Book Title: Sramana 1993 01
Author(s): Ashok Kumar Singh
Publisher: Parshvanath Vidhyashram Varanasi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/525013/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Unsssssssss janavarI-mArca 1663 aMka 1-3 barSa mohanalAlasmArakapArzvanAzazodhaNIta.vArANasI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdaka DA0 zrazoka kumAra siMha varSa 44 pradhAna sampAdaka pro0 sAgaramala jaina 1. Atmopalabdhi kI kalA : dhyAna janavarI-mArca, 1993 prastuta praGka meM 2 AcArya haribhadra aura unakA yoga --- DaoN0 kamala jaina -mahopAdhyAya muni candraprabhasAgara 3 DA0 IzvaradayAla kRta "jaina nirvANa : paramparA aura parivRtta' lekha meM 'AtmA kI mApa-jokha ' zIrSaka ke antargata uThAye gaye praznoM ke uttara vArSika zulka cAlIsa rupaye saha-sampAdaka DA0 ziva prasAda aMka 1-3 - pukharAja bhaNDArI 4. pallavanareza mahendravarmana "prathama" kRta mattavilAsa prahasana meM varNita - dharma aura samAja dineza candra caubIsA 5 sArdhaM pUrNimAgaccha kA itihAsa zivaprasAda 6. pArzvanAtha zodhapITha parisAra janavarI-mArca 1993 7 pI0 eca0 DI0 upAdhi prApta 8. zoka samAcAra 9. AcArya zrI AnandaRSijI kI prathama puNyatithi kA Ayojana 17 zAkAhArI gA~va pUjA 1 28 35 42 60 60 61 61 62 eka prati dasa rupaye yaha Avazyaka nahIM ki lekhaka ke vicAroM se sampAdaka athavA saMsthAna sahamata hoM / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmopalabdhi kI kalA : dhyAna - mahopAdhyAya muni candraprabhasAgara "kundakunda", AtmavAda ke prastotA haiN| unake cintana ke sAre kapota, AtmA ke hI AkAza meM ur3ate haiN| ve cAhe jisa mArga kI carcA kareM, usa mArga kA mArgaphala to AtmA meM hI niSpanna hogaa| isalie AtmA hI unakA Adarza hai aura AtmA hI yathArtha hai| ___ "AtmA" eka aisA zabda hai jo apanI saMcetanA kA, 'selpha kaoNnsiyasanesa kA paryAya hai| yaha, vaha UrjA hai jo mana, vacana aura zarIra/badana meM rahate hue bhI unase alaga bhI apanA astitva rakhatI hai| AtmA kA kabhI-kabhI mana ke paryAya rUpa meM bhI upayoga kiyA jAtA hai| Adama loga AtmA ko bhautika vastu mAnate the| rakta aura zvAMsa jaisI cIjeM hI AtmA kahalAtI thiiN| aba aisA nahIM hai| yaha sahI hai ki zvAMsa AtmA kI paricAyaka hai, para AtmA pUrNataH zvAMsa nahIM hai| vaha to saba zvAMsoM ke zvAMsa meM hai| zvAMsa to zarIra aura AtmA ke saMyoga ko banAye rakhane kI kar3I hai| isalie agara AtmA anubhUti hai to zvAMsa usakI abhivykti| dharma meM AtmA ko azarIrI mAnA jAtA hai| yaha vaha zakti hai, jo bhidatI nahIM, isalie abhedya hai, yaha maratI bhI nahIM, isalie yaha amara hai| yaha janma aura mRtyu ke bIca hI nahIM, janma aura mRtyu ke pAra bhI astitva banAye rakhane meM samartha hai| AtmA, maraNadharmA nahIM hai, maraNadharmA to zarIra hai| AtmA taka mRtyu kI pahu~ca nahIM hai| para hAM, mRtyu una sabako to naSTa hI kara DAlatI hai, jinase "AtmA" abhivyakta hotI hai| AtmA amara hai, abhautika zakti hai, jisakA astitva zarIra meM aura zarIra ke bAhara bhI banA rahatA hai| yaha svatantra rUpa meM astitva banAye rakhane meM samartha hai| aphalAtUna ne AtmA ko "zAzvata pratyaya" kahA hai| pratyaya vaha hai jisakI pratIti ho ske| AtmA anubhavagamya hai| Atma jJAna kA artha hI AtmapratIti hai| AtmA taka pahu~cane ke lie hameM una sAre tAdAtmyoM se Upara uThanA hogA jo Atma-atirikta haiN| Upara uThane kA artha svayaM kA kisI se viccheda nahIM hai varana apanI paMkhur3iyoM ko kIcar3a se lipta hone se bacAnA hai| jaise naukA sAgara meM calatI hai, sAgara se alaga hokara nahIM varana sAgara se Upara uThakara calatI hai| dehAtIta hone kA tAtparya yahI hai ki apane Apako deha se ThIka vaise hI uThA leM jaise naukA sAgara se Upara hotI hai| naukA sAdhana hai, pAra lagAne kaa| para tabhI, jaba naukA sAgara se Upara ho| jahA~ naukA para sAgara AnA zuru ho gayA, vahA~ naukA, naukA na raha pAyegI, patthara kI zilA ho jAyegI aura maiMjhadhAra meM hI DUbanA hogaa| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmopalabdhi kI kalA : dhyAna zarIra bhI sAdhana hai "zarImAdyaM khalu dharmasAdhanam" / zarIra dhArmikatA kA sAdhana hai| sAdhana tabhI taka sahAyaka hotA hai jaba taka vaha sAdhya para hAvI na ho| sAdhana kA sAdhya para car3ha AnA hI puruSArtha kA asAdhya roga hai| saMsAra, sAgara hai| zarIra naukA hai, jIva nAvika hai| sAdhaka loga samajhadArI aura jAgarUkatA kI patavAroM se pAra ho jAte haiN| svabhAva meM jInA hI Atma-jIvana hai| vibhAva se svabhAva meM cale Ane kA nAma hI adhyAtma-yAtrA hai| AtmA to jIvana kI AjAda hastI hai| usakI anubhUti nitAnta nijI aura vyaktigata hotI hai| khuphiyA bhI itanI ki kisI ko kAnoM-kAna khabara bhI na ho| isalie adhyAtma kI prayogazAlA meM hone vAle AtmA ke anubhava Atyantika gopanIya rahate haiN| vijJAna ke kSetra meM jo mahattva "prayoga" kA hai, adhyAtma ke kSetra meM vahI anubhava kA hai| vijJAna ke prayoga hI anubhava haiM aura adhyAtma ke anubhava hI dUsare zabdoM meM prayoga haiN| vijJAna kA mArga adhyAtma prayoga se anubhava kI ora le jAtA hai, jabaki adhyAtma, anubhava ko hI prayoga mAnatA hai| isalie agara Apa vaijJAnika buddhi rakhate haiM, to adhyAtma ke mArga para ApakI buddhi bAdhA bana jaayegii| bAta-bAta meM zaka-zubaha hogaa| yahA~ pratyakSa prayoga kama, saMketa hI adhika mileNge| nijatva kI prayogazAlA hai hI kucha aisii| __adhyAtma kI Dagara para pA~va aMgar3AI le, saubhAgya kI bAta hai| jahA~ se cala rahe ho acchI taraha se pahale Azvasta ho lo| kahIM aisA na ho ki pA~va bar3hane ke bAda prasthAna bindu yA padacihana yAda aaye| __saMnyAsa, AtmA ke prati vizvAsa hai| yaha saMsAra kI smRti nahIM varana saMsAra kI vismRti hai| jise saMsAra kI sahI samajha paidA ho gaI, vaha saMnyAsa ke vAtAvaraNa meM Akara saMsAra kI yAdadAztI se nahIM gujrte| saMsAra kA rAga, saMsAra chor3ane se nahIM varana samatApUrvaka Ane vAlI nirliptatA se chUTatA hai| mukti ke do hI sUtra haiM -- sarvaprathama to yaha pratIti ho ki jahA~ hama haiM, vahA~ Aga dhadhaka rahI hai aura dUsarA yaha ki jisa dizA meM hama chalAMga mAranA cAhate haiM, vahA~ amRta kI rimajhima-rimajhima barasAta hai| isalie do cIjoM kI jarUrata hai -- Aga aura sAvana kA bodh| Age kadama vahI bar3hAyegA jo apanI vartamAna sthiti se asaMtuSTa hai| agara hameM laga rahA hai ki hamArI zayyA phUloM para hai to anya kisI vikalpa kI talAza hamArA mana svIkAra hI nahIM kregaa| hama par3e to haiM GAToM kI zaiyyA pr| hamane kAToM ko phUla samajha liyA hai| yahI hamArA ajJAna hai| ajJAna hI paratantratA aura tAdAtmya kA setu hai| setu kevala jJAna kA hotA ho, aisA nahIM hai| ajJAnatA kA bhI setu hotA hai| jJAna kA setu, usa pAra se isa pAra lAtA hai| yaha vibhAva se svabhAva kI ora lauTane kI yAtrA hai| ajJAna, jJAna kA aMdhApana hai| yaha jJAna kA viparyaya hai| ajJAna isa kinAre se usa kinAre kI ora jAnA hai| yaha svabhAva se vibhAva kI yAtrA hai| isa kinAre kA artha hai -- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya muni candraprabhasAgara "brahamavihAra" aura usa kinAre kA artha hai -- "lokvihaar"| hameM isa kinAre kA, apane kinAre kA svAmI honA hai| jAnA kahIM nahIM hai| jahA~-jahA~ gaye haiM mAtra vahA~ se lauTanA hai| tIrthaMkara hone kA tAtparya yahI hai ki usa kinAre se isa kinAre para pahu~ca gyaa| logoM ne to artha lagAyA hai isa pAra se usa pAra jAne vAlA vyakti tIrthaMkara hai| unakI dRSTi meM yaha kinArA saMsAra hai aura vaha kinArA "mukti", jabaki satya yaha hai ki vaha kinArA saMsAra aura yaha kinArA mukti| isa kinAre se usa kinAre kI yAtrA to atikramaNa hai| pratikramaNa to, vApasI kI prakriyA hai| citta kA pravRttiyAM jahA~-jahA~ huI haiM, vahA~-vahA~ se svayaM kA lauTa AnA, antarmandira kI tIrthayAtrA hai| AtmA, hamArI mUla sampadA hai| vaha kahIM aura nahIM, kastUrI to kuMDala meM hI samAyI hai| saMta kabIra sAhaba kA bar3A prasiddha sUkta hai -- "kastUrI kuMDala basai" / hamArI sampadA svayaM hamAre pAsa hai, mUr3ha puruSa saMsAra ke registAna meM mahaka kA mArA, dara-dara bhaTaka rahA hai| saba kucha vikSipta aura lahUluhAna huA calA jA rahA hai| isalie AtmA kI khoja kisI cIja ko talAzanA nahIM hai, yaha to svayaM kA svayaM meM honA hai| sukha aura Ananda kA mUla srota to antarjagat kI hI jamanotrI meM hai| bAhara ke jagat meM sukha ke kore saMvAda mila sakeMge, magara yaha mata bhUlo ki jinase hama sukha ke saMvAda kara rahe haiM, ve pahale se hI duHkhI haiN| hama apanA duHkha halkA karane ke liye par3osI ke ghara jA rahe haiM jabaki par3osI khuda pahale se hI parezAna haiN| yoM duHkha halkA nahIM hotA balki sAntvanA ke nAma para duHkha kA vinimaya hotA hai| hama apanA dukhar3A ro rahe haiM aura par3osI apanA dukhdd'aa| hama kisI se tasallI pAne ke bajAya usa kAraNa ko DhU~r3hane kA prayAsa kareM jisase duHkha paidA hotA hai, usa sthAna ko talAzane kI ceSTA kareM jahA~ duHkha ke kATe lage haiN| hamArA mana hI to vaha sthAna hai, kaSAya aura rAga-vaimanasya hI to ve kAraNa haiM, jinase tanAva, ghuTana aura vaicArika pratispardhA hai| duHkha se Upara uThane kA pahalA mArga hI hai ki duHkha ko bhUla jaao| roga hai to zarIra ko bhUla jAo, tanAva hai to vicAroM se Upara uTha jAo, nIMda meM bhI vikSiptatA hai to mana se mukta ho jaao| saMgIta suno, zarIra se vicAroM meM cale jaaoge| dhyAna karo, vicAroM se mana meM cale jaaoge| zUnya zAMta ho jAo, mana ke bhI pAra ho jaaoge| AtmA, mana-vacana aura zarIra kA agalA caraNa hai| paramAtmA, AtmA kI hI prakAzamAna caitanya dazA hai| kuMdakuMda, jIvana ke isa anUThe vijJAna se gahare paricita the| Aja ke sUtra meM ve paramAtmA ke dhyAna kA pratipAdana kreNge| paramAtmA kA dhyAna karane kI preraNA deMge, kintu unhoMne apane sUtra meM kucha aise sUtroM kA prayoga kiyA hai jinheM maiM paramAtma dhyAna kI bhUmikA khuuNgaa| agara aba taka parama satya se sAkSAtkAra nahIM huA to isakA artha yaha nahIM ki parama satya bIta gayA hai| tumane sIdhI chalAMga bharanI cAhI jabaki sAdhanA to iMca-dara-iMca, kadama-dara-kadama bar3hanA hai| yaha rAstA itanA phisalana bharA hai ki pA~va jamane kaThina lagate haiN| apane viveka ke pAMvoM ko majabUta . Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmopalabdhi kI kalA : dhyAna kro| AMkheM khulI hoM -- sAmane kI or| jaise hI pIche jhAMkA, cUka jAoge, atIta kI yAda aura atIta ke sapane sAdhanA ke mArga para sabase bar3I phisalana hai| kuMdakuMda, Atma draSTA haiN| atIta ve bhI jI cuke haiM, para bhaviSya meM atIta kI punarAvRtti nahIM karanA caahte| ve vartamAna anupazyI haiN| unakI anupreyA, vartamAna se jur3I hai| ve vartamAna ko itanA ujjvala banA lenA cAhate haiM ki bhaviSya kI UMcI saMbhAvanAe~, vartamAna meM hI sAkAra ho jaayeN| bAhara se haTo antara meM lauTo aura "paramAtmasvarUpa meM tallIna ho jAo", yahI kuMdakuMda kA adhyAtma hai| unakA sUtra hai -- tipayAro so appA, paramaMtara bAhiro hu dehiinnN| tattha paro jhAijjai, aMtovAeNa caivi bhirpyaa|| "AtmA tIna prakAra kI hai -- aMtarAtmA, bahirAtmA aura prmaatmaa| antarAtmA ke upAya dvArA bahirAtmapana ko chor3akara paramAtmA kA dhyAna karanA caahiye| AtmA ke tIna rUpa haiM --bahirAtmA, antarAtmA aura prmaatmaa| jo bAhara hai vaha bahirAtmA hai| jo andara hai vaha antarAtmA hai| paramAtmA, bAhara aura bhItara ke dvaita se mukti hai| bahirAtmA saMsArI hai| antarAtmA saMnyAsI hai| paramAtmA saMbuddha hai| bahirAtmA ke phUla bikhare haiM, antarAtmA ne piro rakhe haiN| paramAtmA phUloM kA itra hai| parapadArtha meM satva ko niyojita karane vAlA bahirAtmA hai| svayaM kI ora lauTanA antarAtmA hai| paramAtmA, kaivalya svarUpa meM sthitaprajJa honA hai| jo mUchita hai, vaha bahirAtmA hai| jAgrata puruSa antarAtmA hai| paramAtmA svayaM kI parAsthiti hai| jo svayaM ko pUchatA hai ki maiM kauna hU~, antarAtmA vahI hai| antarAtmA, vastutattva kA jJAtA hai, nijatva kA sAkSI hai, jise svayaM se kucha par3I hI nahIM hai| pratibimba ko hI bimba mAna rakhA hai, vahI bahirAtmA hai| paramAtmA to svayaM kI samagratA kA svayaM meM adhiSThAna hai| kaMdakaMda kahate haiM ki antarAtmA ke upAyoM dvArA bahirAtmapana ko choddo| patA hai, bahirAtmapana kA sambandha kisase hai ? kisase chor3oge ise ? mana, vacana aura kAyA se bahirAtmapana ko chor3o aura antarAtmA meM ArohaNa kro| paramAtmA kA dhyAna tabhI sadha paayegaa| paramAtmA kA dhyAna to aMtima caraNa hai| bahirAtmapana ko chor3anA pahalI zarta hai aura antarAtmA meM ArohaNa karanA dUsarI shrt| bAhara ke rAsa bhI racAte raho aura Atmajagat kA kArya bhI sAdhanA cAho to kaise saMbhava hogA ? eka paMtha do kAja vAlI uktiyA~ jIvana-vijJAna meM lAgU nahIM hotii| yahA~ to eka paMtha aura eka kAja hotA hai| donoM meM rasa loge, to na idhara ke rahoge na udhara ke| ajIba khicar3I bana jaayegii| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya muni candraprabhasAgara hama aba taka aisA hI to karate cale Aye haiN| kucha dera dharma kara lete haiM aura kucha dera beiimaanii| mandira meM to jAkara paramAtmA kI pUjA karate haiM aura bAjAra meM Akara milaavttkhorii| jisa dina bAjAra bhI tumhAre lie mandira ho jAyegA paramAtmA kA dhyAna usI samaya apanI sArthakatAoM ko chU degaa| kuMdakuMda ke sAdhanA kI prakriyA meM bahirAtmapana pahalI bAdhA hai| mana, vacana aura kAyA kA sammohana hI bahirAtmapana kI AdhArazilA hai| zarIra sthUla hai| vicAra, sUkSma zarIra hai| mana, vicAroM kA koSAgAra hai| zarIra to hameM dikhAI par3atA hai para zarIra ke parde ke pIche vicAroM kI saghana parte haiN| mana kI parata zarIra aura vicAra kI poM se adhika sUkSma hai| mana hI to vaha maMtraNA-kakSa hai jahA~ se vicAra, zarIra aura saMsAra kI sArI tAdAtmya bharI gatividhiyA~ saMcAlita hotI haiN| isalie pahalI parata hai -- "shriir"| dehAtIta hone kA artha vahI hai ki zarIra ke prati svayaM kA sambandha zithila kara do| jo vyakti zarIra ke prati jitanA adhika Asakta hai, zArIrika pIr3Ae~ use utanI hI vyathita karatI haiN| bhale hI ghAva ho, bukhAra ho yA aura koI vedanA ho yadi dehAtIta hokara jIte ho to tama roga ko jIta jaaoge| hamAre zarIra meM koI phor3A ho, phira bhI agara hama muskurAte haiM to isakA artha yaha huA ki deha se alaga hone kI zakti hamameM A gaI hai| deha bhAva ko kama karo, to deha se alaga honA AsAna hai| yogAsanoM kA mahattva deha bhAva se Upara uThane ke liye hI hai| ___ yoga meM zvAMsa-patha ke jariye deha se vicAroM meM praveza kiyA jAtA hai| prANAyAma, deha se parAsthiti hai| vicAra, zarIra se gaharI parata hai| vicAroM kI, saMskAroM kI, dhAraNAoM kI kitanI gaharI parateM jamI haiM hamAre bhiitr| vicAroM kI yAtrA anathaka cAlU rahatI hai| dina ho yA rAta vicAra hameM caubIsa ghaMTe ghere rahate haiN| khAo, piyo, uTho, soo, kucha bhI karo, vicAroM kI paridhi to hara samaya apanA gherA bAMdhe rakhatI hai| vicAroM kI ucchaMkhalatA samApta karane ke liye hI to nAma-smaraNa aura maMtra-jApa kA mUlya hai| kyA hamane kabhI dhyAna diyA ki hama vicAroM aura zabdoM meM kitanA jIte haiN| zabda na bhI uccAro taba bhI cupa kahA~ ho| jo ceharA tumheM zAMta dikhAyI detA hai, kyA kabhI jJAta kiyA ki usakA mana kitanA bar3abar3A rahA hai| vicAra to zAMta hai nahIM aura jAkara baiThe himAlaya meM, saMskAra haiM saMsAra ke aura Asana hai guphA meM, yaha kaisA virodhAbhAsa ? guphA meM jAkara baiThane mAtra se mana kI caMcalatA banda hogii| vicAroM ko par3hane aura samajhane se vicAroM ke prati Asakti ttuuttegii| isalie kabhI akele meM baiThakara apane vicAroM ko ThIka vaise hI par3hane kI koziza karanA, jaise kisI dUsare kA caritra par3hA jAtA hai| zarIra aura vicAra kI agalI sataha hai -- "mn"| mana vaha hai jo abhI taka vicAra nahIM banA hai| mana, bIja hai| vicAra, bIja kA aMkuraNa hai| zarIra kI gatividhiyA~ to usI bIja kI phasala hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmopalabdhi kI kalA : dhyAna tAdAtmya hai. isIlie to zarIra ko bhUkha lagane para kahA jAtA hai ki mujhe bhUkha lagI hai| uttejanA paidA hotI hai vicAroM meM jaba ki tuma kahate ho -- "maiM uttejita huuN|" sammohita huA hai -- "mana" para tuma kahate ho ki maiM phidA huuN| jo yaha samajhatA hai ki maiM mAtra vizuddha astitva huuN| mana, vacana aura zarIra ke sAtha merA mAtra sAMyogika sambandha hai| unakI bhASA sirpha itanI hI hogI -- "bhUkha lagI hai|" "maiM uttejita hU~", aisA nahIM mAtra itanA hI kahegA -- "uttejanA hai"| jahA~ maiM ko jor3A vahIM cUka gye| mana se alaga honA kaThina isaliye hai kyoMki yaha hama pahacAnate hI nahIM ki hama mana se alaga haiN| hama mana haiM, aisA mAnanA hI to mana kI gulAmI hai| mana meM cAhe acchA Aye aura burA usakA jimmA hama para nahIM hai| hama para kesa to taba calegA jaba hamArI kRti mana ke mutAbika hogI, jo yaha mAnatA hai ki maiM mana nahIM hU~, mana kI burAiyoM kA usase koI tAllukAta nhiiN| cU~ki mana meM vikAra hai, isalie vaha idhara-udhara DolatA hai, nIMda ho, taba bhI vaha jora pakar3atA hai| viveka hI vaha mIDiyA hai, jo mana ko rokatA hai| apane viveka ko hoza meM