Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaddhamAna mahAvAra nirmala kumAra kI dArzanika vArtAoM kA saMkalana nirvANa samiti majaphpharanagara ke saujanya se nezanala priMTiMga varksa (TAimsa Apha iNDiyA presa)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mUlya : amUlya
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana yaha hamAre liye atyanta maubhAgya kA viSaya hai ki zrI nirmala kumAra jaina bhagavAna mahAvIra ke 2500veM nirvANonmava para hamAre hI jile meM atirikta jilAdhIza (niyojana) ke rUpa meM rhe| mamaya-mamaya para anekoM AyojanoM meM inakI vArtAeM sunane ko milI jiname janapada mujaphpharanagara ke bauddhika jIvana ke vikAma meM abhUtapUrva yogadAna milaa| loga unake ojapUrNa aura mAggabhina vicAroM ko manakara akmara acambhita hone hai ki itanI alpa Ayu meM unhoMne kahAM se itanA jJAna aura gaharI naz2ara prApta kara lii| vicAroM kI gahanatA aura atyanta maulikanA zrI jaina kI vizeSatA hai parantu unakI sabase bar3I vizeSatA hai kisI bhI prAcIna vicAra ko Adhunika maMdarbha meM rakhakara Aja ke jIvana se usakA mUlyAMkana karane kii| vidvatA, mahajatA evaM AdhunikatA kA aisA vicitra mamanvaya bahuta muzkila meM dekhane ko milatA hai| zrI jaina niHsaMdeha deza ke eka anyanta uccakoTi ke maulika vicAraka aura ojapUrNa vaktA haiM jo hindI aura aMgrejI donoM bhASAoM para mamAna adhikAra rakhate haiN| yaha prazAnika sevA kA bhI saubhAgya hai ki eka aisA sarvathA maulika vicAraka aura atyanta sahRdaya mAnava zAsakIya sevA ko apanA jIvana arpita kiye hue hai| isa yuvA karmayogI ne hameM batAyA ki kisa taraha UMce se UMce
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicAra bhI gejamarga ke vyavahAra meM utAre jA sakate haiN| eka sajaga gNa-bAMkura yoddhA kI nagha inhoMne mamAja kI nakAgatmaka, niSkriya aura pramAdamayI zaktiyoM ko hI navajIvana aura naye gapTa kA nirmANa karane vAlI zaktiyoM ke srota meM badalA hai / vaicArika maulikatA ke mAtha yaha vilakSaNa vyavahArika pratibhA dekara Izvara ne ina para jo agIma anukampA kI hai usake upayavana gaSTra aura manapya jAni kI sevA kA vana jagAkara pRthvI mAnA ne unheM una mahAna gaNoM ko binA vicalita hue dhAraNa karane kI yogyatA bhI dI hai| vRkSAropaNa abhiyAna meM hameM imakA pramANa dekhane kA avamA milA / jahAM do varSa pUrva kevala tIsa hajAra vRkSa mAla bhara meM lage the aura jahAM kA pragatizIla kimAna vRkSoM ko benI kA duzmana mamamatA thA uma janapada meM inhoMne eka hI varSa meM mAda pAMca lAkha vRkSa lgvaaye| hama logoM ne dekhA kima taraha inhoMne gAMva-gAva meM ghUmakara logoM ko mandara phaladAra vRkSa lagAne kA AvhAna kiyaa| Aja ima janapada kA janamAnama jAnatA hai ki mundara prakRti manuSya ke hRdaya aura masniAka ke maila dho detI hai| hamezA prasiddhi me dUra rahane vAle, kartavyaniSTha dama yuvA adhikArI kI vArtAeM, inakI apane prakAza ko chupAye rakhane kI pravRni ke kAraNa, chupI na raha jAyaM imI uddezya ko lekara bhAratIya sAhitya paripad ne saprU hAuma dillI meM apUrva dArzanika saMdhyA Ayojita kI jisakA udghATana mAnanIya DA. karNamiha (maMtrI bhArata marakAra) aura sabhApatitva gapTrakavi zrI mohanalAla dvivedI ne kiyaa| isameM deza ke aneka labdha pratiSThita vidvAnoM ne bhAga liyA / bhAratIya sAhitya pariSad ke kucha karmaTha sadamya hamArI taraha zrI nirmala kumAra kI abhUtapUrva pratibhA kA camatkAra dekha cuke hai / akele nirantara satya anveSaNa meM lagI isa sarvathA maulika pratibhA ko unhoMne pramukha baktA banane para majabUra
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyaa| unakI vahI vArtA isa saMkalana kA pramukha aMga hai| hameM vizvAsa hai ki unake vicAroM se bhagavAna mahAvIra kA cintana Adhunika yuvA varga ke lie grAhya aura arthapUrNa ho skegaa| padAdhikArI evaM sadasya mahAvIra nirvANa samiti, mujaphpharanagaraH yogendra nArAyaNa, I.A.S.. jilAdhikArI evaM saMrakSaka vidyAbhUSaNa, adhyakSa mITI borDa, kAryavAhaka adhyakSa gulazana rAya jaina, upAdhyakSa umAzaMkara pAThaka, pariyojanA adhikArI, maMtrI rAmapAla bhAradvAja, I.A.S., kamiznara (ri0) jagabIra siMha, adhyakSa jilA kAMgrema zafakata jaMga, M.P. vijayapAla siMha, M.P. varuNa siMha varmA, adhyakSa jilA pariSad hukuma siMha, M.L.A. malakhAna siMha, M.L.A. citaraMjana svarUpa, M.L.A. rAjarUpa siMha varmA, mampAdaka, dainika dehAna kusuma zarmA, maMtrI anta0 mahi0 varSa mamini trilokacandra jaina, adhyakSa, injIniyariMga inDasTrIja emosiyezana
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRtajJatA ina vArnAoM ko pumnakAkAra karane meM, phAinala prapha caika karane meM tathA imake priMTiMga ko apanI kuzala dekharekha meM marucipUrNa aura zuddha karane meM niyojana vibhAga ke zrI viSaNa garmAevam zrI zyAmalAla jaina ne jo magahanIya kArya kiyA hai usake liye hama unake atyanta kRtaja hai| ____mAha ramezacandra, mainejara, TAimma Apha iNDiyA ne ina vArnAoM ke prakAzana meM svayaM rUci lI hai aura amvastha hote hue bhI paga-paga para imake mandara prakAzana ke liye nirdeza diye hai| zrI nirmala kumAra ke gahana aura maulika cintana tathA vicAroM ko jima makta hRdaya meM unhoMne magahA hai vaha unakI apanI dArzanika naz2ara, mAhityika cetanA aura svataMtra cinnana kI dyotaka hai / uname aneka mpoM meM jo mahayoga milA hai hama usake liye atyanta kRtaja hai| hindI ke labdha pratiSThina upanyAmakAra evaM dArzanika paprabhUSaNa zrI jainendra kumAra ke hama atyanna anugrahI hai / unhoMne ina vArtAoM ko cAva me par3hA aura ina sarvathA maulika eva mAragabhita vicAroM kA svAgata kiyA hai| yaha unake hRdaya kI majIvatA aura satyagrAhitA kA paricAyaka hai| mahAvIra nirvANa samiti mujaphpharanagara (u. pra.)
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAgata hindI sAhitya aura vicAra kSetra me isa naye hastAkSara aura navIna pratibhA ke Agamana kI sUcanA dene evaM svAgata karate majhe Antarika hAM hai| pustikA yaha maMkSipta hai, kevala do vArtAeM aura eka kAvyakRti makalana me gabhita hai / parannupranibhA kI chaTA haThAt pAThaka ko prabhAvita kiye binA na rhegii| gata divAlI meM divAlI naka kA varSa bhagavAna mahAvIra nirvANa kI paccImavI zatAbdIkA mampUni mamvatmara thaa| ima mahAvamara ko janone unI ullAma meM mnaayaa| gAbhara kA umame yoga rhaa| ye vArtA aura kAvyakRti usI upalakSya me lekhaka me anAyAmaprApta huI aura aba prakAza me A rahI hai| vArtAkAra zrI nirmala mampradAya ke nAte jaina nahIM hai, isalie vaha vizepaNa una para tanika bhI mImA nahI lAtA / unakI vidvattA abAdhina aura maundaryabodha makta hai| unhoMne hindI meM kAphI likhA hai aura mamAnakSamatA meM aMgrejI meM bhI vaha limbane rahe hai / eka vRhad upanyAma nayAra hai aura kAvyAMga kI no mImA nhii| para uma maba mAmagrI ke prakAzana ke viSaya meM ve nanika bhI Atura nahIM, pranyana vimagna rahe hai| acaraja hotA hai ki variSTha aura vyamnaprazAmanAvikArI hone para bhI ve inanA vipula aura zreSTha mAhinya karma limva paaye| meM mocane lagA thA ki jaina dharma patha bana gayA hai, darzana mata bhara raha gayA hai| mava niyana aura niyakta hai, kucha nigar3ha bacA nahIM hai jahAM meM nava navonmepa phUTe aura naI udbhAvanAeM jagaM / nirmala jI kI mahAvIra jIvana aura tanva kI maulika vyAkhyAoM ne merI dhAraNA ko jhakajhora DAlA hai| jaina darzana ke anekAneka pAribhApika zabdoM ke pratIka marma kA ima rUpa meM unhoMne udghATana kiyA hai ki
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ dArtha chilake kI taraha utara rahatA aura vaha gUDhArtha sarvathA sampradAyanIna aura mArvajanIna ho AnA hai| ina paMktiyoM meM pAThaka kucha bahuta krAntikArI aura camatkArI prameya pAyeMge / lekhaka kA mAnanA hai ki "manovaijJAnika mAnama dArzanika mRtyu ke lie vihvala banA svayaM Ahuna hotA hai to AtmA kA sUrya udaya meM AnA hai| yahI dArzanika mRtya hai jimakI sthApanA mahAvIra ne nirvANa gabda ke dvAga ko"| jaina pAnthikoM ke Age unakA prazna hai "kyA mahAvIra kI vANI meM mAmayaM nahIM hai ki vaha karmazakti ko prerita kare? phira jaina vivecanA amamartha kyoM hai? " "bauddhika jJAna kA vyavahArIkaraNa tapa hai"| "viparInoM ko jonane kA mArga virodha nhiiN| vaparItya ko anAvazyaka banAnA hai" "gahana manovijJAna batAyegA ki mAMketika 'gRhatyAga' maphala jIvana ke lie Avazyaka hai|" "ina mAMsArika sambandhoM ke mahatvahIna rUpa ko mamajho, phira ghane vanoM meM apanI akelI AtmA para mamamna upadravoM ko maho taba AtmA meM ghAvaka jagegA / AtmA pagakramI, aura tejomaya hogii| tabhI jJAna kA yajJa zurU hogaa"| "eka jIvana hai jo jIvazAstra kA viSaya nahI, vaha bar3hane, ghaTane, ugane jamI kriyA meM mAna hai" / "yaha kahanA galata hogA ki patthara meM jIva hai, tIrthakara vicAra ke adhika nikaTa yaha hai ki patthara svayaM jIva hai " / isa prakAra kI aneka sthApanAeM hai jo mahamA hameM cakita kara detI hai| unake manana me sapTa ho jAtA hai ki pravaktA ne pUrva aura pazcima donoM ke dArzanika mantavyoM kA tulanAtmaka adhyayana karake apane niSkarSoM ko upalabdha kiyA hai / mujhe vizvAsa hai isa lekhaka kI vANI aura lekhanI prabuddhajanoM kA dhyAna AkarSita karegI aura isa navAviSkRta sAhityakAra ko samucita mAnyatA prApta hogii|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaparA _mAM aura pitA jI ko jinhoMne saMyama aura zIla kA jIvana jokara hama bhAI-bahanoM ko dharma kA upadeza karmoM se diyA / jyoM-jyoM jIvana Age bar3hA mere netra samyaka caritra ke aise namane dekhane ko tarasane lge| taba maine jAnA vidhi ne kaise bina mere mAMge ye manuSya rana hamAre hI ghara me rakha diye the| "nirmala
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha vArtA bhAratIya sAhitya pariSad dvArA bhagavAna mahAvIra ke 2500 veM nirvANotsava para sapU hAusa, naI dillI meM dinAMka 21 janavarI, 1975 ko Ayojita sabhA meM dI gii| vizeSa vivaraNa paricarcA 'vartamAna mamAja ke saMdarbha meM baddhamAna mahAvIra aura unakA darzana' udghATana DaoN.karNasiMha, maMtrI, mvAsthya evaM parivAra niyojana mulya atithi "zrI kedAranAtha sAhanI, mahApaura, dillI adhyakSa rASTrakavi paM.sohanalAla dvivedI, adhyakSa, keMdrIya bhAratIya mAhitya paripada pramukha vaktA zrI nirmala kumAra jaina (jaina darzana ke marmaja vidvAn) sambhAgI zrI jainendra kumAra (prakhyAna mAhityakAra) DaoN gamacandra pADeya (prasiddha vicAraka) zrI akSayakumAra jaina (pradhAna sapAdaka, navamAgna TAimma) adhyakSa zrI yazapAla jaina (bhAgnIya mAhitya pariSada, dillI pradeza) maMtrI zrI jItasiMha 'jIta' (mAgnIya mAhitya pariSada, dillI pradeza) svAgata samiti zrI zAntilAla jaina, zrI malekacanda jaina, zrI mahAvIra pramAda jaina saha-saMyojaka zrI vinoda vibhAkara saMyojaka subhASa jaina
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna samAja ke saMdarbha meM varddhamAna mahAvIra aura unakA darzana adhyakSa mahodaya, vidvajana, sammAnita deviyo aura majjanoM, Aja kI isa vArtA meM mene Adhanika jIvana kI kucha bemika samasyAe canI hai jiname pratyeka manaSya parezAna hai aura yaha batAne kI ceSThA kI hai ki unakA hala mahAvIra ke vicAro meM hai / kisI janmajAta vizvAsa ko meM vyavata nahI karanA cAhatA / una samasyAoM kA hala Dhahane kI ceSThA sabhI dezoM meM manISI kara rahe hai / unakI ceSThAoM kI ora bhI meM ApakA dhyAna svIcagA aura gaharAiyo ke ima maMthana meM Apa pahacAna leMge ki unake hala nidAna nahI hai / Aja ke mAnava kI sabase baDI samasyA he vyaktitva kA vighaTana (Loss of individuality ) | kAphakA TAlasTAya, dostovaskI me lekara he migve, mAtra, pAsTaraneka sabhI ne isa pIr3A kA anubhava kiyA / kitanA dAmaNa hai jInA jaba bhItara jIvana eka magaThita dhArA ke rUpa meM mahasUsa na hokara, bimba pAre jaisA lage / aisA kyoM hai? isakA nidAna kyA hai ? dumarI samasyA jo maiMne cunI hai vaha AdhI mAnavatA kI sabase jvalanta samasyA hai | vaha hai nArI vikSobha / zAyada pahalI bAra itihAsa meM nArI eka sAmUhika vidroha kI taiyArI kara rahI hai| liba muvameNTa, nArI zakti jAgaraNa Adi lakSaNa he eka ghirakara Ate bhayAnaka tUphAna ke / Aja hama isakI bhISaNatA ko nahI mahasUma kara rahe haiM / parantu zAyada koI bhI vanaga manathya jAti para itanA bhayAnaka hI hai jitanA yaha / Aja nAge ruSTa ho gaI hai| Aja prazna kara rahI 1
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai vaha dharma, saMskRti, darzana mavame ki Akhira use ghaTiyA kyoM samajhA gayA? ume naraka kA dvAra kyoM mamajhA gayA? vaha pUcha rahI hai umakA sthAna kyA hai? use maMnopajanaka uttara na milegA to usakI saMtati umakA klega lekara paidA hogii| ima mamamyA para mahAvIra ke vicAra bilkula maulika aura manya ke nikaTa hai / unakA manya-anveSaNa kaTuyathArtha ko mamanvina kara rahA hai / unhoMne na to nArI upAsakoM kA mArga cunA na unakA jinhoMne nArI ko naraka kA dvAra maanaa| usa jinapuruSa ne yathArthoM meM magkha nahIM modd'aa| umane ve Adi bhUleM batAI jinake kAraNa maghara manya inane kaTu yathArthoM meM TUTa gyaa| yadi mahAvIra ke nArI ke prati vicAra mahI taraha se apanA liye jAne no Aja yaha sthiti na hotii| Aja bhI yadi unheM mamajha liyA jAya to liba muvameNTa Adi ke dvAga mAnavIya zakti vyartha na hogii| ima mamamyA kA, purupanArI ke bIca dvaita bhAva kA, anta ho jaayegaa| eka pramukha prazna Aja manapya ke mAmane yaha hai ki vaha hai kyA? egjimTemiyalimTsa (Existentialist) yaha prazna pUcha-pUcha kara manama-udvelina kara rahe hai / hAinarica hAIna ne ye prazna pUche mAdhAraNa logoM meN| aura phirkegADa, jAmaparma, mAtra, hamarla ne ye prazna hara sAdhAraNa klarka, vyApArI, vakIla, patrakAra ke rojAnA ke prazna banA diye hai / zaMkagacArya ne "ahaM brahmommi" kahakara ima pragna ko hamezA ke liye gAnta karanA cAhA thaa| para prazna aime gAnta nahIM hote| barpha para phimalatI varpha kI eka geda kI taraha manuSya kI AtmA ulajhanoM, durvAsanAoM, taMgiyoM, apagadhoM kA eka golA banatI jA rahI hai| usakA nitya, zuddha, buddha rUpa kahI dekhane meM nahIM AtA / ima viSaya para mahAvIra kima taraha sarvathA maulika aura yathArthavAdI haiM yaha bhI isa bArtA kA viSaya hai| meM yaha bhI kahanA cAhUMgA ki mahAvIra se sAtvika vicAraka nahIM hai jo kevala guNoM se hI vyaktitva kI racanA karate haiN| ve kAle
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAnI kA saMgama racane vAle tIrthakara hai / ve marvathA vyavahArika hai| jaba jIvana durguNoM se bhara jAya to kame una durgaNoM meM bhI caritra kA nirmANa sambhava hai-yaha anokhI kImiyAgarI mahAvIra batA rahe hai / Aja hama jo kucha haiM use najaraandAja karake caritra kA mahala nahIM banegA / ume majabUta AdhAra dene ke liye hameM apane durgaNoM ko durgaNoM se aprabhAvI (Neutralize) karanA hogaa| vipa ko viSa se mAgnA sIkhanA hogA / durguNa eka dUsare ko aprabhAvI kara dete haiM to svataH guNoM meM rUpAntagni ho jAne hai| eka aura pramakha vipaya mahAvIra ke maMdarbha me hai ahiMmA kaa| manuSya jAnidoTakar3oM meM baMTI hai-mAMmAhArI (carnivorous) aura manapyabhakSI (cannibal) / kucha nomAma gyAna haM pagaoM kA / parantu jo ahiMmAvAdI hai uname mAnamika hiMgA hai mAmAhAgiyoM ke prati / ataH unakI ahimA aura bhI jaghanya himA hai| ve mAnamika nala para mAmAhAgyioM pazuvadha kA badalA le rahe hai| unake prati tIna ghaNA aura kopa hai uname / ima taraha kevala pazu mAMma kA tyAga manapya ko utkRSTa Aina meM nahIM lA makanA / yathArtha yaha hai ki yaha use aura bhI nikRSTa banA rahA hai / isakA kAraNa hai ki hama ahimA ko mahI arthoM meM nahIM samajha sake / manuSya kI AtmA AkrAmaka hai| dama AkrAmakatA kA uddezya vaha AdikAla meM nahIM mamajhA aura imakI abhivyakti umana parAvadha meM dRDha lii| pazavadha ko umane rokA to yaha AkrAmakatA pagavadha karane vAloM ke prani pratihimA meM badala gaI / mahAvIra kahate hai ki vaha jo AkrAmakatA kA mahI imtemAla karanA jAnatA hai kevala vahI hiMgA meM mavata ho makanA hai / ima AkrAmakatA kA uddezya hai nirantara ucca sthiti ke liye AtmA kA mNghrp| jima nala para vaha hai vahAM use dArzanika mRtyu ko prApta honA hai jisame umakA punarjanma ho Antarika maundarya meN| isa anokhI mRtyu ko pleTo ne bhI jAnA thaa| mahAvIra kI ahiMmA kevala himA kA niSedha nahIM, AkrAmakanA kA mahI upayoga hai / vaha siMha
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ purupa kaha rahA hai ki AkrAmakanA kA mahI upayoga nahIM karoge to ahimA tumheM aura bhI nimna koTi kA himaka banA degii| mahAvIra ne mokSa ke liye AkramaNa kiyaa| ve passive nahIM haiN| unhoMne manuSya kI AtmA meM bama ima AkrAmaka tatva ko mahI dizA kI ora modd'aa| unakI ahiMmA kA mAra yahI hai| ___ imI nagha brahmacarya unake liye kevala seksa se vimukhatA nahIM hai| apitu yaha uma kaumArya sthiti meM AtmA kA punaH Amda honA hai jahAM meM vaha cAra nimna sthitiyoM meM girI thii| ve thI lajjA ke dvAga mAthI ko mohita karanA, phira lajjA kA tyAga karake yauna makha pAnA, phira yauna meM ghRNA kA bhAva aura usake mAtha hI yauna mAthI ke prati pranihimA / mahAvIra eMge brahmacarya ko dugagraha mAnane hai / yaha sthAyI nahI ho makanA / gam yauvana meM AtmA mandaramamvarUpa hai / umake vAda vaha prajanana hetu eka nimna stara para unagnI hai| Atmika mundaratA lajjA meM badala jAtI hai / lajjA AkarSita karanI hai / yauna carama mukha uma lajjA kI mRtya hai / mahAvIra kahate haiM ki AtmA nirlajjatA me na no ghRNA kara na pranihimA / apitu punaH usI mandaram kI prApti hetu napa kare / yahI maccA aura sthAyI brahmacarya hai| yahI mandaram kI prApti uname vastra tyAga karAtI hai| mahAvIra kA mArga AtmA ko nimna taloM para neutralize karanA hai jimame vaha ucca tala para jaga sake / imIliye unhoMne kahA ki ima eka durjaya AtmA ko jIna lene me saba kucha jIta liyA jAtA hai|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAtmA yA jIva manuSya ke jima vyaktitva kA vighaTana Aja pUre bauddhika jagata ko klAnta kara rahA hai vaha vyaktitva hai kyA? zekmapiyara ne kahA ki hama amnitva kA eka kSaNa hai jise ajJAna kA adhega ghere hae hai| vaijJAnika dRSTi meM yadi hama dekhe to bhI hama pAte hai ki hamAga jIvana kucha varSoM kI eka kahAnI hai| kahA me hama Aye aura kahA cale gaye damakA unara hame vijJAna nahI denaa| manovaijJAniko ne vizeSakara phAyaDa aura jaga ne dama pragna kA unA dene kI bhagmaka caMTA kI aura niHmadeha manapya samAja unakI nojo kA RNI hai / jaga ne apane klinika meM kI gaI khojoM ke AdhAra para middha kiyA ki manAya kA vyaktitva cetana aura acetana ina do bhAgoM meM baTA huA hai / cetana no vyaktitva kA vaha aga hai jise manAya moca-samajhakara canakara apanA banAtA hai / yaha umake vicAra, bhAvanAo, anabhava, icchAoM aura AkAkSAoM kA vaha mamUha hai jo usane apane liye canI hai| acetana umame mRkSma rUpa me macina managya jAti kA danihAma hai / vaha mabhI zaknie jinhoMne kabhI mahAbhAgna aura gamAyaNa kI laTATA lar3avAkara manuSya kodAma banAyA hamAre acenana memacina hai / eka jAnine dUmarI jAti kA zoSaNa kiyA-ye mabhI ghaTanAe choTI-bar3I zaktiyoM kA eka mupta mamUha banakara manapya ke acenana meM par3I hai| jaise-jaima manapya baDA hotA jAtA hai usake cetana para acetana kA amara baDhane lagatA hai| dhIredhIre umakA vaha cetana vyaktitva jo usane apane liye canA thA dava jAtA hai / aura acenana kI ganie vikamina hokara umame jora mAgne lagatI hai| yahI kAraNa hai ki manuSya meM dhArmika amahiSNutA, pArI
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ vArika kalaha, jAtIya baira Adi zaktieM vinA umake cAhe bhI zaktizAlI ho jAtI hai| manapya kA vyaktitva kevala cenana aura acetana meM hI nahI TA hai| imaM eka vizAla IzvarIya gakni marpa kI naghalapeTe hue hai| isakA nAma jaga aura phAyaDa ne libiDo (Libido) rakhA jimakA saMskRna paryAyavAcI jaga ke anamAra lobhAna hai / juga kahatA hai ki yaha vahI zakti hai jo mayaM meM hai aura jime gvetAmvara upanipad meM rudra kahA hai| yaha vaha zakti hai jo giga meM pragaTa hotI hai to usake zarIrakA popaNa karanI hai / yavA vyakti meM yaha zakti vAmanA, kAmakatA bana jAnI hai / yahI kina kabhI Age calakara ghora vAmanA virodhI vana jAnI hai / yaha zakni jaba duniyAM kI coTa khAkara aura prema meM pagajina hokara apane hI Upara lauTa AtI hai to vyaktitva ruka jAnA hai| ghar3I kI mahA calanI hai parantu AtmA ke liye mamaya ruka jAtA hai| adhikAMza logoM kA jIvana yauvana kI kucha dinoM kI cahala-pahala ke bagada imI taraha banda ho jAtA hai| nava unakI AtmA ko yaha libiDo (Libido) eka bhayAnaka marpa vanakara jakaDa letI hai jimake pAga meM ghaTatI huI hamArI AtmA hara kImata para makti cAhatI hai| yadi pApa karake Ananda ko ume kucha mAMmeM mila sakeM to vaha umake liye bhI naiyAra ho jAtI hai| ___manovijJAna manapya kI AtmA meM kevala inanI hI gahagaI taka jhAMka pAyA hai| imame Age abhI umakI pahuMca nahI ho mkii| parantu zaMkarAcArya, kANTa, pleTo, higala, breDale Adi dArzanikoM ne eka dUsarI hI taraha kI AtmA kA jikra kiyA hai| unake anamAra manovaijJAnika juga aura phAyaDa jise AtmA kaha rahe hai vaha mAyA hai, prapaca hai| manuSya kI AtmA isase pare hai aura vaha nitya, zuddha, buddha aura mukta svabhAva hai / vaha brahma hai / vedAntiyoM ko yaha bAta sunane meM bahuta mundara lagatI hai aura adhikAMza buddhijIvI varga AtmA kI isa paribhASA ko svIkAra
