉં, વાયુ, વનસ્પતિ, બે-ત્રણ-ચાર-પાંચ ઈન્દ્રિયો. • વિવેચન-૧૬ :
અહીં પૂર્વની ગાથાથી ‘પિંડ' શબ્દની અનુવૃત્તિ બધાં સાથે કરવી. તે આ પ્રમાણે - પૃથ્વીકાયપિંડ, અકાયપિંડ ચાવતુ પંચેન્દ્રિયપિંડ. એ નવ.
હવે આ નવ ભેદોના સચિવાદિને ભાવવા પહેલા પૃથ્વીકાય – • મૂલ-૧૩,૧૮ -
પૃથ્વીકાય ત્રણ ભેદ - સચિત, મિશ્ર, અચિત્ત. સચિત પૃથવીકાય બે ભેદ - નિશ્ચયથી અને વ્યવહારથી... નિશ્ચયથી સચિત્ત પૃથવીકાય તે ધમદિ પૃથ્વી અને મેરના બહુ મધ્ય ભાગે જાણવો. અચિત્ત અને મિત્રથી વર્જિત બાકીનો બધો વ્યવહારથી સચિત્ત જાણવો.
• વિવેચન-૧૩,૧૮ :
ગાથાર્થ બંનેમાં કહ્યા. વિશેષ આ – નિશ્ચયથી સચિવ પૃથ્વીકાય ધમદિ પૃથ્વી, મેરુ આદિ મોટા પર્વતો, ટંકાદિના બહુ મધ્યભાગમાં જાણવો. કેમકે ત્યાં
અચિત અને મિશ્રપણાના સ્થાનમાં સંભવતા મિશ્ર અને અચિત સિવાયના પૃથ્વીકાયા નિરાબાધ વનની પૃથ્વી આદિમાં રહેલા હોય તે વ્યવહારથી સચિવ જાણવા.
હવે મિશ્ર પૃથ્વીકાયને કહે છે. • મૂલ-૧૯ :
ક્ષીરવૃક્ષની નીચે, મામિાં, ખેડવામાં, જલાદ્ધમાં, ધંધનમાં રહેલ પૃવીકાય મિશ્ર હોય, તેમાં પણ એક-બે-ત્રણ પ્રહર સુધી અનુક્રમે મહુ, મધ્યમ કે થોડા ધંધનમાં રહેલાને મિશ્ર જાણતો.
• વિવેચન-૧૯ :- ક્ષીસ્ટમ- વડલો, પીપળો આદિ. તેમાં તળીયાનો પૃથ્વીકાય તે મિશ્ર કહેવાય છે. કેમકે ત્યાં ક્ષીવૃક્ષની મધુરતાને લીધે શાપણાનો અભાવ હોવાથી કેટલોક