lAo aura viveka se use apane se alaga phcaano| mana ke anukUla honA bhI ThIka nahIM haiM aura haThAt usake khilApha jAnA bhI ucita nahIM hai| mArga to "taTasthatA" hai| taTastha hokara dekho, use phcaano| mana se mukta hone ke lie hama isakI sthiti ko smjheN| phraoNyaDa ne manuSya kI mAnasika prakriyAoM para lambA-caur3A vijJAna upasthita kiyA hai| vAstava meM mana kI bhI tIna parateM haiM -- acetana, avacetana aura cetn| acetana mana, gaharI nIMva hai| yahI to manuSya ke jIvana kA bhAgya nirdhArita karatA hai| AkrAmakatA kI sahaja vRtti, acetana mana ke kAraNa hI niSpanna hotI hai| hamAre samasta saMvega aura anubhavoM kA marma, yahI acetana mana hai| avacetana mana cetana aura acetana donoM ke bIca kA vizeSa pradeza hai| yaha sImAvartI pradeza hai| avacetana kSetra meM hI to acetana vAsanAyeM ghusa AtI haiM aura natIjatana sAmAjika jIvana meM avarodhaka kATa-chAMTa kA sAmanA karanA par3atA hai| cetanA, jagata ke sAtha samparka-bindu para mana kI satahI abhivyakti hai| mana, zarIra kI sUkSma saMhitA hai| AtmA zarIra ke hara svarUpa ke pAra kI sthiti hai| mana se mukta hone ke liye yA to mana aura vicAra ko badala DAlo yA phira unheM bhUla jaao| mAnasika caMcalatAoM ko laMgar3I mArane ke liye maMtroM kA uccAra kro| gahana uccAra se maMtra kI laya aura chaMda meM baddha hokara vicAra so jAte haiN| jaba vicAroM se niHstabdha banoge tabhI pahalI bAra jAnoge ki mana ke sAtha kaisA tAdAtmya thaa| vicAroM kI taraMgeM aba kitanI zAMta haiN| maMtra, mana taka le jaayeNgeN| AtmA to mana ke bhI pAra hai| dhyAna hI vaha rAjamArga hai, jo hameM bahirAtmapana se Upara uThAegA, antarAtmA meM adhiSThita karegA aura paramAtmA ke svarUpa ko saadhegaa| dhyAna, hameM usa zUnya taka le jAtA hai jahA~ na kevala dehAtIta varana manomukta dazA hogii| dhyAna yogoM kA yoga hai| maMtroM kA maMtra hai| yaha rAstoM Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahopAdhyAya muni candraprabhasAgara kA rAstA hai aura samAdhAnoM kA samAdhAna hai| dhyAna parama AdhAra hai AtmA taka pahu~cane ke liye| adhyAtma ke sAre mArga dhyAna meM Akara visarjita ho jAte haiN| dhyAna paramAtmA kA sAgara hai, isakI eka bUMda bhI AtmakrAMti ko ghaTita kara jaayegii| apanA dhyAna apane zvAMsa-patha para ArUr3ha karo aura bhItara kI gaharAiyoM meM utara pdd'o| dhyAna meM vaisI ghar3I AtI hai jahA~ hama sArI caMcalatAoM ko pUrI taraha se zAMta pAte haiN| vahA~ nistaraMga hotI hai "jhiil"| jIvana kA yaha kSaNa antara-prasannatA kA mahotsava hai| vahA~ mauna barasatA hai, zAMti laharAtI hai, Ananda jagamagAtA hai| taba kI anubhUti pyAra hI pyAra se chalAchala hotI hai| ahiMsA aura karuNA itanI jIvaMta ho uThatI hai ki usakI chalakAhaTa bhI auroM ke liye satsaMga bana jAtI hai| eka bAta nizcita hai ki jIvana kI yaha anUThI yAtrA andara hI andara hotI hai, Akhira mokSa hai bhI to andara hii| aisA nahIM ki naraka ke Upara pRthvI graha, isase Upara svarga aura svarga ke Upara mokSa, jaisA ki mAnacitroM meM dikhAyA jAtA hai| bhalA, mokSa kA bhI kabhI koI nakzA hotA hai| svarga, naraka aura mokSa saba hamAre hI bhItara haiN| burA mana "naraka" hai aura acchA mana "svrg"| mokSa, mana se mukti hai, vicAroM kA nirvANa hai| dhyAna, mArga hai jo hameM mokSa taka le jaayegaa| jItejI mokSa aura "mahAzUnya" kI anubhUti karA denA hI dhyAna kA saphala prayoga hai| antarjIvana kI prayogazAlA meM prayogoM ko vyAvahArika rUpa deM, caitanya kI dazA ko ujAgara kareM, yahI kAmanA hai| - mahopAdhyAya muni candraprabhasAgara For Private Personal Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra aura unakA yoga - DaoN. kamala jaina AcArya haribhadra eka aisI jIvana-dRSTi ko lekara udita huye jo anupama aura adabhuta thii| ve prathama manISI the jinhoMne apanI asAdhAraNa pratibhA dvArA jaina yoga ko viziSTa svarUpa pradAna kiyaa| unhoMne paramparA se calI A rahI prAcIna zailI ko paristhiti evaM lokaruci ke anurUpa nayA mor3a de karake, abhinava paribhASA karake jaina yoga sAhitya ke abhinava yuga kA prArambha kiyaa| unhoMne jaina yoga para aneka maulika granthoM kI racanA kii| yoga sambandhI avadhAraNAoM ko naI dizA dii| bhinna sampradAyoM kI saMkIrNatA ko dUra karane kA prayatna kiyA aura samanvita sAdhanA paddhati ko pallavita kiyA aura tadanurupa saMyama va sadAcAra garbhita jIvana caryA kI pratiSThApanA kii| AdhyAtmika sAdhanA kA prathama lakSya zArIrika zaktiyoM ko UrdhvagAmI banAkara mokSa prApti kI dizA meM niyojita karanA hai| yoga se hI ina supta zaktiyoM ko jAgRta kiyA jA sakatA hai| yoga kI paribhASA mokSa prApti ke mukhya aura gauNa, antaraMga yA bahiraMga, jJAnaparaka yA AcAraparaka, jitane AdhyAtmika vikAsa ke sAdhana haiM, unakA yathAvidhi anuSThAna karanA aura AdhyAtmika vikAsa kI pUrNatA ko prApta karanA hI yoga hai| citavatti kA nirodha, puNyAtmaka pravRtti mokSa se yojana ityAdi yoga ke lakSaNa bhinna-bhinna paramparAoM meM kahe gaye haiN| yogiyoM ne samyagjJAna, samyagdarzana aura samyak-cAritra ina tInoM ke AtmA ke sAtha sambandha ko yoga kahA hai| AcArya haribhadra ne yoga ko mokSa kA hetu kahA hai aura una sabhI sAdhanoM ko yoga kahA hai, jisase AtmA kI vizuddhi hotI hai, karmamala kA nAza hotA hai aura AtmA kA mokSa ke sAtha saMyoga hotA hai| AcArya ke vicAra meM dhArmika kriyAkalApa, AdhyAtmika bhAvanA, samatA kA vikAsa, manovikAroM kA kSaya, mana, vacana, kArya ko saMyamita karane vAle dhArmika kriyAkalApa hI zreSTha yoga haiM, unhoMne apane yoga viSayaka sabhI granthoM meM AtmA kI vizuddhi ke sabhI sAdhanoM ko yoga kahA hai| upAdhyAya amaramuni jI ne AtmA kI anantazakti ko anAvRta karane, Atma-jyoti ko Alokita karane tathA apane lakSya evaM sAdhya taka pahuMcane ke liye mana, vacana, karma meM ekarUpatA, ekAgratA, tanmayatA evaM sthiratA lAne vAlI sAdhanA ko yoga kahA hai| AcArya haribhadra ne yoga kI 3 avasthAoM kA ullekha kiyA hai -- Fotrivate & Personal Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra aura unakA yoga 1. icchA yoga -- Atmalabdhi ke liye jisane zAstrIya siddhAntoM kA zravaNa kiyA hai lekina pramAda ke kAraNa vikala asampUrNa dharma yoga rahatA hai| isa avasthA meM yogI meM yoga sAdhanA meM Age bar3hane kI Antarika bhAvanA to utpanna ho jAtI hai parantu pramAda ke kAraNa vaha kucha kara nahIM paataa| 2. zAstra yoga -- isameM zAstravettA sAdhaka jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAtcAra, tapAcAra tathA vIryAcAra kA zAstrIya vidhi se pAlana karane lagatA hai| 3. sAmarthyayoga -- sAdhaka Atmazakti ke viziSTa vikAsa ke kAraNa dharma aura zAstra ke vidhi niSedhoM kA atikramaNa kara Atmakendrita ho jAtA hai, jo usake mokSa kA sAkSAt kAraNa bana jAtA hai| AcArya haribhadra kahate haiM ki jisane abhI dharma kA saccA marma na jAnA ho kevala abhimukha hI huA ho, use loka aura samAja ke bIca raha kara AcaraNa karane yogya dharma kA upadeza denA cAhiye, jisase vaha laukika dharma kA pAlana karatA huA yoga mArga kA anusaraNa kara ske| use guru, deva, atithi Adi kI sevA tathA dIna janoM ko dAna dene kI preraNA denI caahiye| use sadAcAra kA pAlana, zAstroM kA pATha, guru se zAstra-zravaNa, pavitra tIrthasthAnoM kA paryaTana Adi zubha kAryoM meM pravRtta hokara Atma-nirIkSaNa karanA caahiye| azubha karmoM ke nivAraNa ke liye Antarika bhaya hone para sadguru kI zaraNa lenI cAhiye, karma roga ke upacAra ke liye tapa kA anuSThAna karanA cAhiye, moha rUpI viSa ko dUra karane ke liye svAdhyAya kA Azraya lenA caahiye| AcArya haribhadra ne arhatoM ko zubha bhAva se namana, satpuruSoM kI sevA, saMsAra ke prati vairAgya, satpAtra ko nirdoSa AhAra, upakaraNa, auSadhi Adi kA saba zAstroM kA lekhana, pUjana, . prakAzana, zAstra-zravaNa, vidhipUrvaka zubha upadhAna kriyA ina sabako yoga bIja kahA hai|11 yogiyoM ke prakAra AcArya ne 4 prakAra ke yogI batAye haiM -- 1. kula yogI -- jo yogiyoM ke kula meM janmeM hoM aura prakRti se hI yogadharmI hoM, brAhmaNa, deva, guru kA sammAna karate hoM, kisI se dveSa na rakhane vAle, dayAlu, vinamra, prabuddha tathA jitendriya hoN|12 2. gotrayogI13 -- sAdhaka ke gotra meM janma lene vAle yogI ko gotra yogI kahA jAtA hai| yama-niyama Adi kA pAlana na karane ke kAraNa unakI pravRtti saMsArAbhimukha hotI hai| ataH ve yoga ke adhikArI nahIM mAne jaate| 3. pravRttacakrayogI -- aisA yogI apanI mokSAbhilASA kA bar3hAne vAlA, sevA-suzrUSA, zravaNa, dhAraNa, vijJAna, IhA, upoha, tattvAbhiniveza Adi guNoM se yukta hokara yatna-pUrvaka pravRtti karane vAlA hotA hai|14 For Private Personal Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kamala jaina 4. niSpanna yogI jisakI mokSa sAdhanA niSpanna ho cukI hai vaha niSpanna yogI hai| aisA yogI siddhi ke ati nikaTa hotA hai| usakI pravRtti sahaja rUpa meM hI dharmamaya ho jAtI hai| 15 yoga ke adhikArI ---- jIvana ke anAdi pravAha meM vividha kAraNoM se karmamala kSINa hote rahate haiM aura eka aisA samaya AtA hai jaba jIvana kI vRtti bhogAbhimukha na hokara yogAbhimukha hone lagatI hai, rAga-dveSa kI tIvratA bhI maMda ho jAtI hai| vaha naye karmasaMskAroM kA nirmANa kare to bhI usake saMsAra meM dIrghakAla taka rahane kI saMbhAvanA nahIM hotI aise kAla ko jaina paribhASA meM caramAvarta kahA gayA hai | 16 AcArya ne yoga ke adhikAriyoM kI carcA karate huye kahA hai ki jo sAdhaka 'acaramAvarta meM rahatA hai, viSaya vAsanA aura kAmabhogoM meM Asakta banA rahatA hai, vaha sAdhaka yoga mArga kA adhikArI nahIM ho sktaa| kucha loga to kevala loka vyavahAra ke kAraNa hI isakI sAdhanA karate haiM, AcArya ne aise logoM ko bhavAbhinandI kahA hai| ye loga yoga ke liye anAdhikArI mAne jAte haiN| 17 bhavAbhinandI jIva duHkhamaya saMsAra meM karaNIya, akaraNIya ko bhUla kara hiMsA, parigraha, bhoga Adi akRtyoM meM pravRtta rahate haiM usI meM sukha mAnate haiM, jo jIva caramAvarta meM rahatA hai, jisane mithyAtva granthi kA bhedana kara liyA hai, jo zukla pakSI hai, vahI mokSa sAdhanA kA adhikArI hai, aisA sAdhaka zIghra hI apanI sAdhanA se bhavabhramaNa kA aMta kara detA hai, sAtvika mana, sadbuddhi, samyagjJAna kI uttarottara vikAsonmukhatA ke kAraNa vaha mukti parAyaNa hotA hai / 16 jainatva jAti se, anuvaMza se athavA kisI pravRtti - vizeSa se nahIM mAnA gayA hai, parantu yaha AdhyAtmikatA kI bhUmikA ke Upara nirbhara karatA hai| prathama sopAna meM dRSTi mokSAbhimukha hotI hai jisakA pAribhASika nAma apunarbandhaka hai, mokSa ke prati sahaja zraddhA aura yathAzakti dUsarA sopAna hai| jaba zraddhA AMzika rUpa se jIvana meM utaratI hai to dezavirati tIsarA sopAna hotA hai, jaba sampUrNa cAritra kI kalA vikasita hotI hai, to cauthA sopAna sarvavirati hotA hai| haribhadra ne yogabindu meM yoga ke adhikAriyoM ko cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA hai 20 : 1. apunarbandhaka aisA sAdhaka jo mithyAtva dazA meM rahatA huA bhI sadguNoM kI prApti ke liye prayatnazIla rahatA hai, jisameM mokSa ke prati zraddhA aura ruci paidA ho jAtI hai aura rAga-dveSa evaM kaSAyoM kA tIvra bala, ghaTa jAtA hai, phira bhI vaha Atma-anAtma ( jar3a-cetana) kA vibheda samyak prakAra se nahIM kara pAtA hai / 21 AcArya kahate haiM ki aise vyakti ko loka-kalyANa kA upadeza denA cAhiye jaise dUsare ke duHkha dUra karanA, deva, guru tathA atithi kI pUjA karanA, dIna-dukhiyoM ko dAna Adi / -- -- 2. samyagdRSTi sAMsArika prapaMcoM meM rahatA huA bhI, jo mokSAbhimukha hotA hai, jisameM zraddhA-ruci aura samajha AMzika rUpa meM A jAtI hai dhArmika tattva sunane kI icchA, dharma ke prati anurAga, Atma-samAdhi (Atma-zAMti), deva tathA guru kI niyamapUrvaka sevA karane kI icchA jisameM utpanna ho jAtI hai, 23 aise sAdhaka ko vizuddha AjJA yoga ke AdhAra para aNuvrata Adi ko lakSya meM rakhakara upadeza denA cAhiye / 24 -- Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra aura unakA yoga 3. dezavirati -- aNuvratoM kA pAlana karatA huA sAdhaka mokSa mArga kI ora bar3hatA hai| sampUrNa / cAritra kI icchA vikasita hotI hai| aisA sAdhaka sanmArga kA anusaraNa karane vAlA, zraddhAvAna, dharmopadeza ke yogya, dharma kriyA meM anurakta, yathAzakti adhyAtma sAdhanA meM lIna tathA vItarAga dazA prApta hone taka samatva kI sAdhanA karane vAlA hotA hai| aise sAdhaka ko paramArthalakSI aura sUkSma upadeza denA caahiye|26 4. sarvavirati -- samyaktva prApta ho jAne se anukampA, nirveda, prazama, anubhAva Adi guNa use svataH hI prApta ho jAte haiN|27 aba vaha saba pApoM kA pUrNarUpa se tyAga karatA hai| ____ ina cAroM adhikAriyoM ko unake sAmarthya ke anusAra upadeza denA caahiye| apunarbandhaka ko loka-dharma kA arthAt sadAcaraNa Adi kA, samyagdRSTi ko aNuvrata Adi ke pAlana kA, dezavirati ko saMyama aura mahAvratoM ke pAlana kA aura sarvavirati ko paramArtha lakSI AdhyAtmika upadeza denA caahiye|28 AcArya haribhadra ne yoga kA eka bheda zAstrayoga aura nizastrayoga bhI kiyA hai| zAstrayoga usa yogI kA sAdhanA hai, jisake mokSa taka pahuMcane meM aneka janma rahate hoN| nizastrayoga usa sAdhaka ko sadhatA hai, jise kevala usI janma meM mokSa prApta karanA hotA hai|26 yogadRSTiyA~ yoga sAdhanA ke kSetra meM AdhyAtmika vikAsa kI avasthAoM ko AcArya haribhadra ne ATha dRSTiyoM ke rUpa meM bhI prastuta kiyA hai| AcArya ne zraddhA kA bodha karAne vAlI tathA asat pravRttiyoM ko kSINa karake sata pravRttiyoM kI sthApanA karane vAlI sAdhanA ko hI dRSTi kahA hai| sAmAnya dRSTi se Upara uThakara sAdhaka ina yoga dRSTiyoM taka pahu~catA hai| 1. mitrAdRSTi0-- AtmAbhyudaya kI pahalI avasthA hai, isameM sAdhaka ke hRdaya meM prANI mAtra ke liye maitrI bhAva bar3hane lagatA hai| isameM samyAdarzana hone para bhI zraddhonmukha Atmabodha kI mandatA hotI hai, ahiMsAdi yamoM ko pAlana karane kI icchA aura dhArmika anuSThAnoM ke prati akhedatA hotI hai vaha dhArmika kriyAoM ko prathA ke rUpa meM karatA to hai, parantu usakI dRSTi pUrNatayA samyak nahIM ho pAtI hai, parantu antarjAgaraNa aura guNAtmaka pragati kI yAtrA zuru ho jAtI hai|31 sAdhaka sarvajJa ko antaHkaraNa se namaskAra karatA hai| AcArya evaM tapasvI kI yathocita sevA karatA hai, auSadhadAna, zAstradAna, jina-pUjA, jinavANI ke zravaNa, paThana, svAdhyAya Adi meM pravRtta rahatA hai| isakI tulanA 'aSTAMgayoga ke prathama aMga 'yama' se kI gaI hai|32 2. tArA dRSTi -- isameM mitrAdRSTi kI apekSA bodha kucha adhika spaSTa hotA hai| sAdhaka yoganiSTha sAdhakoM kI sevA karatA hai, isa sevA se use yogiyoM kA anugraha prApta hotA hai| yoga sAdhanA aura zraddhA kA vikAsa hotA hai, Atmahita buddhi kA udaya hotA hai| caittasika udvega miTa jAte haiN| ziSTa janoM se mAnyatA prApta hotI hai| isase aSTAMga yoga kA dUsarA aMga 'niyama sadhatA hai arthAt zauca, santoSa, tapa, svAdhyAya tathA paramAtmacintana jIvana meM phalita hote haiN|24 11 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kamala jaina 3. balA dRSTi isa dRSTi meM yogI sukhAsana se yukta hokara sudRr3ha Atma darzana ko prApta karatA hai / use tattva jJAna ke prati ruci utpanna hotI hai tathA yoga sAdhanA meM kisI prakAra kA udvega nahIM hotaa| isameM tRSNA kA abhAva ho jAne se sAdhaka ullAsamaya sthiti ko prApta kara letA hai / 35 isa dRSTi meM aSTAMga yoga kA tIsarA aMga Asana sadhatA hai| 36 AgamoM se jJAta hotA hai ki mahAvIra Asana yoga ke binA kAya yoga meM sthiratA nahIM mAnate the / vaha caMcalatA se rahita hokara aneka prakAra ke Asana meM sthira hokara dhyAna karate the / -- 4. dIprA dRSTi isameM antarhRdaya meM prazAnta rasa kA sahaja pravAha bar3hatA rahatA hai / tattva - zravaNa saghatA hai, AtmonmukhatA kA bhAva udita hotA hai| vaha dravya prANAyAma recaka, pUraka, kumbhaka taka hI sImita nahIM rahatA kintu bhAva prANAyAma kI bhI sAdhanA karatA hai| isameM bAhya-bhAvoM (vibhAvadazA) kA recana kiyA jAtA hai / antarAtma-bhAvoM kA pUraka kiyA jAtA hai| aura cintana, manana usa AtmabhAva ko sthira (kumbhaka ) kiyA jAtA hai| Atma vikAsa meM isa bhAva prANAyAma kA bar3A mahattva hai| isa dRSTi meM sAdhaka Atma vikAsa kI isa bhUmikA para pahu~ca jAtA hai ki vaha dharma ko prANoM se bhI adhika mahattva dene lagatA hai, prANa - saMkaTa A jAne para bhI dharma ko nahIM chor3atA 37 isameM 'prANAyAma' siddha hotA hai / 38 -- uparyukta cAra dRSTiyoM meM 'mithyAtvaM' kI AMzika sattA banI rahatI hai| ina dRSTiyoM meM dhArmika vrata - niyamoM kA pAlana to hotA hai, kintu Antarika vizuddhi alpa hotI hai| yadi tattva jJAna kI prApti ho bhI jAye, to bhI vaha spaSTa nahIM hotI hai / 5. sthirAdRSTi -- isameM sAdhaka ko sUkSma-bodha prApta hotA hai| usake liye samasta padArtha mAtra jJeya hote haiN| saMsAra kI kSaNabhaMguratA evaM asthiratA kA jJAna ho jAne ke kAraNa vaha unameM Asakta nahIM hotA / indriyA~ saMyamita ho jAtI haiN| dharma-kriyAoM meM Ane vAlI bAdhAoM kA parihAra ho jAtA hai aura sAdhaka paramAtma svarUpa ko pahacAnane lagatA hai / isa dRSTi meM sthita sAdhaka ke mithyAtva - granthi kA bhedana ho jAtA hai aura samyagdarzana kI prApti ho jAtI