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ karatA hai kyoMki imame unhe gaurava kA anabhava honA hai / manAya hone meM sammAna mahamama hotA hai| magara vAstava meM yadi hama dekhenomAdhAraNa managya kA jJAna AtmA ke sambandha meM phrAyaDa aura jaga me Age nahIM bar3ha skaa| jima pagma matya svarUpa AtmA kA jikra vedAnta tathA anya prabaddha darzana karane hai vaha marvamAdhAraNa ke anabhava kI cIja nahIM hai / mAdhAraNa vyakti apanI AtmA ko jima rUpa meM mahamama karatA hai vaha vahI rUpa hai jo phrAyaDa aura juga ne deyA / TamameM madeha nahI ki vaha mithyA hai| vaha matya kI vikRti hai| parantu umame Ava mIca kara hama manya kI prApti nahI kara mAne / dama mithyA svampa kA laya kiye binA uma divya AtmA kA mAkSAtkAra amambhava hai| yahI bAta kahakara mahAvIra ina mabhI dArzanikoM meM alaga ho jAne haiN| yaha bAta dhyAna meM rakhane yogya hai ki baddha ne AtmA ke sambandha meM aneka vivAdoM ko manakara ema jhagaDe meM par3ane me inkAra kara diyA thA ki AtmA amara hai yA nahI / unhoMne AtmavAdiyoM ke mana kA gvaNTana nimna vAkya meM kiyA thA, "hama umI nadI meM do bAra pravega nahIM kara sakane / " manAya ke vicAra, bhAvanAeM, icchAe pratipala badalatI rahatI hai phira yaha kahanA ki umakI AtmA amara hai hAmyAmpada hai| bhagavAna mahAvIra ne baddha kA mArga bhI nahI apnaayaa| unhoMne ina anaMko ugravAdo ke bIca eka mamanvaya prastuta kiyA jo Aja bhI unanA hI upayogI hai| vAgnava meM bhagavAna mahAvIra ne vijJAna aura manovijJAna kI upekSA karakaM vigI darzana kA mArga prazamna nahIM kiyA / unakA dagaMna vijJAna aura manovijJAna ke mArga para calakara prAgna kI gaI Age kI eka majila hai| isa bAta ko lekara anekoM ne jaina vicAgyAga kA majAka ur3AyA hai ki jaina yaha kahate hai ki AtmA jima garIra meM hotI hai umI garIra kA AkAra grahaNa kara letI hai hAthI ke zarIra meM hAthI jaimA aura cITI ke zarIra meM cITI jmaa| vedAnniyoM ne narka kiyA ki jo cIja ghaTanI bar3hanI hai vaha AtmA ho hI nahIM sktii| yaha koI naI
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAna nahIM hai| uname bahuna pahale vedoM meM bhI yaha vAna kahI gaI hai| isa bAna meM bhagavAna mahAvIra bhI bahuna acchI taraha paricita the / parantu phira bhI unhoMne kahA ki AtmA garIra kA AkAra grahaNa kara letI hai| eka jAnI pumpa jaba kimI bAta ko kahanA hai to alpajJAniyoM ko usakI AlocanA meM jaldabAjI nahI karanI cAhiye anyathA jJAna kI jagaha jidoM kI lar3AI zurU ho jAtI hai aura uma jJAnI ke bAda sAga teja jidoM ke yaddha meM vaha jAnA hai|| daraamala mahAvIra jima ghaTane-bar3hane vAlI AtmA kA jikra kara rahe vaha manovaijJAnika nala kI AtmA hai jimakA jikra phAyaDa aura jaga kara rahe haiN| yaha garIra meM AtmamAna hai, garIra kI pIr3A ko apanI pITA samajhatI hai| zarIra meM vicAroM aura zabdoM me ima taraha jar3I hai ki garIra ke kaNa-kaNa meM vyApta hai| yaha vahI AtmA hai jise juga ne cetana acetana aura liviDo kA maMgaThana kahA hai| binA imako jAne koI uma ajara-amara AtmA ko nahIM jAna makatA / mahAvIra kA kahanA vama itanA hI hai / isa taraha kahane vAle mahAvIra akele nahIM haiM / vedAntiyoM meM pahale zvanAzvara upaniSad meM bhI ima manovaijJAnika AtmA ke liye kahA gayA--"pratyeka prANI meM vaha uma prANI ke AkAra ke anamAra rUpa dhara kara chupA hai, vaha paramezvara hama mavako apanI gujalaka meM lapeTe hue hai| ume jAne vinA hama amaratA ko nahIM jAna mkne|" mahAvIra aura upaniSadoM ke maharSi eka hI bAta kaha rahe haiMAja jo kucha tuma ho, cAhe jitane bhI vikRta ho, ume binA jAne tuma amara AtmA ko nahI jAna sakate / mahAvIra kahate hai ki isa vighaTita baura bigvarI huI AtmA ke Tukar3oM ko pAma-pAma rakho, manana karo ki yaha Tukar3e hue kyUM, kauna me galata rAste hamane cuna liye? ima nagaha numa apane atIta kI bhUla sudhArate ho| ve zaktieM jo galata gamtoM para laga gaI sahI rAste para A jaayeNgii| taba yaha manovaijJAnika AtmA TegI nhiiN| AtmA kA vighaTana ruka jaaegaa| isake bAda vaha sthiti hogI jahAM isa
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ taraha eka sUtra meM piroI huI yaha AtmA eka dArzanika mRtyu ke liye vyagra ho utthegii| yaha dIpa bujha jAnA caahegaa| imakI AkAMkSAeM. vAsanAyeM, svapna, vicAra, bhAvanAyeM sabhI isake sAtha lAta ho jAnA caahNgii| vaha kSaNa hogA eka naI mubaha kA / alabarTa svetjara Adi pAzcAtya vidvAna nirvANa kI ima paribhASA se bahuta parezAna hue the aura unhoMne mahAvIra ke vicAroM ko yaha kahakara ThukarA diyA ki ye hameM zanya kI ora le jAnA cAhate haiN| parantu unhoMne gAyada par3hane meM jandabAjI kI yA vaha apane yUropIya klAmikI pATha ko bahuna jaldI bhUla gaye / mahAvIra ne koI naI bAta nahIM kahI thii| ima dArzanika mRtya kA jikra nopleTone bhI kiyA thaa| isake mAyane pleTo ne bhI batalAye the| usane kahA thA ki isake mAyane zUnya meM khojAnA nahIM hai| jame nIce kI maMjila meM Tepa banda kara deM to Upara maMjila meM pAnI naha jAtA hai, umI taraha jaba manovaijJAnika AtmA eka matra hone ke bAda mvataH mRtya ke liye, nirvANa ke liye, vyagra ho uThe to AtmA kA vaha dIpa bana jAegA jise hama Aja naka AtmA ke rUpa meM jAnane rahe hai / parantu damake mAyane yaha nahIM ki AtmA ganya meM kho jaaegii| isake mAyane hai ki pAnI kimI uMce tala para car3ha jaaegaa| pleTo ne kahA thA ki isa taraha marakara merI AtmA matyaM zivaM mundaram ke bIca punarjanma legii| yahI vAna mahAvIra ne aura bhI magla DhaMga se kahI thii| parantu isake mAtha unakI garna thI ki pahale manovaijJAnika AtmA ke Tukar3oM ko jor3akara eka karanA hogA / jaba taka manovaijJAnika AtmA ko mUgna jur3akara eka nahIM ho jAtI taba taka koI bhI ucca AtmA hamameM nahIM jgmktii| kyoMki eka hone taka manovaijJAnika AtmA meM eka hI nar3apa rahegI vaha yaha ki kima taraha mai eka ho jaauuN| usame Age kI vAna, nirvANa kI vAna, vaha moca bhI nahIM mapanI jabataka usake Tukar3e jur3a na jAyaM / umake Tukar3e jur3ane hai mamyak darzana, mamyak jJAna aura mamyak cAritrya me| bhagavAna mahAvIra kahate hai ki matyagrAhI bno| yaha TUTI huI AtmA Apa hI batAtI calegI ki kisa taraha use
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ joDA jAya / yaha Apa hI banAnI calegI ki rima mamaya kyA dharma hai, kyA maccA darzana aura kyA caritra hai| __parantu gAyada pichale DhAI hajAra varSoM meM baddhijIviyoM ke liye itanA gheyaM rakhanA bahuta kaThina rahA hogA aura unhe mavina ke liye chalAMga lagAnA jyAdA dheyAkara lgaa| unheM lagA ki mahAvIra kA mayama bahuta kaThina hai / aura jaba AtmA hI brahma hai aura marvathA gaddha aura baddha hai to phira itanA kaThina zrama karane kI jarUrata kyA hai ? gmiI aura choTe gamna meM umaM jara lAyA jA sakatA hai / unhoMne koziza kI / parantu unakI kogiga bhAgna kI galAmI, daridratA, gopaNa aura magla dIna logo para atyAcAra kI kahAnI bana gaI / kApAlika, aghorI tathA anya nAtrika vidyApa pracaDha honI gaI / mAmAjika jIvana meM, vyApAra meM, nanikanA kSINa honI gii| dananA balidAna dekara bhI vaha ajara amara AtmA na mila makI / aba do bhayAnaka vizvayaddhoM ke bAda manapya AtmA kI bhISaNa Ta-kaTa kA adhyayana karake phAyaTa aura jaga ne gemAcaka nathya prastuta kiye / ima pATami meM pahalI bAra mahAvIra ko mahI Dhaga me mamajhanaM kA hameM avamara milA hai| eka vAna aura mAmane AtI hai vaha yaha ki mahAvIra kahI para AtmA gabda kA prayoga kara rahe hai aura vahIM para jIva zabda kA aura dono gabdo ke artha eka hI lagA rahe hai / to kyA ve jIva ko AtmA kaha rahe haiM ? jIvita prANiyo ko itanA adhika mahatva mahAvIra kyoM de rahe haiM ? vedAntiyo ne no jIvana ko mRtya kI nagha eka mvAna kahA hai phira jIva AtmA kame ho maktA hai ? yahA para bhI yaha bAta bahuta me zrotAo ko zAyada Azcaryamizrita pramannatA de ki DhAI hajAra varSa pUrva mahAvIra ne vaha mandara mamanvaya AtmA aura jIva kA prastuta kiyA thA jo pAzcAtya jagata pleTo aura bargamA jaimI zaktizAlI cintana zaktiyoM ke bAvajUda Aja taka nahIM kara makA / pleTo ne bhI vedAntiyoM kI taraha usa ajara-amara zAzvata AtmA para jora diyA / 10
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ unakA mArga jIvana me dArzanika matroM me, madhmanAo me jAkara kho gayA thaa| nInme ne pahalI bAra ima abmaTrakzana. mamatA prema, kA virodha kiyaa| yaha virodha bargamA ke dalAnavAiTala, jIvana pravAha, meM spaSTa rUpa meM makharita huA aura yagepa ke vidvAno ke magniAko meM naTTAno para gigne prapAta kI taraha khilanA calA gayA / bargamA ne kahA 'To tumhe jIvana meM madhma nirjIva nanvo kI ora le jAtA hai aura unheM manya kahatA hai / maiM tumhe una madhma, bejAna tanvo meM jIvana kI ora Ane kA AvhAna karatA hU / lAivanIja ne bhI apane monenma kA jompa banAyA vaha AtmA nahI jIva ke nikaTa thaa| Aja pazcima apanI klAmikI duniyA meM alaga ho gayA hai| eka nAmamA vidroha ne pazcima kI pratibhA ko khA liyA hai / jima AtmA ko pleTo aura agmToTala manya kahate hai unake virodha meM nInme, bargamA, phAyaDa, jaga dvAga banAI gaI AtmA khar3I hai jo vAgtava meM jIva hai / klAnna thakA huA, dRTTA, hAga, vAmanAo meM jarjara, icchAoM aura vicAroM meM ghiga huA Aja kA yagepa umajIva ko yathArtha hI nahI sanya mAnakara damakI abhivyakti meM jI jAna meM lagA hai| kothivama aura Adhanika yavA varga kA vidroha damI parampaga meM eka aura caraNa hai| yaha hamAga maubhAgya hai ki hamArI dAnika parampaga meM mahAvIra DhAI hajAra varSa pUrva ho cakra hai aura umI gamaya unhoMne ina donoM vicAradhAgaoM kA magama banA diyA thA jimama ye hamArI jAti meM kabhI bhI nalavAra lekara eka dUsare meM yaddha na kare / jIva hI AtmA hai aura AtmA hI jIva hai| dananI maglanA me hama dama bAna ko kaha makane hai| jaba taka manovaijJAnika AnmA eka rUpa meM margAThana nahIM huI hai aura jaba taka umama mvaya miTa jAne kI Aga nahIM jagI hai nava naka vaha jIva hai| aura jaba mamamta icchAe, vicAra, gvAna Adi eka mUtra meM piroye jA cuke hai aura manovaijJAnika AnmA dArganika mRnya ke liye vivhala hokara jala jAnI hai no jIva kI jagaha AtmA pragaTa ho jAtI hai / jIva 11
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA dIpa bujhatA hai to AtmA kA sUrya udita ho jAtA hai| yahI vaha dAzaMnika mRtyu hUM jisakA z2ikra mahAvIra ne nirvANa zabda ke dvArA kiyaa| mahAvIra ke darzana kI anokhI bAta hai - apUrNa matya / mahAvIra svayaM ajina haiM, durjeya AtmA ko jIna cuke haiN| ve kevalI haiM / parantu dArzanika tala para jo bhI carcA unhoMne apane ziSyoM meM kI hai vaha paramArthika nahIM hai, vyavahArika hai| pUrNa satya kI carcA nahI kI jAnI / vaha anubhava kA viSaya hai / bAta to karanI hai kevala mArga kI / mArga para calane vAle ko maMjila mApha nahI dIkhatI / dUra gAMva ke baTohI ko dUra kA gAMva yAtrA kA paga rakhane hI nahI dIkhatA / pahale jAmuna kA per3a dIkha rahA hai, phira panaghaTa / phira vaha mandira AyA jisake bAIM ora kI pagaDaMDI para use jAnA hai| koI use sAre mor3a eka sAtha banA de to vaha bhramita ho jAyegA / mahI samajhAne vAlA use kucha dUra taka kA rAstA mamajhAyegA aura kahegA ki bAkI Age pUcha lenA / mahAvIra bhI yahI kaha rahe haiM / unhoMne carama satya kI ora zipyoM kA dhyAna nahI khIMcA / unhoMne apUrNa satya batAye / usa yuga meM upanipadoM ke cintana ke bAda sAdhAraNa loga bhI jijJAmA karane lage thecalo janaka ke darabAra meM / vahAM loga batAte hai vaha prakAza kauna sA hai jo sUrya ke bhI pIche damaka rahA hai / brahma aura AtmA kA nirAkAra rUpa sarvavidita ho calA thA / usa yuga meM bhI mahAvIra ne eka aisI bAta kahI jo bahuta se Adhunika dArzanikoM ko bacakAnI lgegii| unhoMne kahA ki jima zarIra meM AtmA praveza karatI hai usI AkAra kI ho jAtI hai| yaha sunakara bahuta se tatvajJa haMse ki jo ima taraha ghaTa-bar3ha rahI hai vaha AtmA nahI hai / mahAvIra sukarAta kI taraha dArzanika vivAda nahI kara rahe the / unakA tarIkA Dialectical nahI thA jo adhikAMza tatvajJoM kA rahA / zaMkarAcArya aura nAgArjuna kA tarIkA bhI Dialectical thaa| isa tarIke se usa satya kI dimAg2I bahasa ho sakatI thI jo antataH hai / parantu 12
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra vyavahArika cintaka the / unheM apane samaya meM vyApta mAnavIya manama kI ulajhanoM, duvidhAoM kA jJAna thaa| ve managya ko una mAnasika dvandvoM se mukta kara ekatA meM sthita kara denA cAhate the| usI ko unhoMne dhyAna kahA / dimAga ko haTha dvArA kisI kendra para lagA dene ko unhoMne dhyAna nahI mAnA / jIvana meM jo dvandva Aja hai ve ekatva meM apanA samAyojana karate caleM isI ko unhoMne ghyAna kahA / mahAvIra ne jima ghaTane bar3hane vAlI AtmA kA jikra kiyA vaha manovaijJAnika AtmA hai| jime phrAyaDa ne sAiklojikala melpha kahA / yaha durjeya aura jiddI hai| yaha kharabUje kI taraha kharabUjoM ko dekhakara raMga palaTa detI hai| mahAvIra ne kahA vinaya, sadAcAra, vyavahArika cintana me ima sahasramantrI mAnamika AtmA ko ekAgra kara lo| ime aneka sthaloM para mara jAne do tAki bhItara mundaram ke bIca imakA punarjanma ho / jaba aimA hogA to yaha AtmA eka vAyuvihina sthAna para nirvighna jalanI lo kI taraha ho jaayegii| ima AtmA ke maMyamina, ekAgra ho jAne para Age kA mArga ume Apa dIva jAyegA / mAnamika yAtrA meM bahuna mor3a hai| vyAma ne dama patha ko gahagaI meM jAne vAlI machaliyoM ke mArga kI nagaha banAyA hai jima Trema nahIM kiyA jA makanA / kahI acAnaka mor3a hai, vahI acAnaka mUlya viparIta ho jAte haiN| yaha nirantara urdhvanA nahIM hai| imaliye mahAvIra ne pahale se vaha Age kA mArga nahIM banAyA kevala unanA batAyA jitanA vinA ulajhAye banAyA jA makanA thA aura bAkI vyakti para chor3a diyaa| vaha java mArga para laga jAyegA nombayaM umI meM vaha dIpa jala jAyegA jo Age kA mArga digvaayegaa| abhI to jarUrI hai ki vaha prArgambhaka dIpa jala jAye / loga AtmA ke uma vikRta rUpa ko apane bhInara pakar3a make jo vaha ho gaI hai aura ume gaddha karane kA yanna gara kara de| mahAvIra ne ima AtmA ko anyanta durjeya bhI kahA hai-"dugnayaM caiva appANaM / mabvamappe jie jiyaM"-ka AnmA ko jIna lene para saba kucha jInA jA sakatA hai| unhoMne AtmA ko ninya, zuddha, buddha, mukta 13
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ mvabhAva nahIM khaa| yaha durjeya hai| indriyoM ke dvAga viSayoM meM pravRtta hai| imaM jItanA hai| Aja kI duniyA~ jAna gaI hai ki amara, gAzvata, zuddha, baddha AmA kI bAta karanA nigyaka hai| isa parama punIna AtmA kA jikra enanvana hajAgeM varSoM meM karane A rahe haiN| parantu manuSya mvabhAva dina para dina kuTira aura dumha hotA jA rahA hai| phira dama dArzanika vivecana se upalabdhi kyA huI? mahAvIra aura baddha ne dama vyarthanA ko jAna liyA thaa| pUgaM manya kI bAta karanA apUrNa jIvana meM jIvana ko pramAdI banA denA hai| vaha pUrNa manya upalabdhi meM para hai yaha jAnate hI hama hAtha-pAva mAgnA bhI banda kara deNge| hama maba DAyaganIja bana jAyege aura Taba me par3e raheMge yA carama aura mAdaka vastuoM dvArA cananA kA vistAra karane kI nako re dahane raheMge tAki ima kanavema para vaha vigaTa jhalakatA rhe| mahAvIrana arga manyoM kI bAta khii| anekAntavAda bnaayaa| phira bhI kahA ki apane mArga para dRDha raho kyoMki apUrNa matya hI tumhe mila sakatA hai| ume hI laMkara tumhArI AtmA vyavahArika patha para cale / umI apUrNa manya ko vikamina aura ekAgra karanI cale / pUrNa manya ko na vaha mamamegI na pAne kI ceSTA karegI Inferiority mahamma kara pramAdI jarUra ho jaaygii| hajAroM varSoM ke manapya jIvana ne upalabdhi kyA kI ? Aja bhI hama meM manAyoM kA gopaNa karane, manAyoM para zAmana karane kI amAnavIya vRttiyA kyoM hai ? prajAnatra kA yaga A gayA-eka aimA vilakSaNa yuga jaba sainika krAnti ke bAda mainika gAmaka gAmana na karake prajAnatra kI sthApanA kara rahe hai| eka aimI anahonI bAta jise prAcInakAla ke loga sunakara cakina hoM aura hamAre yuga kI prazamA karane na thakeM / eka aime yuga meM bhI manuSya kyoM manuSya kA gopaNa umI tanmayatA me kara rahA hai jima tanmayatA meM prAcInakAla meM karatA thA? Aja bhI manAyoM kI nIlAmI kyoM kI jAnI hai ? eka pharma meM kAma karane vAlI prAiveTa saikreTrI ko kyoM mAlika mana hI mana apanI dAmI se adhika kucha nahI 11
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ mamajhatA? eka baDA adhikArI choTe ko kyo dAma me adhika nahIM mamajhatA jime jubAna kholane ke liye bhI umakI ijAjata cAhiye / pharka mirpha itanA hai ki vaha bAta jo pugane jamAne meM damana kahI jAtI thI Aja anagAmana hai / eka bar3A mamaddha dega kyo Aja bhI nahI garmAnA choTe degoM kI nIlAmI karatA huA, unakI Aga kharIdanA huA? imakA kAraNa yI hai ki jima mAnavIya AtmA ko hama pavitra, ninya, gaddha, baddha, makta mamanane nhe aura katne rahe ki vaha patita nahIM hotI, vaha vyavahAra meM patita ho jAtI hai| jo mamAja ga vyavahArika dumbada magNa ko lekara nahI calegA vaha managya ke liye bhaviSya kI racanA nahI kara skegaa| mahAvIra ne yathArtha ke netroM meM ghaga hai| uma vIra jina puruSa ne mamamna kaTa yathArtho me hAtha milAyA hai| nItme kI namha mahAvIra kahanA hai-mane hAtha milAyA hai banyo gIta Rtu meM aura uma mada meM mere hAtha nIle hue hai| mahAvIra kA darzana managya meM kahanA hai vyavahArika bno| jo manya vyavahAra kI mthalanA meM mahamama nahIM kiyA jA makanA vaha matya nahIM hai| mahAvIra kI yahI zreSThatA hai ki ve mandara, mohaka, bauddhika vAtAvaraNa gcakara dhUpa aura pavitra magandho me mamita kI gaI, hAthI dAna kI banI AdhyAtmika mInAra meM nahIM rahataM na kimI yoga ke dvAga uma AdhyAtmika bhrama ko sthAI karane ha / va ghala para calana hai| naba bhI jaba ratnajaTita indroM ke mATa unake mammAna meM saknaM the, jaba cakravartI mamrATa katAra bAgha kara apanA paurupa unake caraNoM meM arpita kara rahe the, nava bhI dekha makane the hama nigraMnya nAtha putra ko dvAra-dvAra jAne, nana nayana, vinIta, ki eka grAma bhikSA kA koI unakI ajalI meM de de| vaha vIra purapa manAya kI vyathA meM kama achanA rahanA / TamI vyathA ne ume napa ke liye udvelina kiyA / napa me jaba vaha lauTA to phira umI trasta mAnava mamaha ke bIca vicg| unhI kI bhASA lii| unhI kI mmmyaae| unheM antima matyoM para pravacana nahI diyaa| unakI vyAdhiyaM pakar3I aura unheM batAyA 15
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ kame macce manapya bno| java unanA bana jAoge, jaba yaha durjeya AtmA jIta logeno amara jIvana kA vihAna hogaa| eka aura hI dIpa jalegA hRdaya meM / gAyada yaha vaha AtmA hogI jimakA vedAntiyo ne jikra kiyaa| para Aja hI umakA jikra kara denA ume hamezA ke liye kho denA hai| dArzanika "maMkaTegarTa" kA kahanA thA ki AtmA eka jIna hai jisako haradama udyama ke mAtha hama manya AcaraNa dvAgajIne rakhanA hai anyathA vaha uTha jaayegii| jame cAga DAlakara ciDiyo ko phamAyA jAtA hai umI taraha java mAnamika AtmA mankarma karanI hai, dvandvo ko lIna kara ekatva prApta kara lenI hai to vaha svaya vaha cAga DAlanA mIkha jAtI hai jisa para sanAnana mukna AtmA jAkara baiTha mke| mahAvIra ne "mAiklojikala melpha" ko AtmA kahA aura use molDa (Mould) karane ke liye khaa| umakI pravRtti hai eka meM anekoM meM phailane kI-koha bahumyAm / ca ki vaha divyo me janmI hai, ataH yaha divyoM kI Adata hamAre zarIra meM le AI hai| mahAvIra kahate hai ki pRthvI para umakA pRthvIkaraNa kge| yahA baDe-baDe avatAra Akara bhI mRtyaloka kA dharma nibhAne hai| yahA ve apanA viSNatva prakaTa nahIM karane / mAdhAraNa puruSoM ke bIca magharSa karake mahAna banane hai| imI taraha isa mAThavalojikala selpha ko svarga kI Adata choDanI hogI aura pArthiva honA hogaa| ise phira apane khela mameTanA mikhaao| yaha Izvara kI nakala na kare / eka se aneka na bane / jame bacce mammI aura deTI banakara choTe-choTe gar3iyoM ke khela karate hai aimehI khela yaha mAiklojikala metpha karatI hai| damI kAraNa eka me anekaho jAtI hai| para ye khela khelane kI bhI eka umra hotI hai| na jAne kitane janmome AtmA yahI khela khela rahI hai| yahI caugamI lAkha yoniyo me imakA bhramaNa hai| aba yaha managya yoni meM hai aba tumhArI bAta samajha sakatI hai| aba ume mamajhanA hai ki use ye khela choTane hai / Izvara kI, pitA kI nakala karatA rahA to vaccA mIgvegA kyA? pRthvI para Ane ke bAda isa AtmA ko samajhanA hai ki yahA vikAsa kA siddhAta viparIta 16
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ (reverse)hai| mahAvIra usI sAiklojikala melpha se kahate hai kijo yaha tumhArI eka se aneka meM unfolding huI hai ime vApisa le jaao| yaha caurAsI lAkha yoniyoM kA vistAra lauttaao| eka mAiklojikala selpha hI ina caurAsI lAkha anekoM meM badala gayA hai| una anekoM kA laya phira eka meM kara do| yahI bhava cakra me mukti hai| isake upaganna hI tuma usa ajara-amara AtmA kI bAta samajha makana ho| jaba taka ina aneko kA vilaya nahI karoge tumheM uma ajara-amara AtmA kA anabhava nahIM ho sktaa| jaba taka usakA anubhava hI nahIM hogA taba taka hama ume galata samajhate raheMge / sAiklojikala melpha hI vaha rUpa ghara legI jo tuma AtmA ko attribute karoge kyAki ume abhinaya kA zauka hai| jaba yaha aneka me phira eka bana jAyagI taba tuma mamajha makoge ki imakI dArzanika mRtyu kyA hai ? ima dIpa ko bajhAnA hogaa| pAzcAtya vidvAnoM ko bar3I parezAnI huI thI yaha jAnakara ki jaina aura bauddha nirvANa ko sarvazreSTha pada mAnate hai jo hai mara jAnA, dIpa kA bajha jAnA / unakA khyAla thA ki dIpa vujha gayA to zanya raha gayA / ataH unhoMne kahA ki mahAvIra kA nirvANa zanya hai| parantu Aja ke vijJAna ne bhI banA diyA kijo cIja hai vaha hai, vaha kabhI naSTa nahIM hotI, kevala pAlagni hotI hai| jo nahI hai kevala vaha naSTa hotI hai| jyoni kabhI nATa nahIM hotii| mAiklojikala melpha ke rUpa meM jyoti bajhegI no umakA punarjanma hogA eka ucca gimbara para, middha gilA para / vahI jyoti naba vaha AtmA banakara jalegI jo na ghaTatI hai na baDhatI hai, jo gaddha, baddha, makta hai| ____ mahAvIra ne AtmA ke sambandha meM pUrI bAta nahIM kahIM kyoMki kahanA vyartha thaa| ve nIrya kara the| unhoMne unanA hI kahA jitanA eka nIrthakara yA pula banAne vAle ke liye banAnA ucita hai| umakaM Age no svayaM khojane kI bAta hai| unhoMne bama yahI kahA ki AtmA durjeya hai| eka AtmA ko jIna laMne me maba jIna lene hai hama / dama nagha mAiklojikala selpha kI bAta karake unhoMne hama eka gaha para lagA diyaa| jagarI dagAre
