Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 5 hajAra pravacanasAra anuzIlana prathama saMskaraNa hindI (13 apraila 2008) vItarAga-vijJAna (hindI-marAThI) ke sampAdakIyoM ke rUpa meM kula bhAga-3 8 hajAra 850 13 hajAra 850 mUlya : paccIsa rupae lekhana evaM gAthA va kalazoM kA padyAnuvAda DaoN. hukamacanda bhArilla zAstrI, nyAyatIrtha, sAhityaratna, ema.e., pIeca.DI. laijara TAipasaiTiMga : trimUrti kampyUTarsa, e-4, bApUnagara, jayapura prakAzaka paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura-302015 mudraka: prinTa 'o' laiNDa bAIsa godAma, jayapura
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya ikkIsavIM zatAbdI meM jaina samAja ke mUrdhanya vidvAnoM meM tattvavettA DaoN. hukamacandajI bhArilla agrima paMkti meM apanA mahattvapUrNa sthAna rakhate haiN| san 1976 se jayapura se prakAzita Atmadharma aura phira usake pazcAt vItarAgavijJAna ke sampAdakIya lekhoM ke rUpa meM Apake dvArA jo kucha bhI likhA gayA; vaha saba Aja jina - adhyAtma kI amUlya nidhi bana gayA hai tathA lagabhaga sabhI pustakAkAra rUpa meM prakAzita hokara sthAyI sAhitya ke rUpa meM pratiSThita ho cukA hai| abataka ApakI lagabhaga 70 kRtiyA~ hindI meM prakAzita hokara aneka saMskaraNoM ke mAdhyama se jana-jana taka pahu~ca kara lokapriyatA ke zikhara para pahu~ca cukI haiN| aneka kRtiyoM ke gujarAtI, marAThI, kannar3a, tamila tathA aMgrejI Adi bhASAoM ke anuvAda bhI aneka saMskaraNoM ke rUpa meM prakAzita hokara samAja meM pahu~ca cuke haiN| aba to inTaraneTa ke mAdhyama se vizva ke konekone meM ApakA sAhitya pahu~ca cukA hai| ApakI kRtiyoM kI sUcI isI kRti meM anyatra dI gaI hai| DaoN. bhArilla dvArA abataka lagabhaga 8 hajAra se bhI adhika pRSTha likhe jA cuke haiM, jo eka rikArDa hai| Apake dvArA likhA gayA sAhitya deza kI ATha bhASAoM meM byAlIsa lAkha se bhI adhika kI saMkhyA meM prakAzita hokara janajana taka pahu~ca cukA hai aura Aja bhI alpa mUlya meM sarvatra upalabdha hai| yaha to sarvavidita hI hai ki "DaoN. hukamacanda bhArilla : vyaktitva evaM kRtitva" nAmaka zodhaprabaMdha para sukhAr3iyA vizvavidyAlaya, udayapura ne DaoN. mahAvIraprasAda jaina, Tokara (udayapura) ko pIeca.DI. kI upAdhi pradAna kI hai| unake sAhitya ko AdhAra banAkara aneka chAtroM ne laghu zodha prabaMdha bhI likhe haiM, jo rAjasthAna vizvavidyAlaya meM svIkRta ho cuke haiM evaM aneka zodhArthI abhI bhI DaoN. bhArilla ke sAhitya para zodhaprabaMdha zodhakArya kara rahe haiN| unake sAhitya para zodhakArya karanevAle chAtroM ko DaoN. hukamacanda bhArilla cairiTebala TrasTa, mumbaI dvArA chAtravRtti bhI pradAna kI jAtI hai| prAta:smaraNIya AcArya kundakunda kRta granthAdhirAja samayasAra tathA pravacanasAra ke hArda ko jana sAmAnya samajha sake hra isa bhAvanA se Apane atyanta sarala bhASA meM samayasAra anuzIlana va pravacanasAra anuzIlana likhe haiM / prasannatA kA viSaya hai ki samayasAra anuzIlana pA~ca bhAgoM meM prakAzita hokara lAkhoM kI saMkhyA meM samAja ke svAdhyAya premiyoM taka pahu~ca cukA hai| pravacanasAra anuzIlana ke bhI do bhAga prakAzita ho cuke haiM aura yaha tIsarA bhAga Apake hAthoM meM prastuta hai / pravacanasAra kA viSaya gUDha, gambhIra evaM sUkSma hai| ise samajhane ke lie bauddhika pAtratA bhI adhika caahie| vizeSa ruci evaM khAsa lagana ke binA pravacanasAra ke viSaya ko samajhanA sahaja nahIM hai| ataH pAThakoM ko adhika dhairya rakhate hue isakA svAdhyAya karanA Avazyaka hai| AdhyAtmikasatpuruSa pUjya zrI kAnajI svAmI ne AcArya kundakunda ke paMca paramAgamoM ko AtmapipAsuoM ke lie pravacanoM ke mAdhyama se lokapriya banAyA to DaoN. bhArilla ne bhI sarala va subodha bhASA meM jana sAmAnya ko samajhane ke lie anuzIlana ke rUpa meM sAhitya upalabdha karAkara mahatI kArya kiyA hai, jisake lie samAja unakA cira RNI rhegaa| samayasAra aura pravacanasAra hra donoM hI graMtharAjoM kI Apane sarala-subodha bhASA meM TIkAyeM bhI likhI haiM aura ina granthoM ke sAra ko samayasAra kA sAra aura pravacanasAra kA sAra nAma se prastuta kiyA hai| isaprakAra unhoMne samayasAra aura pravacanasAra grantharAjoM ko jana-jana taka pahu~cAne kA mahAna kArya kiyA hai| unake dvArA vigata 25 varSoM se lagAtAra videza yAtrAyeM kI jA rahI haiM, jahA~ ve vizva ke kone-kone meM tattvajJAna kA alakha jagA rahe haiN| isa pustaka kI TAipasaiTiMga zrI dineza zAstrI ne manoyogapUrvaka kI hai tathA AkarSaka kalevara meM mudraNa karAne kA zreya prakAzana vibhAga ke mainejara zrI akhila baMsala ko jAtA hai| ataH donoM mahAnubhAva dhanyavAda ke pAtra haiN| prastuta saMskaraNa kI kImata kama karane meM jina dAtAroM ne Arthika sahayoga pradAna kiyA hai, jinakI sUcI isI graMtha meM anyatra prakAzita hai; unheM bhI TrasTa kI ora se hArdika dhnyvaad| sabhI jijJAsu isa anuzIlana kA paThana-pAThana kara AtmakalyANa kA mArga prazasta kareM hra isI bhAvanA ke sAtha ha 13 apraila 2008 I. bra. yazapAla jaina, ema. e. prakAzanamaMtrI, paNDita ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA anukramaNikA 3 159 222 gAthA 268-269 gAthA 270 kalaza 13 gAthA 201 gAthA 202-203 gAthA 204 162 gAthA 223 gAthA 224 gAthA 225 gAthA 226 gAthA 227 gAthA 228 201 kalaza 17 kalaza 18 gAthA 271 gAthA 272 gAthA 205-206 168 gAthA 229 gAthA 230 175 178 182 121 gAthA 207 gAthA 208-209 gAthA 210 gAthA 211-212 gAthA 213-214 gAthA 215-216 gAthA 217 gAthA 218 gAthA 219 gAthA 240 gAthA 241 gAthA 242 kalaza 16 gAthA 243-244 gAthA 245 gAthA 246-247 gAthA 248-249 gAthA 250 gAthA 251 gAthA 252-254 gAthA 255-257 gAthA 258-259 gAthA 260 gAthA 261-263 gAthA 264 gAthA 265-267 gAthA 231 kalaza 15 gAthA 232 gAthA 233 184 188 gAthA 273 gAthA 274 gAthA 275 246 kalaza 19 kalaza 20 319 kalaza 21 319-320 kalaza 22 pariziSTa 249 gAthA padyAnuvAda kalaza padyAnuvAda 331 200 321 0 gAthA 234 gAthA 235 gAthA 236 205 0 0 kalaza 14 0 323 M gAthA 220 0 gAthA 237 150 216 gAthA 221 gAthA 222 gAthA 238 gAthA 239 155
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25.00 00000000000000000 0000000000000000 0000000000000000 00000000000000000 00000000000000000 DaoN. bhArilla ke mahattvapUrNa prakAzana samayasAra : jJAyakabhAvaprabodhinI TIkA 50.00 | maiM kauna hU~ samayasAra anuzIlana bhAga-1 25.00| nimittopAdAna samayasAra anuzIlana bhAga-2 20.00 ahiMsA : mahAvIra kI dRSTi meM samayasAra anuzIlana bhAga-3 20.00 maiM svayaM bhagavAna hU~ samayasAra anuzIlana bhAga-4 20.00 rIti-nIti samayasAra anuzIlana bhAga-5 zAkAhAra samayasAra kAsAra 30.00 bhagavAna RSabhadeva pravacanasAra : jJAnajJeyatattvaprabodhinI TIkA 50.00 tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra pravacanasAra anuzIlana bhAga-1 35.00 caitanya camatkAra pravacanasAra anuzIlana bhAga-2 35.00 golI kA javAba gAlI se bhI nahIM pravacanasAra anuzIlana bhAga-3 25.00 gommaTezvara bAhubalI pravacanasAra kAsAra 30.00 vItarAgI vyaktitva : bhagavAna mahAvIra 47 zaktiyA~ aura 47 naya 8.00 anekAnta aura syAdvAda paNDita ToDaramala vyaktitva aura kartRtva 20.00 zAzvata tIrthadhAma sammedazikhara paramabhAvaprakAzaka nayacakra 20.00 | bindu meM sindhu jinavarasya nayacakram 10.00 | pazcAttApa khaNDakAvya cintana kI gaharAiyA~ 20.00 bAraha bhAvanA evaM jineMdra vaMdanA tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha 15.00|kuMdakuMdazataka padyAnuvAda dharma ke dazalakSaNa 16.00 zuddhAtmazataka padyAnuvAda kramabaddhaparyAya |samayasAra padyAnuvAda bikhare motI yogasAra padyAnuvAda satya kI khoja | samayasAra kalaza padyAnuvAda adhyAtmanavanIta 15.00 pravacanasAra padyAnuvAda Apa kucha bhI kaho 10.00 dravyasaMgraha padyAnuvAda AtmA hI hai zaraNa 15.00 aSTapAhur3a padyAnuvAda sukti-sudhA 18.00 arcanA jebI bAraha bhAvanA : eka anuzIlana 12.00 kuMdakuMdazataka (artha sahita) dRSTi kA viSaya 10.00 zaddhAtmazataka (artha sahita) gAgara meM sAgara 7.00 bAlabodha pAThamAlA bhAga-2 paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava 10.00 bAlabodha pAThamAlA bhAga-3 NamokAra mahAmaMtra : eka anuzIlana vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-1 rakSAbandhana aura dIpAvalI vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-2 AcArya kuMdakuMda aura unake paMcaparamAgama 5.00 vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga-3 yugapuruSa kAnajIsvAmI 5.00 tattvajJAna pAThamAlA bhAga-1 vItarAga-vijJAna prazikSaNa nirdezikA 15.00 tattvajJAna pAThamAlA bhAga-2 000.000000000000000 prastuta saMskaraNa kI kImata kama karanevAle dAtAroM kI sUcI 1. zrI atula cAru khArA, yU.esa.e. 2. zrImatI sunItA bahana nitinabhAI zAha, mumbaI 3. zrImatI nimiSA zAha dha.pa. zrI rAjendrakumArajI zAha, mumbaI 4. zrImatI mInA bahana mukeza zAha, mumbaI 5. zrImatI bhAvanA bahana sacina zAha, mumbaI 6. zrImatI smitA bahana dIpakabhAI dozI, mumbaI 7. zrImatI dIpikA bahana anilabhAI dozI, mumbaI 8. zrImatI nIru bena vijayabhAI kApar3iyA, mumbaI 9. zrImAna kAntibhAI rAmajIbhAI moTANI, mumbaI 10. zrImatI kRSNAdevI rAvakA, jayapura 11. zrImatI candrakAMtA bahana amRtalAla DI. koThArI, mumbaI 12. zrImatI alakA bahana manISabhAI, mumbaI 13. zrI pravINacaMda choTAlAlajI, sUrata 14. zrI kailAzacaMdajI jaina, ThAkuragaMja 15. zrI zAntinAthajI sonAja, akalUja 16. zrImatI puSpalatA kAlA, jayapura 17. zrImatI nalanI dozI, mumbaI 18. zrImatI kamalaprabhA dha.pa. sva. mahIpAlajI bar3ajAtyA suputra azokakumAra vijayakumAra bar3ajAtyA, indaura 750.00 19. sva. bAbUlAla totArAmajI jaina, bhusAvala 20. zrI mayUrabhAI ema. siMghavI, mumbaI 21. zrImatI zrIkAntAbAI dha.pa. zrI pUnamacandajI chAbar3A, indaura 22. zrI sarezacanda sanIlakamArajI jaina, baiMgalora 23. zrImatI razmidevI vIrezajI kAsalIvAla, sUrata 24. zrImatI nItU dha.pa. rAjezakumAra manoharalAlajI kAlA, indaura 25. zrI sunIla jaina hajArIlAla jaina, kocIna 501.00 26. zrI dharmendrakumAra pravINakumArajI jaina, dillI 501.00 27. zrI diga. jaina maMdira, kairAnA 28. zrImatI pAnAdevI mohanalAlajI seThI, gohATI 29. zrImatI patAsIdevI indracaMdajI pATanI, laoNDanU 251.00 30. sva. sohanadevI dha.pa. tanasukhalAlajI pATanI 251.00 suputra sampatalAlajI pATanI, gohATI 251.00 31. sva. RSabhakumAra jaina sva. tArAcaMdajI gaMgavAla, jayapura kI puNya smRti meM 251.00 32. sva. nemIcandajI pahAr3iyA kI puNya smRti meM, gohATI 251.00 33. zrImatI vimalAdevI dha.pa. sumeramalajI pahAr3iyA, tinasukiyA / 251.00 34. zrImatI gulakandAbena sundaralAlajI jaina haste bra. zrIcandajI jaina, devalAlI 251.00 35. zrI zazikAnta bhAI sacina bhAI bAlacaMda zAha, mumbaI 500.00 36. zrImatI pratibhA bahana cher3A, mumbaI 500.00 kula : 64617.00 93333333330 16.00 CO009::: 0000000000000 000000000000
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana pravacanasAra anuzIlana (bhAga-3) caraNAnuyogasUcakacUlikA (gAthA 201 se gAthA 275 taka) maMgalAcaraNa (dohA) jJAna-jJeya ko jAnakara ghara cAritra mahAna | zivamaga kI paripUrNatA pAvaiM zraddhAvAna / / AcArya amRtacandra isa cUlikA kI TIkA ke prathama vAkya meM hI likhate haiM ki yaha cUlikA dUsare ke lie likhI jA rahI hai| isase pratIta hotA hai ki AraMbhika do mahAdhikAra AcArya kundakunda ne svayaM ke lie hI likhe the aura aba yaha cUlikA dUsaroM ke lie likhI jA rahI hai| vastutaH bAta yaha hai ki caraNAnuyoga kA prakaraNa hone se isameM upadezAtmaka bhASA kA prayoga hai; jabaki pahale do mahAdhikAra tattvapratipAdaka haiM; jinheM uttama puruSa (First person) kI bhASA meM likhA gayA hai| yaha caraNAnuyoga sUcaka cUlikA mandira ke zikhara aura usa para car3hAye gaye kalaza ke samAna hai| jJAnasvabhAva aura jJeyasvabhAva ke svarUpa kA nirUpaNarUpI maMdira to bana cukA hai; aba usa para zikhara banAnA hai aura usake bhI Upara kalaza car3hAnA hai| ___ yadyapi AcArya amRtacandra ise mahAdhikAra ke rUpa meM svIkAra nahIM karate, isIkAraNa ve ise cUlikA kahate haiM: para AcArya jayasena ise cAritra mahAdhikAra kahate haiN| jo kucha bhI ho; para isameM jo viSayavastu hai; vaha apane Apa meM atyanta upayogI aura atyadhika mahattvapUrNa hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalaza 13 pravacanasAra anuzIlana caraNAnuyoga sUcaka cUlikA kI tattvapradIpikA TIkA likhate hue A. amRtacandra jo prathama chanda likhate haiM, usakA padyAnuvAda isaprakAra haihra (indravrajA) dravyasya siddhau caraNasya siddhiH dravyasya siddhizcaraNasya siddhau| buddhveti karmAviratA: pare'pi dravyAviruddhaM caraNaM caraMtu / / 13 / / (dohA) dravyasiddhi se caraNa ara caraNa siddhi se dravya / yaha lakhakara saba Acaro dravyoM se aviruddha||13|| dravya kI siddhi meM caraNa kI siddhi aura caraNa kI siddhi meM dravya kI siddhi hotI hai tU yaha jAnakara zubhAzubhabhAvarUpa karmoM se avirata anya loga bhI dravya se aviruddha cAritra kA AcaraNa kro| isaprakAra AcArya kundakundadeva AgAmI gAthAoM dvArA ziSyoM ko cAritra ke AcaraNa meM yukta karate haiM, lagAte haiN| ukta chanda kA artha karate hue AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI likhate haiMha "zarIra-mana-vANI se bhinna AtmA pariNAmI nitya dravya hai| yadi AtmA pariNamana na kare to duHkha palaTakara anubhava kI prApti na ho aura yadi AtmA nitya na ho to duHkha ko nAza karanevAlA aura anubhava karanevAlA padArtha nahIM rhegaa| ataH AtmA nitya pariNAmI hai|' AtmA ke lakSyapUrvaka jitane vItarAgI pariNAma hote haiM, utane parimANa meM dravya kI siddhi hotI hai| caraNa kI siddhi meM dravya kI siddhi hai| AtmA jJAnAnandasvabhAvI zuddha hai, aise zraddhAna-jJAnapUrvaka jo caraNa ho, usase AcaraNa kI siddhi hotI hai| AtmA ke bhAnasahita rAga ko chor3akara jitane parimANa meM vItarAgI pariNAma hote haiM, utanI zAMti hotI hai tathA usase hI dravya kI siddhi hotI hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-1 2. vahI, pRSTha-3 yahA~ AcAryadeva svayaM se kahate haiM ki hama to bhAvaliMgI saMta haiM, hamane cAritra aMgIkAra kiyA hai| hama to svarUpa meM ramaNa karanevAle haiN| ___ yadi tumheM bhI aisI zAMti prApta karanA ho to hamane jaisA kahA hai, vaisA kro|" ___ utthAnikA ke ukta kalaza kA Azaya yaha hai ki nityAnityAtmaka Atmavastu kA mUla svarUpa samajhe binA kiye gaye sadAcaraNa se puNya kA baMdha to hogA; para samyagdarzana-jJAnapUrvaka dhAraNa kiye cAritra kA jo phala hai, usakI prApti nahIM hogii| ___isIprakAra sadAcaraNa ke binA vastu kA svarUpa samajhanA saMbhava nahIM hai athavA samyagdarzana aura jJAna ho jAne para bhI cAritra dhAraNa kiye binA mokSa kI prApti honevAlI nahIM hai| ___ isalie yahI ThIka hai ki dravya kI siddhi hone para hI cAritra kI siddhi hotI hai aura cAritra kI siddhi ho jAne para hI dravya kI siddhi hotI hai| ata: AtmA kA kalyANa karane kI bhAvanA rakhanevAle mumukSu bhAiyoM ko cAhie ki ve dravya ke anusAra cAritra dhAraNa kreN| tAtparya yaha hai ki dravyAnuyoga meM pratipAdita Atmavastu ke bhAnapUrvaka cAritra dhAraNa kreN| 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-4 jainadarzana meM ni:svArtha bhAva kI bhakti hai| usameM kisI bhI prakAra kI kAmanA ko koI sthAna prApta nahIM hai| jainadarzana ke bhagavAna to vItarAgI, sarvajJa aura hitopadezI hote haiM / ve kisI ko kucha dete nahIM haiM, mAtra sukhI hone kA mArga batA dete haiN| jo vyakti unake batAye mArga para cale, vaha svayaM bhagavAna bana jAtA hai| ata: jinendra bhagavAna kI bhakti una jaisA banane kI bhAvanA se hI kI jAtI hai| hra AtmA hI hai zaraNa, pRSTha-213