hai| vaha AtmA ko hI ajara-amara aura upAdeya mAnatA hai| 26 isa dRSTi meM yoga kA pA~cavA aMga pratyAhAra sadhatA hai / 40 6. kAntAdRSTi isameM sAdhaka ko avicchinna samyagjJAna rahatA hai, sAMsArika kArya karate huye bhI usakA mana AtmA meM hI lagA rahatA hai, vaha saMsArika bhogopabhogoM ko anAsakta bhAva se bhogatA hai usake rAga-dveSa atyalpa hote haiM, cittavRttiyA~ bahuta kucha upazAMta ho jAtI haiM, 41 isameM yogI ko aSTAMga yoga kA chaThA aMga 'dhAraNA' sadhatA hai| dhAraNAniSTha ho jAne para vaha Atmatattva ke atirikta anya viSayoM meM rasa nahIM letA / 42 11 7. prabhAdRSTi 43 isameM saMsthita yogI dhyAna priya hotA hai| isameM sUrya ke prakAza kI taraha atyanta suspaSTa tattvAnubhUti yA AtmAnubhUti hotI hai| isameM rAga-dveSa, moha bAdhA nahIM dete| sahaja rUpa se hI satpravRtti kI ora usakA jhukAva ho jAtA hai / prazAntaM bhAva kI pradhAnatA ho jAtI hai| kAma ke sAdhanoM ko jIta letA hai| isameM yoga kA sAtavA~ aMga dhyAna sadhatA hai / 44 -- Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra aura unakA yoga 8. parA dRSTi -- yaha dRSTi samAdhiniSTha, Asakti doSoM se rahita aura jAgarUka citta vAlI hotI hai| isameM citta meM pravatti karane kI koI vAsanA nahIM rahatI hai| isameM paramatattva kA sAkSAtkAra ho jAtA hai aura sAdhaka AtmabhAva se ramaNa karatA hai| isa dRSTi meM sAdhanA aticAroM ( doSoM) se nirdoSa hotI hai| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya tathA antarAyakarma kSINa ho jAte haiN| AtmA sarvajJa paramAtmA bana jAtI hai| isameM aSTAMga yoga kA A~ThavA aMga samAdhi sadha jAtA hai|46 isa prakAra AdhyAtmika yoga sAdhanA ke dvArA sAdhaka zanaiH-zanaiH AtmotkrAMti karatA huA mokSa evaM nirvANa pada ko prApta kara letA hai| pAtaMjala yoga varNita samasta aSTAMga yoga ina ATha yoga dRSTiyoM meM samAhita ho jAtA hai| ina dRSTiyoM meM samyagdarzana samyagjJAna, samyakcAritra kA sAra nihita hai| ___ dharmazAstroM meM batAI gaI vidhi ke anusAra gurujanoM kI sevA karanA, unase tattvajJAna sunane kI utkaMThA, kSamatAnusAra vidhi-niSedhoM kA pAlana karanA vyavahAra yoga hai|47 jaina paramparA meM AdhyAtmika vikAsa kI sUcaka 14 bhUmikAyeM guNasthAna ke nAma se jAnI jAtI haiN| AcArya haribhadra ne ina AdhyAtmika vikAsa kI 14 bhUmikAoM ko nimna pA~ca yoga bhUmikAoM meM samAhita kiyA hai : yoga kI pA~ca bhUmikAyeM -- 1. adhyAtmayoga -- jaina paramparA meM mokSAbhilASI AtmA ko adhyAtma-yoga se yukta hone kI preraNA dI gaI hai, kyoMki cAritra kI zuddhi ke liye adhyAtma yoga kA anuSThAna mumukSu, AtmA ke liye vizeSa mahattva rakhatA hai| isameM sAdhaka apane sAmarthya ke anusAra aNuvratoM aura mahAvratoM ko svIkAra karake pramoda, maitrI, karuNA, mAdhyastha Adi cAra bhAvanAoM kA cintana-manana karatA hai|48 2. bhAvanA yoga -- prApta huye adhyAtma tattva ko niSThApUrvaka nirantara smaraNa karanA bhAvanA yoga hai| isameM azubha karmoM kI nivRtti hotI hai, sadabhAvanA tathA samatAbhAva kI vRddhi hotI hai, citta samAdhiyukta ho jAtA hai| ___ AgamoM meM bhI bhAvanAyoga ke mahattva ko batAte huye kahA gayA hai ki sAdhaka bhAvanAyoga se janmamaraNa ke duHkhoM se chuTakArA pAkara zAnti kA anubhava karatA hai| 3. dhyAna yoga -- vitta ko bAhya viSayoM se haTAkara kisI eka sUkSma padArtha meM ekAgra karanA dhyAna yoga hai| zubha pratIkoM kA Alambana lekara citta kA sthirIkaraNa dhyAna kahA jAtA hai| kaha dIpaka kI sthira lau ke samAna jyotirmaya evaM nizcala hotA hai, sUkSma tathA antaHpraviSTa cintana se samAyukta hotA hai| praznavyAkaraNa meM nizcala dIpazikhA ke samAna anya viSayoM ke saMcAra se rahita eka hI viSaya para dhArAvAhI prazasta sUkSma bodha ko dhyAna kahA gayA hai|3 4. samatA yoga -- vivecya jJAna kI utpatti se AtmA meM vicAra-vaiSamya kA laya aura sama bhAva kA pariNamana hone lagatA hai| vastu svarUpa kA yathArtha bodha hone para samatA kA bhAva A jAtA hai, For Private 3ersonal Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kamala jaina sUkSma karmoM kA kSaya hone lagatA hai| samatA yogI cAmatkArika zaktiyoM kA prayoga nahIM krtaa| usakI AzAoM-AkAMkSAoM ke tantu TUTane lagate haiN| 5. vRtisaMkSayayoga -- AtmA meM mana aura zarIra ke saMsarga se utpanna hone vAlI vikalpa rUpa tathA ceSTArUpa vRttiyoM kA jo nirodha kiyA jAtA hai aura unheM punaH utpanna nahIM hone diyA jAtA use vRtisaMkSaya yoga kahA jAtA hai| vRtisaMkSaya se sarvajJatA, zailezI avasthA, mAnasika, kAyika, vAcika pravRttiyoM kA sarvathA nirodha, meruvat aprakampa aDola sthiti tathA nirbAdha Ananda prAta hokara antataH mokSa kI prApti hotI hai| adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA, vRttisaMkSaya ina pA~ca meM aSTAMga yoga ke ATha aMgoM kA samAveza ho jAtA hai| adhyAtma aura bhAvanA meM yama, niyama, Asana, pratyAhAra kA tathA dhAraNA aura dhyAna samatA evaM vRttisaMkSaya meM samAdhi kA samAveza ho jAtA hai| AcArya haribhadra ne dharmazAstroM meM batAI huI vidhi ke anusAra gurujanoM kI sevA karanA, unase tattva jJAna sunane kI icchA rakhanA, kSamatAnusAra zAstrokta vidhi niSedhoM kA pAlana karanA vyavahAra yoga kahA hai|6 vyavahAra yoga kA anusaraNa karate-karate samyagjJAna, samyAdarzana aura samyakcAritra meM jo vizeSa zuddhi A jAtI hai use nizcaya yoga kahA sAdhanA kI dRSTi se yoga ke bheda AcArya haribhadra ne sAdhanA kI dRSTi se yoga ke 5 bheda kiye hai :1. sthAna -- sthAna kA abhiprAya Asana se hai jisa sukhAsana para yogI adhika dera taka citta aura zarIra ko sthira rakhatA huA dhyAnastha raha sake vahI Asana yA sthAna uttama hai| 2. UrNa -- pratyeka kriyA samavAya ke sAtha jo sUtra kA uccAraNa kiyA jAtA hai use UrNa yoga kahA jAtA hai| inameM svara, mAtrA, akSara Adi kA dhyAna rakhakara upayogapUrvaka zuddha uccAraNa kiyA jAtA hai| 3. artha-- sUtroM ke artha ko samajhanA hI artha yoga hai| 4. Alambana -- dhyAna meM rUpAtmaka bAhya viSayoM kA Azraya lenA Alambana kahA jAtA hai| 5. anAvalambana -- dhyAna meM bAhya viSayoM kA Azraya na lekara zUnya meM hI dhyAna ko kendrita karanA anAvalambana yoga hai| mahAvIra svalaMbana aura niralambana donoM prakAra kI dhyAna sAdhanA karate the, ve prahara taka animeSa dRSTi se dhyAna karate the, mana ko ekAgra karane ke liye dIvAra kA avalambana lete the| dhyAna ke vikAsa-kAla meM unakI trATaka sAdhanA bahuta dera taka calatI thii| anAvalambana yoga ke siddha ho jAne para 'kSapaka zreNI zuru ho jAtI hai| phalataH aisA sAdhaka parama nirvANa kI prApti karatA hai| isameM sAdhaka ke saMskAra itane dRr3ha ho jAte haiM ki yoga pravRtti karate samaya zAstra kA smaraNa karane kI koI apekSA hI nahIM rhtii| samAdhi kI avasthA prApta ho jAtI hai| isakI tulanA pAMtajala yoga ke 'samAdhi aMga se kI jA sakatI For Private 98ersonal Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra aura unakA yoga yaha pA~ca prakAra kA yoga nizcaya dRSTi se usI ko sadhatA hai jo cAritramohanIya ke kSayopazama se aMzataH yA sampUrNatayA cAritra sampanna hotA hai| jaba yoga yogI ke samparka meM Ane vAle anya logoM ko bhI utprerita evaM prabhAvita kare taba ise siddhi yoga kahA jAtA hai|62 tAttvika dRSTi se yoga ke bheda63 -- ___ pA~ca prakAra ke zubha yoga kahe gaye haiM -- 1. praNadhi-- apane AcAra-vicAra meM sthira rahate huye, sabhI jIvoM para samatA bhAva rakhate huye nizcala mana se kartavya kA saMkalpa karanA praNadhi hai| isameM paropakAra karane kI icchA aura hIna guNI para bhI dayA bhAva rahatA hai| 2. pravRtti -- isameM sAdhaka nirdiSTa yoga sAdhanAoM meM mana ko pravRtta karatA hai arthAt dhArmika vrata anuSThAnoM ko samyaktayA pAlana karatA hai| 3. vighnajaya -- yoga sAdhanA ke yama niyamoM kA pAlana karate huye aneka prakAra kI mohajanya bAhaya yA AMtarika kaThinAiyAM AtI haiN| una para vijaya pAye binA sAdhanA pUrNa nahIM ho sktii| ataH antarAyoM kI nivRtti karane vAlA zuddha Atma pariNAma vighnajaya hai| 4. siddhi -- samatA bhAvAdi kI utpatti se sAdhaka kI kaSAyajanya sArI caMcalatA naSTa ho jAtI hai| vaha adhika guNa vAle ke prati bahumAna aura hIna guNavAloM ke prati dayA aura upakAra kI bhAvanA rakhane lagatA hai| 5. viniyoga -- siddhi ke uparAnta sAdhaka kA uttarotara AtmavikAsa hotA jAtA hai usakI dhArmika vRttiyoM meM dRr3hatA, kSamatA, oja aura teja A jAtA hai| usakI sAdhanA UrjasvI ho jAtI hai| sAdhaka kI dhArmika vRttiyoM kA uttarottara vikAsa hone lagatA hai| paropakAra kalyANa Adi vRttiyoM kA vikAsa ho jAtA hai|64 yaha saba yoga kI kramika vikAsonmukha sthitiyAM haiN| cAritrika vikAsa tathA yoga sAdhanA hetu sAdhakoM ke liye kucha Avazyaka niyama, upaniyama tathA kriyAoM ko karane kA vidhAna hai kyoMki unake binA yoga siddhi saMbhava nahIM hai| haribhadra ne utsAha, nizcaya, dhairya, santoSa, tattvadarzana tathA janapada tyAga (paricita kSetra se dUra rahanA) laukika janoM dvArA svIkRta jIvanakrama kA parivarjana -- ye yoga sAdhane ke hetu kahe haiN| haribhadra ne yoga anuSThAnoM ko pA~ca bhAgoM meM vibhakta kiyA hai|66 yogika anuSThAna 1. viSa anuSThAna -- isa anuSThAna ko karate samaya sAdhaka kI icchA sAMsArika sukha bhogoM kI ora hotI hai| yaza, kIrti, indriya sukha, dhana Adi kI prApti hI usakA parama lakSya hotA hai| rAga Adi bhAvoM kI adhikatA ke kAraNa yaha anuSThAna viSa anuSThAna hai| For Private & Fogonal Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kamala jaina 2. garAnuSThAna -- jisa anuSThAna ke sAtha daivika bhogoM kI abhilASA jur3I rahatI hai use manISIjana gara kahate haiN| bhoga vAsanA ke kAraNa kAlAntara evaM bhavAntara meM vaha AtmA ke duHkha aura adhopatana kA kAraNa banatA hai| 3. anAnuSThAna -- jo dhArmika kriyAyeM vivekahIna hokara loka-paramparA kA pAlana karate huye bher3a cAla kI taraha kI jAtI haiM unheM anAnuSThAna kahA jAtA hai| 4. tahetu anuSThAna -- mokSa prApti kI abhilASA se jo zubha kriyAyeM, dhArmika vrata yA anuSThAna kiye jAte haiM unheM taddhetu anuSThAna kahA jAtA hai| yadyapi rAga kA aMza yahA~ bhI vidyamAna rahatA hai, parantu prazasta rAga hone se vaha mokSa kA kAraNa hai isaliye sadAnuSThAna kahA jAtA hai| 5. amRtAnuSThAna -- jisa anuSThAna ke sAtha-sAtha sAdhaka ke mana meM mokSonmukha AtmabhAva tathA vairAgya kI AtmAnubhUti jur3I rahatI hai aura sAdhaka ke mana meM arhata para AsthA banI rahatI hai use amRtAnuSThAna kahA gayA hai -- Adara, prIti, avighna, sampadAgama, jijJAsA, tajjJasevA, tajjJaanugraha, ye sadanuSThAna ke lakSaNa kahe gaye haiN| 6. asaMgAnuSThAna -- isameM samatA bhAva kA udaya hotA hai| icchAoM-AkAMkSAoM kA nAza hotA hai sadAcAra kA pAlana karate huye sAdhaka mokSa mArga kI ora agrasara hotA hai| isake cAra bheda kaha gaye haiM :(ka) prIti -- kaSAya se yukta vyApAroM ko prIti anuSThAna kahA gayA hai| (kha) bhakti -- AcAra Adi kriyAoM se yukta honA bhakti hai| (ga) vicAra -- zAstrAnukUla AcAra-vicAra kA cintana evaM upadeza vacanAnuSThAna kahe jAte (gha) asaMgAnuSThAna -- vacanAnuSThAna meM svAbhAvika pravRtti ko asaMgAnuSThAna kahA gayA hai| ise anAlambana yoga bhI kahate haiN| ina anuSThAnoM ke yoga se yogI svabhAvataH bAhya vastuoM ke prati mamatA rahita hokara nirmamatva kI ora mur3atA hai, kevala jJAna ko prApta kara aMta meM siddha dazA ko upalabdha kara letA hai| AcArya kahate haiM apanI prakRti kA avalokana karate huye, loka paramparA ko jAnate huye, zuddha yoga ke AdhAra para pravRtti kA aucitya samajha kara, bAhya nimitta zakuna, svara nAr3I, aMga-sphuraNa Adi kA aMkana karate huye, yoga meM pravRtta honA caahiye| yogIjana asaMgAnuSThAna ko vibhinna saMjJAoM se pukArate haiN| sAMkhya darzana meM prazAnta vAhitA, bauddhadarzana meM visaMbhAga parikSaya tathA zaivadharma meM zivavartma kahA gayA hai| koI ise dhruva mArga bhI kahate haiN|71 vastutaH siddhAvasthA athAvA nirvANa aneka nAmoM se abhihita hokara bhI eka hI sthiti kA bodhaka hai|72 mukta AtmAoM ko vibhinna paramparAoM meM sadAziva, parabrama, siddhAtmA, tathatA Adi nAmoM se pukArA jAtA haiN|73 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra aura unakA yoga yogajanya labdhiyAM yogI yoga kI sAdhanA kA upakrama karate huye, jahA~ cirakAla se saMcita karmoM kA kSaya karatA hai vahA~ yogI meM aneka viziSTa zaktiyAM jAgrata ho jAtI haiM jinheM jaina paramparA meM labdhi kahA jAtA hai inameM ratna, aNimA, AmarpoSadhi Adi ke nAma AcArya haribhadra ne batAye haiN|74 AmA~Sadhi -- isa labdhi ke prabhAva se sAdhaka ke zarIra ke sparza mAtra se rogI svastha ho jAtA hai| ___ ina labdhiyoM ko bauddha paramparA meM abhijJAeM, pAtaMjala yoga darzana meM vibhUti aura vaidika purANoM meM siddhi kahA gayA hai| AcArya haribhadra ke anusAra jIvana kA uttarottara vikAsa karate ahiMsA Adi yama itanI utkRSTa koTi meM pahu~ca jAte haiM ki sAdhaka ko apane Apa eka divya zakti kA udreka ho jAtA hai| usake sannidhi mAtra se upasthita prANiyoM para itanA prabhAva par3atA hai ki ve svayaM badala jAte haiN| unakI duSpravRtti chUTa jAtI hai| pataMjali bhI kahate haiM ki ahiMsA yama ke siddha ho jAne para yogI ke Asa-pAsa ke vAtAvaraNa meM ahiMsA itanI vyApta ho jAtI hai ki paraspara vaira rakhane vAle prANI bhI Apasa meM vaira chor3a dete haiN| hemacandra yogazAstra meM kahA gayA hai ki asteya yama ke sadha jAne para pRthvI meM gupta sthAna meM gar3e huye ratna pratyakSa dIkhane lagate haiN| haribhadrIya AvazyakavRtti se jJAta hotA hai ki eka bAra vArahavarSakA akAla par3A thA, anna kI bahuta kamI ho gaI thI, bhikSuoM ko AhAra nahIM milatA thA, AcArya bala vizeSa labdhi ke bala se AhAra lAkara saMgha kI rakSA karate the|77 kintu jisa sAdhaka kA aMtima uddezya mokSa prApti hotA hai vaha bhautika aura cAmatkArika labdhiyoM ke vyAmoha meM nahIM phNstaa| jo sAdhaka labdhiyAM pAne kI abhIpsA rakhate haiM ve Atmasiddhi ke mArga se cyuta hokara saMsAra-bhramaNa karate haiN| ataH inakI prApti ke liye na to sAdhanA karanI cAhiye aura na inakA prayoga hI karanA caahiye| jisa anuSThAna ke pIche labdhi cAmatkArika zakti prApta karane kA bhAva rahatA hai use viSa kahA gayA hai| vaha mahAna kArya ko alpa prayojanavaza tuccha banA detA hai| __ isaliye jaina paramparA meM yogiyoM ko yaha preraNA dI gaI hai ki ve tapa kA anuSThAna kisI lAbha, yaza, kIrti athavA paraloka meM indrAdi devoM jaise sukha tathA anya RddhiyAM prApta karane kI icchA se na kreN|80 yoga kA mahattva bhAratIya saMskRti meM samasta vicArakoM, tattva cintakoM evaM mananazIla RSiyoM ne yoga ke mahattva ko svIkAra kiyA hai| yoga ko laukika, pAralaukika, zArIrika tathA Atmonnati kA prabala hetu kahA gayA hai| mana aura indriyoM kI caMcalatA miTAne tathA unako vaza meM karane ke liye yoga kI upayogitA svIkAra kI gaI hai| yoga se citta kI ekAgratA sadhatI hai tathA dhyeya meM saphalatA prApta hotI hai| 17 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kamala jaina ___ yoga sAdhanA se sAdhaka ko sthiratA, pratibhA, antaH sphuraNA, dhIraja, zraddhA, maitrI, antarjJAna, lokapriyatA, mRtyujJAna, santoSa, kSamAzIlatA, sahanazIlatA, sadAcAra, sukha-zAnti, gaurava, yathAsamaya anukUla bAhya paristhitiyAM paidA ho jAnA, jaise aneka sukha prApta hote haiN| yogAbhyAsa dvArA AtmA ke klezAtmaka pariNAmoM kA upazama evaM kSaya hotA hai| yoga janma-maraNa kI paramparA ko naSTa karatA hai| dukhoM kA nAzaka hai, mRtyu ko bhI jIta letA hai| yoga dvArA AtmA kramazaH vikAsa karatI huI utkarSamaya avasthA prApta karatI hai tattvataH vahI mukti hai|84 AcArya haribhadra kahate haiM ki jaba citta yoga rUpI kavaca se DhakA rahatA hai to kAma ke tIkSNa astra jo tapa ko bhI chinna-bhinna kara dete haiM kuNThita ho jAte haiN| yoga rUpI kavaca se TakarAkara vaha zakti-zUnya ho jAte haiN| yoga mokSa kA hetu hai vaha zuddha jJAna aura anubhava para AdhRta hai| AtmakalyANecchu prajJAzIla puruSoM ko isakA anusandhAna karanA caahiye|86 ajJAnatA, avidyA dvArA azuddha AtmA yoga rUpI agni pAkara zuddha nirmala ho jAtI hai| AcArya haribhadra kahate haiM ki yoga uttama kalpavRkSa hai, uttama cintAmaNiratna hai, vaha sAdhaka kI samasta icchAoM ko pUrNa karatA hai| yoga hI jIvana kI carama saphalatA kA hetu hai| yoga na kevala sAMsArika sukhoM se apitu janmamaraNa ke duHkhoM se bhI chuTakArA dilA kara nirvANa kI prApti karAtA hai| loka tathA zAstra se jisakA avirodha ho jo anubhava saMgata tathA zAstrAnugaha ho vahI yoga anusaraNIya hai| mAtra jo jar3a zraddhA para AdhRta hai vidvajjana use upAdeya nahIM maante|| jaina yoga kA kendrabinda Atmasvarupa upalabdhi hai| jahA~ anya darzanoM meM jIva kA brahama meM lIna ho jAnA yoga kA dhyeya nizcita kiyA hai| vahA~ jaina darzana AtmA kI pUrNa svataMtratA aura pUrNa vizuddhi ke yoga kA dhyeya nizcita karatA hai| jaina dRSTi ke anusAra yoga kA abhiprAya sirpha cetanA kA jAgaraNa hI nahIM hai varan cetanA kA UrdhvArohaNa hai| yoga kA vAstavika phala muktAvasthA svarUpa Ananda hai jo aikAntika, anuttara aura sarvottama hai ? | yoga vidyA AdhyAtmika vijJAna hai| adhikArI jahA~ isake mahattvapUrNa prayoga dvArA asIma lAbha uThA