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ banA diye / nirvANa uddezya banA diyaa| yaha AtmA mRtyu me na Dare / yaha mara jAya / nabhI no parama manya eka aura pagikRta nala para hamameM prakaTa hogaa| hara vyakti meM AtmA hai| patthara, lakaDI Adi meM bhI yaha AtmA bamI hai, unhoMne kahA, aura managya meM bhii| parantu yaha sthala (gross ) AnmA hai| jaba taka yaha nahIM maggI taba naka makSma, gaddha, baddha AtmA kA anabhava nahIM ho sktaa| isI kAraNa manAyo meM uma AtmA kA jikra unhoMne nahIM kiyaa| unhoMne mAiklojikala malpha kI vAna kIjo upalabdha hai| vahI mAiklojikala melpha Aja bhI upalabdha hai| Aja bhI vaha caugamI lAkha yoniyoM meM bhaTaka rahA hai| eka meM aneka vanA jA rahA hai| jaba taka yaha nahIM sakatA, jaba taka hama dama manAta AtmA ko vyavahArika gaha nahIM banA makane, yoga, dhyAna Adi dvAga isake manApa hagne kI bAta kahanA aimI hI makhanA hai jaise ummIda kare ki mo gayA anAtha baccA to mA me hue vichoha ko bhUla jaaygaa| nahI vaha bhUlA rahegA kevala jaba taka morahA hai| manapya kI AtmA Aja bhI apane prAcIna khela meM vyasta hai aura jIvana vyartha ho rahA hai| mahAvIra kahate hai ki isa prodical son ko mmbhaalo| yaha AtmA jo bhaTaka rahI hai imakI yAtrA utTI kagao tAki yaha apanA kSaya kare aura mRnya kI ora baDhe jIvana kI ora nhii| jaba yaha mRtya ko prApta karegI to isakI jagaha zUnya nahI AyegA / imakI jagaha jo AyegA umakA varNana karanA gabdoM kA vyartha prayoga hai| yahI vAta baddha ke anAtmavAda ko bhI prakaTa karanI hai / AtmA amara nahI hai aura vaha nirantara vadala rahI hai / hama do bAra umI nadI meM praveza nahIM krte| ve bhI umI mAiklojikala melpha kA jikra kara rahe hai jisakA jikra karate hue uma yuga ke pramAdI tatvajJa garmAne the| upaniSadoM meM kathita AtmA kA dimAgI makha laTa-laTa kara ve loga AdhyAtmika vilAma meM pala rahe the| ataH, unhone bhI AdhyAtmika AtmA kA hauvvA khar3A kara rakhA thA--jo na badalatI hai, na ghaTatI hai, zAzvata hai, zuddha,
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ buddha hai| unake pramAda aura prapaMca me bacAne ke liye yaha jarUrI thA ki mahAvIra aura buddha unhe yathArtha kI ora khIcane / unheM darzana kagane uma yathArtha AtmA ke jo unake bhItara thI jise choDakara ve man ge bekhavara AdhyAtmika vilAma meM Dube hue the| anaH, unhoMne kahA ki AtmA kI nityatA kI vAta galata hai| yaha no hara kSaNa badala rahI hai| mahAvIra ne kahA ki ime nigakAra yA nirguNa kahanA galata hai| yaha to vahI AkAra rakhatI hai jima garIra meM yaha hai| unakA uddezya thA ki manAya ko zanya meM dhyAna lagAne kI Adata me bcaaye| vaha AtmA ko eka abstraction mamajha rahA thA jo umame he aura jo usake kimI bhI baraM kAmage mailI nahI hotii| mahAvIra ne kahA ki vaha mailI hotI hai| dama nagha darzana ko unhoMne paMkha lagAkara ur3ane me gekA / ume pathvI para calanA givaayaa| ____ mamaya AyA hai jaba anabhavoM ke bAda mAnava gamaha ne yaha pahacAnanA zurU kiyA hai ki mahAvIra ne jo bAna parama punIna ganyo ge haTa kara kahI thIM ve kahanI bahuna jarI thii| unhoMne darzana ko pRthvI para calanA mikhaayaa| ve pahala vicArakahaM jinhoMna garipUrNa manyoM ko choTakara apUrNa manyoM kI mArthakanA bnaaii| paripUrNa manya kalApana ho cale ha Aja ke yaga meN| Aja bhI vahI sthiti hai jo unakaM mAmane thii| Aja bhI manAya ko pUrNa matyavAdiyoM ne bahakA rakhA hai| vizvAsa ke Acala meM umakaM yathArtha ko nagna kiyA jA rahA hai| aimA hI vizvAmaghAna ImAgaM cha: mo zatAbdi pUrva bhI huA thaa| manema yAvI paDibaddha jIvI, na vImame paMDiA AmAnne (azupraja paMDina purupa ko moha nidrA meM moye hue maMmAge manapyoM ke bIca rahakara bhI mava nagaha me jAgamka rahanA cAhie aura kimI kA vizvAma nahIM karanA cAhie) 19
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva kA vighaTana-Loss of Individuality : Adhunika manuSya kI mabame bar3I samasyA hai usakA vyaktigata vighaTana / usake bhItara eka aimA mahasamukhI dvandva zurU ho gayA hai jisase usakI mamamna mAnamika zaknie~ pAramparika virodha meM TUTa rahI haiN| yaha kahanA galata hai ki manuSya mamAja ke mUlya gira rahe haiN| umake naitika mUlya Aja bhI ve hI haiN| umakI kaThinAI yaha hai ki Aja ve mUlya ume asaMbhava pratIta hote haiM / ume apanA vyaktitva eka baMdhI nirdiSTa dizA kI ora jAtI huI jaladhAga kI bajAya vikhare pAnI jamA lagatA hai jo koI bhI anya dizA grahaNa karane ko taiyAra nahIM hai| isame ume mUlyoM ke prati mandeha ho gayA hai| tyAga aura balidAna kAjoga una mUlyoM meM nahIM hai kyoMki isameM ume AtmahimA kI upalabdhi hotI hai| ume lagatA hai ki vaha nipprayojana apanI hatyA kara rahA hai| isa taraha umakA vyaktitva do dizAoM meM TUTa gayA hai / nainika mUlya Aja bhI vaise hI haiM parantu jo zakti unheM vyavahArika jIvana meM pragaTa karatI vaha sandeha se bhara gaI hai| bAteM vaha Aja bhI Adarza kI karatA hai parantu una para calane kI lezamAtra bhI preraNA nahIM rahI hai / usakI karmazakti Aja usakI vicArazakti ke sAtha nahIM hai| Aja ke yuga kI sabase bar3I viDambanA yahI hai / yaha kahanA galata hai ki manuSya ke naitika mUlyoM kA hrAsa huA hai| saccAI, ImAnadArI, paropakAra, dayA, kSamA, hisA ko Aja bhI vaha sarvopari mAnavIya guNa mAnatA hai parantu usakI karmazakti unako vyakta karane kI cepTA nahIM krtii| karmazakti hatAza ho cukI hai| aisI paristhiti meM "karmaNyevAdhikAraste" vAlA siddhAMta Aja use 20
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ preraNA nahI detA / zAyada usa yuga meM manuSya kI karmagakti usake vicAroM ke anukUla thI aura ume samajhAyA gayA thA ki usake vicAra phala se AkrAnta na hoM parantu Aja umakI karmagakti thaka gaI hai / hajAroM varSoM se AdarzoM ke liye lar3ate-lar3ate aura apane ko vyartha jAte dekhakara Aja manapya zakti ne ghuTane Teka diye hai| prazna yaha hai ki kyA mahAvIra kI vANI me sAmarthya hai ki vaha ima karmazakti ko prerita kara sake? Aja ve hI vicAra manuSya kA kalyANa kara makane hai jo sIdhe hamAre vicAroM se nahI hamArI karmazakti me Takagaye aura use udvelita kareM / Aja prajAtaMtra ke yuga meM lagabhaga mamamta mabhya mamAja ne mahAvIra ke binAge ko apanA liyA hai / manapya kI mamAnatA, bandhatva, maMtrI, paropakAra, kSamA Adi maMyakta gAda magha ke giddhAna bana cake haiN| parantu phira bhI Aja ke manapya kI karmagakti ume viparIta dizA kI ora le jA rahI hai| vaha cAlAkI, gopaNa, parigraha. himA, lAmA, jaghanya-apagagha kI ora bar3ha rahA hai| yaha eka vicitra viDambanA hai ki jyo-jyo mabhya jagata ne ina AdarzoM ko gAdrIya eva antargaSTrIya stara para apanAyA tyAMnyoM manuSya kA matkarmoM ko karane kA svAbhAvika joga khatma hotA gyaa| mambhavataH mahAvIra ke vicAroM ko vigata maikaDo varSoM meM uma prakAza meM na rakhA gayA ho jimame ve karmazakti ko dikhAI dene aura vaha uname prerita hotii| koI na koI bhala managya ne avazya kI hai ki itanI baDI vaicArika sampatti hote hue bhI vaha ima meM lAbha na uThA makA / mambhavataH eka vizepa bAta kI ora hamAga dhyAna gata zatAbdiyoM meM nahIM gayA ki mahAvIra ne dArganika vAda-vivAdoM meM apane giAyoM ko unmAhita nahI kiyaa| unhoMne mamyak caritra ko adhika mahatva diyA aura vicAra se pahale AcAra ko prAthamikatA dii| unhoMne manAya meM apekSA kI ki vaha apanI karmagakti ko anagAmina kare aura dAnika vicAroM me na paDe / unhoMne manapya ko ve hI magla vicAra diye jimase unakI karmazakni vinA ulajhe mamyak caritra ke patha para bar3ha sake / manuSya ke 21
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaktitva ke vighaTana kA ekamAtra kAraNa yahI hai ki managya ke vicAroM kI upayogitA karmagavina ke liye lagabhaga zUnya raha gayI hai / ye donoM alaga-alaga ho gaye haiM / imaliya vicAra bhI vilAma ke mAdhana bana gaye hai / vaDI-DI emembAlayoM meM manAyanA, mamAnatA, maMtrI aura premavandhantra kI bAta karanA dimAgI vilAminA ho gaI hai kyoki ve hI mahAna dezoM ke pratinidhi dUsare dezoM kI mahAyatA karane he no pranyanara meM mAnasika galAmI cAhanaM hai| unheM khAne ko TukaDA dete hai to unakI AtmA kharIdanA cAhate hai| AvazyakatA hai ki hama mahAvIra ke vicAge ko karmagavina ke nikaTa lAye / Aja hamArI karmavina ko panita kara diyA hai anekoM bhramita karanI gaktiyoM ne / vo naka kaThina napa karake mahAvIra ne inhI dugagrahI zaktiyoM para vijaya prApta kI thii| jIvana kI komala gakti ko unhone akSaNNa kiyA aura mamamna duSTa gaktiyoM ko lalakAga ki agara kimI meM mAtama hai to vaha rAma lalanA ko cha de| yaha gAmbamiddha hai ki jima sthAna para usake caraNa hote the usa sthAna me mo mo yojana dUra taka duSTa gaktiyA bhAga jAtI thii| isa prakAra mahAvIra mAdhAraNa managyo ke liye gAna sthiti kA nirmANa karane the jimame vaha nirvighna apane caritra kA nirmANa kara make / Aja yaha mambhava nahIM hai kyoki bacapana meM hI ye duSTa zaktiyA umako aneko bahakAne patho para bIca le jAnI hai aura vahA koI mahAvIra ume mArga digvAne nahIM aataa| skala meM jo jJAnI milane hai ve mamamane ha ki vicAge aura AdarzoM kI madirA pilAkara ume daladala meM nikAla sakate hai / yadi yaha sambhava hotA to mahAvIra ko bolane meM itanI viravina na honii| jJAna ke bAda bhagavAna mahAvIra ne manAya ko upadeza dene me inkAra kara diyA thaa| tava indrAdi kI aneka stutiyoM ke pazcAt unhone upadeza diyaa| yaha bhI zAstroM me likhA hai ki jo paza the vaha apanI bhASA me aura manuSya apanI bhASA me mahAvIra kI vANI ko samajhane the| isakA artha yaha nahIM ki vaha
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisI liMgvAphona para bola raha the / manuSya ke bhItara hI anena pazu, preta. rAkSamI zaktiyA hai jo usakI mAnavIya zakti ko bahanAnI hai| bhagavAna mahAvIra vicAro ke tala para upadeza nahI de rahe the balki unhoMne vaha vilakSaNatA prApta kara lI thI jahA unake zabda sIdhe na zaktiyo se vArtAlApa kara rahe the aura unheM mahI dizA kI ora prerita kara sakate the / yahI mahAvIra ke vicAro kA sAra hai kyoMki unhoMne yahI upadeza diyA ki vicAroM ke pariSkAra meM hI laga jAne me manAya vA jIvana bekAra ho jAtA hai / use samyak-caritra upajAnA hai aura caritra zaktiyoM kA I samyak magaTana hai / vicAro ko isa rUpa meM sarala aura spaSTa karanA Avazyaka hai ki ve mIdhe karma zaktiyo ko margATana aura muvyavasthita kara sake / I phrAyaDa ke manovaijJAnika vizleSaNa ke uparAnta prathama bAra vyApaka rUpa se manuSya jAti ke mAmane eka viSama samasyA khar3I huI -- managya ne jAnA ki usake vicAra cAhe kitane bhI zaddha aura pavitra ho usake mana ke kucha kone hai jahA usake binA jAne choTI-: vAnaM, ghaTanAyeM aura icchAe chapakara, ghuTakara, bhayAnaka, parokSa, zaktiyoM meM badala jAtI hai / ye kabhI to use duSkarmo ke liye pratyakSa rUpa meM prerita karanI hai aura kabhI usameM aneka taraha kI pIDAoM aura rogoM meM badala jAtI hai / use svaya mAlUma nahI hotA ki vaha itanA vighaTita, parezAna, anizcita, sadigdha aura dUsaro ke liye eka samasyA vayo banA huA hai| usase bhI adhika bhayAnaka vAta jo managya ne jAnI vaha yaha thI ki managya ke karma usake vicAroM para nirbhara nahIM karate balki isa mAnasika dAvita para nirbhara karate hai jo adhikAzana vighaTita, durAgrahI aura duSTa pravRttiyoM bharI hai / ima AvivAra ne manapya meM bahuta kucha chIna liyaa| phrAyaDa kI isa khoja ke bAda sAhitya meM meM AdarzavAda miTanA zarU ho gayA thA / dhIre-dhIre vaha AdarzavAda vyavahAgvijIvana me bhI miTa gyaa| Aja ke pragatizIla vicAraka jaise sArtra, kaimama Adi astitvavAdI yaha spaSTa 23
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahate hai ki jaba manuSya kI AMtarika pravRniye duSTa hai no AdarzavAditA aura ucca vicAroM kA eka candoA banAnA apane ko dhokhA denA hai| phalambampa jimanagaha kI kUTanIti ke liye kucha varSo pahale kUTanItijJa bhI gamindagI mahamama karane uma taraha kI kuTanIni Aja mAdhAraNa vyakti bhI bagna rahe haiM lekina usake liye gamindA nahIM hai| manuSya ke AdarzoM aura usakI karmakina ke bIca eka jabagdamna aparicaya aura dugava A gayA hai / mabhI ucca Adargo yA mAtvika vicAroM yA mAnavIya mUlyoM ko manAya avyavahArika tathA vyaktigata AdarzavAdinA mamajhane lagA hai| isa nanha mampUrNa manuSya jAti mvArthaparatA, Arthika gopaNa, lolapatA, kamaz2ogeM kA gopaNa, dAmanA Adi amAnavIya prathAoM ko punaH naye rUpa me grahaNa karanI jA rahI hai| Aja bhI AdarzavAditA kI kamI nahIM hai / Aja bhI gaddha vicAroM kI kamI nahIM hai aura Aja bhI hajAroM loga ucca mAnavIya mUlyoM kA udghopa kagne hue nahI thaka rahe haiM / yadi hama mahAvIra ko bhI eka aimA hI mAnavIya mUlyoM kA udghopaka mamajheM to nizcaya hI unake dvAga bhI ima jagata kA hita nahI ho makanA / ina anekoM udghopakoM ke bIca unakI bhI udghopaNA kho jAegI kyoMki samasyA hai dUrI kii| manuSya kI karma zaktiyoM aura bauddhika zakti ke bIca kI dUrI kii| ataH yaha mamajha lenA jarUrI hai ki mahAvIra ina AdarzavAdI cinnakoM, nInijoM aura mahApumpoM meM alaga hai / yaha bAta jainazAstra kahate hai ki bhagavAna mahAvIra ko pUrNa jJAna pichale hI janma me ho cukA thA parantu phira bhI unheM varddhamAna vAlA yaha antima janma lenA pdd'aa| imakA kAraNa thA ki pUrva janmoM kA jJAna bauddhika thA, umI jJAna ko vyavahArika yA phAyaDa kI bhASA meM mAnasika zaktiyoM ke tala para bhI svatatra rUpa me ajina karanA Avazyaka thaa| bhagavAna buddha ne apane ziSyoM meM kahA thA ki kevala bauddhika svataMtratA hI paryApta nahI hai gipyoM-eka aura mvataMtranA hai, vaha hai hRdaya kI svataMtratA jimake vinA bauddhika svatatratA yA AdargavAda vyartha ho jAtA
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / isI taraha bhagavAna mahAvIra kahate hai ki kevala buddhi kA pariSkRta ho jAnA, usameM udAtta mAnavIya Adarzo va mUlyoM kI sthApanA kara lenA paryApta nahI hai| jaba taka jIvana zakti svayaM apanI karma preraNA meM, svataH, binA una Adarzo ke AvaraNa ke, unhI ucca mAnavIya mUlyo ko vyakta nahI karatI taba taka manuSya jIvana mukta nahI vaha sakanA apane ko / phrAyaDa ne rAstA majhAyA thA ki una dabI huI icchAoM, vAmanAo aura vicAroM kA bahirgamana manaSya ko mAnamika duSTanA meM mavata vara bhavatA hai / parantu anubhava ne aura bAda ke manovaijJAniko ne batAyA ki aigA nahI hai / bahirgamana yA unheM vyakta kara denA kucha samaya ke liye unase makti dilA sakatA hai parantu punaH vaha pragaTa hoge kyoki mAnasika zaktiyAM kA eka kunmita sagaThana bhItara bana cukA hai aura vaha jIvana pravAha me phira ve hI icchAeM aura duSpravRttiye banA legaa| yaha trama annahIna hogA / kevala abhivyakti me managya kA manama rajata nahIM ho sktaa| bhagavAna mahAvIra ne yaha bAta hajAro varSa pUrva vyakta kI thI / Aja ke manuSya kI nirAzA ke do pramukha kAraNa hai eka ora to manovaijJAnikoM kA kahanA aura manaSya vA svaya kA anubhava ki dRSTa kAmanA, duSTa pravRttiyoM ko abhivyakta karake bhI vaha unameM mavana nahI ho makatA / ve duSpravRttie mAtra damana ke kAraNa nahIM hai anyathA abhivyakti milane para yaha adhega manaSya ke kSitija se dUra ho jAtA / dUsarI nirAzA Aja ke managya ko vikAsavAdiyoM meM milI hai jinakI zrRMkhalA DAravina meM huii| DArgavana ne batAyA ki managya jIvana anya prANiyoM ke jIvana kI taraha eka dUsare ke zoSaNa aura saMgharSa para Azrita hai aura manapya para bhI "maravAivala Apha dI phiTesTa" kA middhAta lAga hotA hai / manaSya meM jo jIvana zakti hai vaha utanI hI svArthI, lolapa aura himAtmaka hai jinanI anya prANiyoM meM hai| henarIvarga mA~ ne samasta prANiyoM ke jIvana ko eka satat pravAha kahA hai jo nirakuNa gati se daur3a rahA hai ullAsamaya, jise isakI cintA nahIM hai ki kauna 25
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ pichar3a gayA, kona kucala gayA / yaha pravAha kima ora jA rahA hai isakA ghyAna bhI imeM nahIM hai / kucha varSa imake camatkArI phenila ullAma meM rahane ke pazcAta henarIvargamAM bhI imame ghavaga gyaa| ___ mahAvIra kA kahanA ina donoM meM alaga hai aura manapya ke liye unakI vANI meM ve AgA ke dIpa hai jo vikAmavAdiyoM aura manovaijJAnikoM ne bajhA diye / bhagavAna mahAvIra ima vAna me inkAra nahIM karane ki manAyoM meM lolapanA, himA, mvArthaparatA hai| ve imame bhI inkAra nahIM karane ki managya jIvana pazuoM kI nagha eka anidiSTa dizA kI ora bar3ha rahA hai / parantu vaha yaha kahate hai ki aimA daliye hai ki vaha apane bauddhika jJAna kA vyavahArIkaraNa nahIM kara makA / yaha vyavahArIkaraNa hI napa hai / napa ke artha hai ki naitika aura ucca mAnavIya mUlya jo hamArI vaddhi ne ajita kiye aba hamame zabda yA vicAra banakara pragaTa na hoM balki hamAre mUlAdhAra meM choTI bar3I karma pregNAe banakara pragaTa hoM jo bilkula napI-nulI hoM aura unhIM Adarzo ko hamArI choTI me choTI bhAva-bhagimA bhI pragaTa kara ske| yaha jIvana pravAha jo hamame anirdiSTa mvArthamaya aura himA me bharA hai yaha svayaM maMgaThina ho, vinA vicAroM ke, kevala vitayoM ke rUpa meM aura vaha maMgaThana marvathA mAnavIya aura udAtta ho / bhagavAna mahAvIra kA kahanA hai ki eka ucca jIvana kI prApti naba taka nahIM ho makatI jaba taka ucca Adarza aura vicAra hamArI karmagavita kA damana kara rahe haiM aura use Adarza mArga kI ora moDa rahe hai| unakA kahanA hai ki ucca jIvana ke artha yaha hai ki manupya kI jIvana zakti apanI himAtmaka, svArthamaya pravRtti chor3a de / binA vicAroM ke mahayoga ke, vinA cetanA ke mArga nirdezana ke, vaha mote hue bhI svayaM aimI abhivyakti de jo sarvathA Adarza aura mAnavIya ho| unhoMne kahA hai ki yaha sabhava hai ki karmazaktiyoM ke isa pravAha ko sAdhA jA ske| 26
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddhika zakti aura karmazakti bhagavAna mahAvIra Aja ke yuga meM klAnta aura udbhrAnta mAnava ko patha divA sakate haiN| kAraNa yaha hai ki unake vicAra isa jIvanazakti kA damana karane ko nahI kahane / ve kahate hai ki yaha saMbhava hai ki yaha jIvanazakti svataMtra rUpa meM eka aura ghAga kA nirmANa kare jo bauddhika ghAga kI taraha pagikRta aura usake mamAnAntara ho / jo buddhijIvI aura naitikatAvAdI aura AdarzavAdI hai unake liye unakA saMdeza hai ki tuma Adhe mArga meM ruka gaye ho| unameM unakA kahanA hai ki apanI nirAzA aura kSobha ke kAraNa tuma mvayaM ho| tumhe dama bAna kA duHkha hai ki tuma jAnane ho ki manya kyA hai aura managya ke kalyANa ke liye mahI mArga kaunamA hai parantu phira bhI loga tumhArI bAna nahIM mana rahe haiN| tuma bhUla kara rahe ho / ve tumhArI bAna kabhI nahI manaMge kyoMki jo vAna karane kI hai vaha tuma kaha rahe ho / tumheM manya aura naitikatA kahanI nahI hai karanI hai| kevala dama rUpa meM tuma uma makSmanala se manuSya kI vyavahArika duniyA meM unAra makane ho / yadi tuma yaha mamajha lo ki baddhi ko pagikRna kara lene ke pazcAt aba tumhAga kAma hai jIvanagakti ko bhI pariSkRta karanA no tuma jAnoge ki napagyA kA mamaya no aba AyA hai / jima nagha narka aura ni:svArtha nippakSa manyacintana karake tumhAga mastiSka kitane hI anacita vicAroM aura vivAdoM me mukta huA umI nagha manya para AcaraNa karake tumhArI jIvanazakti kitanI hI anucita jIvana gaktiyoM ke dugagraha meM mukna ho sakanI hai|bodh yA jJAna kevala buddhi ke hInala para nahIM hotA / eka aura jJAna hai jo sAMso ke tala para, bala ke nala para, vIryam ke tala para hotA 27
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai aura isakI bhApA vicAroM kI bhApA nahIM hai / pUrNa jJAna pUrvajanma meM ho lene ke pazcAt bhI mahAvIra ko eka janma aura lenA par3atA hai| ima nAva ko kinAre para choDa jAne ke liye gUMgI aura amabhya karmagaktiyoM ke nala para bhI ve makni kA AvhAna karana hai / paMDina Izvara candra vidyAmAgara meM eka bAra kimI mAM ne kahA ki mere lar3ake ko miThAI vAne kI vahuna Adana hai use chur3avA do| unhoMne kahA acchaa| chaH mAha bAda ume mere pAma laanaa| chaH mAha bAda vaha lar3akA unake pAma lAyA gyaa| unhoMne kahA ki tuma miThAI bahuta khAte ho mana khAyA karo aura umane miThAI khAnA chor3a diyaa| logoM ne unameM kahA ki mAmUlI mI vAna kahane ke liye tumane chaH mAha kyoM liye? unhoMne kahA ki cha: mAha pahale meM svayaM bahuna miThAI khAnA thA uma mamaya uma lar3ake ko upadeza denA no vaha niSphala hotA ima bIca maine abhyAma karake miThAI choDa dii| dama choTI mI kahAnI meM bhI vahI vAna hai / vicAroM ke nala para eka magharpa hai jo eka maccA vidyArthI nippakSa aura ni:svArtha nirbhaya jJAna arjanamejIna letA hai parantu vaha paryApta nahIM hai / eka aura mvataMtratA hai jo ume jItanI hai vaha hai jIvana zakti ke nala kii| anekoM duSTa icchAeM, pravRtniya aura pregNAe hamAre bhItara geja uTha rahI hai / jaba taka hama ina para vijaya nahI pA lene taba taka hama manuSyatA kA dIpa pRthvI para nahI jalA makane / mamamta jJAna vyartha ho jAegA / imake jInane kA ekamAtra mArga hai vinaya aura mamyak caritra / yaha koI bAhara me lAdA huA anuzAmana nahIM hai balki svayaM anubhava hai| bhagavAna mahAvIra yaha kahate hai ki anubhava jo hame migvA rahA hai rojAnA ke jIvana kI ghaTanAoM meM umame hama lAbha nahIM uThA rahe hai| isa kAraNa hama vahI ruka gaye hai / hameM vIratA aura mAhama ke sAtha apane anubhavoM ko ekamAtra prakAza mAnakara paga-2 para zAnti aura dharya ke mAtha manana karake baDhanA hai / java karmagakti aimA karegI to vaha svayaM vikamina hogii| usakA svayaM kA tapa umake vikAsa kA kAraNa hogA aura yaha umakI 28