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcaraNaprajJApanAdhikAra ( gAthA 201 se gAthA 231 taka ) maMgalAcaraNa (dohA) anAgAra AcaraNa se banate zramaNa mahAna / prajJApana AcaraNa ko suno bhavika dhari dhyAna / / pravacanasAra gAthA 201 AcAryadeva utthAnikA kI pahalI hI paMkti meM jo likhate haiM; usakA bhAva isaprakAra hai hra "aba dUsaroM ko cAritra ke AcaraNa karane meM yukta karate haiN|" isaprakAra hama dekhate haiM ki pareSAM aura parAn zabdoM se yaha vyakta hotA hai ki yaha caraNAnuyogasUcakacUlikA dUsaroM ke lie likhI gaI hai| AcArya amRtacandra isa gAthA ko AraMbha karane ke pahale paMcaparameSThI kA smaraNa karanevAlI isa graMtha ke maMgalAcaraNa kI pahalI, dUsarI aura tIsarI gAthA ko uddhRta karate haiM; jo isaprakAra haiM hra "esa surAsuramaNusiMdavaMdidaM dhodaghAikammamalaM / paNamAmi vaDDhamANaM titthaM dhammassa kattAraM // | 1 || sese paNa titthayare sasavvasiddhe visuddhasabbhAve / samaNe ya NANadaMsaNacarittatavavIriyAyAre ||2|| te te savve samagaM samagaM pattegameva pattegaM / vaMdAmi ya vaTTate arahaMte mANuse khette || 3 || ( harigIta ) sura asura indra narendra vaMdita karmamala nirmalakarana / vRSatIrtha ke karatAra zrI varddhamAna jina zata-zata namana || 1 || avazeSa tIrthaMkara tathA saba siddhagaNa ko kara namana / maiM bhaktipUrvaka namU~ paMcAcArayuta saba zramaNajana ||2|| gAthA 201 una sabhI ko yugapata tathA pratyeka ko pratyeka ko I maiM namU~ vidamAna mAnasa kSetra ke arahaMta ko | | 3 // jo surendroM, asurendroM aura narendroM se vaMdita haiM tathA jinhoMne ghAtikarmarUpI mala ko dho DAlA hai; aise tIrtharUpa aura dharma ke kartA zrI varddhamAna tIrthaMkara ko namaskAra karatA huuN| vizuddha sattAvAle zeSa tIrthaMkaroM, sarvasiddhoM aura jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra tathA vIryAcAra se sahita sabhI zramaNoM ko namaskAra karatA huuN| una sabhI ko aura manuSyakSetra arthAt DhAI dvIpa meM sadA vidyamAna rahanevAle arahaMtoM ko samudAyarUpa se ekasAtha aura vyaktigatarUpa se pratyeka ko alaga-alaga vaMdana karatA huuN|" AraMbhika maMgalAcaraNa kI ina gAthAoM kI saMgati 201vIM gAthA ke AraMbhika evaM zabda se biThAI gaI hai aura kahA gayA hai ki isaprakAra jinavaravRSabharUpa arahaMta parameSThI, siddha parameSThI aura zramaNoM arthAt AcArya, upAdhyAya aura sAdhu parameSThiyoM ko namaskAra karake AcAryadeva kahate haiM ki yadi sAMsArika duHkhoM se mukta honA cAhate hoM to zrAmaNya ko dhAraNa karo / gAthA mUlataH isaprakAra hai hna evaM paNamiya siddhe jiNavaravasahe puNo puNo samaNe / paDivajjadu sAmaNNaM jadi icchadi dukkhaparimokkhaM / / 201 / / ( harigIta ) he bhavyajana ! yadi bhavadukhoM se mukta honA caahte| parameSThiyoM ko kara namana zrAmaNya ko dhAraNa karo ||201 || he ziSyagaNa ! yadi tuma duHkhoM se chUTanA cAhate ho to pUrvokta prakAra se siddhoM ko, jinavaravRSabha Adi arahaMtoM ko tathA zramaNoM ko bArambAra namaskAra karake zrAmaNya ko aMgIkAra karo / AcArya amRtacandra ne isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA hai hra
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana "jisaprakAra dukhoM se mukti cAhanevAle mere AtmA ne kiccA arahaMtANaM siddhANaM taha Namo gaNaharANaM / ajjhAvayavaggANaM sAhUNaM ceva savvesiM // 4 // tesiM visuddhadaMsaNaNANapahANAsamaM samAsejja / uvasaMpayAmi sammaM jatto NivvANasaMpattI // 5 // ( harigIta ) arahaMta siddhasamUha gaNadharadevayuta saba sUrigaNa / ara sabhI pAThaka sAdhugaNa ina sabhI ko karake namana // 4 // parizuddha darzanajJAnayuta samabhAva Azrama prApta kara / nirvANapada dAtAra samatAbhAva ko dhAraNa karU~ ||5|| hna isaprakAra arahaMtoM, siddhoM, AcAryoM, upAdhyAyoM aura sAdhuoM ko praNAma - vaMdanAtmaka namaskAra karake vizuddhadarzanajJAnapradhAna sAmya nAmaka zrAmaNya ko, jisa zrAmaNya kI isa graMtha meM kahe gaye jJAnatattva aura jJeyatattva prajJApana nAmaka do adhikAroM kI racanA dvArA susthitA huI hai, usa zrAmaNya ko maiMne svIkAra kiyA hai; usIprakAra dUsaroM ke AtmA bhI, yadi duHkhoM se mukta honA cAhate haiM to usa zrAmaNya ko aMgIkAra karo / usa zrAmaNya ko aMgIkAra karane kA yathAnubhUta jo mArga hai; usake praNetA hama yahA~ khar3e haiM / " TIkA kI antima paMkti ko par3hakara aisA lagatA hai ki jaise kisI ziSya ne AcAryadeva se aisA prazna kiyA ho ki hna Apa jisa zrAmaNya ko aMgIkAra karane kI bAta kara rahe ho, kyA vaha saMbhava hai ? tana para vastra nahIM rakhanA, bhojana nahIM karanA, bhojana karane meM bhI apane hAtha se banAne kI to bAta hI nahIM; yadi koI svayaM ke lie banAe to usameM se bhI vidhipUrvaka lenA hna kyA yaha saba saMbhava hai ? taba AcAryadeva ne isa paMkti ke rUpa meM uttara diyA ho ki isa mArga ke praNetA hama khar3e haiM na? svayaM ko 'praNetA' kahakara AcAryazrI ziSyoM ko himmata de rahe haiN| hameM ye zabda sunakara aisA laga sakatA hai ki ye abhimAna 1. ye gAthAyeM bhI isI grantha ke maMgalAcaraNa kI gAthAyeM haiN| gAthA 201 se bhare zabda haiM; kintu ye abhimAna se bhare hue zabda na hokara AtmavizvAsa se bhare hue zabda haiM arthAt ziSyoM meM AtmavizvAsa bharanevAle zabda haiN| 7 yaha vaha paMkti hai, jisa paMkti ko par3hane ke bAda gurudevazrI uchala par3e the / ve ina zabdoM para itane rIjha gaye the, itane bhAvavihvala ho gaye mAno amRtacandrAcArya sAkSAt unase hI yaha kaha rahe hoM ki tumhAreM pIche hama khar3e haiM na, kyoM cintA karate ho ? AcArya jayasena kI tAtparyavRtti TIkA meM bhI isa gAthA ke bhAva ko isIprakAra spaSTa kiyA gayA hai| kavivara vRndAvanadAsajI bhI tIna dohoM meM isI bAta ko duharA dete haiN| ukta gAthA kA bhAva gurudevazrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiMhna "AcAryadeva kahate haiM ki he jIvoM! yadi tumheM samasta prakAra ke duHkha se rahita honA hai to paMcaparameSThI ko namaskAra karake bAhya- Abhyantara munipanA aMgIkAra kro|' paMca parameSThiyoM kI kAya aura vacanoM dvArA stuti kara, unheM namaskAra kara hamane munipanA aMgIkAra kiyA hai| vaha munipanA vizuddha jJAna-darzana meM pradhAna hai, isase yaha nizcita hotA hai ki AtmA zarIrAdi kriyA se rahita puNya-pApa rUpa nahIM hai| zuddha jJAna aura AnandasvarUpa hai, usake samyagjJAna binA munipanA kadApi nahIM ho sakatA / tathA isa zAstra meM samAye hue jJAnatattva prajJApana aura jJeyatattva prajJApana hna ina do adhikAroM kI racanA se hamArA munipanA aura adhika vizeSa dRr3ha huA hai| AtmA kA bhAna to pUrva meM bhI thA; kintu aba antara meM puNyapApa ke samasta vikalpoM ko bhI naSTa kara diyA hai, jisase svarUpa ramaNatA vizeSa bar3ha gaI hai aura bAhya meM bhI nagnadazA varta rahI hai hra aisA munipanA hamane aMgIkAra kiyA hai| samyagjJAna aura samyak zraddhA binA mAtra nagnadazA dhAraNa karanA munipanA nahIM hai; kintu yathArtha bhAnapUrvaka antaradazA ke sAtha bAhya meM zarIra kI nagnadazA bhI sahaja hI hotI hai| isaprakAra yadi tumheM bhI saMsAra ke samasta duHkhoM se chUTanA ho to tuma bhI AtmA kA saccA zraddhAna- jJAna 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-7