sakate haiM vahA~ anAdhikArI hAni uThA lete haiN| jaina yoga aura Atma vikAsa adhyAtma kI sAdhanA kA AdhAra AtmA ko karma se mukta karanA hai| karmazAstrIya paribhASA meM pravRtti yA yoga se karmoM kA AkarSaNa yA Asrava hotA hai| hamArA caitanya karma pudgaloM se AvRta ho jAtA hai| tapoyoga ke dvArA use karmAvaraNa se anAvRta kiyA jA sakatA hai| jisa prakAra bIja ke sarva jala jAne se usameM aMkuraNa kI kSamatA nahIM hotI usI prakAra karma rUpI bIja ke jala jAne se saMsAra rUpI aMkura kI utpatti nahIM hotii|3 AtmA aura karma kA sambandha anAdi kAla se hai phira bhI donoM ke svabhAva eka dUsare se bhinna haiN|84 karma meM AtmA ke pariNAmoM ke anurUpa pariNata hone kI yogyatA hai isI kAraNa AtmA kA karmoM para kartRtva ghaTita hotA hai| mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya tathA yoga ke sAhacarya se karma AtmA ke sAtha sambandhita hote haiN| phira bhI tapa-sAdhanA ke dvArA inakA pArthakya sambhava hai| For Private Personal Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra aura unakA yoga jIva aura karma pudgaloM ke saMyoga se saMsAra-bhramaNa hotA hai| jIvana aura karma pudgaloM ke viyoga se mukti hotI hai|67 hiMsA Adi pApAcaraNoM se azubha karmoM kA, ahiMsAdi puNyAcaraNoM se zubha karmoM kA bodha hotA hai| kucha tArkika kahate haiM ki sukha kA kAraNa zubha karma nahIM hai kyoMki saMsAra meM pApAcaraNa vAle vyakti ko bhI sukha kI prApti hote dekhA jAtA hai| AcArya haribhadra kahate haiM aise vyakti kA antima pariNAma duHkha rUpa hI hotA hai vaha sukha jo use prApta ho rahA hai vaha kisI pUrva janmakRta dharmAcaraNa kA hI phala hai| AcArya haribhadra kA kahanA hai ki pUrva baddha karmoM kA kSaya, tapa, saMvara, nirjarA dvArA samaya se pUrva hI kiyA jA sakatA hai|100 AtmA aura karma kA sambandha pravAha kI dRSTi se anAdi hai| prANI anAdi kAla se isa karma- pravAha meM par3A huA hai|101 jIva purAne karmoM kA vipAka bhogate samaya navIna karmoM kA upArjana karatA rahatA hai kintu jaba taka usake samasta karma naSTa nahIM ho jAte usakI bhava-bhramaNa se mukti nahIM hotii| prANI ko svopArjita karmoM kA phala avazya bhoganA par3atA hai| jaina paramparA meM karmoM kI ATha mUla prakRtiyA~ kahI gaI haiN| pahalI 4 prakRtiyA~ ghAtI kahalAtI haiM inameM AtmA ke cAra mUla guNa jJAna, darzana, sukha aura zakti kA ghAta hotA hai :1. jJAnAvaraNa -- AtmA meM rahane vAle jJAna gaNa ko prakaTa na hone denaa| 2. darzanAvaraNa -- Atma bodha rUpa darzana guNoM ko prakaTa na hone denaa| 3. vedanIya -- vedanIya karma ke prabhAva se sukha-duHkha kI anubhUti hotI hai| 4. mohanIya -- mohanIya karma hamArI jIvana dRSTi aura jIvana vyavahAra ko dUSita banAtA hai| 5. Ayu -- karma ke prabhAva se jIva kI Ayu nizcita hotI hai| yaha AtmA ko zarIra se bAMdhe rakhatA hai| 6. nAma -- jo zarIra evaM indriya racanA kA hetu ho, yaha vyakti ke vyaktitva kA nirdhAraka hotA hai| 7. gotra -- jisake prabhAva se ucca athavA nIca kula meM janma hotA hai yA anukUla yA pratikUla pariveza kI upalabdhi hotI hai| 8. antarAya -- yaha karma hamArI prAptiyoM yA upalabdhiyoM meM bAdhaka banatA hai| karmoM se mukti ke liye do prakAra kI kriyAyeM Avazyaka mAnI jAtI haiM -- 1. navIna karmoM ke upAjana kA nirodha, ise saMvara bhI kahate haiN| 2. pUrvopArjita karmoM kA kSaya, ise nirjarA kahate haiN| ina donoM kI pUrNatA se hI mukti hotI hai| navIna karmoM kA nirodha-saMvara, vrata, gupti, samiti, dharma, anuprekSA, cAritra kI sAdhanA se hotA hai aura tapa ke dvArA pUrvabaddha karma kI nirjarA hotI hai| taya -- susupta zaktiyoM ko jAgRta karane ke liye, mana ko ekAgra tathA indriyoM kA nigraha karane ke liye jaina yoga sAdhanA meM tapa ko bar3A mahattva diyA gayA hai|103 tapa se hI yogI karmoM kI Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kamala jaina nirjarA104 karake samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra ko prApta karatA hai| tapa kI ArAdhanA gRhastha evaM zramaNa donoM ke liye Avazyaka hai| karma roga ko miTAne ke liye tapa acUka auSadhi haiM,105 tapa se mana, indriya aura yoga kI rakSA hotI haiN|06| anidAna pUrvaka kiyA gayA tapa sukha kA pradAtA hai|107 tapa Atmazakti ko prakaTIkaraNa karane kI kriyA aura sAdhanA hai|108 kaSAyoM kA nirodha, brahmacarya kA pAlana, jinapUjA, anazana Adi tapa ke rUpa kahe gaye haiN|106 tapa ke do bheda haiN| bAhya tapa aura abhyantara tapa, bAhya tapa kA uddezya zArIrika vikAroM ko naSTa karanA tathA indriyoM para jaya prApta karanA hai isake 6 bheda haiM10 :1. anazana -- viziSTa avadhi taka AhAra kA tyAga krnaa| yogabindu meM cA~drAyaNa, kRccha __ mRtyuMjaya, pApasUdana Adi tapoM kA ullekha huA hai|111 2. UnodarI -- bhUkha se kama khaanaa| 3. vRtti-parisaMkhyAna -- bhogya padArthoM kI mAtrA aura saMkhyA kA kama krnaa| 4. rasa-parityAga -- dUdha, dahI, ghI, makkhana Adi rasoM kA tyaag| 5. viviktazayyAsana (saMlInatA) -- bAdhA rahita ekAnta sthAna meM vAsa krnaa| 6. kAyakleza -- vividha AsanoM kA abhyAsa karate huye, sardI-garmI ko sahanA evaM deha ke prati mamatva kA tyAga krnaa| __bAhya tapa se zarIra, mana aura vRttiyoM para anukUla prabhAva par3atA hai| mAnasika zaktiyoM meM vRddhi hotI hai| tapoyogI sAdhaka bAhya tapoM kI ArAdhanA se Antarika zuddhi kI ora agrasara hotA hai| bAhya tapa abhyaMntara tapa ke pUraka haiN| isase kaSAya, pramAda Adi vikAroM kA zamana kiyA jAtA hai| abhyaMtara tapa ke chaH bheda haiM12 -- 1. prAyazcitta -- citta zuddhi ke liye doSoM kI AlocanA karake pApoM kA chedana karatA113 2. vinaya -- guru athavA AcArya ko sammAna denA tathA unakI AjJA kA pAlana krnaa| vinaya se ahaMkAra vigalita hotA hai, hRdaya komala bana jAtA hai| mana meM samarpaNa evaM bhakti kA aMkura prasphurita hotA hai| 3. vaiyAvRtya tapa -- niHsvArtha bhAva se guru, vRddha, rogI, glAna Adi kI sevA-zuzrUSA krnaa| 4. svAdhyAya -- jJAna prApti ke liye apramAdI hokara prayAsa krnaa| vAcanA, pRcchanA, __ parirvatanA, anuprekSA aura dharmakathA isake pA~ca bheda kahe gaye haiN|14 5. vyutsarga -- deha evaM vastuoM ke prati mamatva buddhi kA tyAga krnaa| bhagavAna mahAvIra ne bhI 12 varSa utkaSTa tapa kI sAdhanA kI thii| isa dIrgha kAlAvadhi meM unhoMne kevala 359 dina AhAra grahaNa kiyA thaa|115 phalAkAMkSA se rahita kiyA gayA, tapa saMsAra kSaya kA kAraNa aura nirvANa prApti kA acUka sAdhana hai|116 dAna -- paramArtha kI siddhi ke liye dAna, zIla, bhAvanA aura tapa ye cAra pramukha karaNa batAye gaye haiN|117 AcArya haribhadra ne dAna aura paropakAra rahita sampatti ko lokaviruddha kahA hai|118 For Private & Per 20 al Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra aura unakA yoga supAtra ko diyA huA dAna usI prakAra phaladAyaka hotA hai jaise gAya ko diyA huA taNa dUdha meM badala jAtA hai| 18 dAna se vyakti ke mahAnatama lakSya paramArtha kI siddhi to hotI hI hai dAna se yaza kA saMvardhana hotA hai, lokapriyatA milatI hai, dAridraya aura kleza kA nAza hotA hai|120 kArya karane meM akSama, andha, duHkhI, roga-pIDita, nirdhana aura jinakI jIvikA kA koI sahArA nahIM hai ye saba dAna ke adhikArI haiN|121 anukampA janya dAna prazasta citta kA janaka, mamatva kA nAzaka aura zuddha puNya ke abhyudaya meM pradhAna kAraNa hai|122 zuddha dAna dene vAlA manuSya zAzvata sukha-sampatti ko prApta karatA hai|123 AcArya haribhadra ne tIna prakAra ke dAnoM kA ullekha kiyA hai -- 1. jJAna dAna 2. abhaya dAna 3. dharmopagraha dAna / jJAna-dAna saba dAnoM meM zreSTha mAnA gayA hai|124 AcArya ne apane poSyavarga ke liye koI asuvidhA na paidA karate huye tathA apane hitoM kA bhI dhyAna rakhate huye dIna-dukhI logoM ko dAna dene kI salAha dI hai| isa prakAra unhoMne dAna ke saMdarbha meM vyAvahArikatA aura dUradarzitA kA paricaya diyA hai| vyakti ke dAna se Azrita jana, parijana aura bhRtya varga ko kaSTa na ho yaha bar3I mahattvapUrNa bAta unhoMne kahI hai| kucha puNya- lobhI bhAvuka dAnI hote haiN| ve svayaM to dAnI banate haiM kintu unake Azrita jana asuvidhAyeM jhelate haiN| AcArya haribhadra ne aise dAna ko prazaMsanIya nahIM mAnA hai| manusmRti meM bhI apane Azrita parivAra ko pIr3ita kara kevala sukha kI icchA se dAna dene vAle ko duHkha kA bhAgI kahA hai|125 ___ mana, vacana, kAyA se parizuddha tathA jainAcAra ke anukUla dhArmika janoM ko diyA gayA azana, pAna, vastra, auSadhi Adi dharmopagrahadAna hai| 25 japa -- yoga kI prArambhika avasthA meM japa kA vizeSa mahattva hai| japa adhyAtma hai, japa devatA ke anugraha kA aMga hai| jaise mantra-prayoga se sarpa Adi kA viSa dUra ho jAtA hai usI prakAra mantra japa se AtmA se pApa dUra ho jAte haiN| kisI mantra kA bAra-bAra ciMtana-manana karanA japa kahA jAtA hai| uttama mantra hI japa kA viSaya hai| AcArya haribhadra kahate haiM -- guru tathA deva kI sAkSI meM padamAsana meM sthita hokara ciMtanIya viSaya meM mana lagA kara daMza Adi upadrava ko sahatA huA sAdhaka japa kre|127 manISiyoM ne zAnta evaM ekAnta-sthala japa ke liye uttama kahe haiN| isake liye zuddha jalayukta nadI, sarovara, kUpa, vApI Adi kA taTa aura latAoM ke maNDapa Adi uttama sthAna kahe gaye haiN|28 japa ke liye hAtha kA aMgUThA, aMguliyoM ke poroM para athavA manakoM para calatA hai, dRSTi nAsikA ke agrabhAga para sthita rahatI hai tathA antarAtmA meM prazAMta bhAva yA citta vRtti se japa ke viSaya, akSara evaM tadgata artha-Alambana ke sAtha japa kiyA jAtA hai|126 japa se moha, indriya-lipsA, kAma-vAsanA tathA kaSAyoM kA zamana hotA hai, karmoM kI nirjarA hotI hai aura zAzvata sukha kI prApti hotI hai| pratijJA pUrvaka japa karane vAle ke vyaktitva meM aisI pavitratA A jAtI hai ki kisI samaya agara vaha japa nahIM bhI karatA, to bhI usakI antarvatti japa para hI kendrita rahatI hai|30 japa ke phalasvarUpa bhAva dharma, antaH zuddhimUlaka, adhyAtma dharma niSpanna hotA hai|131 21 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kamala jaina bhAvanA anaprekSA -- yoga sAdhanA meM pravRtta hone vAle sAdhaka ke liye bhAvanA kA mahattva sabase adhika hai maitrI, karuNA mAdhyastha, pramoda Adi 4 bhAvanAoM kA upadeza dekara nivRtti evaM pravRtti dharma kA samanvaya karane ke liye bhUmikA sthApita kI gaI hai| bahirbhAva se antarbhAva meM ramaNa karanA anuprekSA hai| sAdhaka kI indriyA~ tathA mana sAdhaka ko sarvadA apane mArga se vicalita karate haiM evaM usake rAga-dveSAdi meM vRddhi karate haiN| ina caMcala pravRttiyoM ko niyaMtrita karane ke liye jo cintana kiyA jAtA hai use bhAvanA kahA jAtA hai| jaina paramparA meM bhAvanA ke mahattva ko pratipAdita karate huye kahA gayA hai ki dAna, zIla, tapa, bhAvanA hI dharma hai| inase saMsAra-bhramaNa kI samApti kI jA sakatI hai|132 bandhutva -- maitrI bhAvanA kA satat prayAsa karane se sAdhaka ke mana meM pavitra bhAvoM kA udaya hotA hai| pavitra bhAva spI jala se sAdhaka kI dveSa rUpI agni zAnta ho jAtI hai|133 bandhutva kI bhAvanA se yogI kA mana niSkaMpa bana jAtA hai| yogI apanI vedanA, roga evaM duHkha-darda ko bhUla jAtA hai| jaba vaha anityatA kA cintana karatA hai, usase vairAgya bhAva paidA hotA hai aura samasta caMcala manovRttiyAM aura bahuvidha manokAmanAyeM vilIna hone lagatI haiN| isI prakAra prANI mAtra ke prati maitrI bhAva, guNI janoM ke prati pramoda bhAva, dukhiyoM ke prati karuNA kA bhAva, virodhiyoM ke prati mAdhyastha ( upekSA) bhAvanA24 sAdhaka kI sAdhanA ko Age bar3hAtI hai| AcArya kahate haiM ki dravya, kSetra, kAla Adi meM pratibandha rahita sabhI jIvoM para jo maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyastha bhAvanA rakhate haiM ve dRr3ha nizcaya vAle mokSa mArga kI ArAdhanA karane vAle hote haiN| mAnasika bhAvanA kI zreSThatA ko mahattva diyA gayA hai|135 isa saMsAra se mukta hone ke liye bhAvanA Avazyaka hai|136 vimala vicAroM ke punaH- punaH citta meM Ate rahane se saMskAra sudRr3ha hote haiN| satat bhAvanA hI dhyAna kA rUpa grahaNa karatI hai| bhAvanA do prakAra kI hai-- 1. UrdhvamukhI ( zubha bhAvanA) aura 2. adhomukhI (azubha bhAvanA ) / azubha bhAvanA cAritra ko dUSita karatI hai| isake kAraNa jIva anAdi kAla se isa saMsAra meM bhramaNa kara rahA hai| zubha bhAvanA sAdhaka ko adhyAtma evaM mukti kI dizA meM Age bar3hane meM sahAyatA detI hai|37 sAmAyika sAmAyika kA artha hai samasta sAvadha (pApakArI) pravRttiyoM kA visrjn| pApoM kA apanayana hI samatva kA carama zikhara hai138 / samatva se sAdhanA kA prArambha hotA hai| padArthoM meM iSTa-aniSTa kI kalpanA ko kevala avidyA kA prabhAva samajha kara unake prati upekSA dhAraNa karanA samatA hai| samatva kI sAdhanA se kaSAyoM ke bandhana DhIle hote haiM, vItarAgabhAva prakaTa hotA hai| sarvajJoM ne sAmAyika ko mokSa kA aMga kahA hai|136 sAmAyika se anya sAdhanA meM citta kucha samaya ke liye hI kalyANakArI hotA hai, lekina sAmAyika meM to citta pUrNa zuddha hone se sadaiva kalyANakArI hotA hai|40 mana, vacana evaM kAyA tInoM yogoM ke zuddha rUpa hone se sarvathA pApa rahita haiN|141 jJAna, tapa, cAritra ke hone se hI sAmAyika kI vizuddhi hotI hai, sAmAyika kevalajJAna prApti kA sAdhana hai|142 vItarAgabhAva kI siddhi ke liye samabhAva kI sAdhanA jarUrI For Privatos Personal Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya haribhadra aura unakA yoga hai, samabhAva kI siddhi ke liye saMyama jarUrI hai| saMyama kA artha hai pA~ca vratoM kI saadhnaa| samatA A jAne para yogI kI vatti meM eka aisA vaiziSTya A jAtA hai ki vaha prApta RddhiyoM aura vibhUtiyoM kA prayoga nahIM karatA, usake sUkSma karmoM kA kSaya hone lagatA hai aura usakI AzAoM tathA AkAMkSAoM ke tantu TUTane lagate haiN| 43 AcArya haribhadra kahate haiM jaise candana apane ko kATane vAlI kulhADI ko bhI sugandhita banA detA hai vaise hI jo vyakti virodhI ke prati samabhAvarUpI sugandha phailAtA hai, usI kI sAmAyika zuddha hotI hai|44 sAmAyika meM sAdhaka navIna karmoM kA bandha nahIM karatA aura AtmasvarUpa meM avyavasthita rahane ke kAraNa jo pUrva baddha karma rahe hUye haiM unakI bhI nirjarA kara detA hai| sAmAyika kI vizuddha sAdhanA se jIvaghAtI karmoM ko naSTa kara kevala jJAna ko prApta kara letA hai|145 dhyAna -- dhyAna, tapa aura bhAvanA ye tInoM zakti ke srota haiM inake dvArA vItarAgatA upalabdha hotI hai| yoga siddhi ke liye caMcala indriyoM kA nigraha karake mana meM ekAgratA lAnA Avazyaka hai| mAnava mana kI zakti kI koI sImA nahIM hai| vaha jitanA hI ekAgra hotA hai, utanI hI usakI zakti eka lakSya para kendrita hotI hai| isIliye bhAratIya manISiyoM ne dhyAna ko sarvopari mAnA hai| rAga-dveSa kI pravRttiyAM hI mana ko asthira karatI haiM, isaliye ina donoM kA nirodha cittavRtti kI sthiratA ke liye Avazyaka hai| mana ko kendrita karane ke liye manISiyoM ne dhyAna kA vidhAna kiyA hai| yogI dhyAna kI sAdhanA dvArA citta ko ekAgra kara, cetanA kI asIma gaharAiyoM meM utaratA huA AdhyAtmika-satya kA anusaMdhAna karatA hai| zubha pratIkoM kA . Alambana, una para citta ke sthirIkaraNa ko jJAnI janoM ke dvArA dhyAna kahA gayA hai|146 tattvArtha sUtra meM ekAgracintana evaM mana, vacana, kAyA ke yogoM ke nirodha ko dhyAna kahA gayA hai|146 utarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai ki eka Alambana para mana ko sthira karane se citta kA nirodha hotA hai|47 AcArya haribhadra ke anusAra dhyAna se Atma- niyaMtraNa, akSuNNa prabhAvazIlatA, mAnasika sthiratA tathA bhava paramparA kA uccheda hotA hai|48 dhruva smati hI ekAgratA evaM dhyAna hai| jaba eka hI vastu para smRti nirantara sthira rahatI hai, to vaha ekAgratA bana jAtI hai| cetanA kI yaha nirantaratA yA ekAgratA hI dhyAna hai| dhyAna kI prApti ke liye cAra bhAvanAoM (jJAna-bhAvanA, darzana-bhAvanA, cAritra-bhAvanA aura vairAgya-bhAvanA) kA abhyAsa Avazyaka hai|46 dhyAna karane kA artha kevala zvAsa- prekSA yA zarIra- prekSA hI nahIM hai| dhyAna AlambanoM ke sahAre rAga-dveSa mukta kSaNa meM jInA hai| dhyAna kI siddhi ke liye cAra bAteM Avazyaka mAnI gaI haiM -- sadguru kA upadeza, zraddhA, nirantara abhyAsa aura sthira mana / dhyAna citta kI ekAgratA hai aura aSTAMga yoga ke sabhI aMgoM meM mahattvapUrNa hai| dhyAna se karmoM kA kSaya zIghratA se hotA hai| dhyAna se niSpanna hone vAlI ekAgratA se AdhyAtmika vikAsa meM abhUtapUrva pragati hotI hai|150 dhyAna ke cAra bheda kahe gaye haiM151 -- 1. AtadhyAna -- cetanA kI priya yA vedanAmaya ekAgra pariNati ko ArtadhyAna kahA gayA hai| For Private Personal Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kamala jaina ArtadhyAna se karmoM kA kSaya nahIM hotA, apitu karmoM kA bandhana bar3hatA hai aura karmoM kA bandhana bar3hane se saMsAra kI vRddhi hotI hai| 2. raudradhyAna -- atizaya krUra bhAvanAoM tathA pravRttiyoM se saMzliSTa dhyAna raudradhyAna kahA jAtA hai| yaha dhyAna bhI azuddha aura aprazasta hai| raudradhyAna saMsAra kI vRddhi karane vAlA aura naraka gati kI ora le jAne vAlA hai| 3. dharmadhyAna -- jisase dharma kA parijJAna ho use dharma dhyAna kahA jAtA hai| ise zubha dhyAn kahA gayA hai| dharma dhyAna kI anubhUti AMtarika hai| vyakti svayaM isako anubhava karane lagatA hai| usakA zIla svabhAva bhI badala jAtA hai| maitrI kI bhAvanA jAgRta hotI hai mAdhyastha bhAva prakaTa hotA hai aura mUrchA ghaTa jAtI hai| 4. zukladhyAna -- jisa sAdhaka kI viSaya vAsanAyeM aura kaSAya naSTa ho jAte haiM aura citta vatti nirmala ho jAtI hai use zakla dhyAna kI upalabdhi hotI hai| zukla dhyAna kI yaha upalabdhi hI haribhadra kI dRSTi meM hamArI yoga-sAdhanA kI carama pariNati hai kyoMki yaha mokSa kA anyatama * kAraNa hai| - pArzvanAtha zodhapITha, vaaraannsii| FOD Private & Personal Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. pAtaMjalayogazAstra, 1/2 yogazataka, 22 vahI, 2/3 'mokkhena joyaNAo jogoM yogaviMzikA, gA. 1 yogabindu, 31 upAdhyAya amara muni jI lekha 'jaina yoga 37. yogadRSTisamuccaya, 57-58 eka parizIlana yogadRSTisamuccaya, 3, 4, 5 yogazataka, 25 38. pAtaMjalayogadarzana, 2/49 38. yogadRSTisamuccaya, 156 40. pAtaMjalayogadarzana, 12 / 54 41. yogadRSTisamuccaya, 162-169 42. pAtaMjalayogadarzana, 3/1 7. 