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ cirasthAI sampatti hogii| imI sampani ko pA lene para eka mAvIra yA buddha itanA mAhamI aura makta ho jAtA hai ki jima uddezya ke liye usane ima zakti ko parikRta kiyA eka kSaNa aimA bhI AtA hai ki vaha uma uddezya ko bhI Thaga detA hai / mokSa ke dvAra para pahuMca kara mahAvIra mokSa meM praveza karane se inkAra kara dene hai kyoMki jaba naka eka bhI jIva jIvana mamadra meM napa rahA hai aura use mArga nahI mila rahAra taba taka udAtna pumpa mahAvIra kI jIvanazakti aura umakI agIma karuNA kame gavAga kara maktI hai ki vaha akalA mokSa meM praveza krle| vaha loTa-2 kara pRthvI para AtA hai| yaha uma jIvana zakti kI paripUrNa mukti hai / yahI nirvANa hai| manapya kI karmazakti eka vRkSa kI taraha hai aura amaMgya gAgvoM me phaTanI rahatI hai| koI zAva Upara ko jAtI hai to koI nIce kI or| jamA sthAna, jalavAya aura vAtAvaraNa vRkSa ko milatA hai uma ke anamAra vaha bar3hatA hai| imI taraha jaimA mamAja, mAnyatAe, vimyAma Adi manuSya ko milate hai umI ke anampa yaha varmakni DhalanI jAnI hai| bacapana meM yaha mamAja umakI mUla pravaniyoM ko jagAnA hai aura unakA popaNa karanA hai parantu bar3e hone para unhI pravRtniyoM ko dugagraha aura praSTatA kahanA hai aura unakA damana karane kA upadaMza detA hai| dhIredhIre karmagakti eka aimA vRkSa bana jAtI hai jimakI Tahanie gvaya uma vRkSa ko davAtI hai| nIce me vRkSa ke nane meM jIvanazakti jora mAgnI hai ki vaha Upara uThe pagnnu Upara meM Tahanie umI vRkSa ko nIce ko dabAnI hai kyoMki jina pregNAoM ko lekara yaha vRkSa uTha rahA hai ve mamAja ko mAnya nahIM hai / dama naha managya kA jIvana pravAha yavA hote-hoMne virodhoM kA jamaghaTa ho jAtA hai| umakI kamakti bhramita ho jAtI hai| jIvanazakti ke nala para vaha pUrI taraha ulajha jAtA hai / jIvanavina ko yahI chor3akara vaha prayANa karanA hai aura mAgnAka ke nala para jIne lagatA hai / umakI jIvanagakti anekoM niSedho, gAnadacchAo, vAmanAoM 29
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke bIca ulajhakara ruka jAtI hai / yaha anubhava hama sabakA hai| ve jo kahate hai ki mahAvIra palAyana kara gaye, ghara chor3akara bhAga gaye ve bhUla kara rahe hai kyoMki palAyana mahAvIra nahI kara gaye palAyana to hara vyakti apane jIvana meM kara rahA hai / jaise hI jIvanazakti ulajhI vaha umakA tyAgakara mamniSka ke tala para A jAtA hai jo apekSAkRta mulajhA huA hai| mahAvIra no yaha kahate hai ki palAyana karanA kAyaratA hai| jIvanagakti kA tyAga kara mastiSka ke tala para cale jAnA kAyaratA hai| umame jIvana kA kalyANa nahIM hotaa| jIvana kA kalyANa tabhI hotA hai jaba hama jIvana pravAha ke tala para, karmagaktiyoM ke tala para jIyeM jahAM yaha vighaTita aura ulajhA huA mamAja rojAnA ulajhaneM aura ghaTana paidA kara rahA hai / manuSya unake bIca rahakara uname mukti kA mArga khoje| dUmarI upamA para dhyAna deN|ek mamadra hai jimameM jIvanazakti eka lahara kI taraha par3I hai / ime aneka virodhI zaktieM Akara ghera lenI hai / ve anekoM laharoM kI hI zakla meM hai| anokhA khela yaha khelanA hai ki ina laharoM ke bIca bhI vaha lahara bina Te calanI rahe aura bar3I hotI rahe / mahAvIra kahate hai ki jIvanazakti ke tala para mukti prApta karane kA anokhA khela khelanA hai / ahiMmA, aparigraha, krodhahInatA, prema, kSamA Adi ko ve imaliye mahatva dene hai ki hama kaThina uddezya kI pUrti meM yahI zastra sahAyaka siddha hoNge| umame alaga inakA apane me koI mUlya nahIM hai / ahimA saMgharSa se bhAganA nahIM hai balki maphala saMgharSa karane kA tarIkA hai| 30
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ nArI aura mokSa yadi hama jaga gambhIratA me moce to hama pAne hai ki Aja ke pazcimI - jagata meM cala rahe liba mavameNTa, nArI svatantratA, Adolana kA kAraNa vaha vicAradhAga hai jimane nArI ko kevala mamarpaNa kA mArga divaayaa| mahAvIra kI mAnyatA damakaM marvathA viparIta thii| yadi mahA. vIra ke vicAroM ko mahI taraha samajha liyA jAya no Aja kI praganizIla nArI apane ko aime AndolanoM meM naSTa karane meM bacA legii| usakI vyathA mahI hai parantu umane jo nidAna baDhA hai vaha galata hai| vaha vidroha kara rahI hai puruSa meM / isa taraha vaha pRrupa natva ko hamezA ke liye apane me dUra kara rahI hai| manovaijJAnikoM kI daSTi meM yaha gyanagnAka kadama hai| pratyeka manapya meM nArI ora pumpa donoM tatva hai| umama mamarpaNa karane vAlA bhI hai aura vaha bhI hai jise marpita kiyA jAnA hai| adhikAza karmapraNetAoM ne mikhAyA ha mapina honaa| unhoMne manAyo me apekSA kI ki vaha Izvara ko samarpita ho jaoNya / mahAvIra ne kahA ki tuma svayaM Izvara ho apane ko mamapina ho jaao| apane dama vAkya meM mahAvIra ne uma vedAnna kA, uma ekatra kA vyavahArika pradarzana kiyA hai jo vedAnta meM koga vicAra banakara raha gyaa| mere vicAra meM jo parampaga bhAratIyoM ne, vedoM ne aura unipadoM ne ekatA ko khojane kI gara kI thI aura jima gakagacArya, yAjJavalka Adi ne eka brahmarUpa meM jAnakara bauddhika rUpa diyA thA, usI parampaga ko bhagavAna mahAvIra ne vyavahArika jIvana meM caritArtha karane kA mArga banAyA hai / vaha paramparA zakagacArya meM bauddhika caMnTA banakara ruka gaI kyoMki vedAnta ne vyavahArika jIvana meM kadama-kadama para uma vizvAma ko vyavahRta
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ karane kA mArga nahIM majhAyA / mahAvIra ne anekAntavAda, jIva pudgala, aparigraha, ahiMmA, vinaya ke dvAga eka mArga majhAyA hai ki me jIvana kI uma vividhatA meM ekatA ko prApta kara sakate hai / vaha jo brahmampa meM nigakAra hai vahI mahAvIra kI vANI meM jIva tattva banakara mAkAra ho gyaa| mamamna jIvoM meM ekatA kA darzana mahAvIra ne kyiA / ataH ve loga bahuna bhala karana hai jo mahAvIra ke darzana ko lalisTika gilijma kahate haiN| daraamala mahAvIra una cinnako me me the jinhoMne yaha jAna liyA thA ki cinnana vima mImA taka mAmAnya managya ke liye hitakara hai aura usake bAda kima prakAra vyavahArika nala para umakA anubhava meM pariNata honA Avazyaka hai / ve jAna gaye the yadi vaha cintana anubhava meM pagNina na kiyA aura ume hama vahAne cale gaye no hama baddhi ke pAra nikala jAyage / baddhi kA madupayoga na kara makeMge aura maccaritratA kI AvazyakatA ko bhI nahI samajha mkNge| prANI kA prANI ke prati jo vyavahAra he umakI komalatA aura bArIkyioM ko vaha vyakti najaraandAja kara degA jo nirantara "vana Treka" mastiSka lekara pUrNa brahma kI talAza meM nikala jAyegA / ata. mahAvIra ne viSad dArzanika viSayo para gipyo me vArtA nahI kii| kevala utanA hI dArzanika vivecana kiyA jitanA jIvana ko vyavahArika vogha tathA cAntrika ujjvalanA prApta karane hetu Avazyaka thaa| umake bAda mahAvIra ne pUga jora caritra nirmANa para diyA / ve jAnate the ki isake Age vaha bauddhika UMcAie hai jinheM pAra karane ke liye majabUta pakho kI jarUrata hai| jo vyakti cAritrika dRr3hatA nahI prApta karegA vaha bauddhika zanyoM kI ora nirvirodha bar3hatA jaaygaa|gny me pahacAnane ke liye cAritrika Akho kI jarUrata hai aura caritra ke mAyane manovaijJAniko ne kevala eka lagAye hai aneka me eka ke darzana honaa| "Anmavat marvabhanepa" mabhI prANiyo ko apane jamA rIelAija krnaa| mahAvIra ne caritra ke liye kucha naitika mUlyo kA bakhAna nahI kiyA jimame caritra ko davAyA yA 32
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ mor3A jAya / caritra tA ko bar3hanA hai| mahAvIra kahate hai ki TamakI zaktieM anekoM zaktiyoM meM udbhrAnta hoMgI aura unameM virodhI zaktiyoM kA janma hogaa| yadi hama damakI malabhana ekatA ko nahIM jAnege, yaha jIvanazakti jo hama meM jora mAra rahI hai yaha hameM vinAga kI ora le jAyegI, pralaya kI ora le jAyegI yadi hama igama uddezya kI jAgrati nahI kreNge| aura uddezya kI jAgrati imameM honI hai taba jaba isameM anekoM z2ida karatI dhAge ko manA leM aura unheM samajhA make ki vaha jo kendrika jora hai usakI pUrti meM ina mabakI pUrti ho jAtI hai / yaha bahuta kaThina kArya mahAvIra ne apane hAthoM meM liyA thaa|ngevgNgaa ne jisa (ilAnavAiTala) jIvanazakti ko niraMkuza, agabhya, vihamanA pravAha kahA thA mahAvIra ne umI meM uddezya kA AhvAna kiyA aura ume mAnavIya svarUpa meM mottaa| yaha vara ke mAtha mahayoga thaa| ve jo socate haiM ki mahAvIra ne paugaNika jJAna kA virodha kiyA ve bhI galana haiN| vAstava meM mahAvIra uma parampaga ke putra the| ugaka virodha pravAha nahIM the| pugaNoM meM manapya kI racanA ke pazcAt brahmA ne manAya ko chor3a diyA ki vaha unake uddezya kI pUrti kare / mana ke samakSa bhI vahI jIvana pravAha anargala goroM meM bhaga huA macala rahA thaa| bhagavAna mahAvIra manaputra ne ume devaa| vahI vaha ananya nIva ujjvala nila pravAha thA jise henarIvargamAM dekha rahA thaa| parantu donoM kI dRSTi meM antara thaa| mahAvIra Izvara ke Adeza ko nahIM bhalA thA aura umane jAnA thA ki uma kAma milA hai| isa pravAha ko uddezya denA, ime mAnavIya gaNoM meM alakRta karanA, imakaM pogeM meM mAnavIya pIr3A bhara denA / damakI niraMkuza nimddezya gati ko mAnavIya karanA aura prema meM Andolina eka maMgItamaya pravAha banA denA, ima zanya ko punaH mRSTi meM bhara denaa| mahAvIra kA pUga jora caritra ke gaThana para thA aura caritra kA nirmANa unhoMne nipaMdhoM meM nahIM kiyaa| unakA brahmacarya aura ahiMmA 33
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ niSedha nahIM the, viparItoM ke mamanvaya the jimame viparIta zeSa ho jAya aura jIvana eka mambaddha pUrNanA vanakara, eka hI pravAha banakara udghaTita ho| unakA uddezya thA ki vyavahArika tala para manuSya meM (kanTADrikzana) virodha na rhe| unhoMne jIvana pravAha ko ekamUtra meM jagAnA cAhA thaa| imaliye vaha marpina hone vAle aura jimake prati samarpaNa honA hai inake dvaina ko bhI nahIM rahane denA cAhate the| ve jAnane the ki ima prakAra manuSya kA vikAsa sambhava nahIM hai / yaha ThIka bhI thA / yadi meM kisI Adarza yA devanA ko mamapita hotA hUM no meM ni:maMdeha umase alaga huuN| ima sthiti meM umako kabhI bhI mamapina nahIM ho sktaa| meM kevala umakI kalpanAkRta AkRti, imeja ko marpita haMgA jo mere mana meM banI hai| vaha vyakti kyA hai? jarUrI nahIM ki vaha uma imeja jamA hI ho| mahAvIra kA kahanA hai ki yaha imeja kA dvaina gvA kyoM jAya? kyoM na meM svayaM meM vaha vyakti bana jAUM jimako mujhe mamapina honA hai? unhoMne prema kI uma pagakASThA ko chuA hai jahAM zyAma gadhA ho jAne haiM aura gadhA gyAma ho jAtI hai / ima nagha AtmamAta ho jAne para hama jime mamapita hoMge vaha kalAkRta yA imeja nahIM hogA balki vaha vAstava meM vaha puruSa hogA jimako hama marpita honA cAhate haiN| mahAvIra ne yaha jAnA thA ki manuSya meM puruSa aura mapina hone vAlI nArI ye donoM hI tatva vidyamAna haiN| unhoMne imaliye itanA kahA ki isa puruSa tatva ko uma Adarza purupa se AtmamAta kara do jise tuma mamapita honA cAhane ho| imakA vikAsa usI dizA meM hogA jima dizA meM vaha calakara Adarza purupa banA, vikasita huA auratIrthakara bnaa| isa taraha tumhAga puruSa tatva svayaM pUrNatayA vikamita ho jAya aura phira tumhAga nArI tatva ume samarpita ho jAya to dvaita kA anta ho jAyagA / yaha manuSya ke mAnasika kSobha kA anta hogaa| yaha jitanA virodha, kSobha aura vidroha usake mAnasika tala ko jalA rahA hai isakA anta karane kA ekamAtra upAya yahI hai ki isameM nihita ekatA tatva ko jagAyA jaay| jaba vaha
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekatA tatva vikamita hogA to vahI zakti jo anena virodhoM meM bikhara kara hamAre mAnamika kSinija ko kAlA kara rahI hai badalakara vikAma kI prakhara kiraNa bana jaaegii| "amana bhI vahI halAhala hai jo. mAlama nahI tujhako andAja hai pIne ke|" prakRti ke gahana garbha meM ho rahI ema kimiyAgarI ko mahAvIra ne hajAroM varSa pahale pahacAnA thaa| yaha eka sUryarazmi kA raMga dRTakara kame mAna raMgoM meM indradhanapa bana jAtA hai| kame vahI cIz2a maThakara maga bana jAtI hai| yaha Azcarya jo hama apane jIvana meM padArthoM ke bIca dekha rahe hai hamAre manama meM bhI ghaTa rahA hai| anekoM aMdherai hai jo acAnaka ghanIbhana hokara prakAza ho jAne haiN| nitane hI vipa hai jo acAnaka amana meM badala jAte hai / eka viniya vyathA hai manuSya ke mAnamika adhegeM kI jima mahAvIra ne manA thaa| umana jAnA thA ima tala para mAnamika himA kAma nahIM detii| pagnira aura Agraha kAma nahI dete| yaha nala bahana nAjaka hai jahA vikRnie aura manya kA udgama yadi hama jAna le noyina udgama ke uma bona ko pA laMge jimame phUTa kara ramoM ke jhagne mamamna mAnamika kSitija ko mAdharya meM, ullAma se bhara dege| umI ko unhoMne nirvANa kahA thaa| Aja ke manovaijJAnikoM ne uma prakAga kI kahIM-kahI jhalaka devI hai jise pUrNarUpa meM mahAvIra ne dekhA thaa| unakI ahimA kamaMTanA me dUra bhAgane kA mArga nahIM hai / ve no yaha batA rahe hai ki ina ghaghalakoM meM isa prakAra ke zastroM meM kAma nahIM calanA / mahAvIra yoddhA the / unhoMne inanA jAnA thA ki kucha laDAdA mI hai jinameM jIna unakI hogI jinake hAthoM meM talavAra nahIM hai / mahAvIra kA mArga kalAkAra kA mArga hai / maundaryavAdhiyoM kA mArga hai / yaha eka aimA nAjaka mArga hai jime thor3I mI narka kI pravacanA bhaMga kara degii| damakI pUrNatA aura saundaryatA anubhava karane ke liye eka mRkSma baddhi aura bhAvanA kA honA anivArya hai| mahAvIra ne nArI ko dhikkAga nahIM / mahAvIra ne nArI ko 35
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirvAga ke anupayukta bhI nahI khaa| daraamala mamasta jaina vicAradhArA nArI ke prati hIna bhAvanAoM ke viruddha hai / vetAmbaroM ke anusAra mbaya mallinAtha nIrthakara eka nArI the| kevala eka bAta para mahAvIra ne jora diyaa| vaha purupa siMha the| unakA jIvana darzana vyavahArika thaa| ve kimI komala vyAla ke mahAre yathArtha me Ava nahI mIca makane the| unhoMne anabhavoM meM jAnA thA ki kevala mamarpaNa kA pATha, mvAbhAvika rUpa meM jo nArI lenI hai, usakA unake yuga me aura umame pUrva bahuta durupayoga huA / AdikAla me purupa ne nArI meM mamarpaNa bhAvanA ko ukamAyA hai aura Aja vaha usakA svabhAva bana gayA hai| yaha mamarpaNa bhAva vaha eka duSTa vyakti ke prati bhI umI zraddhA me rakhatI hai yadi vaha usake jIvana kA praNatA bana jAya / mahAvIra ne jAnA thA isa prakAra nArI mamarpaNa-Agraha karake madAcAra meM girI hai / manya me dUra haTI hai| unhoMne nArI kA nahIM, mamarpaNa kI ima ekAgI bhAvanA kA tiraskAra kiyA / unhone nArI ko apanI ainihAmika bhala maghAgne ke liye lalakAga / inihAma ke zurU meM manuSya ne jo bhUla kI thI aura zatarUpA ko maginI na banAkara eka dAmI banAyA thA mahAvIra ne ima parampaga ko lalakAga thaa| mahAvIra ne nArI meM kahA ki jaba taka tuma apane meM uma puruSa ko nahI jagAogI jisake prani tumhe marpita honA hai taba taka tumheM nirvANa nahI ho sktaa| vaha puruSa natva tumameM bhI umI naraha hai jima taraha puruSo me hai| tuma use bhUla gaI hoaura usakI pUni bhautika puruSoM meM DUDha rahI ho| bhautika purupa bhaunika nArI kI pUrti kara sakatA hai parantu mAnamika nArI kA samarpaNa grahaNa karane kA adhikAra kevala uma mAnasika puruSa ko hai jise manAya jAnine danihAma ke zurU me nArI ke manama adhero me malA diyA thaa| mambhavataH purupa kI lolapatA aura zAmana kI pravacanA isake pIche uddezya rahI hai / parantu mahAvIra to zAsana, darzana aura aneka maMkIrNatAoM me Upara uTha cake the / ve kaba ima viDambanA ko svIkAra krte| unhone nArI ke liye vaha mArga prazasta 36
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyA jo nArI Aja taka khoja-khoja kara bhI na khoja sakI aura TaTatI hI gii|aaj kI klAnta pathabhraSTa pazcimI nArI johAthoM meM AjAdI ke jhaNDe liye puruSa virodhI nAre lagAnI phira rahI hai vaha apane manamame naye aMdhere raca rahI haiM uma puruSa ko mulAe rakhane ke liye jime hajAroM varSa pUrva umameM mulA diyA gayA thaa| yaha Adhanika liba mavameNTa vAlI nArI bhI puruSa kI dAmatA me baMdhI hai / yaha kevala uma dAmanA kA dUmaga rUpa hai / mahAvIra ne batAyA ki viparIto ko jItane kA mArga virodha nahIM hai parantu vaiparIlya ko anAvazyaka kara denA hai| vaha puruSa jimame unheM dAmanA aura galAmI milI hai umame marina / mArga umame virodha yA usake prati vidroha nahIM hai balki mvaya apana meM moye puruSa ko jagA lenA hai| mahAvIra kA mArga AtrAmaka hai kyoMki vaha yoddhA hai / mahAvIra eTiva hai pamiva nhiiN| vaha nAge gaM bhI yahI kahate hai ki pamiva banane meM tuma apane mbampa ko prAgna nahIM ho mvnii| kevala AtmasamarpaNa eka apaMga hai, eka bhala hai| uma puruSa ko AnmamAna karo jime marpita honA cAhate ho| vaha gurupa nanva tumame mo rahA hai| mambhavataH manuSya jAti meM mivAya mahAvIra aura baddha ke koI bhI anya vicAraka aimA nahIM huA jimane nArI ko mahIM jAni kA yaha mArga divAyA ho| yaha do mahApurupa vAstava meM puruSa kI pargidhayoM meM Upara uTha gaye jahAM me vaha purupa-nArI ko mamAna mnara para dekha makana the| unheM purupa aura nArI meM koI jaivika bheda nahIM milaa| annagthA kebala dRDhanA (Emphasis)kA, jora kaa| gArika bhaMda kaMvala garIra taka hI sImita hai| unhoMne jAnA thA ki mAnamika nala para nArga meM purupa meM bhaMda kimI aitihAsika bhUla ke kAraNa adhika utpanna hA ha, unanaM hai nhiiN| hama bhUla se nArI aura puruSa ke bIca mamAna bandhanA kaM bandhana TaTa gaye, eka gvAmI bana gayA eka dAmI bana gaI / uma dAmI ke mana meM mvAmI ke prati kSobha AnA hI thaa| Aja kA liva mavameNTa uma vicAgdhAga kI mvAbhAvika upalabdhi hai jo purupa ne vyavahArika nala para nArga para lAdI hai| DhAI 37
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ hajAra varSa pUrva kAlAtIna puruSa mahAvIra kA hRdaya ima anyAya ke prati krandana kara uThA aura usane mAdhAraNa vyaktiyoM kI taraha isake viruddha AvAja na uThAkara mRdhma rUpa meM jana-jana ko sambodhita kiyA aura batAyA ki nArI ke manama meM eka purupa chipA huA hai aura jima dina vaha miha uThegA aura Adarza purupa hone kA upakrama karegA uma dina nArI kI mamapita hone kI kAmanA phalIbhata hogii| vaha nirvANa prApta kara mkegii| isI taraha kA saMdeza baddha ne Ananda ko diyA jaba gautamI 500 ganiyoM ke mAtha uname dIkSA lene AI thii| nArI kA svabhAva kRtrima karake usake prati dayAbhAva divAnA aimA hI hai jaise kisI ko apAhija karake uma para dayAbhAva digvAnA / aimA hI dayAbhAva manuSya samAja nArI ko detA AyA hai| mahAvIra ne kahA nArI ko ima dayA kI jarUrata nahIM hai| ume apanA mvarUpa mamajhane do, umame kevala mamarpaNa kI zakti ko pravala karake uma aMdhegeM meM bhaTakA diyA gayA hai| umame uma puruSa ko jagane do jimakI pukAra para yaha mamapita hone vAlI zakti punaH lauTakara uma puSpa meM lIna hogii| nava vaha bhI umI taraha nirvANa ko prApta kara legii| kitanI viDambanA hai ki nArI ko dAma banAye rakhane vAloM ne mahAvIra ke ina vicAroM kA bhI zopaNa kara liyaa| vaha yugAtIta puruSa jo hamezA ke liye nArI ko ina jhaThI mAnyatAoM meM mukta karAkara matya ke patha para Aruddha karanA cAhatA thA use hI uma vicAra kA janmadAtA mAna liyA jo nArI ke liye mokSa prApni asambhava batAtA hai / parantu yuga ceta rahA hai| adhika dina taka lolapa vyaktiyoM kI vicAra-racanA nArI ko baMdhita nahIM rakha skegii| yadi manpya jAti ne samaya me mahAvIra ke vicAroM ko apane meM sthAna na diyA aura apanI isa aitihAsika bhala ko na maghAgato liba mavameNTa tathA anya mArgoM se nArI vidroha kregii| manuSya jAti kI pUrNa zakti do virodhI kampoM meM TUTa jaaegii| devAsura saMgrAma isI ghaga para hogA / manu aura zatarUpA jinheM brahmA ne isa uddezya se racA thA ki ve manuSya tatvoM ko 38
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAyI kareM, mAnava baddhi, mAnava Adarza lekara egavada aura Anandamaya saMmAra kI racanA kareM, ve hI mana aura gatammA eka dusare ke nAtra ho jaaeNgeN| Aja ke yaga maMdarbha meM mahAvIra ke vicAra amana mAnya hai| Adhunika nArI kI mamamyA kA nidAna mahAvIra ke vicAroM meM hai| yadi hama yaha cAhate hai ki yaha mahAna nAge-garina, guNa-gagni kI sahAyaka bane aura pUrNa managya jAni ekAgra hokara vibhAga mArga para bana sake to z2arUrI hai ki mahAvIra ke vicAroM ke prakAra meM hama apanI aitihAmika bhaloM ko maghAreM / nArI ko nirbhaya aura niHgvArtha hokara umakA mahI svarUpa mamajhane meM madada kre| uga banAye ki nara mAnagika tala para purupa kI pUraka nahIM hai| uga nala para puruSa aura nArI meM annara nahIM hai| vaha umI taraha mokSa prApta kara makatI hai jima naga grp| ebAta dhyAna dene kI hai ki mahAvIra nAge AmA nahIM hai| unhoMne nArI gakti ko koI AdhyAtmika mahatva nahIM diyA / liye unheM kabhI yaha z2arUrata nahIM par3I ki ve nArI kI nindA kare / unakA darzana nArItva aura paurupa ko kaNTIla mamAnA hai jimakI vibhinnatA se AtmA kA vaha prakAga vibhinna nahIM ho jAtA jo donoM kA nIloM meM mamAna rUpa me jala rahA hai| nArItva aura paumpa mArgAgka bhinnatAeM haiN| iname manovaijJAnika bhinnatAeM bhI utpanna ho jAtI hai / nArI kI sthiti manapya mamAja meM gopina kI rahI hai parantu yaha nahIM bhUlanA hai ki umakI sthiti mohinI aura mohinA kI bhI hai / managya mamAja ne nArI ko jo manovaijJAnika cAdara dI hai vaha bahuna ulajhI huI aura jhUThI hai / nArI ko umakA tyAga karanA hogA yadi vaha AtmA kA vihAna cAhatI hai| 39