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 pravacanasAra anuzIlana karake paMca parameSThI ko namaskAra kara hamane jaisA munipanA aMgIkAra kiyA hai, vaisA munipanA aMgIkAra kro| vaha munipanA aMgIkAra karane se jaisA svarUpa hamane anubhava kiyA hai, vaisA hI tumheM bhI prApta hogA, usake lie hama yahIM khar3e hai, tuma cale aao| tattvajJAna binA samyagdarzana nahIM ho sakatA, samyagdarzana binA munipanA nahIM ho sakatA aura cAritra binA mukti nahIM ho sakatI; ataH sarvaprathama AtmA kA zraddhAna-jJAna karo pazcAt sahaja rUpa se vizeSa lInatA hote hue munipanA AtA hai| haTha karane se munipanA nahIM aataa| he bhAI! dekho, AcArya bhagavAna kI siMha-vRtti, ugra-puruSArtha / AcAryadeva kahate haiM ki he jIvoM ! Apa cale aao| mokSamArga ke praNetA, use batAnevAle hama yahA~ khar3e haiN| " graMthAraMbha meM AcAryadeva ne paMcaparameSThiyoM ko namaskAra karake moha aura kSobha se rahita sAmyabhAva dhAraNa karane kI pratijJA kI thI aura kahA thA ki yaha sAmyabhAva hI cAritra hai, dharma hai| ukta cAritra ko dhAraNa karane ke lie jisa tattvajJAna ko jAnanA ati Avazyaka hai; ukta tattvajJAna kI carcA jJAnatattvaprajJApana aura jJeyatattvaprajJApana adhikAroM meM karane ke uparAnta AcAryadeva kaha rahe haiM ki jisaprakAra jJAnatattva aura jJeyatattva ko jAna kara paMcaparameSThI ke namaskArapUrvaka hamane cAritra dhAraNa kiyA hai; yadi tuma dukhoM se chUTanA cAhate ho to; usIprakAra jJAnatattva aura jJeyatattva ko samajha kara paMcaparameSThI ke smaraNapUrvaka tuma bhI cAritra dhAraNa karo; kyoMki samyagdarzana-jJAnapUrvaka cAritra dhAraNa kiye binA duHkhoM se chuTakArA saMbhava nahI hai, mukti prApta karanA saMbhava nahIM hai / cAritra aMgIkAra karane meM yadi tumheM kucha bhaya laga rahA ho to hama tumase kahate haiM ki tuma cintA na karo, tumhArA mArgadarzana karane ke lie muktimArga ke praNetAjAnakAra hama khar3e haiM na ! dekho, AcAryadeva kI vANI meM kitanA AtmavizvAsa aura karuNA bhAva prasphuTita ho rahA hai| ve mAtra isa bAta ko kahate hI nahIM haiM; apitu agalI gAthAoM aura unakI TIkA meM munidharma dhAraNa karane kI vidhi bhI batAte haiM / / 201 / / 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha 9 2. vahI, pRSTha-9 pravacanasAra gAthA 202-203 vigata gAthA meM kahA gayA hai ki zrAmaNya ko dhAraNa karo aura aba ina gAthAoM meM batA rahe haiM ki dIkSA dhAraNa karane ke pUrva dIkSArthI ko kyAkyA karanA caahie| sabase pahale apane saMbaMdhiyoM se chuTakArA pAkara paMcAcAra dhAraNa karane ke lie AcAryadeva ke pAsa jAkara atyanta vinayapUrvaka dIkSA dene kI prArthanA karanI cAhie / ina gAthAoM meM chuTakArA pAne aura dIkSA grahaNa karane kI vidhi kA hI nirUpaNa hai| gAthAyeM mUlataH isaprakAra haiM hra Apiccha baMdhuvaggaM vimocido gurukalattaputtehiM / Asija NANadaMsaNacarittatavavIriyAyAraM / / 202 / / samaNaM gaNiM guNaDDhaM kularUvavayovisiTThamiTThadaraM / samaNehi taM pi paNado paDiccha maM cedi aNugahido / / 203 / / ( harigIta ) vRddhajana tiya- putra- baMdhuvarga se le anumati / vIrya - darzana - jJAna - tapa cAritra aMgIkAra kara || 202 || rUpakula vayavAna guNamaya zramaNajana ko iSTa jo / aise gaNI ko namana karake zaraNa le anugrahIta ho // 203 // dIkSArthI sabase pahale bandhuvarga se pU~chakara, mAtA-pitA Adi bar3oM se evaM strI-putrAdi se chUTakara; jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra ko aMgIkAra karake kula, rUpa tathA vaya se viziSTa, guNADhya aura zramaNoM ko ati iSTa gaNI zramaNa se 'mujhe svIkAra karo' hra aisA kahakara praNAma karatA hai aura anugrahIta hotA hai| AcArya amRtacandra isa gAthA kA bhAva spaSTa karate hue tattvapradIpikA TIkA meM likhate haiM hna "jo zramaNa honA cAhatA hai; vaha pahale apane bandhuvarga se pUchatA hai,
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 pravacanasAra anuzIlana vidA letA hai; mAtA-pitA Adi gurujanoM (bar3e-bUr3hoM) se aura strIputrAdi se apane ko chur3AtA hai aura jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra tathA vIryAcAra ko aMgIkAra karatA hai| aba isI bAta ko vizeSa spaSTa karate haiM hra vaha bandhuvarga se isaprakAra pUchatA hai, vidA letA hai ki aho ! isa puruSa ke zarIra ke bandhuvarga meM pravartamAna AtmAo ! isa puruSa kA AtmA kiMcitmAtra bhI tumhArA nahIM hai hna isaprakAra tuma nizcaya se jaano| isalie maiM tumase pUchakara vidA letA hU~ / jise jJAnajyoti pragaTa huI hai hra aisA yaha AtmA Aja apane AtmArUpI anAdi bandhu ke pAsa jA rahA hai| aho ! isa puruSa ke zarIra ke janaka (pitA) ke AtmA ! aho ! isa puruSa ke zarIra kI jananI (mAtA) ke AtmA ! isa puruSa kA AtmA tumhAre dvArA janita (utpanna) nahIM hai hra aisA tuma nizcaya se jAno / isalie tuma isa AtmA ko chodd'o| jise jJAnajyoti pragaTa huI hai hra aisA yaha AtmA Aja apane AtmArUpI janaka-jananI ke pAsa jA rahA hai| aho ! isa puruSa ke zarIra kI ramaNI (strI) ke AtmA ! tuma isa puruSa AtmA ko ramaNa nahIM karAte hra aisA tuma nizcaya se jAno / isalie tuma isa AtmA ko chodd'o| jise jJAnajyoti pragaTa huI hai aisA yaha AtmA Aja apanI svAnubhUtirUpI anAdi-ramaNI ke pAsa jA rahA hai| aho ! isa puruSa ke zarIra ke putra ke AtmA ! tU isa puruSa ke AtmA kA janya (utpanna kiyA gayA putra) nahIM hai hra aisA tuma nizcaya se jAno / isalie tuma isa AtmA ko chodd'o| jise jJAnajyoti pragaTa huI hai hna aisA yaha AtmA Aja apane AtmArUpI anAdi-janya (putra) ke pAsa jA rahA hai| isaprakAra yaha dIkSArthI AtmA, mAtA-pitA Adi bar3e-bUDhoM se aura strI-putrAdi se svayaM ko chur3AtA hai| jisaprakAra bandhuvarga se vidA lI aura mAtA-pitA strI-putrAdi se apane ko chur3AyA; usIprakAra aho ! kAla, vinaya, upadhAna, bahumAna, ahniva, artha, vyaMjana aura tadubhaya sampanna jJAnAcAra ! maiM nizcaya se yaha gAthA 202-203 11 jAnatA hU~ ki tU zuddhAtmA nahIM hai; tathApi maiM tujhe tabataka ke lie aMgIkAra karatA hU~, jabataka ki tere prasAda se zuddhAtmA ko upalabdha nahIM kara letA / aho ! ni:zaMkitatva, nikAMkSitva, nirvicikitsatva, nirmUDhadRSTitva, upabRMhaNa, sthitikaraNa, vAtsalya aura prabhAvanArUpa darzanAcAra ! maiM nizcaya se yaha jAnatA hU~ ki tU zuddhAtmA nahIM hai; tathApi maiM tujhe tabataka ke lie aMgIkAra karatA hU~, jabataka ki tere prasAda se zuddhAtmA ko upalabdha nahIM kara letA / aho ! mokSamArga meM pravRtti ke kAraNabhUta, paMcamahAvratasahita kAyavacana- managupti aura IrSyA-bhASA- eSaNA- AdAnanikSepaNa pratiSThApanasamiti rUpa cAritrAcAra! maiM nizcaya se yaha jAnatA hU~ ki tU zuddhAtmA nahIM hai; tathApi maiM tujhe tabataka ke