8. t. vahI, 52 10. vahI, 47 11. yogadRSTisamuccaya, 23, 26, 27, 28 12 . vahI, 210, 211 13. vahI, 20 14. vahI, 210, 212 15. yogazataka, gA. 92 16. vahI, gA. 9 17. yogabindu, 84-86 18. yogadRSTisamuccaya, 40 18. vahI, 72, 79 20. yogabindu, 178 21. yogazataka, 13, yogabindu, 203 - 5 22 . vahI, 25 23. vahI, 14 24. vahI, 36 sandarbha-grantha 25. vahI, 15 26. vahI, 27 27. yogabindu, 352-357 28. yogazataka, 24, 25, 27, 29 26. yogabindu, 375 30. yogadRSTisamuccaya, 17 39. vahI, 25 32. pAtaMjalayogadarzana, 2 / 30 33. yogadRSTisamuccaya, 43, 44 34. pAtaMjalayogadarzana, 2/32 35. yogadRSTisamuccaya, 49,50 36. pAtaMjalayogadarzana, 2/46 43. yogadRSTisamaccaya, 170-171 44. pAtaMjalayogadarzana, 3/2 45. yogadRSTisamuccaya, 178, 179, 184 46. pAtaMjalayogadarzana, 3/3 47. yogazataka, 5 48. 48. yogabindu, 357-358 vahI, 360 50. sUtrakRtAMga, 15/5 51. yogabindu, 362 52. vahI, 53. 54. yogabindu, 365 55. vahI, 366-367 56. yogazataka, 5 prazna vyAkaraNa, saMvara dvAra, 57. vahI, 6 58. yogaviMzikA, 2 58. vahI, 17 60. pAtaMjalayogadarzana, 3/3 61. yogaviMzikA, 3 62 . vahI, 6 25 5 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. kamala jaina 63. lalitavistarA, 166.167 66. vahI, 57 64. SoDazaka, 3/7-11 67. vahI, 6 65. yogabindu, 411 68. zAstravArtAsamuccaya, 109 66. vahI, 155-160 66. vahI, 140 67. yogadRSTisamuccaya, 123 100. zrAvakaprajJapti, gA. 200, 203 68. vahI, 173 101. yogabindu, 10 69. vahI, 175, SoDazaka, 10/2 uddhRta / 102. zrAvakaprajJapti, gA. 4 jaina yoga kA AlocanAtmaka adhyayana, 103. tattvArthasUtra, 9/3 lekhaka DaoN. arhadAsa baMDobA dige|| 104. vahI, zrAvakaprajJapti, gA. 81 70. yogazataka, 36 105. yogazataka, 71. yogadRSTisamuccaya, 176 106. aSTaka, 6/1 72. vahI, 128 107. paMcAzaka, 19/922 73. vahI, 130 108. vahI, 18/894 74. yogazataka, 83,84,85 106. vahI, 19/929-31 75. pAtaMjalayogadarzana, 3/3 110. vahI,18/897,uttarAdhyayana, 76. yogabindu, 2/8 29/25. 77. hAribhadrIya Avazyaka vRtti, pR. 202 111. vahI, 18/898 78. yogazataka, 83,85 paMcAzaka, 18/899 76. yogabindu, 156 112. paMcAzaka saTIka vivaraNa uddhata, jaina 80. dazavaikAlikasUtra 9/4/1 yoga siddhAnta aura sAdhanA, pR.259, yogabindu, 52-54 tattvArthasUtra haribhadra, pR.478 82. vahI, 492 113. tattvArthasUtra haribhadra, pR. 483-83 83. vahI, 34 114. vahI, 84. vahI, 493 115. Avazyaka haribhadrIya vRtti,pR.227-9 85. vahI, 39 116. paMcAzaka, 19/922 86. vahI, 4 117. samarAiccakahA, 5/440 87. vahI, 41 118. vahI, 7/747 88. vahI, 37 116. vahI, 3/191 86. vahI, 38 120. yogabindu, 125 60. vahI, 22 121. aSTaka, 27/5 61. vahI, 506 samarAiccakahA, 3/191 62. yogadRSTisamuccaya, 213 123. vahI, 3/188 63. zAstravArtAsamuccaya, 11/693 124. manusmRti, 11/10 64. yogazataka, 54 125. samarAiccakahA, 3/190 65. yogabindu, 13 126. yogabindu, 381, 382 111. 122. For Proge & Personal Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa, janavarI-mArca, 1983 127. yogazataka, 61 128. yogabindu, 381-383 126. vahI, 384-385 130. vahI, 387 131. vahI, 388 132a. yogazataka, 52,74,79 132. lalitavistarA, pR. 204 133. yogazataka, 79 134. vahI, 86-89 135. paMcAzaka, 11/42 136. yogabindu, 70 137. zAstravArtAsamuccaya, 4 138. yogabindu, 252, 272, 364 136. aSTakama, 29/1 140. vahI, 29/8 141. vahI, 29/2 142. aSTakam, 32/2 143. yogabindu, 365 144. aSTaka, 29/1 145. vahI, 307/1 146a. yogabindu, 362 146. tattvArthasUtra, 9/27 147. uttarAdhyayanasUtra, 29/26 148. yogabindu, 363 146. vahI, 388 150. vahI, 366 151. sambodhaprakaraNa, 4/5,19, 24, 73 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. IzvaradayAla kRta 'jaina nirvANa : paramparA aura parivRtta' lekha meM 'AtmA kI mApa-jokha' zIrSaka ke antargata uThAye gaye praznoM ke uttara : - pukharAja bhaNDArI pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI se prakAzita 'lAlA harajasarAya smRti grantha ke pRSTha 107 se 115 meM DaoN. IzvaradayAla kA uparyukta lekha prakAzita huA hai| isa lekha meM lekhaka ne "mokSa" va "nirvANa" kI suspaSTa vyAkhyA kI hai| Apane karmoM ke sampUrNa kSaya ko "pariNati" aura "nirvANa" ko "sthiti" kI saMjJA dI hai, aura isa taraha mokSa aura nirvANa kI patalI bhedarekhA ko citrita kiyA hai| Apane sundara DhaMga se "pAraMgamA", "tIraMgamA" tathA oghaMtarA" ko "mokSa" aura "Na itthI, Na purise, Na annahA" ko muktAtmA kI avasthA, arthAt "nirvANa" kahakara AgamoM kI bhASA meM samajhAyA hai| pRSTha 111 meM Apane siddhAtmA ke viSaya meM nimnalikhita bAteM likhI haiM :1. pudgala dravya ke nikala jAne se AtmA apane zuddha svarUpa meM raha jAtI hai| 2. isase khAlI pradezoM ko Atmadravya se bharane ke bAda usakA AkAra zarIra kA do tihAI raha jAtA hai| 3. vaha ( muktAtmA ) Upara uThatI hai aura lokAgra taka jAkara siddhazilA para Thahara jAtI hai| 4. dharmadravya upasthita na hone ke kAraNa usakI alokAkAza meM gati nahIM ho sktii| 5. siddhoM meM paraspara avagAhana hotA hai| jahA~ eka siddha hotA hai, vahA~ eka dUsare meM praveza pAkara ananta siddhAtmAe~ sthita ho jAtI haiN| jaise dagdha bIjoM meM aMkura nahIM phUTa sakate, vaise hI mukta jIva phira janma dhAraNa nahIM krte| 7. siddhAtmAe~ advitIya sukhamaya hotI haiN| isa varNana ke bAda pRSTha 113 para "AtmA kI mApa jokha" zIrSaka ke antargata lekhaka ne nimna prazna uThAye haiM, jinake praznoM ke uttara denA hI hamArA uddezya hai| AtmA kI mApa-jokha 1. pAramparika jaina mAnyatA yaha hai ki nirvANa ke samaya AtmA pUrva zarIra ke hI do tihAI AkAra meM hotI hai| kyoMki karma-paramANuoM ke nikala jAne para khAlI hue pradezoM ko bhara kara For Private & Pergenal Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. IzvaradayAla kRta 'jaina nirvANa : paramparA aura parivRtta Atma-paramANu ghanIbhUta ho jAte haiN| isakA kAraNa yaha paramparA yaha mAnatI hai ki zaileSI avasthA ke sAtha hI sAre karma samApta ho jAte haiM aura karma ke abhAva meM AtmA kI koI gati sambhava nhiiN| lekina yaha mAnyatA kucha praznoM ko janma detI hai| __2. jaina paramparA mAnatI hai ki AtmA ke pradeza kA vistAra sAre loka taka ho sakatA hai| kevali samudaghAta ke samaya sAre loka meM Atma-pradeza phaila kara vyApta ho jAte haiN| digambara paramparA kI mAnyatA hai ki nirvANa ke pUrva kevalisamudghAta hotA hai| phira AtmA ke sAre pradeza punaH saMkucita hokara zarIra kA do tihAI vistAra grahaNa kara lete haiN| isase yaha dhvanita hotA hai ki AtmA svabhAva se lokavyApI hai| 3. agara karma zeSa hone ke kAraNa AtmA apanA mUla lokavyApI vistAra nahIM pA sakatI to karma ke abhAva meM vaha saMkoca kI prakriyA bhI kaise sampanna kara sakatI hai ? 4. agara karma-dravya ke abhAva se zanya pradezoM ko bharane ke lie usakA saMkucita honA Avazyaka hai to karmAvaraNoM ke kSINa hokara samApta ho jAne para usakA phaila kara apanA asIma AkAra grahaNa kara lenA bhI Avazyaka honA caahie| 5. kyA AtmA kA saghanatama AkAra mAnava-zarIra kA do tihAI hI hai ? apanI mUla sthiti meM saMkucita aura ghanIbhUta hote samaya agara mAnava-zarIra kA do tihAI hI usakI saMkoca sImA hai aura usase adhika usakA saMkoca sambhava hI nahIM to nigodiyA jIva, jisakI avagAhanA sabase kama hotI hai, meM vaha kaise raha pAtI hai ? agara saMkucita hokara AtmA apanI mUla dravyAtmaka sattA hI pAnA cAhe to vaha nigodiyA jIva se bhI choTI honI cAhie kyoMki usameM AtmA tathA dravya pudgala donoM hote haiM aura vaha mAnavIya AtmA ke samAna hI apanI mUla sattA meM hotI hai| 6. agara karma se hI sArI gati hotI hai to karma-mukti kI gati- zUnya avasthA eka bhayaMkara bandhana ho gaI, kyoMki maraNa-kAla kI sthiti meM hI use ananta kAla taka siddhazilA para rahanA hogaa| ____7. agara AtmA meM khAlI pradeza ho hI nahIM sakate aura ajIva-dravya ke nikalate hI use unheM bhara kara ghanIbhUta honA hI par3atA hai to siddhoM kI AtmAoM kI paraspara avagAhanA kaise sambhava hotI hai ? 8. zarIra se mukta hone kA artha hai rUpa se mukta honA -- AkAra se mukta honA kyoMki spa kI paridhi mAtra hI AkAra hai| aspa nirAkAra hogA, nirAkAra niHsIma hogA kyoMki AkAra sImA hI hai aura niHsIma do nahIM ho sakate kyoMki aisI sthiti meM ve donoM eka dUsare kI sImA ko sasIma kara apanI niHsIma sattA hI samApta kara ddaaleNge| ataH AtmA kI sattA para anekAtmakatA Thahara nahIM paatii| 9. guNa zarIra ke sAtha jur3e haiN| zarIra mukta guNAtIta hogA aura saMkhyA svayaM eka guNa hai, ataH usake bhI pAra hI hogaa| use ananta kaheM yA eka -- saMkhyA kI dRSTi se ina saba abhidhAoM kA koI artha nahIM raha jaataa| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pukharAja bhaNDArI ___10. pArthakya kA AdhAra hai vyaktigata bhinnatAe~, jo zarIra aura mana ke pAra apanI koI sattA nahIM rakhatI -- zeSa rahatI hai nirguNAtmaka sattA jo abheda hai, ataH abhinna bhI hai aura abhinna hai ataH eka bhI hai| yahI hai nirvANa kI parama advaita sthiti jo vedAnta paramparA kA brahma, sUphiyoM kA zUnya, buddha kA lokavyApI dharma dhAtukAya, lAo-tje kA tAo, kanaphyUziyasa kI hArmanI hai| AcArAMgasUtra, jise harmana jaikAbI ne mahAvIra kI prAmANika vANI kA srota mAnA hai, meM bhagavAn ne nirvANastha AtmA kA jo citra prastuta kiyA hai usameM siddhazilA, avagAhanA evaM AkAramaya asaMkhya jIvoM, Urdhvagamana Adi bAtoM kA koI sandarbha nahIM hai| vastutaH siddhazilA AtmA kI parama zuddha evaM sarvocca pavitratA kI sthiti tathA loka kI agrasattA ke rUpa meM usakI garimA kI pratIka hai| Urdhvagamana bhAvanA ke stara para AtmA ke vikAsa, AtmA-sAdhanA kI ArohaNamayI sthiti kI pratIka hai| inheM paravartI paramparA ne abhidhAtmaka artha meM lekara ekadama anartha kI sRSTi kara DAlI hai| bhagavAna ne nirvANa kI sthiti kA jo citra prastuta kiyA hai vaha parama preraNAdAyI hai: 11. savve sarA NiyaTTanti takkA jattha Na vijjai mai tattha Na gahiyA oe appatiTThANassa kheyanne "sAre svara lauTa Ate haiM vahA~ se, tarka kI sattA nahIM rahatI jahA~, grahaNa hI nahIM kara pAtI jise buddhi vaha nirAdhAra niHsIma jJAtA tttv|" se Na dIhe, Na hasse Na vaDhe Na taMse Na cauraMse Na parimaMDale "vaha na bar3A hai na choTA AkAra meM na gola, na trikoNa, na catuSkoNa, na parimaMDala (koI mApa nahIM jisakA, na koI AkAra) Na kiNhe Na NIle lohie Na hAlidde Na sukkille Na subbhigaMdhe, Na dunmigNdhe| "vaha na kAlA hai na nIlA, na lAla, na nAraMgI, na sapheda na sugandhita hai, na durgndhit|" / Na titte Na kaDue Na kasAe NaaMbile Na mahure Na kakkhaDe Na maue Na garUe Na lahue Na sIe Na uNhe Na Niddha Na lukkhe| For Private & Pers@01 Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. IzvaradayAla kRta 'jaina nirvANa : paramparA aura parivRtta "vaha na tikta hai, na kaTuka, na kasailA, na khaTTA, na mIThA na kaThora, na komala, na bhArI, na halkA na snigdha na rukhaa"| "koI zarIra nahIM hai jisakA" "kabhI janma nahIM hogA jisakA" "sparza nahIM kara sakatA jisako koI" "vaha na strI hai, na puruSa, anya kucha bhI nahIM" "vaha jJAtA hai, cetana hai" "koI upamA nahIM hai usakI" "arUpI sattA hai" "usa nirvizeSa kI koI vizeSatA nahIM kahI jA sakatI" yaha hai nirvANa kI parama sthiti jo guNAtIta hai, zabdAtIta hai, advaita hai| dvaita rUpa guNAtmaka hote haiN| zarIra ke pAra, mana ke pAra rUpa-guNoM kI sattA nahIM rhtii| ataH dvaita kI sattA bhI nahIM rhtii| use zUnya kaheM yA sarva, donoM mAtra do zabda haiN| mahAprANa nirAlA ne likhA hai -- "zUnya ko hI saba kucha kaheM yA kucha bhI nahIM, donoM eka hI cIja hai" (zUnya aura zakti) loka-aloka kI sArI sImAe~ usa jJAtA kI parama sattA ke samakSa adRzya ho jAtI haiN| AcArya kundakunda ne samayasAra meM kahA hai : AdA NANa pamANaM gANaM nneyppmaannmudilN| NeyaM loyAloyaM tamhA gANaM tu savvanayaM / / jJAtA jJAna pramANa hai, jJAna jJeya pramANa hai, tathA oya hai lokAloka prmaann| ataH sarvagata hai jJAna, sarvagata hai jJAtA-AtmA apanI zuddha-buddha sattA meN| mahAvIra ke zabdoM meM AtmA eka hai--- ege aayaa| isa eka ko jo jAnatA hai vaha saba ko jAnatA hai -- je ega jANai se savvaM jANai / yahI vedAnta, bauddha, tAo, kanaphyUziyasa, IsAI, jarathustra -- darzana kA mantavya hai| bheda hai to zabdoM ke, jo dezakAla va paramparA-sApekSa hote haiN| lekina abheda hai satya, eka hai satya, bhagavAn hai satya -- saccaM bhgvN| jainadarzana siddhoM ke ATha guNa mAnatA hai : 1. anantajJAna 2. anantadarzana 3. ananta-avyAbAdha sukhamaya sthiti 4. anantacAritra 5. akSaya sthiti 6. arUpI 7. agurulaghu 8. anantavIrya isa loka meM AtmAe~/jIva ananta haiN| anAdi nigoda se nikalakara, bhavasthiti paripakva hone para, jIva apane carama jIvana meM manuSya-janma pAkara karmoM kI nirjarA karatA hai| saMpUrNa karmoM kA kSaya karake zuddha-buddha aura mukta hokara Urdhvagati ke dvArA, mAtra eka samaya meM vaha, lokAgra 31 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pukharAja bhaNDArI taka jAkara siddhazilA para sAdianantakAla taka avasthita ho jAtA hai| jIva saMsAra ke jisa sthAna se mukta hotA hai, usI sIdhI rekhA meM jAkara siddhazilA para ananta sukhamaya sthiti meM sthita ho jAtA hai| isa bAta ko samajha lenA Avazyaka hai| siddhoM meM paraspara avagAhana hone ke kAraNa siddhazilA para ke eka pradeza meM ananta siddha vaise hI samA jAte haiM, jaise AkAza ke eka pradeza meM ananta pudgala-paramANuoM kA saghana skandha apane ghanatva guNa ke kAraNa samA jAtA hai| nirvANa kI parama advaita sthiti, jo vedAnta-paramparA kA 'brahma hai, aura usake sAtha jaina- darzana mAntha "siddha" ko milAne kA jo prayatna zrI IzvaradayAla ne kiyA hai, vastutaH vaha jaina darzana kI mAnyatA isake ekadama viparIta hai| jaina darzana kI avadhAraNA hai ki jaise saMsAra meM alaga-alaga jIva/AtmAe~ haiM, vaise hI siddhazilA para siddhAtmAe~ bhI alaga-alaga haiN| ve siddhajIva vahA~ apane sampUrNa anAvRta caitanya/pAriNAmika bhAva ke sAtha alaga-alaga sattA meM sthita hote haiN| vahA~ bhI dvaita hI hai, advaita nhiiN| vedAnta to eka hI brahma ko saMsAra se nirvANa taka prasArita mAnatA hai| jaina darzana ke sAtha usakA yahA~ mUlabhUta matabheda hai| hA~, eka hI taraha ke zuddha svarUpa, caitanyamaya, jyotisvarUpa ananta siddhoM ko koI eka rUpa mAna le to bAdhita nahIM hai| "AtmA kI mApa-jokha" ( dekhiye pRSTha 113) ke uttara :__ 1. jaina darzana kI mAnyatA hai ki jIva (AtmA) jo cetana sattA hai, usameM saMkoca-vistAra kA guNa anAdi se hai| vaha cIMTI aura hAthI meM apane sampUrNa rUpa meM sthita rahatA hai| yaha niyama hai ki jIva ko saMjJI-paMcendriya manuSya ke janma meM hI mokSa kI prApti hotI hai| yaha bhI niyama hai ki audArika (paudgalika) manuSya zarIra ke bAhya AkAra kI apekSA se jIva kA AkAra do tihAI hotA hai arthAt kAyika paramANuoM kI samagratA se eka tihAI km| mukta hone para jIva ko khAlI pradezoM ko bharane kI AvazyakatA nahIM hotii| usakA svarUpa to zuddha rUpa se apanI aMtima (carama ) kAyA kA do tihAI hI hai|| 2. kevali-samudghAta jIva kA asAdhAraNa puruSArtha hai| vaise jainadarzana jIva ko jaghanyarUpa se sUkSmanigoda aura utkRSTa rUpa meM kevali-samudaghAta ke samaya samagra lokAkAza-pramANa mAnatA hI hai| jaba kevali ke jJAna meM mukti kA samaya nikaTa AtA hai, taba kevali samudghAta karake mAtra ATha samaya (kAla kA sUkSmatama vibhAga) meM zeSa samasta aghAtI karmoM ko jhAr3akara (nAzakara) jIva apane mUla svarUpa (carama-zarIra kA do tihAI bhAga ) meM lauTa AtA hai| 3. AtmA apanA lokavyApI vistAra aghAtI karmoM ko naSTa karane ke lie puruSArtha dvArA prApta karatI hai| jaba taka deha hai, taba taka karma zeSa haiM arthAt kevali-samudghAta karake ATha samaya meM jIva deha pramANa ho jAtA hai -- taba bhI deha rahatA hai| terahaveM guNasthAnaka ke anta meM 'a-i-u-R-lU ina pA~ca hrasvAkSaroM ke uccAraNa jitane alpa samaya meM caramadeha se bhI mukta hokara jIva lokAgra meM siddhazilA para avasthita ho jAtA hai| saMkoca-vistAra guNa AtmA kA apanA hai, vaha karmoM ke Azrita nahIM hai| 32 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. IzvaradayAla