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ sundarammahAvIra kA jIvana-darzana mundaram kI prApti ke liye kI gaI eka ekmagmAdaz2a hai / pratyeka manuSya kA citta mundaram meM ramA huA hai / yA no vaha mundara honA cAhanA hai yA mundara vastuoM ko prApta karanA cAhatA hai| usakI ima kAmanA kA damana mahAvIra nahIM mikhAne / yaha no himA hogii| mahAvIra migvAne hai vaha mArga jimake dvAga macamuca mandarahuA jA makanA hai| maundarya pramAdhana aura zArIrika rakha-rakhAva hama mandara nahIM banAne / mAdhAraNa manapya bhI bahuta jaldI jIvana meM ima nathya ko anubhava me jAna jAne hai / isI kAraNa ucca aura praganizIla mamAja atyadhika maundarya pramAdhanoM ko hInatA kI najara meM dekhate hai / ve prAkRtika sundaratA ko maccA maundarya mAnate hai| mahAvIra yahI banAne hai ki yaha prAkRtika sundagnA kame prApta kI jA sakatI hai / garIra meM aneka zaktieM hai jo umra ke mAtha prakaTa hotI jAtI hai| hara Ane vAlA dina kucha aura naI ganiyoM ko janma de detA hai hamameM / ina zaktiyoM ko mara-niyatrita rakhanA hI mundaratA ko janma denA hai / Aja AdamI ina zaktiyoM kA damana kara rahA hai aura corI chipe inheM eka bhaddI abhivyakti de rahA hai / umakA jIvana mundaratA zUnya hotA jA rahA hai / mahAvIra inhI zaktiyoM ke mantulana, ucita prayoga kI bAta kahate hai| mundaranA (Austerity) maMyama meM janma letI hai / eka kumArI ke maundarya me sabhI prabhAvita hote haiM kyoMki usakI zaktiyoM ne abhI bhoga nahI jAnA / abhI umakI zaktiyAM tripurA aura prakRti ke ArkesTrA meM murabaddha hai / yauna ke anubhava ke bAda yaha ArkesTrA TUTa jAyegA / eka mohaka nIda se jIvana aMgar3AI lekara uTha khar3A hogaa| 40
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ taba jarUrata par3egI eka naye maMgItakAra kI jo ina bigvare maroM ko phira eka ArkesTrA meM maMjo deN| bhoga prApta hone taka prakRti aura tripuga divya maMgItakAra bana hamArI gaktiyoM ko magbaddha kiye rahate hai / parantu bhoga ke pazcAt ve hama hamAre hAla para chor3a dete hai / zaktiAeM pachADa khAkara garIra ke bhItara gahAoM meM gira jAtI hai / eka viplava nama hotA hai / yaha kaThina mamaya hai / aba AnmA ke jagane kA mamaya hai| aba pramAda kAma nahIM detA / Aja naka AgamA gandagtA ke riDolI meM jhUla rahI thii| anAyAma hI mandam umakI palakoM para vinara rahA thaa| usake manama meM gvataH hI kamala magevara gvila rahe the| mAna gavina pani kara rahI thii| aba gurupa vina ke jagane kI balA hai| para usama hai. puruSArtha hai. magharSa hai| jo anAyAga hI prApta thA uga bhoga kA eka anabhava nATa kara denA hai / aba uga mandagma kA anabhava duvAga taba naka nahIM kiyA jA makatA jaba taka pugNa vina darzana gailarI se uThakara maMgItakAra nahIM bana jAtI / bhoga apana meM baraM nahIM hai / para garga kI TUTa-phaTa jo bhoga ke bAda hamama hotI hai unheM baga kara detI hai| yaha jo dujaya AnmA hai yaha apanI TandriyoM ke dvAga uga mandaratA kA gma lene kI AdI ho gaI hai| brahmanayaM (Austerity), kA nyAga kara umane eka gana meM divya AnmAoM ko kATa kara diyaa| yaha AtmA pramAdamaya ho gayI hai / imama ahakAra, mamanva, moha kA abhyadaya ho cakA hai| jaba naka mAnava dana padArthoM meM punaH apane ko mukta nahIM kara lenA nava naka umaM gunaH maundarya bodha nahIM hogaa| yaha nabhI hogA jaba AtmA kA vihAna hogaa| umaM umame adhika vimita honA hogA jaimA vaha thaa| usakA jIvana dvaina maM gA huA jaimA hara vaccaM kA hotA hai| baccA aura mAM eka dUma meM abhinna hai| baccA mAM ke binA nahIM jI makanA / vaha uma dUdha pilAnI hai umakI dinacaryA calAtI hai| para jaba vaha bar3A hotA hai no eka dina mA umakA yaha kAma karanA banda kara denI hai / vaha dina AyA hai jaba uma dvaina kA tyAga kara
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekanva meM jAganA hai / aba mAM ko vaha apanA AyAvyavinatva nahIM samajha makanA / aba umaM apana meM hI nArI gakni ke udgama ko vanA hai| dvaina kI sthiti baI Agama kI hai / para imameM hamezA nahIM nhA jA mknaa| imakA tyAga kara ekatra meM jInA anivArya hai| jo ima vAna ko nahIM mamamana va jIvana mamara meM garmAna rahate haiM / mA kI goda meM utara jAne ke bAda bhI unI goda meM lauTa jAne ke mapane dambane rahane hai| ve vimina manama ha / mahAvIra uma purupa miha ko jagAne hai hamama jimaga hama aura mAnavina yaM donoM pragaTa hue / ima dvaina ke nala para mara jAnA hai--eka aMgI divya mRtya, jima, "gleTo" ke zabdoM meM, kaMvala dAnika hI jAnate hai / koI bhI cIja nahIM magnI Nothing of himn that doth fade All but suffers a sca change Into soinething glorious and strange mahAvIra uma lAcAra. mahAga sthiti ko jIvana ke liye apamAnajanaka mAnata hai jaba hama mAnagakti ke liye bhaTaka rahe hoN| yaha bhaTaka hama sabake jIvana meM lagI hai| ve kahate haiM uma udgama ko duda leM jimame yaha gakni pragaTa hotI hai| vahAM taka pahuMcane ke liyaM uma vyaktitva ko maranA hogA jo hama hai / yaha mAnamika mRtya dIpa kA vanna jAnA hai| koI bhI cIz2a nahI mgnii| vidhipUrvaka. adA me dama nala para jo magnA jAnatA hai vaha eka ucca nala para jiyegA. una alabhya srotoM meM jahA dvaita nahI hai / ima paurupa ke jagAne ke liye maMyama kI jarUrata hogI kyoMki yaha vaha puruSa hai jimame mandaram abhinna hai. jimame mandagnA ananta ghAroM meM manan phaTa rahI hai / mandagnA kA upabhoga kara jInA AmAna hai parantu ume apane meM hI janma denA kaThina hai / jo aimA karane hai ve jAna jAte hai ki isa pavitra phala ko kaMme rakhA jAnA hai| isakA manya nava naka samajha meM nahIM AtA jaba taka hama ime apane meM janma nahIM dene / koI bhI vyakti sundaratA kA mUlya, umakI rakSA kI mahanA. saMyama kI 42
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ AvazyakatA, taba taka nahIM samajhatA jaba taka usakI putrI eka mandara yuvatI na bana jAya / nava phikara lagatI hai| taba vaha anAyAma hI mandaratA kA pitA ho jAtA hai / isI kAraNa zAstrakAge ne mvarga prApti ke liye putrI kA honA bhI Avazyaka banAyA thaa| umame yaha darjeya AtmA mandagnA ko kucha denA mIkhatI hai anyathA apanI indriyoM kI gyyA para vaha mirpha sandaratA me prApti khojatI hai / mandaratA kA praNetA honA yahI mahAvIra kA darzana hai / mandaratA kA lobhI honA dAmatA hai / mandagnA ke gma meM hI lipta rahanA dvaita hai / mandagnA kA tyAga karane ko mahAvIra kahate hai no damake mAyane ye nahIM ki mandagtA ge saba mambandha chinna ho jaayNge| jo AtmA mandagnA kA hI AgAra hai vaha mandagnA me alaga kaise hogA / parantu nizcita rUpa meM mahAvIra kahate haiM ki jagata meM mandara laganI cIjo kA bhI tyAga kara do| isake mAyane hai ki eka jagaha nyAgogeno dumarI jagaha pAoge / ima nala para dArzanika mRnya ko prApta ho jAo tAki agamya gahagaDhayoM meM tumhArI hI AtmA kI mandagnA phaTa par3e / tumhArI AtmA hI Arika mandagnA meM punarjanma le-jame "pleTo" ne kahA thaa| varmavartha lyUmIgre kI mandagnA ko divya mAnanA hai / yaha lyamIgre mahAvIra kA vahI purupa miha hai jolyamI meM jagahA hai| vaha mandagnA ko janma denA jAna gaI hai| vicagne hara bAdala umake cehare ko lAvaNya dene ha aura jhagne kI agjhara dhvani meM jagA maundarya capacapa umaka rUpa meM utara jAtA hai / vaha uma agamya sthiti ko jAna gaI hai jahA maundarya nita naye-naye paridhAna pahana avagni ho rahA hai| una divya adhegeM meM "lyamI" kA puruSa jaga gayA hai| kauna kahatA hai nArI makta nahIM ho mktii| vaha kumArikA jo bhAgoM meM apargicana hai aura mvarNa-gilA mI kaThora deha liye jIvana kI deharI para bar3I hai vaha abhijAna hai, vaha paumyamayI hai / vaha mandagnA ko janma de rahI hai| vaha purupa jo umakI ora lAlamA bharI dRSTi meM dekha rahA hai vaha dAnika paribhASA meM nArI 43
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| vaha haina kA dAma hai| vaha namNI nhiiN| mahAvIra kahate hai uma namNI jame ho jAo jo apane maundarya ke pracaNDa prahAra me anabhijJa hai kyoMki vaha apanaM ko apane maundayaM me alaga nahI degvnii| vaha dvainamayI nahIM hai| yaha nAruNya balA jIvana meM gAgvana kagnA AmAna nahIM hai / nAgaNya to kaMvala eka TrelarahaM bhavya jIvana kaa|jommy hai ve ume khoja lene hai| umI mandagnA ko prApta karanA manAya jIvana kA dhyeya hai jo annarajanya hai| pramAyana rgahana yahI maundarya eka dina gajA kaphaMca ko eka bhigvAriNI ke prati bhI vihvala kara denA hai| ye aneka gaktiyAM kAla ke Avega hai jo nignnara mAnamika sthiti meM vikSobha paidA kara rahI hai aura hameM badala rahI hai| jo dama durjeya kAla ko jIta legA vahI mandagnA ke udagamako pA mkNgaa| kAla aura kSetra me mImita dama jagata kI mamagna mandagnA Externalisation hai / yaha nakala hai mundaram kii| kAla yaha nakala karatA hai hame bhalAve meM DAlane ko| yaha nakala hIgarIra kI namNAI hai / yaha praNAma gAgvana manya ko hai kAla kaa| vina ima praNAma ke kAla apanA abhinaya pRthvI maca para nahIM digvA maktA / yaha abhinaya gAgtra kI parampaga hai| anazAmana hai / parantu kAla ke anya mamamta mpa amandara hai| nAraNya ko mandara mAnakara jo ligna ho gaye ve jIvanabhara taNiyoM meM hI ume khojate raheMge aura vaha unheM nahIM milegaa| tAruNya DhalatA rhegaa| cAha kara bhI mana ke bandhana jaldI-jandI khalane badhane raheMge / dukho kA Arava hogA / mahAvIra kahane hai nAmaNya kI bebAqI me jima mandaram ke tumane darzana kiye umakA udgama nAraNya nahIM hai| umakA udgama kAla ke pare hai / tumhArI AtmA ko pramAda tajanA hogA / kAlAnIna mandaram me punarjanma prApta karanA hogaa| yahI carama utkarSa hai| zArIrika gandaratA kA udgama tapama hai| uma napa ko karane se AtmA pariSkRta hotI hai / usa para jame padArtha kaNo kA tyAga Avazyaka hai|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ gRha tyAga mahAvIra kA gRha tyAga aura manyAma eka saMketAtmaka (Symbolic) kriyA hai / yaha uma manyAma aura gRha tyAga me sarvathA alaga hai jo mAdhAraNataH manyAma lene vAle mabhI mAgha karate hai, cAhe vaha kimI bhI dharma meM dIkSita hoM / mahAvIra apane parivAra meM mambandha viccheda kara lene ko kahate hai / prathama kArya vastra tyAgane ke upaganna jo vaha karate hai vaha hai apane hI hAtho me apane kego ko ukhADa phekanA / mAmAnya jIvana meM lipta kimI bhI vyakti ke liye parivAra meM mambandha viccheda kara lene kI bAta bahuna kaThora mAgaM lagatI hai| kicin amAnavIya bhI lagatI hai| Anika manovijJAna phAyaTa aura jaga ke anveSaNoM ke pazcAt bhI karIba-karIba damI natIje para pahucA hai / jaga mpATa gandI meM kahatA hai, jo AtmA manya meM uganA cAhatI hai uma yaha mambandha vicchaMda karanA hI hogaa| mA parivAra kA kendra hai| pratyeka manAya meM eka gvAbhAvika preraNA hai mA kI ora bhAgane kii| mA kI zaraNa lene kii| vaha manya kA mAmanA nahIM karanA cAhatA / manya use bahuta kara lagatA hai aura mAM kI goda pariyoM kI kahAniyoM kI nagha ggIna aura makhada hai| mA kI goda meM vaha gajA hai, matrame baDA yoddhA hai / manAya kI AtmA kI gahagaiyA ima goda meM nagna ho jAtI hai / daliya pratyeka managya kI lobhAyani zakni ( Libido ) ume mA kI aura gvIcanI hai / yaha lobhAyani zakti kyA hai| yaha mayaMgakti hai| upanipadoM meM yaha eka aise marpa kI taraha vaNina hai jo hamArI AtmA ko gharahA hai| yaha rudra hai| yaha hameM jIvana bhI denI hai aura naSTa bhI karanI hai| isameM do viparIta 45
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghAgaya mAtha-mAtha cala rahI hai| yaha gakti hame bAra-bAra mAM kI ora khIMcanI hai kyoMki vahA dama va ajaba sonamalanA, prema aura pavitratA ke miyAM ha jinheM pIkara yaha pRSTa ho jAtI hai| parantu yadi yaha zakti gAM kA tyAga nahIM karaMgI no yaha AkrAmaka nahIM hogii| yahI vaha gakni hai jima lekara eka nIrthakara mokSa ke liye kaca karatA hai| mA kA tyAga kara dene ke bAda yaha kina apane ko eka anya meM pAtI hai| vaha mukhada anIna nathA pUrvajoM ke jIvana meM milanI amanaghAga, jo mA ke prati Amakti ke kAraNa hama mahaja malabha hai, vaha manyAma lene para, mA se mambandha viccheda kara lene para samApta ho jAtI hai| usake pazcAt AtmA apane ko eka ganya meM pAnI hai| yaha kara yathArtho kA ganya hai| maghara dulAra meM DhakA jIvana mA me mambandha viccheda karane hI khatma ho gyaa| aba AtmA bhayAnaka aMdhakAra meM akelI vaDI hai| hara yathArtha kara, pane dAna nikAlakara pizAcoM kI nagha hama rahA hai| bhayAnaka gIta, UNanA aura himaka paNa AtmA ko cAro ora meM ghera lene hai / AtmA kI dama sthiti ko bhAgnIya RSiyoM ne napamyA kahA hai| ina bhayAnaka anirajita yathArtho kA mAmanA mahAvIra ne 12 varSoM taka kiyA aura taba unakI AtmA yathArthoM meM masta huii| taba unhoMne uma matya ko jAnA jo yathArtha ora mvagna donoM meM bhinna hai / yaha unakI AtmA kA punarjanma hai mA ke hI garbha meM / jaga kahanA hai ki ima naha punarjanma prApta kara birale manapya alokika mAhama kA paricaya dete hue amara jIvana kI prAgni karane hai| Aja kA manovijJAna banAnA hai ki isa taraha mAnika (Symbolic ) gRha tyAga pratyeka gRhastha ke liye eka maphala jIvana kI prApti hetu anyanta Avazyaka hai / isake vinA AtmA kI lahara caTTAno se nahI TakagatI, Age ke mArga nahI khojtii| mahAvIra kA keza loca bhI imI me mambaddha eka mAkenika kriyA hai / keza murya gakti libiDo ke pratIka hai| kego ke ima mahatva ko bAibila meM bhI semamana kI kahAnI ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA 46
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| yaha manuSya ke zaurya aura bala ke pratIka hai / usakI jIvana zakti ke pratIka hai / mahAvIra ina kegoM ko ugvADakara uma jIvana zakti meM vidA le rahe hai / svecchA me apane uma jIvana kI mRtya kara rahe hai jo unheM apane parivAra me, mAnA me, milA / uma gaurya aura bala kA tyAga kara rahe hai jo unheM apane vaza me milA / ve jAnabajha kara eka mRtya meM pravega kara rahe hai tAki ima tala para marakara punarjanma ho Antarika akelepana meM, jahA koI bhI pUrvaja mahAga dene ko na ho / koI bhI anya paitRka zakni unakI akelI AtmA ko mArga dikhAne yA pyAra karane ko na ho| ajAna kA mahAnimira ho aura akelI unakI AtmA ho / hajAroM himaka gatru hoM aura akale gizu jaimI AtmA ho| ima taraha mahAvIra apane pagakrama ko, apane paurapa ko lalakAra rahe hai| ima nagaha ve vIra meM mahAvIra ho rahe hai| isa kAraNa bAra-bAra unake zabdoM meM tapasyA eka nakAgatmaka (Negative), pranIpa-gamana (Regression) apane meM hI ghama jAnA nahI hai / tAnyA eka vIratA kA kArya hai / eka siMha kA pagakrama hai / yaha kitanA kaThina hai, yaha vAna kevala tabhI jAnI jA mAnI hai jaba hamArI lobhAyaryAnavina (Libido) mA meM mambandha viccheda kara le| mA me mambandha biccheda kara lene ke bAda mahAvIra punaH mA me mAnamika punarjanma prApta karane hai| yahI nirvANa hai| ve kevala-jAna rUpa uma mAnA ko khojane hai jisame milI zakti aura prema unheM bAdhane nahIM vagna mavana karane hai| dama pramaga meM hama nArI ke prati mahAvIra ke vicAro ko aura acchI nagha mamA makane hai / nArI kA parityAga mahAvIra majhAna hai kyoMki umakI komalatA, umakA dulAra aura makhada mArya AtmA ko nizcaSTa karane hai / use Age baDhane meM gekane hai / umameM yathArthAina kI kAmanA prabala ho jAtI hai / yaha kAmanA apane meM jhUThI, dumba aura nigagA kI kAraNa hai kyoki jo dama makhada mAye meM baiTha jAne hai kAla unheM
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI nahI choDanA / bAra-bAra mahAvIra gautama me kahane hai jAgo kyoki kAla eka kSaNa ke liye bhI numheM nahIM choDanA / numa kinanA hI nArI ke makhada mAyoM meM rahakara dama thini ke gAgvana hone kI kAmanA karane raho parantu sthini pagvinina avazya ho jAyegI / anaH mAM, priyA yA anya kimI bhI rUpa meM nArI dvAga diyA gayA prema aura komalanA kA AzvAmana aman hai / kAla ume parivartita kara degA, umama mamaya ke mAtha vaha vAna nahIM rahegI / mahAvIra ke kahane ke mAyane yaha nahIM ki tuma nArI ke prati kara aura vimagna ho jAo kyoMki vaha tumheM aThI komalatA ke mAye de rahI hai / mahAvIra dama vAna me paricita hai ki nArI jo kucha mandagnam de sakatI hai, de rahI hai| isake liye ve usake prati komala hai| unakI komalatA imI vAna me pragaTa hai ki kevala jAna ke bAda vaha makalpa karane hai ki ve prathama AhAra eka nArI meM hI leNge| vaha to hameM uma kaTa laoNchanA yA Aropa meM bacA rahe hai jo pratyeka puruSa bAda meM nArI para Agepina karatA hai ki isakA prema jhaThA thA yA imane majhe baDhana nahIM diyA / ve kaha rahe hai ki jAna lo viDambanA yaha nahI hai ki nArI kucha nahI detii| viDambanA yaha hai ki jo kucha vaha de rahI hai vaha itanA maghara aura komala hai ki AtmA yadi thoDI bhI mamna huI to mo jAyegI aura jIvana vyartha ho jaayegaa| ve nArI meM hamezA-hamegA ke liye mambandha noDa lene ko nahIM kahane / ve kahate haiM ki ina mAmArika mambandhoM ke mahatvahIna aura alamAne vAle mahI rUpa ko mmjho| isake pazcAt ina komalanAo meM hIna ghane vano meM apanI alI AtmA para samamta zaktiyoM ke upadravI ko akele maho / nava numhArI AtmA meM ghAvaka utpanna hogA / AtmA pagamI. paurapamayI aura svAvalamnI hogii| umake pazcAt jAna kA yaja gA hogA / nava vahI nArI zakti kevala-jAna ke rUpa meM AtmA kI mA hogii| isa prakAra AtmA kA punarjanma nArI meM hI hogaa| parantu kevala-jAna rUpa meM nArI ke sAye vaise nahIM hoMge jo AtmA ko mulA make / yaha bAta dhyAna dene 48
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogya hai ki isake bAda jJAna meM jo vANI bhagavAna mahAvIra ne pragaTa kI uma jinavANI ko jaina Aja taka mAtA kaha kara mambodhita karane haiN| mAtRzakti kI upAmanA janoM meM bhI hai isakA imame adhika mabala pramANa DhUDhanA nirarthaka hai| __ imase spaSTa hai ki mahAvIra kA darzana na no nArI ko gadra. gaMvAra kahatA hai, na narka kA dvAra / vaha una jJAnapipAmaoM kI taraha nahIM hai jo nArI kI mImAeM dekhakara baukhalA uThane hai aura ume apazabdoM me lAda dete haiN| mahAvIra hameM kadama-kadama para matyagrAhI hone ko Amantrita kara rahe hai / vaha kahate hai ki puruSa kA svabhAva hai ki vaha nArI meM bahuta adhika ummIda lagAnA hai| yaha umakI prakRti meM nihita hai| nArI kI komalanA aura sneha ume amana tulya lagate hai / amara aura gAgvata jIvana kA anubhava ume nArI ke mAnidhya meM milatA hai / mahAvIra kahate hai ki netra kholo| yaha anabhava manya nahIM hai / yadi netra nahIM khologe to kala tumhI nArI kI nindA kagaMge aura use chalanA khoge| apane svabhAva meM bama dama aniraMjana Avega ko phcaano| imama nArI kA dopa nahI hai / tumhArI hI prakRti vaha mainiphAga lenma hai jo nArI ko atyanta komala aura manyaM, giva, mandaram mvarUpa banAkara tumhe mahamama kagatI hai / kala jaba yathArtha banAtA hai ki vaha aimI nahI hai to tumameM usake prati kaTanA maMcagni hotI hai aura dama nagha gurupa aura nArI yagoM meM aura bhI dUra-dUra hone Aye hai / ima komalanA meM jIkara purupa aura nArI eka nahIM ho pAte / mahAvIra uma mAgaM kI ora izAga kara rahe hai jima para calakara ve eka hI makate hai / nArI ke ina komala mAyoM ko tyAganA hogA nAki tumheM nArI meM maccI aura zAzvana komalanA ke mAye mila makaM / jo dama nagha khonA nahIM jAnate vaha pAnA bhI nahIM jaante| 49
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRti kI vicitra prayogazAlA-durguNoM ko komiyAgarI jyoM-jyoM hama jIvana ke anabhava prApta karane haiM eka vicitra bAta hama mavarka mAtha ghaTatI hai| hamAga logoM meM meM vizvAma khatma hotA jAnA hai| bacapana meM mAtA-pitA kI hara vAna hameM devavAkya laganI thii| phira gamjanoM ke mAtha aimA rhaa| para yuvA hote-hote. anubhavoM ke mAtha avizvAma prakRti meM baDhanA gyaa| pragAmana meM, vyApAra me, maba jagaha jahA~ bhI manapya sthita hai, ume jo anubhava mila rahe hai ve maba avizvAsa jagA rahe haiN| yaha avizvAma hI kAraNa hai-vyaktiyoM ke AilaNDa bana jAne kA,monADma (morads) vana jAne kA / maba alaga-alaga hote jAne hai, banda viDakiyoM vAle makAnoM kI taraha jinake bIca koI maMcAra nhiiN| imame pratyeka manuSya dumvI hai| koI nahIM cAhatA ki umakA jIvana akelA paDa jAya / maba cAhate hai pUrNa jIvana pravAha meM eka honA, damake mpandana, anubhava, anabhaniyoM meM apane ko manan prerita kiye rkhnaa| para isake liye hamAre jIvana meM vimarjana kI kSamatA honI cAhiye, dArzanika mRtyu ko prApta karane kI takanIka mAlama honI caahie| isake liye auroM para vizvAma honA jarUrI hai| parantu jIvana-yAtrA meM hama upalabdhi ho rahI hai manapyoM para avizvAma kii| phira kame hama apane jIvana ke akelepana ko dUra kara makane hai? na mahI mokSa, jIvana ko to manuSya kI taraha sudhAra le. eka dUmare me mahayoga karake, eka dUsare ke prati udAratA, prema, sahAnubhUti, dayA, kSamA ko makriya rUpa meM apane bhItara AvegoM kI taraha mahamUsa karake / imame jIvana niSprayojana no nahIM hogA, rikta no nahI 50