lie aMgIkAra karatA hU~, jabataka ki tere prasAda zuddhAtmA ko upalabdha nahIM kara letaa| aho ! anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, vivikta zayyAsana, kAyakleza, prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRttya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsargarUpa tapAcAra! maiM nizcaya se yaha jAnatA hU~ ki tU zuddhAtmA nahIM hai; tathApi maiM tujhe tabataka ke lie aMgIkAra karatA hU~, jabataka ki tere prasAda se zuddhAtmA ko upalabdha nahIM kara letA / aho samasta itara (vIryAcAra ke atirikta anya) AcAra meM pravRtti karAnevAlI svazakti ke agopanarUpa vIryAcAra ! maiM nizcaya se yaha jAnatA hU~ ki tU zuddhAtmA nahIM hai; tathApi maiM tujhe tabataka ke lie aMgIkAra karatA hU~, jabataka ki tere prasAda se zuddhAtmA ko upalabdha nahIM kara letA / isaprakAra yaha dIkSArthI jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra tathA vIryAcAra ko aMgIkAra karatA hai| isake bAda vaha dIkSArthI praNata aura anugRhIta hotA hai| isakA vizeSa spaSTIkaraNa isaprakAra hai hna AcaraNa karane aura karAnevAle samasta vibhUti kI pravRtti ke samAna AtmarUpa zrAmaNyapane ke kAraNa jo zramaNa hai; aise zrAmaNya ke AcaraNa karane aura karAne meM pravINa hone se jo guNADhya haiM;
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 pravacanasAra anuzIlana sarva laukikajanoM ke dvArA niHzaMkatayA sevA karane yogya hone se aura kulakramAgata krUratAdi doSoM se rahita hone se jo kulaviziSTa haiM; aMtaraMga zuddha rUpa kA anumAna karAnevAlA bahiraMga zuddharUpa hone se jo rUpaviziSTa haiM; bAlakatva aura vRddhatva se honevAlI buddhiviklavatA kA abhAva ha se tathA yauvanodreka kI vikriyA se rahita buddhi hone se jo vayaviziSTa haiM; aura yathokta zrAmaNya kA AcaraNa na karAne saMbaMdhI pauruSeya doSoM ko pUrNata: naSTa kara dene se prAyazcittAdi ke lie mumukSuoM dvArA jinakA bahuta Azraya liyA jAtA hai; isalie jo zramaNoM ko ati iSTa hai hra aise gaNI ke nikaTa arthAt zuddhAtmatattva kI upalabdhi ke sAdhaka AcArya ke nikaTa 'zuddhAtmatattva kI upalabdhirUpa siddhi ke lie mujhe anugRhIta karo' hra aisA kahakara dIkSArthI praNata hotA hai aura 'tujhe zuddhAtmatattva kI upalabdhirUpa siddhi ho' hra aisA kahakara gaNI AcArya dvArA anugRhIta hotA hai|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM AcArya amRtacandra ke samAna sabhI ko pRthak-pRthak saMbodhita to nahIM karate haiM; tathApi sabhI ko saMbodhita karane kI carcA sAmUhika rUpa se avazya kara dete haiN| vizeSa bAta yaha hai ki ve bandhuvarga kA artha gotravAle karate haiM aura yaha bhI spaSTa karate haiN| ki yadi ina sabakI anumati binA dIkSA lenA saMbhava nahIM hotA ho to phira koI bhI dIkSita hI nahIM ho skegaa| unake spaSTIkaraNa kA bhAva isaprakAra hai hna "yahA~ jo gotra Adi ke sAtha kSamAbhAva kA vyAkhyAna kiyA hai, vaha atiprasaMga amaryAdA ke niSedha ke lie kiyA hai| aisA niyama nahIM hai ki unake kSamAbhAva ke binA dIkSA hI saMbhava na ho; kyoMki prAcInakAla meM bharata, sagara, rAma, pANDava Adi adhikatara rAjAoM ne dIkSA grahaNa kI thI aura unake parivAra meM jo koI mithyAdRSTi hue; unhoMne una para upasarga kiyA thaa| dUsarI bAta yaha hai ki yadi ve gotravAloM ko apanA mAnate haiM aura unheM gAthA 202-203 13 saMtuSTa karane kA yatna karate haiM to tapasvI hI nahIM haiM; kyoMki dIkSA lene para bhI gotra Adi meM mamakAra karate haiM to ve muni hI nahIM haiM / " kavivara vRndAvanadAsajI ina gAthAoM ke bhAva ko spaSTa karane ke lie 38 caupAiyA~, 13 dohe, 2 manaharaNakavitta aura 1 drumila hra isaprakAra 54 chanda likhate haiM; jinameM AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA aura AcArya jayasena kRta tAtparyavRtti TIkA meM samAgata sabhI bAteM vistAra se A jAtI haiN| yadyapi ye sabhI chanda paThanIya haiM; tathApi piSTapeSaNa aura vistAra bhaya se ukta sabhI ko yahA~ denA saMbhava nahIM hai; kintu jinameM Avazyaka zaMkAsamAdhAna prastuta kiyA gayA, ve kucha dohe isaprakAra haiM hna (dohA) bandhuvaraga soM Apuko, yA vidhi leya chur3A kahi virAga ke vacana bara, munipada dhArai jAya / / 19 / / jo AtamadarasI puruSa, cAhe munipada lIna / so sahajahi sukuTamba soM, hvai virakata paravIna / / 20 / / tAhi juAya para kahU~, kahive ko sanabaMdha / to pUrava parakAra soM, kahai vacana nirabaMdha / / 21 / / kachu aiso nahiM niyama jo, saba kuTumba samujhAya / tabahI munimudrA dhareM, basai su vana meM jAya / / 22 / / saba kuTumba kAhU suvidhi, rAjI nAhIM hoya / gRha taji munipada dharana maiM, yaha nihacai kari joya / / 23 / / jo kahuM banai banAva tau, pUrabakathita prakAra / kahi virAgata vacana vara, Apa hoya anagAra / / 24 / / tahAM bandhu ke varga meM, nikaTabhavya koi hoya suni virAgata vacana tita, munivrata dhArai soya / / 25 / / isaprakAra virAga ke vacana kahakara svayaM ko bandhuvarga se chur3Akara munipada dhAraNa kare /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana jo AtmadarzI puruSa munipada ko dhAraNa kara usameM lIna honA cAhate haiM; ve pravINa puruSa kuTumba-parivAra se sahaja virakta hote haiN| yadi unheM kucha kahane kA prasaMga upasthita ho jAve to pUrvokta vacanoM dvArA smjhaave| aisA koI niyama nahIM hai ki sabhI kuTumbiyoM ko samajhA kara hI vana meM jAkara munimudrA dhAraNa kare; kyoMki sabhI kuTumbI to kisI bhI vidhi se rAjI nahIM ho sakate; isalie ghara-chor3akara munipada dhAraNa karane meM yaha anivArya nahIM hai| yaha nizcaya se jAnanA caahie| ___ yadi kucha prasaMga upasthita ho jAve to pUrva meM kathita vacanoM ke anusAra kucha virAgamaya vacana kahakara Apa svayaM anagAra (muni) ho jaave| ukta vairAgyamaya vacanoM kA lAbha yaha hai ki apane bandhuvarga meM koI nikaTabhavya ho to una vairAgyamayI vacanoM ko sunakara vaha bhI munipada dhAraNa kara leve| paNDita devIdAsajI pravacanasArabhASAkavitta meM ukta gAthAoM ke bhAva ko bar3I hI saralatA se 3 chandoM meM isaprakAra prastuta karate haiM hra (savaiyA ikatIsA) apanaiM kuTuMba kau samUha jAsauM pUchikaiM su mahA upadesa rUpa vacana khirAvai hai| mAtA pitA puni sau kalitra aura putra sauM su samitA vicAra hiyai mamatA miTAvai hai / / gyAnAcAra darsana caritrAcAra tapAcAra vIrajA su cAri kriyA ke virSe su Avai hai| jaisI dasAso hai jAkauM soI jIva jatI ho hai| sAvadhAna ho maiM AtamIka pada pAvai hai||7|| dIkSA lene kA arthI puruSa apane parivAra ke sabhI logoM se upadezarUpa vacanoM se pUchakara, mAtA-pitA, strI-putra ke prati samatAbhAva rakhakara mamatA chor3atA hai aura jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra kI kriyAe~ dhAraNa karatA hai| jisakI aisI dazA hotI hai, vahI gAthA 202-203 jIva yati hokara sAvadhAnI pUrvaka yati dharma pAlakara AtmIka pada ko prApta karatA hai| (savaiyA ikatIsA ) paMcAcAra Apu Acarai su aura jIvani kauM AcArAive ke virSe ati utakiSTa hai| jati padavI kauM Apu dharai aura kauM dharAvai parama pravIna jAkau vacana sa miSTha hai|| kularUpa jovana kI liyai so viseSatAI ___ mokha abhilASI mahAmuni ko su iSTa hai| ityAdika guna kau nivAsa sAdhu pAsa jAke jAi kari jori do navAi sIsa tiSTha hai / / 8 / / AcArya svayaM paMcAcAra kA pAlana karane aura anya muniyoM ko pAlana karAne meM utkRSTa haiM; yatipada ko svayaM dhAraNa karane aura dUsaroM ko dhAraNa karAne meM parama pravINa haiM; unake vacana atyanta madhura haiM; kula, rUpa, yauvana kI vizeSatAoM se viziSTa haiM aura mokSAbhilASI mahAmuniyoM ko iSTa haiN| dIkSArthI puruSa ityAdi guNoM ke dhAraka AcArya ke pAsa jAkara, donoM hAtha jor3akara, zIza navAkara khar3A rahatA hai| (savaiyA ikatIsA) lainahAra dikSyA kahai mohi bhava kI su bhIti - suddha AtamA ke jAnive kI ati ikSyA hai| tAthai maiM su bAra-bAra jori kari doi karauM arajI sunAtha dIje dIve kI susikSyA hai / / kahai guru aMgIkAra karau tuma nizcai kari yahI sukha kI su karatAra jina dikSyA hai| sIla sukha sAgara hai mukati kau mAraga hai maukalI jahA~ supaMcaghara kI subhikSyA hai / / 9 / / dIkSA lene vAlA kahatA hai ki maiM sAMsArika dukhoM se bhayabhIta hU~ aura mujhe zuddhAtmA ko jAnane kI tIvra icchA hai| isalie maiM bArambAra