kRta 'jaina nirvANa: paramparA aura parivRttaM' 4. karmadravya ke abhAva meM AtmA zUnya pradezoM ko nahIM bharatA, vaha apane svAbhAvika rUpa meM kAyA kA do tihAI hotA hai / AtmA meM zUnya pradeza hotA hI nahIM hai| asIma AkAra grahaNa kara lene kI kalpanA anucita hai| 5. AtmA apane saMkoca-vistAra rUpa svazakti se hI sUkSmanigoda meM bhI aura hAthI jaise bar3e jIva ke zarIra meM bhI saMpUrNa rUpa se sthita rahatI hai apanI usa janma kI Ayu taka / yaha zArIrika avagAhana zakti hai / siddhoM kA paraspara avagAhana jIva ke zuddha, buddha, mukta hone para hotA hai| 6. karma se hI jIva kI sArI gati nahIM hotii| karma mukta hote hI jIva apane svaguNa se Urdhvagamana karatA hai| yaha dhyAna meM rakhane yogya hai ki gati kI apekSA se karma kI adhogati hai aura (mukta) jIva kI Urdhvagati / jaise eka tuMbe ko ghanI miTTI se 6-7 bAra AveSTita karane para vaha jala meM DUba jAtA hai aura miTTI sApha ho jAne para vahI tuMbA jala ke Upara A jAtA hai / yaha mAtra eka lAkSaNika udAharaNa hai| AtmA kI Urdhvagati ko kisI udAharaNa kI apekSA nahIM hai| 7. AtmA ke khAlI pradeza nahIM hote| ajIva dravya (karma) ke nikalane para unheM bharane kI AvazyakatA nahIM hotI / siddhoM kI paraspara avagAhanA jIva ke apane avyAbAdha guNa kI AbhArI hai| 8. zarIra se mukta hone kA artha hai pudgalajanya AkRti se mukta honA / jIva kA apanA AkAra hai, jo pudgalajanya nahIM hai| mukta avasthA meM antima zarIra kA do tihAI AkAra jIva kA rahatA hai, jo mAtra kevaligamya hai / muktAvasthA meM bhI jIva niHsIma nahIM hai, usakA jJAnadarzana niHsIma hai| AtmA kI anekatA to hama zurU meM hI siddha kara cuke haiN| siddha bhI ananta haiN| eka se haiM, parantu eka nahIM / 9. zarIra ke guNa pudgala ke guNa haiN| jIva ke apane guNa haiM jJAna, darzana, upayoga, vIrya, arUpitva, sukha Adi / alaga-alaga siddhAtmAoM meM ye hI guNa haiM, lekina ve eka nahIM hotiiN| I hai / 10. pArthakya kA AdhAra jaise zarIra aura mana ke sAtha vyaktigata bhinnatA hai, vaise apanI zuddha avasthA meM jIva kA pArthakya bhinna-bhinna cetanasvarUpa se hai / siddhAvasthA meM zarIra, mana, karma, pudgala Adi kA astitva yA AdhAra rahatA hI nahIM hai aura siddha jIva abhinna, eka yA nirguNa nahIM hote, jaisA ki Upara siddha kiyA jA cukA 11. DaoN. IzvaradayAla ne AcArAMga - prathama zrutaskandha 1-5-6 ke sUtra 176 'savve sarA NiyaTTanti...' ko uddhRta kiyA hai, yaha varNana muktAtmA kA hai, aura paMcama gaNadhara zrI sudharmAsvAmI ne kiyA hai| vAstava meM yahI bhagavAna mahAvIra ne kahA hai, para, lekhaka ne nirvANa kI sthiti kA jo citra prastuta kiyA hai, usako advaita aura zUnya batalAyA hai - yaha bAta jaina darzana ko mAnya nahIM hai| nirAkAra aura zUnya kA prazna hI nahIM hai| AtmAe~ (saMsArI aura siddha donoM avasthAoM meM ) alaga-alaga haiM aura karmamukta hone para Urdhvagamana jIva kA apanA svabhAva hai 1 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pukharAja bhaNDArI sthAna, jisa para siddha jIva sAdi-ananta kAla taka nivAsa karatA hai -- vaha siddhazilA hai, jisakA varNana prAcInatama jaina sAhitya se lekara paravartI granthoM taka meM milatA hai| alokAkAza meM dharmadravya na hone se jIva kI gati nahIM hai, yaha DaoN. IzvaradayAla apane lekha meM pRSTha 111 para svIkAra kara cuke haiN| upasaMhAra __ 1. jaina darzana kI mAnyatAnusAra-AtmA apanI muktAvasthA meM na to niHsIma hai, na zUnya hai, na guNAtIta hai aura na hI advaita hai| jaise dIpaka ke bujha jAne para usake pudgala AkAza meM bikhara jAte haiM, samApta nahIM ho jaate| vaise hI jIva apane zuddha rUpa meM samApta yA zUnya nahIM ho jaataa| apane ananta-catuSTaya guNoM ke sAtha vaha sadaiva upasthita rahatA hai| 2. jIva zuddha rUpa meM Urdhvagati ke sAtha siddhazilA ke Upara jAkara sAdi-ananta kAla taka sata-cita-Ananda ke sAtha sthita ho jAtA hai| 3. zarIra aura mana ke pAra bhI zuddhAtmA/cetanadravya kI sattA apane svarUpa aura guNoM ke sAtha avasthita hai| para dravya se sarvathA vaha mukta hai, isIlie muktAtmA/siddha kahalAtA hai| svadravya ke guNa to sadA jIva ke sAtha hI rahate haiN| - pukharAja bhaNDArI, po. bAgarA, 343025, jilA- jAlaura (rAjasthAna) For Private & Peyonal Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallavanareza mahendravarmana "prathama" kRta mattavilAsaprahasana meM varNita dharma aura samAja -dineza candra caubIsA saMskRta sAhitya kA kalevara bahu-AyAmI hai| saMskRta ke dRzya-pakSa kI ekAdhikatA vipula nATya-sAhitya kI thAtI hai| saMskRta-nATakoM meM lokajIvana va unakI AsthA se sambaddha dhArmika pakSa kI sAmagrI atyalpa hai kyoMki adhikatara nATaka rAjAoM kI prema-kahAniyoM para AdhArita haiN| inameM loka jIvana ke kahakahe, kalaha, bebasI, bhukhamarI, sAmAjika va dhArmika pariveza meM dharma kA nirvAha Adi ke asalI citroM ko ughAr3A nahIM gayA hai| dhArmika va sAmAjika jIvana se jur3e kaTu-satyoM kA kaccA ciTThA rupaka ke hI bheda-prahasanoM meM khulakara sAmane aayaa| bhAratIya saMskRti ko akSuNNa banAye rakhane va vividhatA meM ekatA ke sUtra ko sAra tattva ke rUpa meM sAmAjikoM taka pahu~cAne ke lie svAbhimAna ke dhanI lekhakoM ne apayaza kI cintA kiye binA halakA kahA jAne vAlA ( prahasana) sAhitya rcaa| mattavilAsa isa zreNI kA eka prahasana hai isameM vibhinna dharmoM kI tAtkAlika avasthiti ko spaSTa kara, unameM vyApta burAiyoM ko samAja ke sAmane lAne kA prayAsa kiyA gayA hai| dhArmika pAkhaNDiyoM kA pardAphAza kara unheM jana-adAlata meM khar3A kiyA gayA hai| kartavya ke kriyAtmaka svarUpa va jIvana-uddhAraka nIti-tattva samAja ko tor3ate nahIM, apitu bA~dhate haiM, dharma samasta vizva ko pratiSThA dene vAlA sthira tattva hai -- dharmoM vizvasya jagataH pratiSThA, isI amogha mantra ko mattavilAsa meM pratipAdita kiyA gayA hai| ___ 1. zaiva dharma vaidika dharma kI eka zAkhA hai| zaiva dharma kI kaI zAkhAe~ pallavita huIM, isameM pAzupata, kApAlika, vIra-liMgAyata Adi pramukha haiN| ina sabhI sampradAyoM ke ArAdhya deva ziva ziva kI upAsanA pratyeka zaiva sampradAya meM bhinna-bhinna DhaMga se kI jAtI thii| kApAlika-sampradAya meM aneka samAja virodhI pravRttiyA~ samAhita ho gayI thiiN| kApAlika, ihalaukika aura pAralaukika abhISTa icchAoM kI pUrti ke lie nimnalikhita upAyoM ko jIvana meM AtmasAta kara cuke the :-- 1. strI samAgama ke lie lAlAyita rahanA, surApAna krnaa| 2. nazer3I-jIvana -- inake jIvana meM nazA raca-paca gayA thaa| hara samaya surA pIne kI bAta inake mukha se sunAI par3atI thii| For Private & rsonal Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ draSTavya zarAba pIne ke pAtra meM DhAlI gaI yaha zreSTha madirA, mAno zrRMgAra kI cunautI hai| prema kupitoM (janoM ) ke lie mAno stuti hai, yuvAvasthA kI vIratA tathA vibhramoM (vilAsiyoM) kI jAna hai / 3 nazer3I vyakti hI bhagavatI vAruNI kI itanI prazaMsA kara sakatA hai, surA ke doSoM se avagata sajjana to isakI burAI hI karegA / pallavanareza mahendravarmana "prathama" kRta mattavilAsaprahasana meM varNita -- ina 3. bhikSA mAMga kara peTa bharanA kApAlika sampradAya ke anuyAyI "bhagavAn ApakA bhalA kare", "saMsAra ke upakAra meM lage lokanAtha ziva saMsAra kA vinAza nahIM karate haiN| "4 vAkyoM ke uccAraNa ke sAtha kapAlapaTaha bajAte hue bhikSA mAMgate the|' bhikSA kapAla' meM grahaNa karate the| ve AdarapUrvaka lAyI huI bhikSA ke tiraskAra ko adharma mAnate the / 4. ye nara - kapAla ko jalapAna, madirApAna, bhojana tathA zayana ke lie ( upadhAna ke rUpa meM ) kAma meM lete the / kapAla ke kho jAne para kApAlika kI vedanA nimna zabdoM meM dekhI jA sakatI hai -- "jisa pavitra pAtra ne jalapAna yA madirApAna, bhojana tathA zayana meM ( upadhAna-takiyA ke rUpa meM) merA bahuta adhika upakAra kiyA thaa| Aja usakA abhAva acche mitra ke viyoga ke samAna mujhe pIr3A de rahA hai|" 1. 2. 3. 4. 5. 6. bho / kaSTam, "yena mama pAnabhojanazayaneSu nitAntamupakRtaM zucinA / tasyAdya mAM viyoga: sanmitrasyeva pIDayati / kapAla ko dhAraNa karane ke kAraNa hI isa sampradAya ke logoM ko kApAlika kahA jAtA rahA, kyoMki kapAlI nAmaka pAtra kA kapAla kho jAne para vaha vilApa karatA hai "merI saba tapasyA naSTa ho gyii| aba maiM kaise kapAlI banUMgA / "10 kApAlika prANiyoM kI hiMsA kara mAMsa bhakSaNa karate the|11 Ara. jI. bhaNDArakara 12 ne kApAlikoM kI icchApUrti ke chaH upAya batAye haiM - ---- nara - kapAla meM bhojana karanA, mRta zarIra kI bhasma kA zarIra para lepa karanA, bhasma kA bhakSaNa karanA, laguDa dhAraNa karanA, surA - pAtra rakhanA tathA surA - pAtra meM sthita devatA kI pUjA karanA / zaiva dharma ke vibhinna sampradAyoM meM pAzupata sampradAya bhI mahattvapUrNa thA / pazupati ziva ko mAnane vAle pAzupata kahalAye / pAzupata sampradAya ke anuyAyI ziva ko hI ArAdhyadeva mAnakara pUjate the / 13 saMyama aura sadAcAra dharma kI mUla jar3a haiM, kintu pAzupatoM meM inakA abhAva dRSTigocara hotA hai / inake karttavya karma kA kriyAtmaka svarUpa badala gayA thA, pAkhaNDa aura durAcAra adhika mAtrA meM panapane lage the| ye dharma kI Ar3a meM samAja virodhI kAryoM meM pravRta ho Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dineza candra caubIsA rahe the tathA surA aura sundariyo14 meM mana ramAye, kAmatRpti hetu nIca va ghRNita kArya karane meM saMkoca nahIM karate the| jaina-dharma . tatkAlIna samAja meM sabhI dharma vikAsonmukha the kintu inameM bar3hatA sampradAyavAda duSpravRtiyoM kI ora agrasara ho rahA thaa| usa samaya jaina-dharma sambhavataH do sampradAyoM meM vibhakta thA, jinameM se maile-kucale vastroM ko dhAraNa karane vAle "malinapaTaparidhAnAdibhiH" ke ullekha se "zvetAmbara-mata" kI pASTa hotI hai| mattavilAsa meM isa mata ke anuyAyiyoM va tapazcaraNarata sAdhuoM ke AcAragata siddhAntoM kA bhI ullekha hai| ve siddhAnta agralikhita haiM -- 1. brahmacarya vrata kA pAlana karanA, 2. sira ke eka-eka bAloM kA loca karanA, 3. mala dhAraNa karanA, 8. snAnAdi se virata rahanA, 5. bhojana ke samaya ko niyama meM bA~dhanA arthAt rAtri meM bhojana nahIM karanA, 6. maila vastroM ko dhAraNa krnaa| kApAlika jaina-dharma ke uparyukta AcAragata siddhAntoM kI jamakara burAI karatA hai, inheM pApI kahatA hai tathA inakI nindA ko apane mukha se kahane lAyaka nahIM samajhatA hai| isameM kApAlika kI sampradAya vizeSa ke prati dveSa jhalakatA hai| vaha kahatA hai ki jainI uparyukta siddhAntoM se sarvasAdhAraNa ko kaSTa de rahe haiN| ataH nindita jainiyoM ke nAmoccAraNa mAtra se merI jihavA apavitra ho gayI haiN|15 jainadharma meM sAmAjika va sAMskRtika burAiyA~ utanI nahIM dikhAI par3atI, jitanI kI zaiva-dharma ke kApAlika va pAzupata sampradAya meM aura kAraNavAdI bauddhama ke matAvalambiyoM meN| jainAcArya zarIra ko atyadhika kaSTa dekara mahAvIra ke upadezoM kA pAlana karate the| kaThora tapa-sAdhanA se mokSa kA mArga taya karate the| mattavilAsa prahasana meM kahIM bhI jaina-dharma kI samAja virodhI pravRtti nahIM dikhAI gaI hai, isase isa satya para adhika bala diyA jAtA thaa| bauddhadharma bauddha dharma avanati ke patha para bar3ha rahA thaa| isameM logoM kI AsthA samApta ho rahI thii| zAkyabhikSu patha-bhraSTa ho cuke the| inameM durAcAra atyadhika bar3ha gayA thaa| prANI-mAtra ke prati dayA rakhane kA upadeza dene vAle ahiMsAvratI bauddha bhikSu mAMsa- bhakSaNa karane lage the| bauddha dharma meM vyApta visaMgatiyoM kA asalI citra zAkyabhikSu udghATita karatA hai, usakA mAnanA hai ki strI-sahavAsa aura madirApAna kA vidhAna avazya hI usake dharmagranthoM meM thaa| kintu nirutsAhI, duSTa, vRddha bauddhoM ne hama taruNoM se deSakara piTaka graMthoM meM se strI-sahavAsa va surApAna ko alaga kara diyA hai, hameM usa avaziSTa mUla-grantha ko prApta kara bauddha dharma ke upadezoM ke sAtha ina 37 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallavanareza mahendravarmana "prathama" kRta mattavilAsaprahasana meM varNita do-- strI-sahavAsa aura madirApAna ko jor3akara saMsAra meM buddha ke upadezoM kA pracAra karate hue saMgha kA upakAra karanA caahie| sAmAjikoM kI dRSTi se bacakara bauddha bhikSu zarAba pIte the|17 dhana kA lAlaca dekara, nimnavarga kI striyoM se yauna sambandha sthApita kara unake sAtha ramaNa ( rati-kriyA ) meM rata rahate the -- tAM kSaurikasya dAsI mama dayitAM ciivraantdrshityaa| AkarSati kAkaNyA bahuzI gAM grAsamuSTayaiva / / 18 arthAt - usa nAI kI dAsI ko jo merI priyA hai, cIvara ke bhItara rakhI huI kaur3I se apanI ora vaise hI AkarSita karanA cAhatA hai jaise koI vyakti muTThI meM lie (ghAsa) se gAya ko AkarSita karatA hai| bauddha-dharma ke jana-kalyANakArI mArga arthAt pramukha siddhAnta nimnalikhita the-- 1. Apatti meM par3e hue kI sevA krnaa|19 2. jo vastu nahIM dI gaI hai use na lenA, 3. jhUTha se alaga rahanA, 4. brahmacaryavrata kA pAlana karanA, 5. jIva hiMsA na karanA, 6. asAmayika bhojana se alaga rahanA, 7. buddhi kI zaraNa meM jAnA -- "buddhaM zaraNaM gcchaami|"20 vibhinna sampradAyoM meM AcAra tathA vicAragata matabheda vidyamAna the| dhArmika-karmakANDoM kA pracAra-prasAra thaa| karmakANDoM meM dhArmika pAkhaNDoM kA bAhulya parilakSita hotA hai, jise kApAlika nimna dRSTi se dekhatA hai-- "priye, dekho, yaha madhuzAlA yajJasthAna kI zobhA kA anukaraNa kara rahA hai kyoMki yahA~ kI dhvajA kA stambha yajJIya pazu ko bA~dhane ke khUTe ke rUpa meM hai, surA hI somarasa hai, matavAle piyakkar3a hI purohita haiM, casaka-- surApAna kA pAtra hI cammaca kA kAma karatA hai, lohe kI char3a meM guMca kara Aga meM bhune hue mAMsa Adi cIkhanA hI zreSTha haviSya hai, piyakkar3oM kA pralApa hI yajurveda hai aura unake gAna sAmaveda haiM, udaMga (jisameM pIne vAle madirA pIte haiM) suvA haiM aura pIne kI bhUkha hI agnideva hai, madyazAlA kA mAlika hI yajamAna hai|"21 bhinna sampradAyI paraspara eka dUsare ke nIti siddhAntoM kI khillI ur3AyA karate the| bauddha dharma ke praNetA bhagavAn buddha ko kApAlika cora kahatA hai aura zAkyabhikSu dvArA "namo buddhAya" kahane para, use "kharapaTAya namaH" kahane ko kahatA hai, vaha kharapaTa (cora ) se bhI buddha ko bar3hA-car3hA mAnatA hai|22 isakA kAraNa batAtA hai ki buddha ne "vedAntazAstra aura mahAbhArata se arthoM ko grahaNakara brAhmaNoM ke dekhate-dekhate hI apane koza ko bhara liyA hai, arthAt jisa taraha koI vyakti DAkA DAlakara kisI se dhana ko grahaNa kara mAladAra bana jAtA hai usI prakAra buddha ne bhI dUsaroM kI zabdArtha rAzi ko curAkara grantha-rAzi ko ikaTThA kara liyaa|"23 38 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dineza candra caubIsA zaiva dharmAvalambI bauddhoM para bhI hAvI the, inameM dayA, paropakAra, tyAga, tapa, ahiMsA kI bhAvanA lupta hotI jA rahI thii| sAmAjika burAiyoM se grasita saMkucita - samAja asAdhya roga se pIr3ita daridra rogI ke samAna saMjJAzUnya ho gayA thaa| loga lobhI, pAkhaNDI, dhUrta tathA cora hote jA rahe the| nyAya vyavasthA caramarA gayI thii| nyAyAlayoM kI niSpakSatA para prazna aMkita the| nyAyAdhIzoM kA caritra sandigdha thaa| nirdoSa vyakti lUTA jAne para bhI nyAyAlaya ke zaraNa meM jAnA nahIM cAhatA thaa| rizvata va ghUsakhorI bahuta adhika bar3ha gayI thii| ataH jana sAmAnya ke lie nyAyAlaya ke paTa banda ho cuke the| isa para dhanI-mAnI vyaktiyoM kA prabhutva thaa| draSTavya-- pAzupata -- maiM isa vyavahAra kA nipaTArA nahIM kara sktaa| isalie hama nyAyAlaya meM jaayeNge| devasomA -- "mahArAja aisI bAta hai to kapAla ko namaskAra arthAt aise kapAla kI mujhe AvazyakatA nahIM hai| yaha zAkyabhikSa aneka vihAroM se dhana kA saMgraha karane vAlA hai tathA nyAyAlaya ke karmacAriyoM ke mukha ko ghUsa-rizvata dekara banda kara dene ke lie samartha hai| lekina hama jaisoM ke lie jo sAMpa ke kecula mAtra vibhava vAle daridra kApAlika kI paricArikAe~ haiM, nyAyAlaya meM praveza pAne ke lie dhana kahA~ hai|"24 niSkarSa isa prakAra mattavilAsa meM vibhinna dharmoM kI carcA huI hai, isa samaya zena kApAlika, pAzupata, bauddha tathA karmakaNDiyoM meM mithyA ADambara ghara kara gaye the| eka mAtra jainadharma mAnava dharma kI vyAkhyA karatA huA apanA svatantra sthAna banAye hue thaa| isa dharma ne manasA, vAcA aura karmaNA svadharma pAlana meM zuddha AcAra-vicAroM ko atyanta mahattva diyA hai| dineza candra caubIsA, kaniSTha zodha-adhyetA (yU.jI. sI. ), saMskRta vibhAga, sukhAr3iyA vizvavidyAlaya, udayapura (raajsthaan)| For Private & Besonal Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha-grantha 1. AsthAya prayato mahAvratamidaM" bAlenducuDAmaNiH / / 16 / / pR. 26 2. peyA surA priyatamAmukhemIkSitavyaM grAhya : svabhAvalalito vikRtazcaveSaH / yenedamIdRzamadRzyata mokSavama' dIrghAyurastu bhagavAn sa pinAkapANiH - 17, pR.8 3. kapAlI - eSA bhagavatI vAruNI caSakeSvAvarjitA pratyAdezo maNDanAnAm anunayaH praNayakupitAnAM, parAkramoyauvanasya, jIvitaM vibhramANAm, pR. 12 4. devasomA - nahi lokopakAraniratA lokanAtho lokaM vinAzayati, pR. 13 5. ubhau kapolapaTahaM kurantaH, pR. 13 