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ hogaa| mahAvIra kahate hai ki vahI jIvana mokSa-mArga hai jo pUrI mamvedanAoM, mahAnubhati, dayA. kSamA va prema ke AvegoM ko vyakta kara rahA hai| yahI pUrI taraha jInA hai| yahI jIvana ko vaha hA' (yea) hai jo nInme kA suparamaina jagathapTa kahanA cAhatA hai / parantu yaha mambhava kama ho? ye mAre Aveganoruka gaye hai garIra meM jame kimI matra ke amara meM pUre nagaravAmI patthara ke ho gaye the / imI taraha ye Avega patthara ke ho gaye hai / maba sthira haiN| isakA eka mAtra kAraNa yaha avizvAma kIpajI hai jo anabhavoM kI nijArata meM hamAga jIvana kamA rahA hai / daga panI kA eka merU parvata hamArI nAbhi meM uga rahA hai| isameM Takagakara mAre mAnavIya bhAvanAoM ke Avega lauTa jAte haiN| ve Avega jo hamAre jIvana ko moTa dene. jo hameM mahamama kagate ki hama jI rahe hai, ve rAma maMjha parvata para apane gira paTaka kara lauTa jAte hai / ata: vaha prema, madabhAvanA, maMtrI jo hama bAda ke varSoM meM logoM ko dena hai maba vyApAra, DiplomagI ke rUpa ha / umamaM na vaha mahajatA hai, na AtmIyatA hai jisake binA jIvanatam magna rahA hai| para mAre manapya vivaza hai kyoMki avizvAsa kA maMsa nAbhi meM uTha gayA hai ime kaima haTAyeM / ime najaraaMdAja karana he no yathArtha meM pAva ughaDa jAte hai| eka kAlpanika duniyA~ meM hama jIne lagate haiN| augeM manAne aura bhITa jAte hai / mAmahika jIvana para hama koI amara nahIM DAla makane / hamAga jInA jIvana-pravAha meM koI acchI nagga paidA nahIM karanA / hama jIvana ko binA argha diye kRtaghnoM kI bhAti cale jAte hai / isake alAvA hama amaphala bhI rahate hai| yaha kahanA ki duniyA~ meM baImAna, The, cApalama hI maphala hote hai kucha jaMcanA nhiiN| ve imaliye maphala hone hai ki maccI vedanA, mahAnubhUni, prema rakhane vAle duniyA~ meM rahane hI nhiiN| ye loga kama se kama jhUThI raMgIniyoM hI meM jIvana ko malAyama kiye hue hai| isa duniyAM se bhAga jAnA, kyoMki yaha jhUThI aura baMdha kA kAraNa hai, yaknimaMgata vAta nhiiN| duniyA~ hai kyA? motI huI cetanAoM kA mAgara / imameM hama kahAM jAyeMge? jaMgaloM meM bhI yaha hai / himAcchAdina coTiyoM para bhI yaha hai / 51
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra imase bhAgane kI bAta nahIM kahane / ve vyavahArika dArzanika haiN| unhoMne kahane se pahale anubhava kiyA hai / ve manuSya ke saMkaTa aura mamamyA ko pahacAnate hai / ve ume acche AcaraNa kI eka Adarza lisTa nahIM dene ki inakA abhyAma kara / ve una ulTI zaktiyoM, ulTe anubhavoM kohI chne hai jo use jIvana-yAtrA meM ho rahe haiM aura jo cIz2a ume jakar3a rahI hai, usake jIvana-pravAha ko roke hue hai, ume hI usake pAra utarane kI nAva banAte hai| aba umameM avizvAsa kA merU khar3A ho hI rahA hai to imakA prakSAlana (catharsis) kaMme ho? mahAvIra umame yaha nahI kahate ki augeM para avivAma mana kara / ve kahate hai ki eka kSaNa ko bhI auroM para vizvAma mana kr| parantu ime nugna dArganika nala para le Ane hai| kyoM vizvAma na kara ? kyoMki maMmAge manAya eka maz2a kI nIda le rahe hai| unakA vizvAma yadi ApaDina karaMgA no vaha bhI mo jaayegaa| 52
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakSAlana (Catharsis) isa taraha jo cIja hame mAdhAraNa jIvana ke anabhavoM meM mila rahI hai- avizvAma-umakA mahAvIra prakSAlana kara rahe hai dArzanika tala para / yaha bAta samajhane kI hai| gaMjAnA ke jIvana meM milA yaha vipa rojAnA ke jIvana meM hI hama vyakta kara rahe hai| yaha vipa ugalane jamA hai| imame kimI kA kalyANa nahIM ho rahA hai| umage no loga aura dUra-dUra cale jAte hai / yaha aisA hI hai ki hama kaDA paDogI ke ghara ke bAhara dAla de| vaha nAgaja hogA aura bara baDhegA / parantu yadi vigI ganA mila me contract ho jAya aura hama mAga kahA vahA bheja denoma gandagI kA prakSAlana ho gayA aura eka bar3I kAma kI cIja bana gii| isI taraha yaha avizvAma jo mAmAnya jIvana meM mila rahA hai damakA prakSAlana dArzanika nala para kge| yaha nala marvathA vyaktigata hai aura usameM itanI mazIna va upakaraNa hai ki kSaNabhara meM uma avimbAma kI kAyAkalpa ho jaaygii| dArzanika tala para yaha pahuMcegA avizvAma banakara parantu vahA meM bAhara nikalegA jAgRti, jAgarUkatA banakara, ullAmata cetanA bnkr| mAdhAraNa loga jaba hamama milaMge to unheM hamame avizvAsa nahIM milegA balki eka madA majaga cetanA milegI jimake mamarga mAtra meM uname mphani, hogI, mpandana hogA, UrjA jgegii| ve bhI adhakAra meM alamArya paudhoM kI namha marya mI razmiyoM ke liye hAtha Upara kareMge / ma nagha avizvAma kI dhAga eka kAma kI cIja ho jaayegii| avizvAma kA vipa hamame jaga nahI kNgaa| hamArI prakRti umagaM ghaTaMgI nahIM balki vaha avizvAma Atma-jAgRti ke liye Raw material banegA / vaha agni banegA jimame upagraha chor3e jAte hai / jaba mabhI manuSya avizvAma kA mUlya mamajha 53
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ leMge aura use AdhyAtmika jAgati kA mAdhana banAyaMge no phira eka yini AyagI ki avivAma paMdA honA batma ho jAyagA / ve kAraNa hI zaMpa ho jAyeMge jinameM managya managya para avizvAsa karanA hai / manAya jo bhI karegA vaha apanI durjeya AtmA vo jItane ke uddezya meM hogaa| taba manAya ko managya meM pITA ho sakatI hai para avizvAsa nahIM jgegaa| avizvAsa kA ekamAtra kAraNa yaha hai ki adhikAga manapara apanI durjaya AtmA ko jItane ke liye jIvana mamara meM pravana nahIM hone valki makI nirakuga, amAnavIya pirAnA gAna karane ke liye Ane hai aura isake liye unheM augekA gopaNa kagne, Age kodAma banAne meM jaga bhI lajjA nahIM lgtii| mahAvIra jAnate hai ki yaha bahuta dUra kI kalpanA hai| aimA dina marikala meM hI AyegA jaba sabhI manAya jAga jAya / anaH unhoMne gamnA diyA unako jo jAga rahe hai / ve unheM sambodhita kara rahe hai| cAge ora me bagmane dama avivAma meM vRThina mana hoo| ma mokSa kA mAdhana bnaao| Ao meM tumheM dama vipa ke upayoga kA tarIkA mivAnA huuN| 54
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvaka isake mAtha mahAvIra kA dUmaga vicAra hamAre sAmane AtA hai / ve ' kahate hai ki mananA eka kalA hai| eka acche zrotA bno| anchA zrAvaka honA mokSamArga hai / avizvAma kyoM hotA hai ? hame dUmageM kA svArtha najara Ane lagatA hai unake varmoM meN| unakI bAnAma hama unakA mvArtha dIgvane lagatA hai| unake svArtha meM hamAgamvArtha Takagane lagatA hai| mahAvIra kahate haiM ki anle zrItA bnii| yaha avizvAsa kA meru dUgage kI bAna manane nahIM degaa| eme vicAra garI utpanna hone hai jo kAno ko avaruddha kara dena hai| jo kahA jA rahA hai meM ganana nahIM dene yA uma ema taraha inTarapreTa karake hamamaM praviSTa karane hai ki artha kA anartha ho jAtA hai| avizvAma dhana zabdoM kA virodha na kareM aura ye donoM eka dUsare kA matkAra kreN| TamI nagaha hamAre gvArtha eka dUgara kA sammAna kreN| mvArtha no matra svArtha hai| hamAga mvArtha dumageM ke svArtha ge thaoNTa hone hae bhI apane ko umInala para mamajhe / hama pAyaga ki avizvAma, ganI vAnaM, mega mvArtha, dUmage kA mvArtha--ye cAge cIja daraagala eka vina kA mahayoga kara rahI hai| yaha hai amana kI zakti / paranta ga nala para niyama yaha hai ki jitanA ye cAra mpa eka dUsare kA mahayoga kareMga unanA hI eka dUmare ko neutralive kareMge / jitanA eka dUsare kA virodha karaMga unana hI eka imara ko bala deNge| mAyA kA vignAgogA hI hai jame ko cogeM kA grapa aigI yakti kara ki jaMge hI unameM koI panadA jAya logoM kI bhITa meM ghamakara dUma mAthI umapITane lge| logoM ko una para zaka nahIM hogaa|thoddaa pITakara ve apane mAthI ko DAle jAyaMge / mAyA ke ina cAra rUpoM kA pAramparika virodha bhI chamabhaga hai| mahAvIra 55
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyavahArika hai / ve kahate hai ki nahI mAyA ke ina cAroM rUpoM ko neutralize kara do| bijalI kA kareNTa nabhI taka hai jaba taka positive aura negative hai / maba yadipositive ho jAyaM to kareNTa nahI banegA aura kula zakti neutralize ho jaaygii| mahAvIra kahate hai ki ima vAna ko phcaano| apanA svArtha jo zabha hono bhI ume dUmaroM ke svArtha ke mamatala rkho| ina donoM ke bIca bame mahayoga ko pahacAno aura ume khulakara vyakta hone do| damI naraha avizvAma aura manI bAtoM ko eka tala para vo aura unake bIca chipe mahayoga ko pahacAno no tuma pAoge ki tumhArI hI AtmA ye cAra prapaca raca rahI hai| tumhe ve hI zabda manane ko mileMge jo tumhAre avizvAsa ko neutralize kara skeNge| tumheM vaime hI mvArtha milaMge jo tumhAre svArthako neutralize kara mkege| ima tala para AtmA mara jAyagI, aimI mRtyu jime dArzanika jAnane hai| yahA dIyA bujhane hI jona eka gahare madama tala para jagegI aura tumhArI durjeya AtmA aura magla aura integerate hokara jgegii| ina cAroM me lar3o mana / ye to aman hai / aman me lar3anA yA ume apanAnA donoM hI ume san banAne ke upakrama hai| isI upakrama meM AtmA apane para "paigamAiTa" baiThA rahA hai svayaM markha bana rahA hai| josaccA zrAvaka hai vaha isa prakAra vikAroM me bhI prakAza lenA mokha legaa| Akhira ye mava eka mpekTrama ke hI toraMga hai| iname lar3akara inhe alaga astitva kyoM dene ho aura phira kyoM unhIM me ghirane ho? inhe lauTA do uma eka durjeya AtmA me jisane itane vilakSaNa khilaunoM se apanA bAjAra majAyA hai / 56
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyak caritra mahAvIra ahimAvAdI hai kevala prANiyoM ke prati dayA ke kAraNa nhii| " ve vicAroM jidoM kI hiMmA ko bhI himA hI kahate hai / ve jAnate hai ki prahAro me jida naSTa nahI hogii| vaha aura rUpAntarita ho jAtI hai / aime rUpa bhI letI hai jinhe hama pahacAna bhI nahIM pAte / eDalara juga Adi manovaijJAniko ne Aja ime middha bhI kara diyA hai| phira kyA kiyA jAya' kyA iname koI chaTakAga nahI ? kyA jIvana bhara ina ghRNita pravRtniyo ko vyakta karane rahanA hogA? nhiiN| mahAvIra yahAeDalara jaga me Age dizAbodha kagane hai| jo karuNAmaya hai umakA upadeza kimI UMce maca me nahI hogaa| vaha vilakSaNa purupa mokSa kI deharI me lauTa AyA hai / vaha cha rahA hai mAnavatA kI dumvatI nasa ko| vaha usake sakrAmaka rogo me bhayabhIta nahI hai, na uname ghRNA karatA hai| kucha bhI nahIM hai ima prapacamayI jagatI me jo unheM shock de ske| manapya jIvana kI mRtatA, vyarthatA, rugNatA kA khela unhoMne hajAroM varSoM meM dekhA hai / ve usake liye managya ko lajjita nahIM krte| ve umame kahate hai ki jAno ki ye vikAra kimI mvAsthya ke mpAntara hai| jima taraha ye unfold hue hai umI nagha vApima umI eka durjeya AtmA me lIna bhI ho makane hai / para aba ye lIna ho makate hai kevala mulajhakara / inhe mulajhAo / mAhama ke mAtha yathArtha kI Akho me AMkheM DAla do| tuma jAnoge ki dama Practical joke ke pIche jo chapA hai vaha dananA kaTa nahIM hai| yaha vahI durjaya AtmA hai jo vinA iMzvara kI nagha jJAnI hue umI IzvarIya khela ko pRthvI para khela rahA hai| jaba vaha yaha gvela banda kara degA aura imakI nirthakanA jAna legA 57
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ no umakI dArganika manya ho jaaygii| umakI jagaha AtmA eka aura ucca mpa lekara pragaTa hogii| yaha nilimma jo manovaijJAnika nala para phailA hai dama chinna karane kA mArga hI mahAvIra banA rahe hai / java naka ima nilimma ko alAdIna chinna nahIM karatA nava naka cigaga kI bAta karanA manA hai| vigaga naka pahucane ke liye adamya mAhama kI jarUrata hai| jinake pAma kAna ha va mana le bADhavila meM bAra-bAra masIhA kaha rahA hai / mahAvIra kahate hai-dharmazravaNa ati durlabha hai / kAna no paranindA mananA cAhate hai / yaha paranindA hI positive hai avigvAma ke mAtha / jIvana meM jo yaha manAyo ke prati avigvAma hamAra mana meM jaga rahA hai aura nAbhi meM uTha rahA hai dama paranindA manana kI jamagna hai / dame geko mana / bama yaha jAnanA jarI hai ki ye dono eka dUma kA mahayoga karake eka dUmare ko neutralize kara deNge| apane svArtha aura dUmage ke mvArtha ko positic kara do, mahayogI kara do| nava ye bAdala haTa jAyaMge / naba mvana. dharma hamAre kAnoM meM praviSTha ho jaaygaa| __manAga kI vikRti hai mvArtha / damI me avizvAma prakaTa hotA hai| imI ko dekhakara hamameM bhI jida meM svArtha jAganA hai / kyoM na navIra kI taraha hama umake mvArtha meM mahayoga kI gakni kA AvhAna kareM, prayanara meM apanA mvArtha na jagAyaM / umakA gvArtha nabhI naka magakna rahegA jaba taka hamAga mvArtha umame laDegA / yadi macamaca dananA jAna liyA hai hamane aura hamAre udgama meM mvArtha kA janma gvatma ho gayA hai to hamane durjeya AtmA ko jIta liyA hai / umanAmvArtha mvaya hI naSTa ho jaayegaa| nApina meM kahA hai "Resist not cil" yaha kevala nAgatmA nahIM hai| yaha matriya hai| japAna una yakti ke prani madkAmanA hai. dvAhInatA hai| isame vagaI ko bala nahIM milanA / jo baga kare unake liye bhalA kara / artha ye ki unake liye bagai kAmanA mana kr| 58
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ svayaM hI bugaI nahI pnpegii| ume bagaI kahakara astitva mata do| vaha parasite kI taraha hai jo man para apane ko baiThAnA cAhatA hai| Izvara ne manapya AtmAko acchAhI banAyA hai| yaha amana hai jo aneka vikRta rUpa lekara uma para baiThanA cAhatA hai| ina vina niyoM ke astitva para AtmA vizvAsa na kare / inheM vAdalo meM banane hAthI aura mATI kI taraha ni:mAra mmjhe| natra AtmA meM inake prati virodha na janmaMgA aura vaha apane macce patha para lagI rhegii| yadi unheM gaca mAna liyA to iname lar3ane meM jindagI gajara jaayegii| AtmA meM, gan meM bhI ye hI vikAra A jAyege / AtmA ko avicalina rahanA hai duniyA kI bagaiyoM me / yaha manyAma hai / maccA manyAmI vaha hai jo magAra meM niliAna hai, jo mamAra me ghaNA nahIM karatA / jo gamAra meM bhAgA nahI hai| isa taraha no umakI AtmA meM ghaNA aura palAyana ke vipa akura phaTa paDege / maccA manyAgI mamAra ko aman mAnanA hai / vaha ugakI acchAiyoM meM nahIM rahanA, na ugakI bagAyo ko bagaI kahatA hai / vaha jAna gayA hai ki mamAra anchA hai na bg| mamA nirmANa hai| jo yaha dIga rahA hai yaha vaha nahIM hai. na umakA ulTA hai / yaha hai hI nhiiN| yaha amana hai jaMge abhinaMnA ko chaTa hai ki vaha ko bhI bana jAya usI taraha ma aman ko chaTa hai ki vaha anchAIvagavigIkA bhImpa ghara para A gavatA hai| para vaha na acchA hai na bgii| vaha hai hI nhiiN| jigane yaha jAna liyA vahI kaMvala kamala kI taraha kInA meM niligna raha mAnA hai| "vonchinda mijanappaNI bamaya mAgthya va pANiya" magavIra dama kamala gadaga AcaraNa batAnaM ha mance ganyAmI kaa| dama mamAra kI bagavyoM ko jo bagaI nahIM mamajhanA, anchAyo ko acchA nahIM mamajhanA, jo unheM aman mAnanA hai, mAyA prapaca mAnanA hai, hAtha kI maphAI yA jAdU mamajhanA hai, ugakI AtmA imameM na unajina hai na prerita / umakI AtmA apanI gana gAnti ko akSaNa gvegii| vaha ima mamAra mAgara meM vicaranA huA bhI imama nilita 59
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ hogaa| isake mAyane ye nahI ki ume anya prANiyoM meM koI dilacaspI na hogii| yaha dilacampI na hotI to mahAvIra mokSadvAra me lauTa na Ane / yaha amIma karuNA kyoM hai umameM? phira no prema ke koI mAyane hI na rahate / parantu ve nignna- prema bhAva ko mahatva de rahe hai / use AtmA ke vikAma kA mAdhyama banA rahe hai / jo jitanA vikamina hogA vaha unanA hI premI hogA / manyAmI koI khA vyakti nahIM hai| umame to mAdhurya aura mandagtA bagmanI hai| vaha no prakRti kA sajaga putra hai| vaha "nyamigre" hai jimane maMmAra ke aman jAla me mukta ho apane meM supna mAdharya botoM ko jagA liyA hai| mamArarUpame jo mitra-bandha Adi mile the ve to ima ke externalization the| uname prabhAvita na hone ke mAyane ye nahIM ki uname ume kucha nahI rahA / uname nAte toDane ke mAyane yaha nahIM ki vaha uname alaga ho gayA / umane kevala uma nAiTa klaba meM milane se manA kiyA hai apanI priyA kojahAM kA vAtAvaraNa ume ghaTanabhaga aura amana lagatA hai| isake mAyane hai ki eka aura milana kI taiyArI hai / bhItara eka maccI duniyA~ hai umameM ve abhinna hokara janma lege| yaha duniyA~ AtmA hai / ime hI prema me eka hojAnA kahA hai / jo saMmAra rUpa me, externalized rUpa me hI, priya ko man mAnegA vaha sambandhoM kI Dora me dUra uma antaraMga ekatA ko kame pAyegA? majanU ne sahara choDA tU sahaga bhI chor3a de najAre kI havasa hai to lailA bhI chor3a de| iqabAla isI antarjanma kI ora izArA kara rahA hai / saMsAra jo cIz2a de rahA hai use tyAga de| yAni ume sat mata samajha vagnA kAgaja ke phUla hAtha lagege / ume grahaNa nahI karegA to vaha cIz2a napTa nahI ho jaayegii| jo hai vaha kabhI naSTa nahIM hogaa| priyA sat hai vaha kabhI napTa nahIM hogii| use saMsArarUpa me varaNa na karake terI AtmA dvaita kI bhUla-bhullayA se vaca jaaygii| jaba tU maMmAra rUpa meM usakA tyAga karegA to vaha tere bhItara pragaTa hogii| vahI saccA rUpahogA jahAM doAtmAeM eka ho skegii|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aja pazcimI philmoM ke joza meM premI apanI premikA se milatA pIche hai pahale usake zarIra kA rasa pAne ko vyagra hai / unakA prema raha nahIM pAtA kyoMki yaha durjeya AtmA bahuta svArthI hai / isakA koI mUrkha nahIM banA sakatA / rasa lene ke bAda yaha jAna jAtI hai ki priyA ke isa saMsArI rUpa aura umameM koI ekatA nahI / jahAM mayama hai vahAM vaha aimI zArIrika bhUla nahIM karegA / vaha zarIra kI kAmanA kA balidAna kregaa| jAnegA ki yaha aman kI kAmanA thii| jo dIkha rahA thA usakI kAmanA thii| imame usakA pyAra rasavihina nahIM hogaa| balki usake bhItara priyA sabhI mAdhuryoM ke sAtha jgegii| vaha isa saMyama se use aura acchI taraha prApta kara legaa| saMyama ke mAyane ye nahIM ki hama auroM ke aura apane bIca koI banAvaTI roka lagA rahe haiM / hama kevala itanA jAna rahe hai ki auroM kA jo rUpa hameM dIkha rahA hai vaha saMmAra-prapaMca meM par3I unakI parachAI hai| hama usa prativimba meM mugdha ho rahe haiM / yadi hama use asan jAna leM to unakA man rUpa hamame hI abhinna ho hamAre bhItara jgegaa| vaha hamAre akelepana ko dUra kregaa| uma sthiti meM hama umake vAhya rUpa kA gga le sakeMge binA lipta hue| mahAvIra eka aise hI premayajJa kI bAta kara rahe hai jahAM yaha saMmAra premiyoM ko ulajhAnA nahI balki unake pIche calatA hai| unake duHkha ve duHkha nahIM haiM jo maMmAra detA hai| ___ "ve game rojagAra nahI hai, garma izka hai" mahAvIra kahate haiM ki uma game izka ko jagA ki g2ame rojagAra kA patA hI na rhe| "na honA game izka to game rojagAra honA" / mahAvIra kahate haiM isa taraha garma hamnI meM najAna nahIM miltii| jaba naka priyA kevala garIra dIgvaMgI priyA darda vanakara dila meM na jaga skegii| darda na hogA to muhabbata na hogii|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ lobhAyani zakti (Libido) kA vazIkaraNa Aja ke manovijJAna kI mavame bar3I khoja hai lobhaaynishkti| ima rUpa meM svayaM rudra manuSya meM upasthina hai| mahAvIra kA anagAmana yadyapi lobhAyanigakti kA jikra nahI karanA parantu umakA mAra ima zakti ko niyaMtrita karane meM hai| eka vAna mahatvapUrNa hai vaha yaha ki phrAyaDa aura jaga ne lobhAyanizakti ko jima rUpa meM jAnA mahAvIra umame adhika pahale hI vyakta kara cake hai / yadi mahAvIra vicAradhAga kA Aja kA manovaijJAnika manana kara nove uma nigagA aura amahAyatA meM makta ho jAyaMge jo phrAyaDa aura jaga ke cintana ne unheM dii| inhone lobhAyanigakti ko eka aisI jIvana icchA kahA hai jisameM jIvana icchA aura mRtya icchA donoM hai / jIvana ke pUrvAddha meM jIvana icchA balavatI rahatI hai aura unagarddha meM mRtyu icchA / ima vicAradhAga ke anamAra prauDhatA ko prApta hone ke pazcAt yaha avazyaMbhAvI hai ki manuSya ke vicAra, karma aura icchAe jIvana virodhI ho jaaye| inhoMne lobhAyanizakti ko eka bhayAnaka marpa ke rUpa meM dekhA jima para na to cetana kAba pA sakatA hai na acetana / lobhAyanigavita ko niyati yA bhAgya bhI kahA he jimake Age managya kA vaga nahIM calanA / yaha cAhe to do mitroM ko milA de yA cAhe mava ko hamAre viruddha kara de| mahAvIra kA darzana isake viruddha hai / ve yaha nahIM mAnate ki jIvana ke pUrvArddha meM manuSya kI jIvana icchA jIvana ke pakSa meM hotI hai 62
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura uttagarddha meM mRtyu ke pakSa me / mahAvIra lobhAyanigakti ko manAya kA bhAgya vidhAtA yA kRra gAmaka nahI mAnane / phrAyaDa aura jaga ke marmabhedI darzana aura akATya tathyoM me nigaga hue Aja ke managya ke lie abhI AzA hai mahAvIra ke darzana meM kyoki mahAvIra ke vicAroko yadi phAyaDa aura juga kI gabdAvalI meM rakhA jAya to eka zakti hai jime yaha kara,nRzaMma aura manamAnI calane vAlI lobhAyanivita praNAma karatI hai aura pUrI taraha umake vaza meM ho jAtI hai aura vaha zakti hai prema / mahAvIra vAra-bAra prema para jora de rahe hai kyoki mAnasika tala para mavama magakna lobhAyanigakti ko kevala prema devatA hI mAnya hai| jaba manapya kI AtmA meM prema kA udaya hotA hai to lobhAryAnakti manamAnI kagnA choDa detI hai| usakI manya cAha manan jIvana cAha meM badala jAtI hai kyoki yaha manan jIvana cAha manya ke dumbo ko apane meM lIna kara lenI hai / lobhAnikti me inchAoM kA yaha dvaina miTa jAtA hai| managya kI AtmA parivRta ho jAtI hai / manya vAha ke dUra hote hI durvAmanAe, RgnA, zIla, himA, baira, dveSa Adi managya kI AtmA meM dUra ho jAne hai kyoMki ye gava matya cAha ke hImpAntara hai| mahAvIra imI manya ko jItane kI bAta jIvana bhara apane giyoM meM kahate rahe / Aja pazcima kA prauDha vyakti gamamatA hai ki vaha svabhAva me Aya ke kAraNa jIvana aura Ananda virodhI hai aura use yayA varga kI aThakheliyo Ara ucha malanAoM ko pardAgna nagnA nAhiye / vaha mamananA hai ki vaha unakI AlocanA kevala yAMvaga karanA hai| udhara yavA varga mamajhanA hai ki usake mabhI kama jIvana kI bagiyoM aura icchAoM ke pratIka hajAra unama kucha bhI kala pina nahIM hai| yaha phAyaTa Ara jaga kI dena hai jinhoMne kahA ki javAnI naka lobhAryAnazakti jIvana ke pakSa meM rahatI hai aura usake bAda manya ke pakSa meM ho jAtI hai / imame yavA varga aura vRddhatA ke bIca khAI bana gaI hai aura manuSya jAti kA mAnasika vikAma ruka gayA hai| isamakaM pAnI ko calatA 63