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana donoM hAtha jor3akara prArthanA karatA hU~ ki dIkSArthI ko dI jAne vAlI zikSA mujhe diijie| guru kahate haiM ki sukha dene vAlI ekamAtra dIkSA hai; tuma use svIkAra kro| yaha dIkSA zIla aura sukha kI samudra hai, mukti kA mArga hai aura jisameM pA~ca ghara se bhikSA lene kA vidhAna hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "deha-mana-vANI AtmA kA svarUpa nahIM hai, puNya-pApa AtmA kA kartavya nahIM hai| AtmA to jJAnasvabhAvI hai ha aise AtmA ke jJAnazraddhAnapUrvaka usameM ramaNatA karane se vItarAgI munipanA hotA hai, tatpazcAt bAhA meM zarIra kI nagnadazA hotI hai| prathamata: munipanA aMgIkAra karanevAle jIva ko AtmA sahaja AnandasvarUpa hai ha aisA saccA zraddhAna-jJAna honA caahie| svabhAvadRSTi meM samasta vibhAvoM ko TAlanerUpa dRSTi haiN| usa dRSTi ke sAtha puruSArtha se guNasthAnoM ke sAmAnya kramAnusAra prathamataH azubha pariNati chUTatI hai, kuTumba Adi kA azubharAga chUTatA hai, pazcAt dhIre-dhIre zubharAga ko bhI chor3atA hai| isaprakAra AtmasvabhAva ke bhAnasahita gRhavAsa aura kuTumba Adi kA azubharAga chor3atA hai aura jabataka svabhAva meM Thahara nahIM pAtA; tabataka vyavahAra se paMcAcAroM ko aMgIkAra karatA haiN| yadyapi vaha zubharAga hai; tathApi zraddhA apekSA usakA niSedha hI vartatA hai; kintu svayaM kI kamajorIvaza rAga chUTatA nahIM hai hra yaha jAnakara zubharAga meM pravartana karatA hai| dRSTi to akhaNDa jJAnasvabhAva para hI hai| vahA~ zraddhA apekSA to zubhabhAvoM kA niSedha hI hai| AtmazraddhAna hone se vaha usakA tyAgI hI hai, phira bhI azuddha upAdAnagata yogyatA ke kAraNa abhI taka zubharAga chUTA nahIM hai; isaliye Upara kahe anusAra paMcAcAroM kA pAlana/grahaNa karatA haiN| 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-13 2. vahI, pRSTha-28 gAthA 202-203 jainadharma kI paripATI to aisI hai ki prathama tattvajJAnapUrvaka samyagdarzana pragaTa ho, tatpazcAt caraNAnuyoga anusAra cAritra aMgIkAra kareM hra aise munipane kA icchuka jIva ghara-parivAra se vidAI lekara paMcAcAra ko aMgIkAra karatA hai| munidIkSA lene kA icchuka jIva AtmA ke bhAnapUrvaka vizeSa guNavAna muni ke samIpa jAkara, unheM praNAma kara unase dIkSA kI AjJA mA~gatA hai| vAstava meM niyama to yaha hai ki munipada kA icchuka jIva prathamataH dravyAnuyoga anusAra tattvajJAna kA abhyAsa kara, yathArtha zraddhA-jJAnapUrvaka udAsIna pariNAma rakhakara, pariSahAdi sahana karane kI sAmarthya ho to svayaM dIkSA lene jAtA hai aura phira guru use yogya jAnakara dIkSA dete haiN|' dIkSAcArya guNADhya, kulaviziSTa, rUpaviziSTa, vayaviziSTa tathA zramaNoM ko atyanta priya haiM hra unake pAsa munipada kA icchuka jIva dIkSA grahaNa karane ke lie jAtA hai aura kahatA hai ki he prabho ! AtmasvabhAva ke Ananda meM ramaNa karane ke lie, lInatA karane ke lie Apa mujha para kRpA kro| he bhAI ! dekho kitanA vinaya ! AtmA kA bhAna to hai aura usameM lInatA bhI svayaM ko karanI hai; tathApi kahate haiM ki he nAtha ! AtmAnubhava se mujhe anugRhIta kro| isaprakAra munipane kA icchuka jIva AcArya ke samIpa Akara vinatI karatA hai, taba AcAryadeva usa zrAmaNyArthI kI yogyatA aura vairAgya kI utkRSTatA dekhakara AzIrvAda svarUpa kahate haiM ki hra'tujhe zuddhAtmatattva ke anubhava kI siddhi ho|" ____ ukta sampUrNa maMthana kA sAra yaha hai ki jise munidharma kI dIkSA lenI 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-29 2. vahI, pRSTha-31 3. vahI, pRSTha-31-32 4. vahI, pRSTha-33-34 5. vahI, pRSTha-34
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 202-203 pravacanasAra anuzIlana hai; vaha sabase pahale kuTumbIjanoM ko isakI jAnakArI deveM, mAtA-pitA aura strI-putrAdi se apane ko chudd'aave| mUla gAthA meM ApRccha aura vimocita zabdoM kA prayoga hai| usameM bhI aisA bheda kiyA gayA hai ki bandhuvarga se pachakara aura mAtA-pitA, strIputrAdi se chur3Akara; AjJA lene kI to bAta hI nahIM hai| hA~, yaha bAta avazya hai ki pUchane meM se AjJA lene kI dhvani nikAlI jA sakatI hai, para usameM bhI eka bAta yaha hai ki pUchane kI bAta mAtA-pitA aura patnIputra se nahIM hai, parivAravAloM se hai| AjJA kI bAta hotI to vaha mAtApitA se hI ho sakatI thii| isaprakAra hama dekhate haiM ki AjJA kI bAta to hai hI nahIM; anumati kI bAta svIkAra karane meM bhI yaha prazna upasthita hotA hai ki yadi mAtApitA, strI-putrAdi aura kuTumbIjanoM ne anumati nahIM dI to kyA hogA? yaha prazna sabhI TIkAkAroM ke citta ko Andolita karatA rahA hai| AcArya amRtacandra ne to isakA samAdhAna anumati lene kI bhASA ko prastuta karake diyA hai, jisameM dIkSArthI eka prakAra se sUcanA hI detA hai; nizcaya se to unake sAtha kisI bhI prakAra ke saMbaMdha ko svIkAra hI nahIM krtaa| abataka rAga ke kAraNa jo vyavahArAdika saMbaMdha thAH rAga TUTa jAne se aba vaha bhI nahIM rahA hai| isakAraNa aba maiM dIkSA lene ke lie jA rahA huuN|' ha yaha bhASA sUcanA dene kI bhASA hai, na ki AjJA mA~gane kii| AcArya jayasena ne yaha tarka diyA hai ki kuTumbIjana mithyAdRSTi bhI ho sakate haiM aura virodhI bhI ho sakate haiM: aise meM unakI AjJA kI zarta kaise ho sakatI hai? dUsare jaba sabhI se rAga TUTa hI gayA hai to phira unase AjJA kI bAta kaise saMbhava hai ? isameM eka prazna aura bhI prastuta kiyA jA sakatA hai ki yadi aisI bAta hai to pUchane kI aura chur3Ane kI bAta karane kI bhI kyA AvazyakatA hai? isake uttara meM yaha kahA gayA hai ki pUchane aura chur3Ane ke bahAne jo vairAgyamaya carcA kI jAyegI; usase kisI anya kuTumbIjana ko bhI vairAgya ho sakatA hai aura vaha bhI dIkSA le sakatA hai| isalie ukta prasaMga Avazyaka mAnA gayA hai| eka bAta yaha bhI to hai ki dIkSA lene ke pahale sabako maryAdita bhASA meM sUcanA denA Avazyaka hai; anyathA gharavAle aura parivAravAle Apake acAnaka cale jAne se Akulita ho sakate haiM, pulisa meM riporTa likhA sakate haiM; aisI sthiti meM pulisa unheM aura unake guru ko giraphtAra kara sakatI hai| ina sabase bacane ke lie sUcanA denA to atyanta Avazyaka hai| Ajakala dIkSA denevAle AcArya dIkSArthI ke mA~-bApa Adi ko bulAte haiM, sabake sAmane usakI anumati lete haiM; taba dIkSA dete haiN| hotA to yaha hai ki tIvra rAga ke kAraNa mAtA-pitA aura strIputrAdi bhI AsAnI se anumati nahIM dete; Akhira dIkSA lenevAle ko una sabakI upekSA karake hI dIkSA lenI par3atI hai| dUsarI mahattvapUrNa bAta yaha hai ki tattvapradIpikA TIkA meM jisaprakAra bandhuvargAdi se anumati lene kI bhASA kA prayoga hai; usIprakAra kI bhASA kA prayoga paMcAcAra ke saMdarbha meM bhI hai| unheM bhI saMbodhita karake kahA gayA hai ki nizcaya se tuma mere zuddhAtmA nahIM ho, tumheM maiM tabataka ke lie hI aMgIkAra karatA hU~, jabataka zuddhAtmA ko upalabdha nahIM kara letaa| aisI sthiti meM vicAraNIya bAta yaha hai ki dhyAnatapa jaise dharma ko bhI tabataka ke lie svIkAra kiyA jA rahA hai, jabataka zuddhAtmA kI upalabdhi nahIM ho jAtI / to kyA dhyAna nAmaka tapAcAra ke kAla meM bhI zuddhAtmA upalabdha nahIM hai? isa prazna kA ekamAtra uttara yahI ho sakatA hai ki ukta paMcAcAroM ko vyavahAra paMcAcAra yA zubhabhAvarUpa paMcAcAra yA zubhakriyArUpa paMcAcAra ke rUpa meM hI grahaNa karanA cAhie; nizcaya paMcAcAra ke rUpa meM nhiiN| . ___ bhagavAna svarUpa apane AtmA para rIjhe puruSoM ke gale meM hI muktirUpI kanyA varamAlA DAlatI hai| AtmA hI hai zaraNa, pRSTha-202