6. kapAlI - bhavati ! bhikSAM dehi, pR. 13 7. eSa pratigacchAmi, priye ! kvame kapAlama, pR. 13 8. devasomA - bhagavan ! adharmaH khalveSa AdaropanItAyA bhikSAyA apratigrahaH, pR. 14 6. mattavilAsam - zloka saM. 11, pR. 14 10. kapAlI- kathamihApi na dRzyate / (viSAdaM ruyayitvA ) bho bho mAhezvarA ! mAhezvarAH / asmadIyaM bhikSAbhAjanamiha bhavadbhiH kiM dRssttm| kimAhurbhavantaH - na khalu vayaM pazyAma iti / hA hto'smi| bhraSTaM me tapaH / kenAhamidAnI kapAlI bhvissyaami| 11. kapAlI - priye ! tarkayAmi zUlyamAMsagarbhatvAcchunA vA zAkyabhikSuNA veti, pR. 15 12. vaiSNava, zaiva evaM anya dharma, pR. 164 13. pAzupataH - yAvadahamidAnImeva suhRdabhyudayakRtamAnandaM purodhyAya bhagavataH pUrvasthalInivAsino ghUmavelAM prtipaalyaami| 14. mattavilAsama, zloka saMkhyA - 14, pR. 25 15. kapAlI - na khalu te pApA AkSepamukhenATayabhidhAtumarhanti, ye brahmacarya-kezanirloTana - maladhAraNa-bhojanavelAniyama-mAlina-paTaparidhAnAdibhiH prANinaH prikleshynti| tadidAnI kutIrthasaMkIrtanopahatAM jivAM surayA prakSAlayitumicchAmi, pR.6 16. zAkyabhikSuH - yAvadidAnI rAjavihArameva gcchaami| bhoH ! paramakAruNikena bhagavatA tathAgatena prasAdeSuvAsaH, suvihitazayyeSu paryatheSu zayane, pUrvAddhobhojanam, avarAhena murasAnipAnakAni, pa casagandhopahitaM tAmbulam, zlakSNavasanaparidhAnamityetairupadezaibhikSusaG-, dhasyAnugrahaM kurvatA kintu khalu strIparigrahaH surApAna-vidhAnaM ca na dRssttm| athavA kathaM sarvajJa evanna pshysi| avazyameva tai duSTabuddhasthavirainirutsAherasmAkaM taruNajanAnAM matsareNa vidakapustakeSu strI surApAnavidhAnAni paramRSTAnIti trkyaami| kuto nu khalvavinaSTamUlapAThaM smaasaadyeym| tataH sampUrNa buddhavacanaM loke prakAzayan saMghopakAraM kariSyAmi, pR. 16-17 17. zAkyabhikSuH ( Atmagatam ) sukhopanato'bhyudayaH / etAvAn doSaH mahAjano drakSyati, pR. 21 40 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dineza candra caubIsA 18. mattavilAsam - zloka saM. 14, pR. 25 16. zAkyabhikSuH - A upAsaka ! mA maivam / dharmaH khalvasmAkaM viSabhapatitAnukampA, pR. 24 20. zAkyabhikSu - bhagavAna * ! tvamatyeva mnnsi| adattAdAnAdviramaNaM shikssaapdm| abahahmacaryAdviramaNaM shikssaapdm| prANAtipAtAdviramaNaM shikssaapdm| akAlabhojanAdviramaNaM zikSApadam / asmAkaM buddhadharmaM zaraNaM gacchAmi, pR. 26 21. kapAlI - priye| pazya pazya / eSa surApaNo yjnyvaattvibhuutimnukroti| __ atra hi dhvajastambho yupaH surAsomaH, zauNDA RtvijaH, caSakAzcamasAH, zUlyamAMsaprabhRtaya upadaMzA harvirvizeSAH, mattavacanAni yajUMSi, gItAni sAmAni, udaGkAH suvAH, tarSo'gniH, surApaNAdhipatiryajamAnaH, pR. 12 22. zAkyabhikSuH namo buddhaay|| kapAlI - namaH kharapaTAyeti vaktavyaM, yena cArezAstraM praNItam / athavA kharapaTAdapyasminnadhikAre buddha evAdhikaH, pR. 20 23. vedAntebhyo gRhItvArthAn yo mhaabhaartaadpi| viprANAM bhiSatAmeva kRtavAn kozasaJcayam - 12, pR. 20 24. pAzupataH - nAmaM vyavahAro mayA paricchetuM zakyate / tadadhikaraNameva yAsyAmaH / devasomAH-bhagavan ! yadyevaM, namaH kpaalaay| pAzupataH - ko'bhiprAyaH devasomAH - eSa punaranekavihArabhogasamadhigatavittasamdhayo yathA, kAmamadhikaraNakAruNikAnAM mukhAni pUrayitaM pArayati / asmAkaM punarahicarmamatimAtravibhasva daridrakApAlikasya paricArikANAM ko'travibhavo'dhikaraNaM praveSTum, pR. 31 For Private & Pygonal Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArdhapUrNimAgaccha kA itihAsa - zivaprasAda nirgantha paramparA ke zvetAmbara sampradAya ke antargata candrakula [bAda meM candragaccha] kI eka zAkhA vaDagaccha yA bRhadgaccha se vi.saM. 1149 yA 1159 meM udbhUta pUrNimAgaccha yA pUrNimApakSa se bhI samaya-samaya para vibhinna upazAkhAyeM astittva meM AyIM, inameM sArdhapUrNimAgaccha bhI eka hai| vibhinna paTTAvaliyoM meM pUrNimAgacchIya AcArya sumatisiMhasUri dvArA vi.saM.1236/IsvI san 1180 meM aNahillapurapattana meM isa zAkhA kA udaya mAnA gayA hai| vivaraNAnusAra zvetAmbara zramaNasaMgha meM vibhinna matabhedoM ke kAraNa nirantara vibhAjana kI prakriyA se khinna hokara caulukyanareza kumArapAla [vi.saM. 1199-1229/IsvI san 1143-1173] ne naye-naye gacchoM ke munijanoM kA apane rAjya meM praveza niSiddha karA diyaa| vi.saM. 1236 meM pUrNimAgacchIya AcArya sumatisUri vihAra karate hue pATana phuNce| vahAM zrAvakoM dvArA pUche jAne para unhoMne apane ko pUrNimAgacchIya nahIM apitu sArdhapUrNimAgacchIya batalAkara vahAM vihAra kI anumati prApta kara lii| isI samaya se sumatisUri kI ziSya paramparA sArdhapUrNimAgacchIya khlaayii| isa gaccha ke munijana bhI pUrNimAgacchIya munijanoM kI bhAMti pratimApratiSThApaka na hokara mAtra upadezaka hI rahe haiM kintu ye saMDeragaccha, bhAvadevAcAryagaccha, rAjagaccha, caitragaccha, nANakIyagaccha, vaDagaccha Adi ke munijanoM kI bhAMti caturdazI ko pAkSika parva manAte the / yadyapi isa gaccha kA udaya vi.saM. 1236 meM huA mAnA jAtA hai, kintu isase sambaddha jo bhI sAhityika aura abhilekhIya sAkSya Aja milate haiM ve vi.saM. kI 14vIM zatI ke pUrva ke nahIM haiN| adhyayana kI suvidhA ke liye sarvaprathama sAhityika aura tatpazcAt abhilekhIya sAkSyoM kA vivaraNa prastuta hai : 1. zAMtinAthacarita -- vi.saM. 1412 meM lipibaddha kI gayI isa kRti kI prazasti meM sArdhapUrNimAgaccha ke AcArya abhayacandrasUri kA ullekha hai| ukta AcArya kinake ziSya the, yaha bAta ukta prazasti se jJAta nahIM hotii| cUMki sArdhapUrNimAgaccha se sambaddha yaha sabase prAcIna upalabdha sAhityika sAkSya hai, isaliye mahattvapUrNa mAnA jA sakatA hai| . 2. ratnAkarAvatArikATippaNa -- vaDagacchIya AcArya vAdidevasUri kI prasiddha kRti pramANanayatattvAvaloka [racanAkAla vi.saM. 1181/IsvI san 11251 para sArdhapUrNimAgacchIya guNacandrasUri ke ziSya jJAnacandrasUri ne maladhAragacchIya rAjazekharasUri ke nirdeza para ratnAkarAvatArikATippaNa [ racanAkAla vi.saM. kI 15vIM zatI ke prathama yA dvitIya dazaka ke AsapAsa] kI racanA kI' / yaha bAta ukta kRti kI prazasti se jJAta hotI hai| For Private & Penal Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. nyAyAvatAravRtti kI dAtA prazasti-- AcArya siddhasena divAkara praNIta nyAyAvatArasUtra para nirvRttikulIna siddharSi dvArA racita vRtti [ racanAkAla - vikrama samvat kI 10vIM zatI ke tRtIya caraNa ke Asa-pAsa ] kI vi. saM. 1453 meM lipibaddha kI gayI eka prati kI dAtA prazasti' meM sArdhapUrNimAgacchIya abhayacandrasUri ke ziSya rAmacandrasUri kA ullekha hai / isa prazasti se yaha bhI jJAta hotA hai ki ukta prati rAmacandrasUri ke paThanArtha lipibaddha karAyI gayI thI / inhIM rAmacandrasUri ne vi. saM. 1590 / IsvI san 1534 meM vikramacarita' kI racanA kI / 4. samyakatvaratnamahodadhi vRtti kI dAtAprazasti - pUrNimAgaccha ke pravartaka AcArya candraprabhasUri kRta samyakattvaratnamahodadhi aparanAma darzanazuddhi [ racanAkAla - vikrama samvat kI 12vIM zatI ke madhya ke Asa-pAsa ] para pUrNimAgaccha ke hI cakrezvarasUri aura tilakAcArya dvArA racI gayI vRtti [ racanAkAla-vikrama samvat kI 13vIM zatI ke madhya ke Asa-pAsa 1 kI vi. saM. 1504 meM lipibaddha kI gayI prati kI dAtAprazasti meM sArdhapUrNimAgaccha ke puNyaprabhasUri ke ziSya jayasiMhasUra kA ullekha hai / ukta prazasti se isa gaccha ke kinhIM anya munijanoM ke bAre meM koI jAnakArI prApta nahIM hotI / 5. ArAmazobhAcaupAi yaha kRti sArdhapUrNimAgaccha ke vijayacandrasUri ke ziSya [ zrAvaka ? ] kIrati dvArA vi.saM. 1535 / IsvI san 1479 meM racI gayI hai / grantha kI prazasti' ke arntagata racanAkAra ne apanI guru-paramparA dI hai, jo isa prakAra hai : 1 -- sArdhapUrNimAgaccha kA itihAsa rAmacandrasUri I puNyacandrasUri | vijayacandrasUri 6. AvazyakaniryuktibAlAvabodha kI pratilipi kI prazasti sArdhapUrNimAgacchIya vidyAcandrasUri ne vi. saM. 1610 meM ukta kRti kI pratilipi karAyI / isakI dAtAprazasti meM unakI guru- paramparA kA vivaraNa milatA hai, jo isa prakAra hai : udayacandrasUri kIrati [ vi.saM. 1535 / I. san 1479 meM ArAmazobhAcaupAi ke racanAkAra ] -- municandrasUri I vidyAcandrasUri [ vi. saM. 1610 meM inake upadeza se Avazyakaniyukti bAlAvabodha kI pratilipi kI gayI 1 For Private Personal Use Only 43 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaisA ki prArambha meM kahA jA cukA hai isa gaccha ke vibhinna munijanoM kI preraNA se pratiSThApita vi.saM. 1331 se vi.saM. 1624 taka kI 50 se adhika jinapratimAyeM milatI haiN| inakA vivaraNa isa prakAra hai : 44 For Private Personal Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 kra.saM. pratiSThAvarSa 1. 2. 4. 3. 1424 6 1331 7. 1421 1424 1432 tithi/miti vaizAkhasudi 6 zukravAra 1432 vaizAkhavadi zanivAra ASAr3ha sudi 6 guruvAra 1428 vaizAkhavadi 2 somavAra phAlgunasudi 2 zukravAra " lekha meM ullikhita AcArya kA nAma devendrasUri dharmacandrasUri abhayacandrasUri dharmacandrasUri ke paTTadhara dharmatilakasUri "1 pratimAlekha/ stambhalekha zAMtinAtha kI pratimA kA lekha lekha mahAvIra kI pratimA kA lekha pArzvanAtha pArzvanAtha jinAlaya, kI pratimA kA lekha kocaroM kA muhallA bIkAnera cintAmaNi jinAlaya, bIkAnera 11 pratiSThA sthAna AbU AdinAtha kI paMcatIrthI pratimA kA lekha cintAmaNi jinAlaya, bIkAnera 17 sumatinAtha jinAlaya, jayapura nAhaTA, pUrvokta lekhAMka 499 saMdarbhagrantha munijayantavijaya- saMpA. arbudaprAcIna jainalekha saMdoha lekhAMka 530 vahIM, lekhAMka 579 agaracanda nAhaTA - saMpA. bIkAnerajaina lekhasaMgraha lekhAMka 1628 vahIM, lekhAMka 464 vahIM, lekhAMka 485 vinayasAgara saMpA. - pratiSThAlekhasaMgraha lekhAMka 158 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. 1433 vaizAkhasudi 9 zanivAra 9. 1433 vaizAkha sudi 9 zanivAra vaizAkha vadi 11 maMgalavAra 10. 1434 11. 1439 pauSa vadi 9 ravivAra pArzvanAtha dharmanAtha derAsara, munibuddhisAgara-saMpA. kI pratimA kA lekha ahamadAbAda jainadhAtupratimAlekhasaMgraha bhAga 1, saMgraha lekhAMka 1127 cintAmaNi jinAlaya, nAhaTA, pUrvokta bIkAnera lekhAMka 505 pArzvanAtha vahIM, lekhAMka 513 kI paMcatIrthI pratimA kA lekha padmaprabha vimalavasahI, muni jayantavijayakI pratimA deharI kramAMka 18, pUrvokta, lekhAMka 58 kA lekha AbU mahAvIra jinAlaya, nAhaTA, pUrvoktaDAgoM kA muhallA, lekhAMka 1533 bIkAnera sumatinAtha cintAmaNi jinAlaya, vahIM, lekhAMka 827 kI paMcatIrthI bIkAnera pratimA kA lekha AdinAtha vahIM, lekhAMka 583 kI pratimA kA lekha pArzvanAtha gaur3IpArzvanAtha vahIM, lekhAMka 1938 12. 1450 ma somavAra 46 13. - ... sudi maMgalavAra 14. 1458 abhayacandrasUri vaizAkha vadi 2 budhavAra 15. 1466 vaizAkha sudi 3 " / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ somavAra kI pratimA kA lekha 16. 1471 mAha [ mAgha] sudi 5 zanivAra jinAlaya, gogA daravAjA, bIkAnera neminAtha jinAlaya, munivizAla vijaya gelA seTha kI zerI, saMpA. rAdhanapura pratimAlekha saMgraha. rAdhanapura lekhAMka 97 cintAmaNi jinAlaya, nAhaTA, pUrvoktabIkAnera lekhAMka 722 17. 1483 vaizAkha sudi 5 guruvAra 18. 1486 caitra sudi 14 budhavAra devakulikA sthita munijayantavijaya, lekha, AbU pUrvokta, lekhAMka 342 pAsacandrasUri abhinandananAtha kI dhAta kI caubIsI kA lekha dharmatilakasUri munisuvrata ke paTTadhara kI pratimA hIrANaMdasari kA lekha abhayacandrasUri ke paTadhara rAmacandrasUri ke paTTadhara municandragaNi tathA zIlacandra nayasAra, vinayaratna Adi rAmacandrasUri zItalanAtha kI pratimA kA lekha hIrAnandasUri zAMtinAtha kI paMcatIrthI 98 19. 1493 phAlguna sudi 3 zukravAra pArzvanAthajinAlaya, nAhaTA, pUrvoktabIkAnera lekhAMka 1601 20. 1502 mAgha vadi 2 ravivAra candraprabhajinAlaya, vinayasAgara, sAMgAnera pUrvokta, lekhAMka 359 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 21. 1502 22. 1504 23. 1507 24. 1508 25. 1509 26. - 27. 1509 phAlguna sudi 9 somavAra tithivihIna jyeSTha sudi 5 ravivAra pauSa vadi 5 ravivAra rAmacandrasUri ke paTTadhara pUrNacandrasUri puNyacandrasUri mAgha sudi 10 zanivAra rAmacandrasUri ke paTTadhara puNyacandrasUri sAgaracandrasUri ke paTTadhara somacandrasUri tithi / miti vihIna sAgaracandrasUri ke paTTadhara somacandrasUri rAmacandrasUri ke paTTadhara puNyacandrasUri pratimA kA lekha m ajitanAtha kI caubIsI pratimA kA lekha AdinAtha jilAlaya, vahIM, lekhAMka 361 karamadI candraprabha kI caubIsI pratimA kA lekha neminAtha kI pratimA kA lekha dhAtu kI caubIsI pratimA para utkIrNa lekha ajitanAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha ajitanAtha jinAlaya, tAraMgA zreyAMsanAtha kI pratimA kA lekha bIkAnera cintAmaNi jinA. pArzvanAtha jinA., bIkAnera zAmalA pArzvanAtha jinAlaya, DabhoI AdinAtha jinA. tharAda zAMtinAtha jinA.., kanAsAno pADo, pATana pUranacanda nAhara, saMpA. jainalekhasaMgraha, bhAga 2 lekhAMka 1732 nAhaTA, pUrvoktalekhAMka 909 vahIM, lekhAMka 1625 muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 7 daulatasiMha lor3hA - saMpA. zrIpratimAlekhasaMgraha lekhAMka 226 muni buddhisAgara pUrvokta, bhAga 1, lekhAMka 323 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlguna vdi| ravivAra puNyacandrasUri jainamandira, UMjhA vahIM, bhAga 1, lekhAMka 149 dharmanAtha kI pratimA kA lekha AdinAtha 29. 1513 vaizAkha sudi 10 budhavAra candraprabha jinA., kAlU, bIkAnera nAhaTA, pUrvoktalekhAMka 2514 30. 1513 jyeSTha vadi 7 maMgalavAra UMjhA guNacandrasUri kI pratimA kA lekha puNyacandrasUri ke paTTadhara vijayacandrasUri hIrAnandasUri ke paTTadhara devacandrasUri " jainamaMdira, muni buddhisAgara, pUrvokta, bhAga 1 lekhAMka 168 cintAmaNi jinA., nAhaTA, pUrvokta, bIkAnera lekhAMka 998 31. 1516 mAgha vadi 8 somavAra 46 32. 1518 ASAr3ha sudi 10 budhavAra vahIM, lekhAMka 1828 zItalanAtha kI pratimA kA lekha vAsupUjya kI pratimA kA lekha ajitanAtha kI pratimA kA lekha pArzvanAtha kI pratimA kA lekha padmaprabha kI pratimA kA lekha zAMtinAtha jinA., nAhaToM meM, bIkAnera 33. 1520 puNyacandrasUri vaizAkha vadi 8 zukravAra 34. 1521 vaizAkha vadi 8 zukravAra rAmacandrasUri ke paTTadhara candrasUri padmaprabha jinA., vahIM, lekhAMka 1879 pannAbAI kA upAzraya, bIkAnera paMcAyatImandira, nAhara, pUrvokta, sarAphA bAjAra, bhAga 2 laskara, gvAliyara lekhAMka 1378 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35. 1522 mAgha vadi 1 guruvAra puNyacandrasUri ke paTTadhara vijayacandrasUri puNyacandrasUri 36. 1524 ASAr3ha sudi 10 zukravAra 37. 1528 zrIsUri ASAr3ha sudi 6 ravivAra 38. 1528 pauSa vadi 5 puNyacandrasUri ke paTTadhara vijayacandrasUri kunthunAtha kI pratimA kA lekha zreyaMsanAtha kI pratimA kA lekha dharmanAtha kI pratimA kA lekha kuMthunAtha kI paMcatIrthI pratimA kA lekha saMbhavanAtha kI pratimA kA lekha AdinAtha kI pratimA kA lekha vimalanAtha kI paMcatIrthI pratimA kA lekha jagataseTha kA maMdira, nAhara, pUrvokta. mahimApura, bhAga 1 murzidAbAda lekhAMka 72 jainamaMdira, muni buddhisAgarasaudAgara pola, pUrvokta, bhAga 1 ahamadAbAda lekhAMka 843 zAMtinAtha jinA., vahIM, bhAga 1 zAMtinAtha pola, lekhAMka 1354 ahamadAbAda yatizyAmalAla vinayasAgara, pUrvokta kA upAzraya, lekhAMka 709 jayapura AdinAtha jinA., nAhara, pUrvokta bhAga 1, lekhAMka 35 murzidAbAda paMcAyatI jaina madira, vahIM, bhAga 2 sarAphA bAjAra, lekhAMka 1409 laskara, gvAliyara vahIM, bhAga 2 lekhAMka 1381 " 50 39. 1528 mAgha vadi 5 guruvAra bAlucara, 40. 1533 mAgha sudi 5 jayazekharasUri 41. 1533 mAgha sudi 13 somavAra Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. 1533 43. 1537 vaizAkha sudi 10 somavAra / siddhasUri zAMtinAtha jinA., vinayasAgara, pUrvoktaratalAma lekhAMka 765 jainamaMdira, muni buddhisAgara, saudAgara pola, pUrvokta, bhAga 1, ahamadAbAda lekhAMka 844 AdinAtha jinAlaya, vijayadharmasUri - saMpA. jAmanagara prAcInalekhasaMgraha lekhAMka 492 pArzvanAtha derAsara, muni buddhisAgara, pUrvoktaahamadAbAda bhAga 1, lekhAMka 1098 44. 1544 jyeSTha sudi 9 somavAra 45. 1550 vaizAkha sudi 5 ravivAra vijayacandrasUri ke paTTadhara udayacandrasUri puNyaratnasUri 51 vAsupUjya kI pratimA kA lekha zItalanAtha kI pratimA kA lekha saMbhavanAtha kI pratimA kA lekha vimalanAtha kI pratimA kA lekha saMbhavanAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha zreyAMsanAtha kI dhAtu kI pratimA kA lekha 46. 1553 vaizAkha sudi 13 zukravAra vahIM, bhAga 1, lekhAMka 1200 sImaMdhara svAmI kA maMdira, ahamadAbAda AdinAtha jinA., AdinAtha khar3akI, 47. 1553 pauSa vadi 10 guruvAra muni vizAlavijayapUrvokta, lekhAMka 315 vijayacandrasari ke paTTadhara udayacandrasUri udayacandrasUri ke paTTadhara munirAjasUri 48. 1572 vaizAkha sudi 5 somavAra cintAmaNi pArzvanAtha muni buddhisAgara, pUrvokta, jinAlaya, bIjApura bhAga-1, lekhAMka 429 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49. 1575 municandrasUri phAlguna vadi 4 guruvAra vaizAkha sudi 12 ravivAra 50. 1579 akSayasiMha kA nAhara, pUrvokta, derAsara, jaisalamera bhAga 3, lekhAMka 2469 seTha thIszAha kA vahIM, bhAga 3 derAsara, lekhAMka 2457 jaisalamera dharmanAtha derAsara, muni buddhisAgara, pUrvoktaahamadAbAda bhAga 1, lekhAMka 1118 51. 