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ karane ke lie mahAvIra kahate hai ki buDhApA garIra ko grasta karatA hai / mAnasika zaktiyoM meM umakA mambandha nahIM / isI taraha javAnI garIra ko AtI hai| javAnI ke mAyane yaha nahIM ki mAnamika gaktieM jakara javAna hoNgii| mahAna aMgreja kavi vAyagna javAnI meM marA thA aura usakI posTamArTama riporTa meM pAyA gayA thA ki umakA dila aura dimAg2a eka bahuta bUTe AdamI ke ho gaye the| mahAvIra kahate hai ki eka vRddha vyakti bhI taruNoM kI taraha jIvana kI umaMgoM se bhara makatA hai jamA ki hama mavakI AMkhoM ne neharUjI ko dekhaa| jima vyakti kI AtmA meM prema kA joga mavala hokara uThatA hai vahI vyakti lobhAyanizakti ko vaza meM kara makanA hai / lobhAyanizakti yadi bhayAnaka nAgina hai to prema vaha madhura bIna bajAne vAlA hai jo uma nAgina ko vaza meM kara letA hai| lobhAyanizakti yadi prakRti hai to prema pumpa hai| 64
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ sRSTi (Cosmology) san 1950 ke bAda vijJAna kI duniyAM me eka nayA vicAra hoela, bodo, " golDa Adi ne diyaa| unhoMne kahA ki padArtha kI nirantara racanA ho rahI hai sRSTi meM / imame pUrva vaijJAnikoM kA myAla thA ki nayA padArtha nahIM racA jA rahA hai| mRSTi meM padArtha jitanA thA utanA hI hai kevala eka padArtha dUsare meM rUpAntarita ho jAtA hai| parantu eka yaha nayA vicAra thA jimase vistRta honI duniyAM ( Expanding universe ) kA khyAla paidA huA / hoela ne batAyA ki lagabhaga molaha mau karor3a varSa pahale eka vizAla hamArI duniyAM jaimI hI duniyAM thI jo nATa huI aura umakI samasta UrjA gavina ( Energy) eka aMgaThe ke bagavara jagaha meM kendrita ho gii| yahI meM nayA padArtha mRATa hotA rahatA hai| yaha eka haigna kI bAta hai ki hajAroM varSa pUrva muSTi ke mambandha meM jo tIrthaMkaroM ne kahA vaha vAna vijJAna man 1950 meM pakar3a makA / tIrthakara nigoda tatva kA jikra karane hai| yaha padArtha kI vaha Aina hai jaba vaha padArtha bhI nahIM bana sakA hai| yaha adRzya hai / ime padArtha kA Ambhika rUpa kahA jA sakatA hai / ime atyanta kapTaprada bhI kahA hai / sambhavataH yaha vahI aMgUThe ke bagabara jagaha hai jimama mamamna padArtha padArtha banane me pUrva kI sthiti meM ,me par3e hai| padArtha ke Arambhika rUpa kI paribhASA AIsTina ne bhI yahI kI hai| vaha ume zaktiyoM kI eka manat banI (A constant agitation of energies) kahatA hai / usake anumAra bhI padArtha kA yaha Adi rUpa adRzya hai havAoM aura gavinayoM kI trh| ima nigodAvasthA meM rahane ke bAda jIva pRthvI, jala, agni Adi 65
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ banakara prakaTa hotA hai| umaka bAda vaha peDa, paudhe Adi jIva vanakara pragaTa hotA hai / ma nagha umakA vikAsa krama cala rahA hai| matalaba yaha hai ki ye cagNa hambaya jIva ke vikAma ke| nIrthakara jIva ke vikAma ke middhAna ko prastuta karane hae banA rahe hai ki eka sthiti umakI vaha thI jaba vaha panthara ke rUpa meM bhI nahIM thA; jaba vaha adRzya padArtha ke rUpa meM thaa| yaha samajhanA ki jIva garIra meM sthita AtmA ko kahate hai aura garIra imame bhinna hai eka bhala hogii| vAstava meM jaba naka hama jIva rUpa meM apana ko anabhava karane raheMge naba taka garIra meM marvathA bhinna gaddha, vetana kimI manA kI kalpanA karanA manya me dUra jAne ke mamAna hogaa| janadarzana dAniko kI ima bhala ko nahIM dohgnaa| usake anumAra jAna ke mAyana ha ki jIva apane ko padArtha me alaga eka manA ke rUpa meM jAnatA aura mahamama karatA jAya / jaba vaha uma sthiti meM hogA jahA makSma meM mahama kama padArtha bhI use apane meM bhinna najara Ane lagege aura unake bIca vaha apanI mvatatra mattA ko jAna legA vaha kSaNa umake nirvANa kA hogaa| uma kSaNa jIva kI dArzanika manya ho jAyegI aura umakI jagaha hama meM AtmA pragaTa ho jaayegii| jIva ke mAyane he AtmA kA vaha vikRta rUpa jo apane ko padArya me bhinna nahI samajhanA / ekendriya jIva apane ko padArtha meM bilkula bhI bhinna nahI mmjhnaa| do indriya jIva apane ko bhinna mamajhane lagatA hai / parcandriya jIva yAnI managya apane kopRthvI, jala, vanamgani Adi meM no bhinna mamajhatA hai parantu garIra meM bhinna nahI smjhnaa| ema kAraNa vaha jIva hai / jaba Atma-jJAna dvArA vaha apane ko garIra aura umake karma jAla me mavaMyA bhinna mamajha letA hai aura unakA inake prati moha Ta jAnA ha no jIva kA astitva samApta ho jAnA hai| umake TTa hI hamameM nAnamaya AtmA pragaTa ho jAtI hai| jaba taka padArthoM ke prati kimI na kimI rUpa meM moha banA rahegA, cAhe padArtha kitanA bhI makSma ho, hamame jIva kI mattA banI rhegii| jIva honA hI bhavacakra meM baMdhe rahanA hai| 66
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ uparokta vivecana me yaha bAta nIrthanage kI vicAradhAga ke adhika anukUla pratIta hotI hai ki nigoda rUpa meM jIva jora pudagala eka hI hai| ima tala para jIva apane ko una adaya zaktiyoM meM bila bhI bhinna nahI samajhatA jo padArtha kA Adimpa hai arthAt jIva aura gadgala meM pUrNa ekanA hai| yaha eka nimna stara kI ekatA hai jahA~ jIva machina hai aura apanI svataMtra mattA ko bilkula nahI phcaantaa| manala para baina nahIM hai| jaba tIrthakara kahane ha ki patthara meM jIva hai nIloga hamane ha ki nama AtmA kame ho maktI ha parantu gIrthAra yaha nahIM kaha rahe hai ki patthara meM AtmA hai / ve yaha nahI kara rahe haiM ki nigAMda meM AtmA ha / vakA raha hai| nigoda meM jIva hai, patthara me jIva hai / jIva ke mAyane uma jIvana meM yakna honA nahIM hai jise jIva gAntra mamajhatA hai| jIvana aura he jo jIva gAgtra kA viSaya nahIM hai| vaha banne, ghaTane, ugane Adi jIvana jaMgI kriyAo me makta hai / vaha sthira jIvana hai| usa mAnyatA ka anagAra jIva kA nigoda garIra hI jIva hai| maka mAyane yaha nA ki nigo nala para jIva aura pudgala meM bheda nahIM hai| ana jinanA nigoMda padArtha ha vaha gvaya jIva hai / nIdhAge kI mAnyatA ke anagAra nigoda meM jIya nirantara ucca avasthA meM yAnI pRthvI, jala Adi mpoM meM niyagina ho rahA hai| pRthvI, jala Adi mpo meM bhI jIva apane ko apane zarIra meM bhinna nahIM mamajhatA / yAnI yaha kahanA galana hogA ki panthara meM jIva h| yaha kahanA nIrthakagekI vicAradhAgA adhika nikaTa hogA vi panthara mnaya jIva hai| yaha jIva kI vaha yiniha jaba vaha jaga bhI jenana nahIM ho pAyA hai aura pUrNanayA machina hai| eka krama cala rahA hai jisake anamAra kucha jIva nigoda meM pRthvI, jala Adi mpo meM vikamita hone rahane hai| umaga jAhira ha ki pRthvI, jala Adi padArtha niglara baha rahe hai / yahI siddhAna vignana hAtI duniyA kA hai / dame hI hoela padArtha kI nirantara racanA ke siddhAna ke rUpa meM prastuta karanA hai| isa dRSTikoNa meM jana dvanavAda vadoM ke ekatra ke mA 67
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhika nikaTa pratIta hotA hai / sambhavataH ekatva kA inanA mundara aura vaijJAnika niSpaNa anyatra kahI nahIM huaa| jIva va pudgala kI alaga sattA zurU meM nahIM hai / zurU meM nigoda aura pRthvIkAyika rUpoM meM jIva va pudgala eka hai| unameM koI bhinnatA nhii| parantu jyoM-jyoM ucca avasthAoM meM jIva cetana hotA jAtA hai tyoM-tyoM ume pudgala apane se bhinna najara Ane lagatA hai| umakI cetanA dvaita kI utpatti karatI hai| annanaH jaba vaha pudgala ko acchI taraha pahacAna kara pUrI taraha apane me alaga kara detA hai to vaha AtmA bana jAtA hai| isa rUpa meM vaha punaH dvaita bhAva me makna ho jAtA hai| pudgala ke mabhI madama mpoM ko jaba vaha apane meM bhinna jAna lenA hai to ve mabhI rUpa usakI cetanA se alaga ho jAne hai / ve hokara bhI usake lie nahIM rahate / vaha marvayA svataMtra ho jAtA hai| isa taraha pUrNatayA cetana ho jAne para na jIva raha jAtA hai na pudgala / AnmA ke tala para donoM kecaliyoM kI taraha ho jAne hai jinheM AtmA pIche chor3a cukI hai| __ mahAvIra kA yaha vicAra ki pRthvI aura jala meM bhI jIva hai koI naI bAta nahIM hai yadyapi ime munakara adhikAMza dArzanikoM ko bar3A AghAta lagatA ha / yaha vizvAma to manuSya jAti kI Adi sampadA rahA hai| grIka, jarmana, ijIpaziyana, maikmikana, sabhI prAcIna sabhyanAeM ima vizvAsa ke nIce palI hai / jarmana mahAkavi geTe apane vikhyAna kAvya 'phAunTa' meM pRthvI kI AtmA (The spirit of Earth) kA AvhAna karatA hai| isI taraha yuropa meM hikeTa (Hecate) ko saMmAra kI AtmA (World Spirit) kahA hai| isake atirikta agni kI AtmA, jala kI AtmA, pattharoM kI AtmA, parvatoM kI AtmA ke astitva ko aneka dharmoM aura prAcIna kathAkAroM ne mAnA hai| himAlaya aura viMdhyAcala tathA samudroM kI AtmAoM ke astitva ko prAcIna bhAratIyoM ne bhI svIkAra kiyA hai| pacabhUnoM kI AtmAoM ko bhI bhArata meM tathA anya dezoM meM bhUtAtmA (Elemental Spirits) ke nAma se mAnyatA dI 68
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaI hai| mahAvIra kA darzana sabhya aura amabhya mAnyatAoM ko do bhAgoM meM nahIM bAMTanA / unhoMne manuSya ke cetana aura acetana ke mabhI aMdhere aura ujale tatvoM ko artha diyA hai / unheM unakI mahI jagaha divAI hai jimase manuSya ke mAnasika kSitija para kuhAmA banane ke bajAya ve usake uttarottara vikAsa meM sahAyaka bneN| ___ ima taraha hama dekhate hai ki jIva ke nIna viziSTa rUpa hai / eka to nigoda rUpa jahAM vaha amarna padArtha me bhinna nahIM hai / dUmaga vaha rUpa jime spiriTa (Spirit) yA caitanya vihIna AtmA kahanA adhika upayavata hogaa| nImaga rUpa jIva kA vaha hai jo jIvita prANiyoM meM hai, jo cetana hai| ___ mumlima vicAradhAga meM bhI ina mho (jina Adi rUpoM meM) ke astitva ko mAnA gayA hai / kimmA hAnimanAI Adi guganI agbI kathAoM meM parvatoM kI mha (Spirits) kA jikra hai / ve pavana sthira hai hajAroM varSo me gaphAoM meM apanI jagaha acala khaDe hai| ye hilaila nahI sakane / parantu hAnima jo jAnI hai umame una parvatoM kI mha (Spirits) vAna karatI hai| prAcIna vizvAmoM meM pUre nagara kI AtmA kA bhI agnitva svIkAga gayA hai| kitane hI jaDa padArtho kI upAsanA ima bhAva meM kI gaI hai ki unameM bhI mha hai| yaha vizvAma managya ke rojAnA ke jIvana meM kadama-kadama para vyakta hai| koI bhI darzana Tarma bhaThalA kara yA imakA damana karake imaM vizvAma me aMdhavizvAma no banA sakatA hai parantu manAya ko, imame mukti nahIM dilA makanA / padArthoM kI mhoM meM nihita jogakti hai ume manapya ne Adi yaga meM pahacAnA thA aura umakA yamabaddhavikAma tAMtrika paddhaniyoM meM kiyA gyaa| pariNAma khaufanAka nikale aura manAya jAni Aja taka ina mhoM ke bhaya kI vandI hai / dArganika ima mamamyA para vicAra karanA apanI baddhi kI barabAdI mamamane hai / imalie jAdUgara,preta vidyA-vizArada aura imarIkAlI vidyAoM meM gme hue loga manuSya kI AtmA ko aura bhI jakar3ane jA rahe hai| yaha mamamyA kitanI 69
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikaTa ho calI hai isakA andAjA imI vAna me lagAyA jA sakatA hai iMgalaiMDa Adi yagaMpiya dezoM meM cala-vidyA (Witch-craft) viTa vidyAlayoM meM viSaya banAI gaI hai aura bahuna me yuvaka aura yavaniyAM: jAna ko jina karane ke lie aura padArthoM kI mhoM ko kabje meM karane liye naraha- ke rahasyamaya mArgoM para lage hue hai| mambhavataH mahAvIra pazcAn kaMvala phrAyaDa aura juga hI aise vicAraka hA jinhoMne Tana vA ko aMdhavizvAsa kahakara ina para mocane se iMkAra nahI kiyA balkiDa maSTi meM inakI mahI jagaha para rakhA jisame managya kI cetanA ina bhayabhIna yA amna na ho aura na inameM mohita ho| ima maMdarbha meM / Avazyaka hai ki hama mahAvIra ke vicAroM komamanaM kyoMki aba naI pI. ko aMdhavizvAmoM kI gaharAI meM unagne me nahIM rokA jA sakatA / A manapya kI cetanA vaha nahIM hai jo dasa varSa pUrva thii| Aja yaha kaha denA yaha aMdhavizvAma hai paryApta nahIM hai kimI ko kimI cIz2a me haTAna: lie| Aja manapya kI cetanA dUsare prazna kara rahI hai| vaha pUchanI hai yaha aMdhavigvAma kyoM mAmUhika rUpa meM hamArI cetanA para baiThA hai ? A se pahale loga samajhate the ki aMdhavizvAma ko apanAnA vyakti kI apana bhala hai| parantu aba manovijJAna ne banA diyA hai ki bar3e-bar3e vaddhi mAna vaijJAnikoM ke jIvana bhI anekoM eme aMdhavizvAmoM meM amna hai ja unhoMne svayaM nahIM apanA rakhe haiN| ve uname bacanA cAhate haiN| ve jAnane ki yaha aMdhavizvAma hai / parantu phira bhI aMdhere ghara kI nagha va aMdha vizvAma mvataH unake acetana me uTha Ate haiM aura unake mana-mamtiAka ke malina kara dene hai| ___ yahI bAta padAthoM ke prati bar3hanI Amakti meM nihita hai| Aja ke duniyAM meM adhikAga loga Anmika nava kI zreSThatA ko mAnate haiM vaigagya bhAva meM prerita hokara hajAgeM pAracAnya yuvaka aura yavanieM ghara se nikala par3e haiM binA koI padArtha mAtha liye / parantu uname bAta karane para patA calatA hai ki padArtha kA bhUna unake anana me uThakara unheM jakar3a 70
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ rahA hai / padArtha uname chUTa nahI pA rahA hai aura managya aura bhautikavAdI huA jA rahA hai| yaha kaha denA ki unakI mAdhanA meM kamI hai yA unakA AdhyAtmavAda DhakomalA hai prazna kA uttara nahIM hai| manovijJAna ne naye kSitija khola diye hai| mAlama hotA hai ki padArtha ena mha bhI hai jise kevala mAnamika rUpa me tyAgakara hama umame makta nahIM ho mkne| ___ mahAvIra kA darzana mabhI padArthoM kI jIva kI hegarakI (Hurarchy) meM sthAna dekara unheM eka nimna gnara kA jIva banAtA hai / yahI narIkA padArtha meM pUrNatayA niliAna aura makta hone kA hai| padArtha aura jIva kA dvaita ima jJAna meM kaTTara dvaita nahIM raha jaanaa|| mahAvIra kA maSTi jJAna parI maSTi ko eka vikAma kama (Evolutionary Process) meM dekhanA hai| yaha vinAra hamalaM, mA. vargamA Adi Anika vikAmavAdiyoM ke hRdaya ke nikaTa hai| Aja ke jIvazAstravettA khaganA Adi leboreTrI meM padArtho ke gayoga ge jIvita natva ko banAne kI rahasyamaya kogiyoM meM lage haiN| unakA vizvAma hai ki jIvina gargageM aura padArthoM ke bIca kaMbala vikAma kI hI durga hai| jima dina ve prayogoM dvAga apane dama vivAma ko giddha kara gakaMga, mahAvIra ko mamajhane meM hama aura AmAnI hogii| yaha vigAla daSTikoNa, manyagrAhitA aura nirapekSa najara, jo mahAvIra meM jagI, managya jAni kI mahAnanama upalabdhi hai / mahAna agraja nATakakAra jArja barnATaga, jo anyanna ahamavAdI aura mvatatra vicAro kA janaka thA aura jimane pUrvavartI kimI bhI mahApurUpa ko apanaM mamAna nahIM gvIkAga vaha bhI mahAvIra ke vyaktitva ko praNAma karatA hai| usane pATa gandI meM gvIkAra kiyA hai ki tIrthakageM kI vicAradhAga baTa akalI mampani hai jigama se apane vicAroM kI pUrNa prati ni milanI hai| eka vizeSa nihAmika nathya hai jisa para na no nihAgakAgeM ne prakAga DAlA hai na dAniko naM / vaha nantra meM madhina hai| natra vidyA bAMda. hindU, maslima aura ImAI mabhI dharmo ne apane-apane Dhaga meM
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ vimina kii| madhyakAla meM eka jamAnA aimA bhI AyA jaba tAMtrikoM kA jora bahuta bar3ha gayA thA aura mAghAraNa nara-nArI unake bhaya se AtaMkita rahate the| Aja bhI jo hamAre mamAja meM bhraSTa mAdhuoM kA bhaya aura jora hai vaha umI kA pratIka hai| mahAvIra kI vicAradhAga meM naMtra koI bhI upadrava nahIM kara mkaa| yaha eka vilakSaNa nathya hai ki jainAcAryoM ne naMtra kA gahana adhyayana aura vikAma kiyA parantu jaina vicAgyAga meM vikamina hue tantra ne kabhI bhI mAghAraNa nara-nAriyoM ko bhayabhIna nahI kiyaa| adhikAMga loga no yaha bhI nahIM jAnate ki jana natra nAma kI bhI koI cIja hai| parantu koI bhI jaina mandiramA nahIM hai jisameM dhAtu kI golanagnagyi bhagavAna kI mUni ke pIche na mile| una na gyoM para tantra vidhieM aura maMtra unkIrNa hai| jaba anya dharmoM meM nantra ke jora me bhaya aura amara paidA karake, bhata gaktiyoM ko jagA kara, mAdhAraNa managya ko ina karizmoM meM apane mArga para khIcane kI pravRti mArI duniyA meM jora kara rahI thI uma mamaya nIrthakaroM ke anayAyI taMtra kA prayoga managya ko una bhayoM me makta karane meM kara rahe the| kahanA na hogA ki Aja jo mAdhAraNa nara-nArI taMtra ko dharma aura AnmAnani kI cIz2a na mamajha avarodha mamamane lage haiM, ima cetanA ke jagane meM mavama adhika hAtha mahAvIra ke giyoM kA rahA / eka gapna jJAna ko prApta karake use kevala managya kI bhaya-makti ke lie prayakta karanA aura phira uma kAla ke garbha meM chapA denA-yaha mahAna udAgnA aura lobhahInatA jima pagma pumpa ke padacinhoM para cala kara jainAcAryoM ko prApta huI vaha pUrI manuSya jAni ke liye vandanIya hai| 72
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ pazubali sabhI jAnate hai ki mahAvIra ne pagabali kA virodha kiyaa| parantu yaha " viSaya kevala ahimA me hI mambaddha nahIM hai| mahAvIra ke dama virodha ke pIche bhAgnIya jAti kI cetanA ke vikAma kA eka atyanta prakAzamaya kSaNa chapA hai| hama yaha nahI bhalanA cAhiye ki mAvIra ke paznAt vaidika dharmAvalambiyo ne bhI pagAla choTa dii| yaha tabhI mabhava ho makatA thA jaba mahAvIra ke vicAge ne kevala unake vicAroM kA baNDana na kiyA ho balki mahAvIra ne mvaya unake mAtha milakara ma mamamyA para vicAra kiyA ho. aura unakI cetanA ko ko aigA mArga mAyA ho jigake prakAza meM pAvali ke pIche chapA darzana phIga aura bejAna lagane lagA ho| pahale nohama jAnanA hogA ki pagaliyA vidhAna kyA thaa| yaha kevala devatAoM ko pramanna karane ke liye parAoM kA gabana calAne kI paraMpaga nahI thii| Rgveda 10:11, ke anagAra bali dene vAlA uma paga meM praviSTha kara jAtA hai jigakI vaha bargala de rahA hai| yahI eka baddhimAna bali dene vAle kI paribhASA kahI gaI hai| umI nagha RgvaMda 10.9. maM varNina kiyA gayA hai ki vimAnamha mbaya devatAoaura pagAne milakarapuSpa kI bali dii| yaha purupa koI mAghAraNa managya nahIM hai| RgvaMda ke anamAra yaha pRthvI ko cAge aura meghere hue hai| dama pumpa ke anigvina pRthvI para koI anya prANI na thaa| uma bali ke pazcAn mamagna paga aura prANI, mUrya aura candramA, indra, agni aura vAya kA janma huaa| ___ isa taraha vaidika balidAnoM ke pIche manovaijJAnika nava thA, vaha yaha ki hama mvaya apanA balidAna kara kimI paga ke mAdhyama meM tAki hamAga punarjanma umI devanA meM ho jimake Age hama balidAna kara rahe 73
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai| isakA uddezya thA manovaijJAnika AtmA ko nirantara zuddha karanA aura ume devanA kaM, mvaya Izvara ke nikaTa karanA / yaha vizvAma manuSya jAti ke liye Ama bAna rahI hai ki isa taraha manovaijJAnika balidAna karake hama apanaM ko aura nAjA nathA pRSTa kara lene hai / managya apanI jaMgalI avasthA meM kevala jIvita rahane hI ke liye bahana meM pApa karane ko majavara thaa| dama kAraNa uma mala ko dhonA unake liye paramAvazyaka thaa| usa sthiti meM manovaijJAnika maphAI kA ume ekamAtra yahI nagekA najara AyA ki vaha pAoM kA galidAna karate hue yaha maccI bhAvanA gya ki vaha mbaya apanA balidAna kara rahA hai / dama nagaha vaha uma manovaijJAnika nala para mara jaayegaa| parantu manovaijJAnika nala para manapya naSTa nahIM honA / anaH nugna bAda umakA punarjanma eka aura mAfa aura mathara manovaijJAnika nala para ho jAyegA / jima narama hama naye vastroM ke lie lAlAyita rahate hai umI naha prAcIna manapya naI. mApha aura ghalI manovaijJAnika cAdage ke liye lAlAyina thaa| unheM ora kara vaha mamajhatA thA ki usakI AtmA kA parikAra ho gyaa| tIrthakagaM kI parampaga vicAro kI vaha pahalI kaDI hai jimane manAya na ma bhrama ko nor3A, uga kaTa yathArtha meM pargicata kiyA ki ima taraha bhAvanA meM parAoM meM apanA nidAna karaka vaha jima cIja kI prApti kara rahA hai vaha Atmanodhana nahIM hai / vaha kevala naye kapar3e hai jo AtmA ko mila rahe haiM, jinameM AtmA kA apanA maila dUra nahIM hotaa| dama para himA karmoM kA eka aura mala car3hatA jA rahA hai| bhale hI manovaijJAnika vastra kitane hI ujale ho / mahAvIra ne bali ke pIche chape mabhI arthoM ko dhvasta kara diyaa| unhoMne isa mahAna galpa ( math) ko vimphaTina (explode) kara diyaa| yaha dhyAna dene yogya ha ki mahAvIra ke pazcAt Arya parampaga meM koI bhI mahAn dArganika gigI bhI mana kA nahIM huA jimane pagabali ko mAnyatA dI ho| amvamegha yajJa Adi kI parampaga AryasaMskRti 74
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ se hamezA ke liye lupta ho gaI / bhAratIya janamAnama meM satya kA yaha mitAga bahuta gahagaI taka dhaMsa gayA / mAghAraNa me sAdhAraNa hindU bhI yaha jAna gayA ki pazuoM kI vali meM pApa milatA hai AnmA kA pariSkAra nahIM hotA / isa taraha mahAvIra aura uname pUrva ke tIrthakara hame hajAroM varSa pUrva uma sabhyatA ke marya kI ora le gaye jima taka pahuMcane meM pazcima ko hajAroM varpa aura lge| yadi hama vRhadAraNyaka upaniSad 1:1 denye no umameM jima Dhaga meM azvamegha yajJa kA jikra kiyA gayA hai umame pragaTa hotA hai ki yaha mamAra tyAga kA saMketa ( Symbol ) hai| jaba ava kI vali dI jAtI hai to hama mamAra kI bali de rahe hai. jima taraha ke maMmAra mehama cipaTe hue the Aja taka umakA hama balidAna karate hai / isa vicAra ko prasiddha jarmana vidvAn polaDyazena ne vahuna mandara aura vistRta Dhaga me abhivyakta kiyA hai| gopenahAvara ne bhI vRhadAraNyaka kI damavicAradhAgavAjika kiyA hai / parantu zrevara pahalA paricamI vidvAna hai jimane damako eka bImAra dimAga kI utpatti kahA thA / vAstava meM aimA pratIta hotA hai ki vaidika kAla bhI Arya jAti ke mamtiAka aura AtmA kI carama thini kA kAla nahI thaa| anAryoM ke mAtha nirantara yaddha karane ke kAraNa Arya jAti kA manama DhIlA, vikRna aura mailA ho gayA thaa| ye inihAya me pragaTa hai ki bhAgna ke mUla nivAmI anAryoM ko mAra kara aura khader3a kara aura unake mAtha atyAcAra karake AryoM ne apanI mattA gthApita kii| apane usa pApa ko chapAne ke liye kabhI unhoMne anAryoM ko gakSama kahA, kabhI damya, kabhI dAnava / unakI striyoM kA no varaNa kara liyA pagnna unase mAmAjika sambandha sthApita nahIM kiye / ye aneka jyAdatieM thI jinakA bhAra AryoM kI AtmA para thaa| isa kAraNa unhoMne pAvali Adi amabhya parampagaoM ko mAnyatA dii| hAinagni jimara aura minvAnalevI Adi vidvAnoM ne apanI khoja meM middha kara diyA hai ki jaina dharma vedoM me hajAroM varSa puganA hai| 75