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 204 vigata gAthAoM meM dIkSA lene kI AraMbhika kriyA-prakriyA kA nirUpaNa kara aba isa gAthA meM dIkSita sAdhu kA svarUpa spaSTa karate haiM, jo isaprakAra hai ha NAhaM homi paresiMNa me pare Natthi majjhamiha kiMci / idi Nicchido jidiMdo jAdo jdhjaadruuvdhro||204|| (harigIta) re dUsaroM kA maiM nahIM nA dUsare mere rhe| saMkalpa kara ho jitendriya nagnatva ko dhAraNa kreN||204|| 'maiM dUsaroM kA nahIM, dUsare padArtha mere nahIM hai; isa loka meM merA kucha bhI nahIM hai' hra aisA vastusvarUpa nizcita kiyA hai jisane, vaha dIkSArthI jitendriya hotA huA, yathAjAtarUpadhara arthAt jaisA nagna digambara paidA huA thA, vaisA hI nagna digambara rUpa dhAraNa karatA hai| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "usake bAda vaha dIkSArthI yathAjAtarUpadhara hotA hai| tAtparya yaha hai ki vaha sabhI vastrAbhUSaNa kA tyAga kara nagna digambara veSa dhAraNa kara letA hai| __ isakA vizeSa spaSTIkaraNa isa prakAra hai hra 'prathama to maiM kiMcitmAtra bhI para kA nahIM hU~ aura parapadArtha bhI kiMcitmAtra mere nahIM haiM; kyoMki tAttvika dRSTi se sabhI padArtha para ke sAtha ke saMbaMdha se rahita haiN| isalie isa SaDdravyAtmaka loka meM AtmA ke atirikta anya kucha bhI merA nahIM hai' hra isaprakAra vyavasthita huI hai buddhi jisakI aura jo paradravyoM ke sAtha sva-svAmI saMbaMdha jinakA AdhAra hai ha aisI indriyoM aura noindriyoM ko jItane se jitendriya haA hai; vaha dIkSArthI Atmadravya gAthA 204 kA svAbhAvika zuddharUpa dhAraNa karane se yathAjAtarUpadhara hotA hai arthAt nagna digambara dazA ko dhAraNa karatA hai|" AcArya jayasena bhI tAtparyavRtti TIkA meM isIprakAra sAmAnya artha kara dete haiN| kavivara vRndAvanadAsajI isa gAthA ke bhAva ko 1 manaharaNa aura 4 dohA hra isaprakAra 5 chandoM meM prastuta karate haiN| manaharaNa chanda meM to ve gAthA aura TIkA ke bhAva ko mAtra duharA hI dete haiM; kintu dohoM meM yathAjAta-rUpadhara pada kI vyAkhyA karate haiM; jo isaprakAra haiM hra (dohA) jathAjAta ko artha aba, suno bhavika dhari dhyAna / graMthapaMtha nigraMtha jimi, maMthana karI pramAna / / 6 / / svayaMsiddha jaso kachuka, hai Atama ko ruup| taise nijaghara meM dharai, amala acala cidrUpa / / 63 / / dUjo artha prataccha jo, jaiso munipada hoy|| taisI hI mudrA dharai, daravaliMga hai soya / / 64 / / aise donoM liMga ko, dhArata dhIra udAra / jathAjAta tAko kahaiM, barai soi zivanAra / / 65 / / maiM aba nirgranthoM ke granthoM kA maMthana karake unake anusAra yathAjAta pada kA artha samajhAtA huuN| he bhavyajIvo ! use tuma dhyAnapUrvaka suno| AtmA kA jaisA jo kucha amala, acala, svayaMsiddha caitanyarUpa hai; usI meM apanApana dhAraNa karake jame-rame hna aisA yaha yathAjAta bhAvaliMga hai| dUsarA artha yaha hai ki munirAjoM jaisA nagna digambara rUpa hotA hai, vaisI hI mudrA dhAraNa karanA dravyaliMga hai| isaprakAra dravyaliMga aura bhAvaliMga hra donoM ko jo dhIra aura udAra vyakti dhAraNa karatA hai, usa rUpa ko yathAjAtarUpa kahate haiM aura vaha vyakti muktirUpI nArI kA varaNa karatA hai| kavivara paNDita devIdAsajI isa gAthA ke bhAva ko eka ikatIsA savaiyA meM saralatA se pragaTa kara dete haiN|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 204 23 jisakI buddhi nirmala huI hai, use hI saccA munipanA ho sakatA hai, anya ko nhiiN|" isaprakAra isa gAthA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki jo dIkSArthI parapadArthoM se ekatva-mamatva-kartRtva-bhoktRtvabuddhi tor3akara apane trikAlI dhruva AtmA meM hI apanApana sthApita kara; usameM hI jama jAtA hai, rama jAtA hai aura tatkAla utpanna hue bAlaka ke samAna nagna digambara dazA ko dhAraNa karatA hai; vaha dIkSArthI hI muktipada ko prApta karatA hai| . 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-36-37 pravacanasAra anuzIlana AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "vaha zrAmaNyArthI aisA nizcaya karatA hai ki deha-devala meM virAjamAna maiM svayaM AtmA kiMcitmAtra bhI para kA nahIM hU~ aura parapadArtha mere nahIM haiN| maiM zarIra, mana, vANI, strI, kuTuMba parivAra se bhinna huuN| deva-zAstra-guru bhI mere nahIM haiM aura maiM unakA nahIM huuN| ___AtmA meM utpanna honevAle puNya-pApa bhI mere nahIM haiM, ve mujhase bhinna para haiN| puNya-pApa mujhameM utpanna hone para bhI maiM unakA kadApi nahIM huuN| tInoM kAla puNya-pApa aura zarIra se rahita jaisA maiM asaMgatattva hU~, vaisA hI asaMgatattva vartamAna meM huuN| pAramArthika dRSTi se merA kisI parapadArtha ke sAtha koI sambandha nahIM hai| chaha dravyoM se vyApta isa loka meM apane AtmA ke binA dUsarA koI bhI padArtha merA nahIM hai|' maiM cidAnanda jJAnasvabhAvI AtmA huuN| zarIra tathA rAgAdi se bhinna hU~ hra aisA jJAna-zraddhAna to gRhasthAvasthA meM bhI thA; kintu aba svabhAvAzraya ke kAraNa aMtara meM dhyAna kI lInatA kara cAritra pragaTa huA hai| antaraMga se rAga kA apanApana TUTatA jA rahA hai aura sahaja yathAjAtarUpadharapanA prApta huA hai, isI kA nAma bhAvaliMgI munidazA hai| sacce bhAna binA yathArtha munipanA nahIM hotaa| AtmA kA jo mUlabhUta jJAnAnandasvabhAva hai, usakI prApti kA nAma yathAjAtarUpadharapanA hai hra aisI aMtaradazA-pUrvaka munipada hotA hai|' bhagavAna AtmA kA parapadArthoM ke sAtha jJeya-jJAyaka saMbaMdha ko chor3akara anya tAdAtmya saMbaMdha, saMyoga saMbaMdha, lakSya-lakSaNa saMbaMdha, guNa-guNI saMbaMdha ityAdi koI bhI saMbaMdha nahIM hai|' isaprakAra samasta saMbaMdhoM kA niSedha hone se yathArtha nirNayapUrvaka 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-35 2. vahI, pRSTha-35 3. vahI, pRSTha-36 4. vahI, pRSTha-36 AtmA kA dhyAna karane ke lie use jAnanA Avazyaka hai| isIprakAra apane AtmA ke darzana ke lie bhI AtmA kA jAnanA Avazyaka hai| isaprakAra AtmadhyAna rUpa cAritra ke lie tathA AtmadarzanarUpa samyagdarzana ke lie AtmA kA jAnanA jarUrI hai tathA AtmajJAna rUpa samyagjJAna ke lie to AtmA kA jAnanA Avazyaka hai hii| antataH yahI niSkarSa nikalA ki dharma kI sAdhanA ke lie ekamAtra nija bhagavAna AtmA kA jAnanA hI sArthaka hai| sunakara nahIM, paDhakara nahIM; AtmA ko pratyakSa anubhUtipUrvaka sAkSAt jAnanA hI AtmajJAna hai aura isIprakAra jAnate rahanA hI AtmadhyAna hai| isaprakAra kA AtmajJAna samyagjJAna hai aura isIprakAra kA AtmadhyAna samyakcAritra hai| jaba aisA AtmajJAna aura AtmadhyAna hotA hai to usI samaya Atma pratIti bhI sahaja ho jAtI hai, AtmA meM apanApana bhI sahaja A jAtA hai, atIndriya Ananda kA vedana bhI usI samaya hotA hai; sabakucha ekasAtha hI utpanna hotA hai aura sabakA milAkara eka nAma AtmAnubhUti hai| hra AtmA hI hai zaraNa, pRSTha-221