1596 udayacandrasUri ke paTTadhara municandrasUri municandrasUri ke paTTadhara vidyAcandrasUri vidyAcandrasUri vaizAkha sudi 9 52. 1610 Ch phAlguna vadi 2 AdinAtha kI caubIsI pratimA kA lekha aranAtha kI pratimA kA lekha zItalanAtha kI dhAtu kI paMcatIrthI pratimA kA lekha vAsupUjya kI dhAtu kI pratimA kA lekha AdinAtha jinAlaya, munivizAlavijaya, pUrvoktarAdhanapura lekhAMka 349 53. 1624 mAgha sudi 1 somavAra luANA caitya, tharAda loDhA, pUrvoktalekhAMka 362 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArdhapUrNimAgaccha kA itihAsa ukta abhilekhIya sAkSyoM ke AdhAra para isa gaccha ke kucha munijanoM ke pUrvApara sambandha sthApita hote haiN| unakA vivaraNa isa prakAra hai : 1. dharmacandrasari aura unake paTadhara dharmatilakasari dharmacandrasUri kI preraNA se pratiSThApita 1 pratimA milI hai| jisa para vi.saM. 1421 kA lekha utkIrNa hai| inake paTadhara dharmatilakasari kA 9 jinapratimAoM para nAma milatA hai| ye pratimA vi.saM. 1424 se vi.saM. 1450 ke madhya pratiSThApita kI gayI thiiN| isake atirikta eka aisI bhI pratimA milI haiM, jisa para pratiSThAvarSa nahIM diyA gayA hai| 2. dharmatilakasUri ke paTTadhara hIrANaMdasUri vi.saM. 1483 aura 1502 meM pratiSThApita 3 pratimAoM para inakA nAma milatA hai| 3. hIrANaMdasUri ke paTTadhara devacandrasUri inakI preraNA se pratiSThApita 2 pratimAyeM [vi.saM. 1516 aura vi.saM. 15181 milI haiN| 4. abhayacandrasUri aura unake paTTadhara rAmacandrasUri abhayacandrasUri kI preraNA se pratiSThApita 3 pratimAoM [vi.saM. 1424, 1458 aura 1466] kA ullekha milatA hai| inake paTTadhara rAmacandrasUri kA nAma vi.saM. 1493 ke pratimAlekha meM milatA hai| 5. rAmacandrasUri ke paTTadhara puNyacandrasUri inakI preraNA se pratiSThApita 5 pratimAyeM milI haiM jina para vi.saM.1504, 1507, 1508, 1520 aura 1524 ke lekha utkIrNa haiN| 6. rAmacandrasUri ke ziSya muni candrasUri AbU sthita lUNavasahI kI eka devakulikA para utkIrNa vi.saM. 1486 ke lekha meM municandrasUri kA nAma milatA hai| 7. rAmacandrasUri ke ziSya candrasUri padmaprabha kI vi.saM. 1521 meM pratiSThApita pratimA para candrasUri kA nAma milatA hai| 8. puNyacandrasUri ke paTTadhara vijayacandrasUri vi.saM. 1513, 1522 aura 1528 meM pratiSThApita 3 pratimAoM para vijayacandasUri kA nAma milatA hai| 9. vijayacandrasUri ke paTTadhara udayacandrasUri inakI preraNA se pratiSThApita 2 pratimAyeM milI haiM, jo vi.saM. 1550 aura 1553 kI haiN| 10. udayacandrasUri ke paTTadhara munirAjasUri vi.saM. 1572 meM pratiSThApita zreyAsanAtha kI dhAtupratimA para inakA nAma milatA hai| 11. udayacandrasUri ke paTTadhara municandrasUri vi.saM. 1575 aura 1579 meM pratiSThApita 2 jina pratimAoM para inakA nAma milatA hai| 12. municandrasUri ke paTTadhara vidyAcandrasUri inakI preraNA se pratiSThApita 3 jina pratimAoM kA ullekha pIche A cukA hai, ye vi.saM. 1596, 1610 aura 1624 kI haiN| ukta sAkSyoM ke AdhAra para isa gaccha ke munijanoM kI guru-paramparA kI do tAlikAyeM Anita For Private & Persin Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivaprasAda tAlikA - 1 dharmacandrasUri [vi.saM. 1421 ] 1 pratimAlekha dharmatilakasUri [vi.saM. 1424-1450 1 7 pratimAlekha hIrANaMdasUri / vi.saM. 1483-15021 2 pratimAlekha devacandrasUri / vi.saM. 1516-151812 pratimAlekha tAlikA - 2 abhayacandrasUri / vi. saM. 1424-1466 1 3 pratimAlekha rAmacandrasUri / vi.saM. 14931 1 pratimAlekha puNyapramAsUri [vi.saM. 1504-1524] 6 pratimAlekha municandrasUri [prathama] [vi.saM. 1486] 1 pratimAlekha candrasUri [vi.saM. 1521] 1 pratimAlekha - vijayacandrasUri / vi.saM. 1513-15281 3 pratimAlekha udayacandrasUri / vi.saM. 1550-1553] 2 pratimAlekha munirAjasUri municandrasUri / dvitIya] [vi.saM. 1575-15791 2 pratimAlekha vidyAcandrasUri [vi.saM. 1596-1624] Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArdhapUrNimAgaccha kA itihAsa abhilekhIya sAkSyoM ke AdhAra para nirmita ukta donoM tAlikAoM meM paraspara samAyojana sambhava nahIM hotA, kintu dvitIya tAlikA ke abhayacandrasUri, rAmacandra, vijayacandrasUri, udayacandrasUri Adi munijanoM ke nAma sArdhapUrNimAgaccha ke sAhityika sAkSyoM meM bhI A cuke haiM, isa prakAra sAhityika aura abhilekhIya sAkSyoM ke AdhAra para isa gaccha ke munijanoM ke guru-ziSya paramparA kI eka bar3I tAlikA nirmita hotI hai, jo isa prakAra hai : For Private & Y onal Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAlikA -3 sAhityika aura abhilekhIya sAkSyoM ke AdhAra para nirmita sArdhapUrNimAgaccha ke munijanoM kA vidyAvezavRkSa abhayacandrasUri / vi.saM. 1424-1466 ] pratimAlekha vi.saM. 1412 meM likhita zAMtinAthacarita meM ullikhita rAmacandrasUri / vi.saM. 1493] 1 pratimAlekha vi.saM. 1453 meM inake paThanArtha nyAyAvatAravRtti kI pratilipi kI gayI vi.saM. 1490 meM vikramacarita ke racanAkAra For Private Eersonal Use Only zIlacandrasUri jayasAra vinayaratnasUri puNyaprabhasUri [vi.saM.1504-24] 5 pratimAlekha municandrasUri [ prathama] [vi.saM.1486 ke pratimAlekha meM ullikhita candrasUri [vi.saM.15211 1 pratimAlekha vijayacandrasUri / vi.saM. 1513-1528] 3 pratimAlekha jayasiMhasUri vi.saM.1504 meM likhita samyakattvaratnamahodadhi kI prazasti meM ullikhita] kIrati udayacandrasUri [vi.saM. 1550-1553] 2 pratimAlekha [vi.saM.1535 meM ArAmazobhAcaupAi ke racanAkAra] Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munirAjasUri [vi.saM.15921 1 pratimAlekha municandrasUri dvitIya] [vi.saM.1575-15791 2 pratimAlekha vidyAcandrasUri [vi.saM. 1596-16241 3 pratimAlekha vi.saM. 1610 meM inake upadeza se Avazyakaniyukta bAlAvabodha kI pratilipi kI gayI 616 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha 1. SavyakeSu (1236) ca sArdhapUrNima.... / muni jinavijaya, saMpA. vividhagacchIyapaTTAvalIsaMgraha, siMghI jaina granthamAlA, granyAMka 53, bhAratIya vidyAbhavana, bambaI, 1961 IsvI, pRSTha 21, 39, 65, 201 aadi| 2. tripuTI mahArAja -- jainaparamparAno itihAsa, bhAga 2, cAritrasmAraka granthamAlA granthAMka 54, ahamadAbAda 1960 IsvI, pRSTha 544-546 saMvat 1412 varSe pauSa vadi 12 gurau adyeha zrImadaNahilapaTTane zrIsAdhupUrNimApakSIya zrIabhayacandrasUrINAM pustakaM likhitaM paMDita mahimA (pA? ) ken| zubhaM bhavatu / zAMtinAthacarita kI dAtA prazasti muni jinavijaya - saMpA jainapustakaprazastisaMgraha, siMghI jaina granthamAlA granthAMka 18, bhAratIya vidyAbhavana, bambaI, 1944 IsvI, pRSTha 139, prazasti kramAMka 310. 4. mUla grantha aura usakI prazasti upalabdha na hone se ukta uddharaNa nimnalikhita granthoM ke AdhAra para diyA gayA hai : H.D. Velankar - Ed. JINARATNAKOSHA, Government Oriental Series, Class C, No.4, B.O.R,I. Poona-1944 A.D., p. 267-268. mohanalAla dalIcanda desAI - jaina sAhityano saMkSipta itihAsa, bambaI, 1932 I., pRSTha 437. saMvat 1453 varSe phAlguna sudipUrNimAdine udyeha zrImatpattane zrIrAutavATake zrIsAdhupUrNimApakSIya bhaTTArakazrIabhayacandrasari -- ziSyarAmacandrasari paThanArthaM jJA (nyA) yAvatAravRttiprakaraNaM lala (lalita) kIrtimuninA likhitaM zubhaM bhvtu| A.P. Shah. Ed. Catalogue of Sanskrit and Prakrit MSS : Muni Shree Punya Vijayajis Collection, L. D. Series No.2 Ahmedabad 1963 A.D. p.201, No. 3494. agaracanda nAhaTA - "vikramAditya sambandhI jaina sAhitya" vikramasmRtigrantha, saMpA. harihara nivAsa dvivedI tathA anya, ujjaina, vi.saM. 2001, pRSTha 141-148 saMvat 1504 varSe Aso sudi 10 somavAre sAdhupUNNimAgacche candraprabhasUrisaMtAne bha. zrIpuNyacandrasUri-ziSyagaNivarajayasiMhagaNinA rANapuranagare samyakatvaratnamahodadhigranthapustakaM likhitam / / A.P. Shah, Ibid pp.149-151, No. 2934 puNyaiM lAbhaI sukhasaMyoga, puNyaiM kAjaiM devagaha bhoga, puNyaiM savi aMtarAya Talai, manavaMchita phala puNya lhi| sAdhapUnima pakSa gaccha ahinANa, zrIrAmacandrasUri suguru sujANa, 5. Forgevate & Personal Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhapUrNimAgaccha kA itihAsa navarase pharai amRta vakhANi, caturvidha zrI saMgha mani aann| tasa pATadhara sAhasadhIra, pApa pakhAlai jANe nIra, paMca mahAvrata pAlaNavIra, zrIpuNyacandrasUri guru bA gNbhiir| tAsa paTTa udayA abhinavA bhANu, jANe mahimA meru sammAna, giruA guNaha taNU nidhAna, zrI vijayacandrasUri yugprdhaan| saMvata paMnara pAMtrIsu jANi Asoi pUnami ahinANi, guruvArai pUkSa nakSatra hoi, pUrava puNya taNAM phala joii| kara jor3I kIrati praNamai, ArAmasobhA rAsa je suNai, bhaNai guNai, je nara ni nAri, navanidhi valasai teha ghrbaari| -- iti ArAmasobhA rAsa smaapt| mohanalAla dalIcanda desAI - jainagarjarakavio, bhAga 1, dvitIya parivardhita saMskaraNasaMpA. jayanta koThArI, mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI, 1986 IsvI, pRSTha 483-484 itizrIAvazyakasUtrasya bAlAvi (va) bodha smaapt| zrIrastu saMvat 1610 varSe vaizAkha vadi 3 zukre ma. govAla likhitaM zrIsAdhupUrNimApakSe mukhya bhaTTArakazrIudayacandrasUri tatpaTTe pu (pU) jyarAjya (dhya) zrImunicandrasUri tatpaTTe gacchAdhirAja bhAradhuriMdharazrIzrIzrI vidyAcandra (?sU) riMdra eSA pustikA likhApitA / / sarveSAM zazyAnAM vAcanArthaM / / / H. R. Kapadia - Ed. Descriptive Catalogue of the govt. Collection of Mss deposited at the B.O.R.I. Volume XVII B.O.R.I. Poona 1940 A.D. p.456. 9. For Private Personal Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha zodhapITha parisara, janavarI-mArca 1663 21-23 janavarI, nidezaka, pro. sAgaramala jaina ne jaina vidyA adhyayana vibhAga, madrAsa vizvavidyAlaya evaM risarca phAuNDezana phAra jainAlAjI madrAsa ke tatvAvadhAna meM Ayojita vyAkhyAnamAlA ke antargata 'iMTroDakzana dU jainasAdhanA eNDa yoga' para tIna vyAkhyAna diye| isI avasara para Ayojita seminAra meM pro. sAgaramala jaina ne| 'ikvenimiTI eNDa pIsa' zIrSaka zodhapatra kA bhI vAcana kiyaa| isa seminAra meM zodhAdhikArI, DaoN. azoka kumAra siMha ne 'sAdhanA Ava - mahAvIra eja DepikTeDa ina upadhAnazruta' patra prastuta kiyaa| 15-16 mArca, RSabhadeva phAuNDezana dvArA Ayojita seminAra meM DaoN. sAgaramala jaina ne 'Rgveda meM RSabhavAcI RcAyeM' zIrSaka patra kA vAcana kiyaa| 16-20 mArca, pro. sAgaramala jaina ne navadarzana sosAyaTI, ahamadAbAda dvArA Ayojita 'anekAntavAda varkazApa' meM anekAntavAda ke vibhinna pakSoM para tIna vyAkhyAna diye| pI-eca.DI. upAdhi prApta lADanU : mAsika 'jaina bhAratI' kI saMpAdikA mumukSu zAMtA bahana ko rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura ne unake 'lezyA kA manovaijJAnika adhyayana' viSayaka zodha prabandha para pI-eca.DI. upAdhi pradAna kI hai| prAdhyApaka zrI pUranacanda jaina ko kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI ne unake zodha prabandha -- 'mahAkavi arhadadAsa : eka parizIlana' para DAkTareTa kI upAdhi pradAna kI hai| For Private & Personale Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zoka samAcAra mahAna zikSAvid aura vaijJAnika DA. daulatasiMha koThArI kA 4 pharavarI prAtaH 6 baje hRdayagati avaruddha ho jAne se nidhana ho gyaa| unake parivAra meM patnI, tIna putra aura pote-potiyAM haiN| DA. koThArI kI zavayAtrA meM bahuta adhika saMkhyA meM zikSAvid, sarakArI adhikArI evaM gaNamAnya vyakti sammilita the| unake pArthiva zarIra para rASTrapati DA. zaMkaradayAla zarmA, rAjasthAna ke rAjyapAla evaM zrImatI soniyA gAMdhI kI ora se puSpa-mAlAe~ car3hAI giiN| padma-bhUSaNa evaM padma-vibhUSaNa se alaMkRta DA. koThArI zikSA Ayoga (1964-1966) tathA vizvavidyAlaya anudAna Ayoga ke adhyakSa raha cake the| viziSTa upalabdhiyoM se paripUrNa jIvana meM ve javAharalAla vizvavidyAlaya ke kulAdhipati, vaijJAnika aura takanIkI paribhASita zabdoM ke Ayoga ke prathama adhyakSa, gAMdhI zAMti pratiSThAna kI zodha-pariSad kI saMcAlana-samiti ke sadasya aura eka dazaka taka rakSA maMtrI ke vaijJAnika salAhakAra raha cuke the| unakA nidhana sirpha unake parivAra aura jaina-samAja kI hI nahIM, pUre rASTra kI apUraNIya kSati hai| AcAryazrI AnandaRSijI kI prathama puNyatithi kA Ayojana zramaNa saMgha ke dvitIya paTTadhara AcAryazrI AnandaRSijI kI prathama puNyatithi ke avasara para 17 mArca, 1963 ko ahiMsA bhavana, khAra meM aneka saMsthAoM dvArA Ayojita zraddhAMjalI sabhA meM pramukha atithi ke rUpa meM bolate hue jaina samAja ke netA zrI dIpacanda esa. gArDI ne AcAryazrI AnandaRSijI ko mahAna AcArya batAte hue kahA ki aise mahAna puruSoM ke prati saccI zraddhAMjalI yahI hai ki bar3hatI huI hiMsA ko rokane kA saMkalpa liyA jAya / 61 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkAhArI gA~va pUjAla maMdrAsa se 13 kilomITara dUra vyasta hAIve se eka sar3aka utaratI hai| yaha gA~va Ajakala surkhiyoM meM hai| isakI vajaha hai shaakaahaarii| candA prabhu ke nAma se vikhyAta yaha gA~va agale do sAla meM pUrNa zAkAhAra ho jaayegaa| zAkAhAra kA prasAra yahA~ itanA ho rahA hai ki dUra-dUra taka isa gA~va kA nAma lokapriya ho gayA hai| yaha bhI eka visaMgati hI hai ki ahiMsA ke deza bhArata meM bhI Aja zAkAhAra kA pracAra-prasAra karanA par3a rahA hai| isakI vajaha hai ki bhArata meM bahumata mAMsAhAriyoM kA hai aura mA~sAhAra ke khilApha muhima zurU kI hai isa choTe se gA~va pUjAla ne| pUjAla meM zAkAhAra kA jo prayoga Aja ho rahA hai 40 sAla pahale vaha isrAila ke amIriyama gA~va meM ho cukA hai| amIriyama meM zAkAhAra kA prayoga sAmpradAyika sadabhAva ke lie kiyA gayA thaa| isase vahA~ 200 muslima, yahUdI va IsAI parivAra ApasI bheda-bhAva miTAkara abhinna mitra bana gaye the| taba yaha siddha huA thA ki bhojana bhI duzmanI ko dostI meM badala sakatA hai| pUjAla meM bhI isI uddezya se zAkAhAra kI pariyojanA calAyI jA rahI hai| isa pariyojanA ke mukhya adhikArI zrI kRSNacandra corar3iyA kA kahanA hai, 'hama yahA~ bhI yaha sAbita karanA cAhate haiM ki samAna bhojana kI Adata logoM ko najadIka lA sakatI hai aura yaha zAkAhAra se pUrI taraha sambhava hai|' zrI corar3iyA 1680 meM vizva zAkAhAra kAMgresa ke daurAna amerikA gaye the aura tabhI unhoMne ThAna liyA thA ki ve bhArata meM bhI eka 'zAkAhAra gA~va' bnaayeNge| isake lie unhoMne pUjAla ko cunaa| lekina yojanA ko kArya rUpa dene meM pUrA eka dazaka laga gyaa| apraila 1680 meM unhoMne ise amalI jAmA 62 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phnaayaa| antarrASTrIya zAkAhAra yUniyana ke mahAsaciva maiksavaila jI.jI ne navambara 1661 meM isa pariyojanA kI AdhArazilA rkhii| Akhira pUjAla ko hI kyoM cunA gayA isake lie ? isakI vajaha hai pUjAla meM zatAbdiyoM se calI A rahI jaina paramparA aura 12vIM zatAbdI kA jaina maMdira / ahiMsA kA vAtAvaraNa vahA~ maujUda thA hii| zAkAhAra ke lie yaha Adarza sthAna thaa| taba se yahA~ pakkI sar3aka banAyI gayI, chaha kueM khode gaye, eka kaoNTeja, eka baMgalA va eka do maMjilA makAna bhI banAyA gyaa| yojanA yaha hai ki yahA~ 500 zAkAhAra parivAroM ko basAyA jaayegaa| yahIM eka DeyarI aura eka sabjI-bagAna lagAne kI bhI yojanA hai, tAki yahA~ ke nivAsiyoM ko yahIM se sabhI khAdya upalabdha ho ske| ___isa gA~va meM jAti-dharma kA koI bheda nahIM hai| yahA~ basane ke lie kevala zAkAhArI honA jarUrI hai| abhI taka 225 parivAra isa pariyojanA se jur3a cuke haiN| 10 parivAra to ekadama zuru meM hI A gaye the| 215 parivAra pichale sAla aaye| 110 hindU, 50 jaina, 6 IsAI aura 7 muslima parivAra isa gAMva meM jamIna kharIda cuke haiM ? hara parivAra ne 1800 varga phuTa jamIna 60 hajAra rupaye meM kharIdI hai| inameM jyAdAtara loga vyApArI haiN| kucha DaoNkTara bhI hai| zrI corar3iyA sarakAra se nArAja haiM kyoMki vaha zAkAhAra ko protsAhita nahIM krtii| jo sarakAra aMDA udyoga aura bUcar3akhAnoM ko khulA samarthana detI ho| vaha zAkAhAra ko bhalA kyoM protsAhita karane lagI ? isa pariyojanA kA saMrakSaka madrAsa hAI korTa ke pUrva mukhya nyAyAdhIza ema. ema. ismAIla ko banAyA gayA hai| ve hAla meM zAkAhArI bane haiM aura aba pUrI taraha zAkAhAra ko hI samarpita haiN| pUjAla to choTA sA gA~va hai| lekina yaha zAkAhAra kI 'prayogazAlA' banakara pUre bhArata ke lie eka maoNDala jarUra bana gayA hai| kyA bhArata meM aura hajAroM pUjAla baneMge ? 65 pratizata mAMsAhArI bhAratIyoM ke lie abhI yakInana anaginata pUjAloM kI jarUrata hai| jaina jagata se sAbhAra Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhramaNa raji0 naM0 ela0 39 phona : 311462 janavarI-mArca 1993 transform plastic ideas into beautiful shape NUCHEM MOULDS & DIES Our high-precision moulds and dies are designed to give your moulded product clean flawless lines. Fully tested to give Instant production the moulds are made of special alloy steel hard chrome-plated for a better finish. Write to Get in touch with us for information on compression injection or transfer moulds Send a drawing or a sample of your design It required we can undertake jobs right from the designing stage. Nuchem PLASTICS LTD. KADAMLARIS Engineering Division 2016, Mathura Road, Faridabad (Haryana) Edited Printed and Published by Prof. Sagar Mal Jain, Director, Pujya Sohanlal Smarak Parshvanath Shodhpeeth, Varanasi-221005