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina parampaga to mvaya ima bAna ko arme me kahanI AI hai / vedoM meM mvaya RSabhadeva Adi nIna nIrthakoM ke nAma pUjya vyaktiyoM kI zreNI meM ullivina hai| isake mAtha mohanajodaDoM Adi kI khudAI me pragaTa hotA hai ki bhArata ke mUla nivAmI jaina dharma ke anayAyI the / imame yaha bAna middha hotI hai ki prAganihAmika yuga meM jaba AryoM aura anAryoM ke agaTe manA hetu nahI hue the aura manuSya nirvighna rUpa se mabhyatA kI ora bar3ha rahA thA uma mamaya unake vicAra manya ke adhika nikaTa the kyoMki taba vaha mamamna manapya jAti ke kalyANa kI vAna aura acchI nagaha moca makanA thaa| nIrthakoM kI parampagame gga, varNa, jAti ke bhedo meM makta vicAradhAga ke bIja bame hai / ve anAryoM ke bhI gama the aura AryoM ke bhii| unakI pUjA donoM ne mamAna rUpa me kii| anaH nizcaya hI unakA darzana vaha vilakSaNa matya apane me rakhatA thA jo dvandvarata ina dono jAtiyoM ko mamAna rUpa me apIla kara sakatA thaa| bihAra ke bhIla aura jayapura ke pAma ke mInAgRjara jima zraddhA me Aja bhI tIrthakaro kI upAmanA karane hai vaha yAda dilAtI hai uma prAganihAmika yuga kI jaba anArya bhI nirbhaya hokara apane vaibhavazAlI prAmAdo aura nagaroM meM tIrthakage kA jayaghoSa karate the| manusmRti imakI mAkSI hai ki jaina dharma vedoM meM prAcIna hai aura yaga ke Adi meM sthita thaa| umame vimalavAhanAdika mana aura jaina kulakage ke nAma likhe hai| nimna zloka prathama jina RSabhadeva ko mArga darzaka tathA mugamaga donoM ke dvArA pUjina kahatA hai : kulAdibIjaM marveSA prathamo vimalavAhanaH / cakSupmAn yazasvI vAbhicandro'tha pramenajin // 1 // mandevI ca nAbhizca bhagne kula mattamAH / aSTamI mamdevyA tu nAbhejati ugkramaH // 2 // darzayan vartma vIrANA magamagnamaskRtaH / nItitritayakartA yo yugAdo prathamo jina. // 3 // 76
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ yajurveda ke nimna uddhaharaNa me bhI spaSTa hogA ki AryoM se pUrva bhArata meM RSabhadeva, ariSTanemi, supArza Adi tIrthaMkara anAryoM dvArA bhI pUje jA rahe the| unheM vedoM ne bhI pUjya kahA / unakI tapojjavalatA aura amogha satyatA kA pramANa isake atirikta kyA ho sakatA hai ki paraspara durAgraha aura baira se grasta Arya aura anArya donoM hI unheM samAna bhAva me pUjate rahe / OM RSabhapavitraM puruhUtamadhvaraM yajJeSu nagnaM paramaM mAhasamtutaM varaM zatru jayaMnaM pazadrimAhutiriti svAhA / OM trAtAramiMdra RSabhaM vadanti / amRtAmiMdra have sugataM supArzvamidraM have zakrarmAjitaM tadvarddhamAnapuruhUtamadramAhuriti svAhA / OM nagna gadhIra digvAmamaM brahmagabbha sanAtanaM upaimi vIraM puruSamaMrhatamAdityavarNaM tamasaH parastAta svAhA | OM svastina indro vRddhazravA svastinaH pUSA vizvavedAH svastinastArkSyo agpTinemi svastino vRhaspatirdadhAtu / dIrghAyustvAyabalAyarvA zabhAjAtAya / OM gkSa gkSa ariSTanemiH svAhA / vAmadeva zAntyarthamanavidhIyate mommAkaM ariSTanemiH svAhA / bhArata meM Arya paramparA jahAM mamkRta veda vANI banakara vilatI rahI aura Aryo ko satyAnveSaNa me pravRtta karatI rahI vahAM isa paramparA me bahuta me nukasAna bhI hue| anAryo ke prati jo baira AryoM meM thA vaha anAryo ke vizvAma aura jJAna ke prati bhI bar3hatA gyaa| isameM Aryo kA jJAna ekAgI ho gayA / pUrNa matya meM Arya maharUma raha gaye / usake daNDa svarUpa Arya cetanA ke do TukaDe ho gye| eka to pupAna, indra, vRhaspati, dra Adi devatAoM ke prakAza meM adhakAra meM prakAza kI ora bar3hatA gayA / parantu cetana kA dUsarA TakaDA utanA hI andhavizvAsa, grAmya devIdevanAoM, donoM-ToTakoM kI gajalakoM meM baghanA gyaa| kAlAntara meM yaha bheda bhAratIyoM ke vizvAsoM aura karmoM meM bhISaNa virodhAbhAsa banakara pragaTa huA / zAyada itihAsa isa jAti ke prati itanA krUra na huA honA 77
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi gajananika vaira bhAva ne apane pUrvajoM meM milI mampatti ke prati yaha dugava vagnane kI hame pregNA na dI hotii| zakagacArya ne aura vAda ke cinnakoM ne jana vicAradhAga ko vaidika vicAradhAga me vilkula alaga aura veda virodhI kaha kara dama jAni kA bahuta nukamAna kyiA / isa vipaya para bahuta kucha kahane ko hai aura umapara bolane meM eka alaga hI viSaya banane kA bhaya hai| yahI kAmanA karatA hU~ ki kimI dina hamArI jAti jaina aura vaidika jJAnaghAgaoM ko apane meM mamAna rUpa meM mamAne hue ima lambI ainihAmika bhUla kI zRkhalA ko noDa degii| jana vicAra dhAga ke prati ima dvepa me pUrva kabhI Aryome isake prati mahI manyAkana aura Adara bhAva jarUra rahA hogA jimakA AbhAma yajarveda aura manummRti ke uparokna udAharaNo me milatA hai / isa prakaraNa ko mamApta karane ke lie yogavaziSTha ke nimna uhagNa me mandara anya usaharaNa upalabdha nahI hai : "nAhaM gamona me vAMchA bhAvepa ca na me manaH / gAnimAmthAtumicchAmi mvAtmanyeva jino yathA // 1 // (arthAt mai gama nahI hUM, merI kucha icchA nahIM hai aura bhAvoM vA padArthoM meM mega mana nahIM hai| mai no jinadeva ke samAna apanI AtmA meM hI zAnti sthApanA karanA cAhatA hai)| 78
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI sAhitya aura mahAvIra (mahAvIra jayantI para 22.4.75 ko AkAzavANI, dillI se prasArita vArtA) hindI mAhitya kI AtmA meM jo pUjya puruSa base hai ve haiM gama, kRSNa, mahAvIra aura nAnaka / jahAM gama hindI ke maryAdA mUla hai vahAM kRSNa prema aura zRMgAra ke srota haiM / mahAvIra mAnavIya manyoM ke udgama hai aura nAnaka karmapreraNA ke avirala pravAha / jo hindI ina manIpiyoM meM prerita hai umakI AtmA garvAGga mampanna hai to imameM koI Azcarya nhii| mahAvIra hindI mAhitya meM tapa, tyAga, karaNA, prANiyoM meM prema Adi bhAvoM kI AtmA hai / jima taraha managya garIra meM AtmA ke darzana nahIM hote parantu AtmA hI garIra kA mAra hai umI taraha mahAvIra nAma likhe hue hindI mAhitya meM bahuta kama gar3hane ko milatA hai parantu limvane ke pIche jo manodazA hai usake kaNa-kaNa meM mahAvIra vame hai| yaha kahanA upayakta hogA ki mahAvIra viSaya hindI ko itanA priya hai ki usane dame apane hRdaya meM chapA kara netra mRda liye hai / jo paDhanA cAheM, jo umakI lagjA ko samajhane hai ve ume hindI ke romaroma meM dekha makata hai| yaha eka bhAratIya parampaga rahI hai ki hara priya cIz2a ko parokSa kapa meM hI prakaTa kiyA jAnA hai| devatA bhI parokSa priya hai / damI taraha mahAvIra ko nAma meM nahIM middhAnno meM hindI ne apane kaNa-kaNa meM abhivyakta kiyA hai| hindI mAhitya meM jo nAyaka-nAyikA ke mUla gaNa hai ve matra mahAvIra kI kSamA, dayA, mahiSNutA, prema aura tyAga kI 79
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukRtiya hai| hindI meM gama aura mahAvIra ke atirikta zAyada hI koI aimA caritra ho jimake guNa bAra-bAra nAyakoM ke gaNa vanakara kaviyoM va lekhakoM kI vANI meM utare hoN| zramaNa jAniyoM ne hamezA hI bolacAla kI bhASA ko prAthamikatA dii| kevala maMskRta meM hI graMtha racanA karanA jaina kaviyoM ko kabhI priya nahIM rahA / mvayaM mahAvIra ne uma bhASA kA prayoga kiyA jo janamAghAraNa kI bhASA thii| jahAM maMskRta meM devamena muri, zAkaTAyana, jinamena, haripeNa, dhanaMjaya aura haricandra jaise mahAkaviyoM ne jana Agama ko gInikara aura gmaraMjina kiyA, vahA~ yApanIya AcArya udyotana mRri aura puSpadanta nayA bhaTTAraka dharmabhUSaNa, kSemendra kIrti, dhanapAla Adi ne prAkRta aura apabhraMza bhASAoM ko apanI pavitra ArAdhanA me mamRddha kiyaa| hindI ke Adi janana meM ni:saMdeha jainAcAryoM kA bahuta mamartha hAtha rahA / yahAM taka ki hindI kA vikAma, bhASA pravAha, moDa bhI janAcAryoM ne bahuta kucha nirdhArita kiyA / manizIlavijava ne "tIrthamAlA" nAma se eka payarTana graMtha man 1883 meM hindI me likhA / parantu Aja bhI umakA ullekha hindI mAhitya meM nahI miltaa| yaha eka vicitra viDambanA hai ki jo mAhitya racanA jainAcAryoM ne kI vaha uccakoTi kI hote hue bhI mAhitya meM ucita sthAna va Adara na pA sakI / isakA kAraNa sambhavataH uma yuga kA zramaNoM ke prati vidveSa thA / parantu aba vaha yuga mamApta ho cukA hai / haricandra jame mahAkavi ko bhI jinhe mahAmahopAdhyAya durgApramAda ne mAgha kI koTi kA batAyA maMskRta me ukta saMkucita bhAvanA ke kAraNa ucita sthAna na mila skaa| mAnatugAcArya kA atyanta madhura srota jo bhakti mAhinya kA eka anUThA ratna hai Aja taka apanA ucita sthAna kiMcita dugagrahoM ke kAraNa na pA sakA / kAla ke garbha meM base ve vaimanasya itihAma ke timira 80
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM kho cuke haiN| Aja usa kAlupya kA sthAna nahIM hai / pUrNa manuSya jAti caturdizAoM se bhadra vicAroM va sAhitya ko dharma saMkIrNatA se uThakara viruddha maundarya paramparA meM aMgIkRta kare, yahI sAhitya ke bhaviSya kA dyotaka ho sakatA hai / sAhitya udgama mUkha rahe haiM / bhASA vaha bhUmi hai jima para yadi sAhitya na ugA to azlIla aura behUdA sAhitya svataH ugegaa| bhUmi utpanna kiye binA na rahegI jaba taka umameM urvaga zakti hai| vaha bhASA dhanya hai jo dhArmika manobhAvoM se mukta hai, jisa para dharma gAmana nahI karate apitu vaha mundaram zAmana karatA hai jo sabhI dharmoM kA Agadhya hai| AdikAla se manuSya ne mAhitya ko dharmAdhIna kara rakhA hai / Aja mamaya A gayA hai ki isa dAmatA me manapya mukta ho aura maundarya kA AvhAna makta netroM me kara make / ima makti kA sena banAne ke liye Avazyaka hai ki anya dharmoM meM prerita kAvya ko bhI hindI umI nagaha mAnyatA de / imame baMdhe hue Avega khalaMge aura eka RNa meM hama mabhI mukta hoNge| mahAvIra kA amara hindI kAvya para parokSa rUpa me bahana par3A hai| yahAM taka ki caritroM kA gaThana, bhAvoM kI abhivyakti umI komala mahRdaya, himAhIna pariveza meM hai / jo mahAvIra ne zrAvaka ke liye mAnya middhAnta diye the ve premacandra, jayagakara pramAda, madarzana, jainendra Adi lavyapratiSThina mAhityikoM ke marma meM bahe hai / mandagma ke jima darzana ke liye mahAvIra ke prANoM ne mabhI upamargo me hoDa laDAI thI vahI maMgharSa apanI mImAoM meM nulamIdAma, magdAma, mIga, nigalA, mahAdevI aura panta kA rahA hai| kevala mahAvIra nAma meM na A makane kA kAraNa vaha dhArmika alagAva aura parampaga hai jimameM ina kaviyoM kA janma huaa| nAmoM kI praniSThA no eka vAhya abhivyakti hai / mAhinya kI eka Antarika abhivyakti bhI hotI hai / uma Antarika abhivyakti meM mahAvIra jagaha-jagaha hindI ko apanI pAvana caraNa raja meM mukna kara rahe hai| 81
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra ke jIvana para hindI meM bahuta kama kAvya racanA huii| vartamAna yaga meM paM. anUpa garmA kA "vaImAna" aura vIrendra mizra kA "antimatIrthakara"do pramukha kRtiya hai| inheM vivaraNAtmaka kahanA adhika upayuvana hogA / vIrendra jI kI bhASA parimAjita hai aura viSaya ke anarUpagalI garimAmaya hai| ina donoM hI kRtiyoM kI vizeSatA hai ki ye mekyUlara maDa meM likhI gaI hai| kisI dharma kA praNenA ho jAnA kimI bhI mahApurUpa ko lagabhaga mAhitya meM vahipkRta kara detA hai / kAraNa yaha hai ki usakaM anayAyI uma para jima zraddhA yA andhavizvAma ke mAtha likhate haiM vaha patanI ugra aura aniraMjina hotI hai ki umame mAhinyamalinA nahIM bnii| ina donoM kaviyoM ne mahAvIra ko eka nAyaka ke rUpa meM liyA hai, eka alaukika divya vibhani ke rUpa meM nhii| inhoMne unheM manapya jIvana kI paridhi meM utArA hai| yaha prayAma ni:saMdeha prazaMsanIya hai| nanmaya bagvAgyiA aura jayakumAra 'jalaja' ne bhI mahAvIra ko viSaya banAkara kucha acchI kavitAeM likhI hai| pagnu hindI kA jo aMga mahAvIra ke vyaktitva meM atyadhika mampanna huA vaha hai darzana tathA vaMcArika mAhinya / imameM sarvaprathama nAma AtA hai gaNTrapitA mahAtmA gAMdhI kA / sambhavataH saMskRta meM yA kisI bhI pAncAnya bhAga meM mahAvIra ke ahiMmA, acaurya, aparigraha, brahmacarya Adi middhAntoM para enane magala aura hRdayagrAhI DhaMga se nahIM likhA gayA jitanA mahAtmA gAMdhI ne hindI meM liyaa| gAMdhI jI ne hindI meM darzana mAhitya ko ina naraha mahAvIra ke middhAntoM me bhara diyA hai ki yaha kahanA anupayakta na hogA ki bAda meM jo bhI maulika dArzanika cintana hindI meM huA vaha mahAvIra parampaga meM hI huaa| ima dRSTi me kAkA kAlelakara, mahAtmA bhagavAnadIna, muni vidyAnanda, AcArya nulamI, DA. sampUrNAnanda. vinobA bhAve ke nAma ullekhanIya hai / ina mavane alaga eka aura nAma nAnA hai Adhunika yuga ke eka maulika cinnaka kA jimane mahAvIra kI pavitra vANI meM phira hindI ke vaicArika mAhitya 82
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko jhakajhora diyaa| ve hai AcArya rajanIza / ima taraha hindI ke dArzanika sAhitya para mahAvIra kI chApa bahuta gaharI utara cukI hai aura Azcarya nahI yadi yahI srota eka naI aimI darzana -paramparA ko janma de de jo Adhunika yuga kI AvazyaktAo kI pUrti kara ske| hindI kAvya jagata meM mahAvIra para jo racanA huI vaha adhikAzana : prazamako aura dharmabhIrao kI racanA hai, premiyo kI nahI / isa kAraNa usame zAzvata tatva nama hai aura vaha sthAyI mUlya kI racanA nahI ho skii| raghavIra zaraNa mitra ne jima mekyUlara bhAvanA me 'vIrAyana' likhA hai vaha eka dizAbodha hai aura usa paramparA meM hone vAlI racanAe ni. madeha eka dina maundarya ke gAna srotoM ko dRDha legii| jima bhAvanA me saradAma, mIrA, ramagvAna ne kRSNa para likhA, jaba taka bhakti prema ke usa rajata tapa taka nahI nikharegI tana taka mahAvIra para padAvaliyA hI likhI jA makatI hai, sAhitya racanA nahIM ho sktii| pazcima hemigve, jviga, donovaskI Adi ke amara meM sAiklojikala melpha (Psychological Self ) ko hI kendra mAnakara racanA karatA rahA / isa taraha klAmika tatva saba mama gaye / parantu hindI meM premacandra, jayazakara pramAda, nigalA, jenendra, mahAdevI varmA, maithilIzaraNa gupta kimI ne bhI una "svatva" yA sAiklojinala selpha kI vyavana nahIM kiyA / sabhI use usa dArzanika manya kI ora le cale ha jahA marakara use eka nayA jIvana mila jAtA hai / bhane sagharSamaya jIvana- kolAhala se haTakara manAya kI AtmA hindI me nirantara, eka dArzanika punarjanma unI rahI hai--jo mAndayaM ne AlAvita hA / ajJeya ne avazya isa paramparA se haTakara racanA kI thii| mahAvIra ke Atmanigraha kI saMvedanA taka hindI me bagI ha / nArada bhaktimatra me premI kI manodazA kA jo varNana hai vahI eka sacce jena kA svarUpa hai| usake abhAva meM sAhitya ke phala nahIM milane / jemA mane pahale vaha / mahAvIra kA impekTa hindI sAhitya para 83
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahuta gahaga hai| jitanA bhI hindI ke pIche saundarya bodha yA stheTika kanmaMTa hai vaha pUga mahAvIra ke Atma-nigraha (Self Restraint) yA maMyama me janya hai / mahAvIra kahate hai "ima durdamanIya AtmA ko jIta lo|" ima ahaM, mvanva yA mAiklojikala malpha ko hindI mAhitya hamegA pregni karanA rahA hai eka aise nirvANa kI ora jahAM yaha miTa jAya, imako dArganika mRtya ho jAya, tAki imakA janma antagnama meM bame mandagma kI goda meM ho| yaha dArzanika mRtyu (Philosophical Death) pleTo ko bhI vidita thii| pazcima kA mAhitya laramannIva, dosnovaskI Adi ke amara meM ise bhUla gyaa| parantu mahAvIra ke rahane hindI ko eMz2imTaiziyalimTa ( Existialist ) mAhitya nahI bahakA makatA / yaha eka bahuta bar3I dena hai mahAvIra kI hindI ko jimakA mUlyAMkana nahIM ho makanA jame mUrya kI razmiyoM kA malyAMkana nahIM hotaa| mahAvIra mundaram ke upAmaka hai| unakI nagnatA umI mundaratA kI khoja hai jime lajjA kI AvazyakatA nhii| parantu eka antara hai| unakA mundaram AtmA me bhinna nahIM hai / mandagnA kA tyAga sikhAyA hai mahAvIra ne / vaha matra jo mundara laga rahA hai jaba umakA tyAga kara daMgI AtmA taba mundaratA ananya hokara AtmA ke bhItara hI jgegii| ima nagaha hama svayaM mundagnA ke nirjhara hoMge, mandagnA ke lobhI nhiiN| yaha tyAga bhI eka kalA hai / jo ima kalA ko jAnatA hai ume nyAgI huI cIz2a aura mUkSma hokara milanI hai / yaha krama calatA rahatA hai aura antataH vaha itanI mukSma ho jAtI hai ki AtmA hI bana jAtI hai| mandaratA kI sthApanA hindI sAhitya meM mahAvIra ke isI andAja se huI hai / yaha andAja hindI ko urdU meM bilkula alaga kara denA hai| ye bhApAeM milatI-julatI hote hue bhI maundarya bodha meM bhinna hai / urdU ke pIche jo maundarya prapAta kA zora hai vaha hindI jamA nahIM hai / urdU ne sundaratA aura premI ke dvaita ko mAnA hai / parantu hindI kI ragoM meM yaha 84
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvata nahIM hai kyoMki vilakSaNa puruSa mahAvIra kI upasthiti hindIbhASiyoM ke manasa se usa timira ko chinna kara cukI hai| sundaratA ke isI svarUpa kI kAmanA pleTo, koce, lesiMga, barka, launa jAyanasa ne kI / varDamavartha jima lyamI gre ke saundarya se mugdha hai usakI AtmA mandara pariveza meM nahIM hai / vaha svayaM saundarya nijhara hai| calate-phirane, macalane vAdala ume lAvaNya de rahe haiM / jharanoM kI mIThI jharajhara usake cehare meM utara gaI hai / momamoM kA saMgIta usakI nasoM meM basa gayA hai| eka mahApuruSa ke mAtha kucha dera cala lene ke bAda koI bhI jAti phira apanI pUrva sthiti ko nahIM lauttnii| hamArI jAti bhI mahAvIra ke mAtha do paga calI hai / mahAvIra hamArI AtmA ko apane Aloka de gaye haiN| hindI kI pAThabhUmi meM jo maundarya bodha chupA hai vaha ve chITe haiM jo kevala jJAna kI cAMdanI gatoM meM uma akSaya srota me gira the| vaha zAlIna divya ghopa Aja bhI hindI kI mInAroM meM gUMja rahA hai| eka mAna-stambha gca liyA hai hindI ne jime dUmaga mahAvIra hI tor3a makatA hai / anyathA maikar3oM varSoM taka bhI ye mAnyatAeM ghamila na hoMgI kyoMki ye apanAyI nahIM gaI haiN| svayaM hindI hI aimI ho gaI hai| hindI kA mamamnapremamAhinya uma tyAga, maryAdA aura ujjvalatA kA prativimba hai jo bhAratIyoM ke hRdaya meM kabhI mahAvIra maurabha bana kara vilA thaa| hindI mAhitya meM Aja bhI prema kI mAnyatAeM ve hI haiM jo mahAvIra kI thI, jo anyatva miTA de| jo lenA nahI / maba kucha dekara bhI mocanA hai mai kucha de na makA / maithilIzaraNa gugna jima umilA kA varNana karate haiM vaha prema kI imI parampaga meM palI hai / yahI vedanA mahAdevI kI hai jo ghanIbhUta hokara unarI hai hindI mAhitya kI palakoM pr| hindI kA bhaviSya imI maMyama meM hai / barnArDazA ne isI saMyama meM phUTane saundarya ke mahala dhAge ko dekhA thA jaba seMTa jaoNna 85
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM usakA nAyaka mahAvIra kI mati ke Age namana kara kahatA hai ki usake jIvana kI zAnti kA srota yahI hai / mahAvIra kA tapa aura kaThina vrata usa kaThora caTTAna kI taraha hai jisase manuSya bhramita ho jAtA hai ki yahAM kevala kaThoranA hI kaThoratA hai / parantu mIThe pAnI ke mAre srota unhI kaThora caTTAnoM meM calane hai| miTTI ke komala pahAr3oM me nikale jharanoM kA pAnI gadalA hotA hai / 86
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra aura nArI nIrthakara mahAvIra kA vaha vrata thA yA divya saMketa thA uma mukta, puruSa kA prathama AhAra grahaNa kamgA usa nArI se johaMma rahI hogI nizchala mala Avega meM aura nayana jhAra rahe hoMge AMm jimake paga eka bAhara hogA aura eka deharI ke bhItara aMga jakar3e hoMge loha zRMkhalAoM meM kyA maMketa kara rahA thA parama purupa ki dekho nArI hai kima amAnapika dazA meM ki candanavAlA hI nahIM, panina mamAja meM mabhI nAriyeM ho rahI hai baMdhI candanabAlA mI manama ko jakar3e hai adRzya vaMdriya dumvoM ke jhagne phuTa rahe hai netroM meM phira bhI komala hRdaya jinake haMma lene hai dumva meM 87
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ antima pahara gatri kA mauna nigA thI gahana candramA jhAMka rahA thA eka chora me gagana ke thaka kara nAre alamAye, akulA rahe the nabha meM veSTina, komala aMga loha zrRMkhalAoM meM kaThora bhaghira baha rahA thA goge kamanIya tvacA meM candanavAlA apUrva mandarI abhAgina navayauvanA par3I thI ma para kega vole gahana nidrA meM divya puruSa prakaTa huA gigvA mA himAcchAdina unuga zrRMga para mAno utara rahI ho gajamI mvarNaprabhA bhora kI nata nayana, komala cagNa, valipTha aMga, apUrva yauvana maundarya prapAta mAno nahA rahA thA apane hI vega meM 'maiM haraNa kamgA dugva tumhAre komalAMgI bhatala para abhI cala rahe hai caraNa mere' kauna kahatA hai nArI ko ayogya batAyA parama jJAna kA, divya tIrthakara ne ayogya hai vo ver3iye jiname jakar3a liyA hai purupa ne ima AnandamayI ko anAdhikAra zAmana umake nArItva para svAvalambana aura AtmAghAra ko jagane nahIM diyA usake itihAma droha karatA rahA nArI se 88
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUra karane hoMge ye timira bhare avaguThana vihaMmane do usa ziza ko jo chipA hai nArI tana meM mahAyatA karo usakI uma patha para baDhane meM jisa para calI kabhI maitreyI, gArgI divya yuga meM bhayo, duSTa kAmanAoM kI gajalake mata pheko una para nirantara jakar3a rahe hoM unhe duSTa cAhoM se aura phira kahane ho naraka dvAra hai ye tumane khilane kaba diyA nArI puSpa ko gharA pe 89
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
_