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 205 - 206 ina 205 va 206vIM gAthAoM kI utthAnikA meM AcArya amRtacandra likhate haiM ki aba anAdi saMskAra se anabhyasta hone se jo atyanta aprasiddha hai aura naye prayAsa ke abhyAsa kI kuzalatA se jo upalabdha hotA hai usa yathAjAtarUpadharapane ke bahiraMga aura aMtaraMga hna ina do liMgoM kA upadeza karate haiN| tAtparya yaha hai ki ina gAthAoM meM dravyaliMga aura bhAvaliMga kI carcA karate haiN| gAthAyeM mUlataH isaprakAra haiM hra jadhajAdarUvajAdaM uppADidakesamaMsugaM suddhaM / rahidaM hiMsAdIdo appaDikammaM havadi liMgaM / / 205 / / mucchAraMbhavijuttaM juttaM uvaogajogasuddhIhiM / liMgaM Na parAvekkhaM apuNabbhavakAraNaM jenhaM / / 206 / / ( harigIta ) zRMgAra ara hiMsA rahita ara kezaluMcana akiMcana / yathAjAtasvarUpa hI jinavarakathita bahiliMga hai || 205 || AraMbha- mUrchA se rahita para kI apekSA se rahita / zudha yoga ara upayoga se jinakathita aMtaraliMga hai || 206 // zramaNa kA bAhyaliMga (dravyaliMga) sira aura dAr3hI mUcha ke bAloM kA loMca vAlA aura janma ke samaya ke rUpa jaise rUpavAlA, zuddha, hiMsAdi se rahita aura zArIrika zRMgAra se rahita hotA hai| mUrcchA aura AraMbha se rahita, upayoga aura yoga kI zuddhi se sahita, para kI apekSA rahita aisA jinendradeva kathita aMtaraMga liMga (bhAvaliMga) mokSa kA kAraNa hai| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM ina gAthAoM kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM "yathokta krama se jo svayaM yathAjAtarUpadhara hue haiM; unake ayathAjAtarUpadharapane ke kAraNabhUta moha-rAga-dveSAdi bhAvoM kA abhAva hotA hI gAthA 205 - 206 25 hai aura unake abhAva ke kAraNa; jo ki unake sadbhAva meM hote the hra aise 1. vastrAbhUSaNa kA dhAraNa, 2. sira aura dAr3hI mUchoM ke bAloM kA rakSaNa, 3. parigraha kA honA, 4. sAvadya yoga se yukta honA aura 5. zArIrika saMskAra (zRMgAra) kA karanA hna ina pA~coM kA abhAva bhI hotA hI hai| isakAraNa 1. janma ke samaya jaisA nagnarUpa, 2. sira aura dAr3hI-mUcha ke bAloM kA luMcana, 3. zuddhatva (aparigraharUpa dazA), 4. hiMsAdi pApoM se rahitapanA aura 5. zArIrika zRMgAra kA abhAva bhI hotA hI hai; isalie yaha bahirliMga hai / AtmA yathAjAtarUpadharapane se dUra kiye gaye ayathAjAtarUpadharapane ke kAraNabhUta moha-rAga-dveSAdi bhAvoM kA abhAva hone se, jo unake sadbhAva meM hote the hra aise 1. mamatva aura kArya kI jimmedArI lene ke pariNAma, 2. zubhAzubha se uparakta upayoga aura tatpUrvaka tathAvidha yoga kI azuddhi se yuktatA tathA 3. paradravya se sApekSatA hna ina tInoM kA abhAva hotA hai; isalie usa AtmA ke 1. mUrcchA aura AraMbha se rahitatA, 2. upayoga aura yoga kI zuddhatA aura 3. para kI apekSA se rahitatA hotI hI hai; isalie yaha aMtaraMga liMga hai|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA ke samAna hI karate haiN| kavivara vRndAvanadAsajI ina gAthAoM ke bhAva ko 1 - 1 manaharaNa kavittoM meM saralatA se prastuta kara dete haiM; jo isaprakAra hai hra ( manaharaNa ) jathAjAta darvaliMga aiso hota jahA~, paramAnU paramAna parigaha na rahatu hai / zIsa aura DADhI ke upAri DArai keza Apa, zuddha niragaMthapaMtha maMtha ke gahatu hai / / hiMsAdika paMca jAke raMca nAhiM saMcarata, aise tInoM joga saMca saMca nibahatu hai /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana deha kheha-khAna ke saMvAranAdi kriyAsetI, rahita virAjai jaisI Agama ukatu hai / / 66 / / jinAgama meM kathita yathAjAtadravyaliMga aisA hotA hai ki jahA~ paramANumAtra parigraha nahIM hotA, sira aura dAr3hI-mUcha ke bAla svayaM ukhAr3a diye jAte haiM, jinavANI ke maMthana pUrvaka zuddha nirgrantha (nagna digambara) dazA grahaNa kI jAtI hai, jisameM hiMsAdi pA~ca pApa raMcamAtra bhI nahIM hote haiM, tInoM yogoM ko bhI pUrI sAvadhAnI pUrvaka nirvAha kiyA jAtA hai, svabhAvataH azuci isa deha ko saMbhArane (zRMgAra karane) kI kriyA bhI nahIM hotI hai| paradarvamAhiM moha mamatAdi bhAvani ko, jahAM na araMbha kahU~ nirArambha taiso hai| zuddha upayoga vRnda cetanA subhAvajuta, tInoM joga taso tahAM cAhiyata jaso hai / / paradarva ke adhIna varttata kadApi nAhiM, AtamIka jJAna ko vidhAnavAna vaiso hai| mokSasukhakArana bhavodadhi udhArana ko, ___aMtaraMgabhAvarUpa jainaliMga aiso hai|67|| jahA~ paradravyoM meM moha-mamatAdi bhAvoM kA aura sabhI prakAra ke AraMbha kA abhAva hotA hai; cetanA svabhAva meM yukta zuddhopayoga aura jinAgamAnusAra tInoM yogoM kI zuddhi hotI hai; AtmIka jJAna kA vidhAna aisA hai ki paradravyoM kI AdhInatA kadApi nahIM hotI; bhavodadhi se pAra utAranevAlA aura mokSasukha kA kAraNarUpa jinAgamakathita bhAvaliMga aisA hotA hai| paNDita devIdAsajI bhI isIprakAra do chandoM meM ina gAthAoM kA bhAva prastuta kara dete haiN| piSTapeSaNa ke bhaya unheM yahA~ denA upayukta nahIM hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra gAthA 205-206 "yathAjAta arthAt sahajarUpa, jJAyakapanA / anAdi se pratyeka jIva yathAjAtasvarUpI hI haikintu aba vartamAna meM zramaNoM ne nirmala paryAya pragaTa karake yathAjAtarUpa ko dhAraNa kiyA haiM arthAt yathAjAtarUpadhara hue haiN|' yathAjAtarUpadharapanA yaha vItarAgI sahajadazA kI asti hai aura usameM moha-rAga-dveSapane kI nAsti hai| yahA~ zrAmaNyArthI jIva ne haThapUrvaka kisI kA tyAga nahIM kiyA hai; apitu sahaja-svabhAva se janmI vItarAgI dazA use prApta huI hai| andara meM sahaja vItarAgadazArUpa yathAjAtarUpadharapanA ho to moharAga-dveSAdi kA abhAva hotA hI hai aura jahA~ mithyAtva rAga-dveSAdi kA abhAva huA, vahA~ vanAdi bhI nahIM hote; kyoMki mohAdi ke sadbhAva meM hI vasrAbhUSaNa dekhane meM Ate haiN|' isaprakAra rAgAdi ke abhAva meM muniyoM kI bAhya dazA ko spaSTa karanevAle nimna pA~ca boloM ko batAyA gayA hai hra 1. janmasamaya ke rUpasamAna nagnarUpa hotA hai| 2. mastaka aura dAr3hI ke kezoM kA loMca karate haiN| 3. zuddhapanA hone se vasrAdi athavA dhanAdi parigraha unake nahIM hai| 4. hiMsAdi se rahitapanA hone se rupaye-paise kA lena-dena nahIM haiN| 5. apratikarma arthAt zarIra kA zRMgAra Adi nahIM krte| isaprakAra bhAvaliMgI muniyoM kA bAhyaliMga hai| AraMbhAdi se rahita aisI munidazA ke bAhya meM vigata pA~ca bAtoM se nivRtti hai aura antara meM rAga-dveSAdi Arambha se nivRtti hai| isaprakAra upayoga kI zuddhi vartatI hai| upayoga sva meM hI lagA hone se usameM paradravya kI sApekSatA kA abhAva hai| yahA~ dhyAna karane hetu antara-guphA meM jAne kI bAta kahI hai| bAhya patthara kI giri-guphA meM to siMhAdi pazu-pakSI bhI rahate haiM; parantu 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-49 2. vahI, pRSTha-42 3. vahI, pRSTha-42 4. vahI, pRSTha-42-43 5. vahI, pRSTha-43
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 pravacanasAra anuzIlana munirAja antara caitanyasvabhAva kI guphA meM jAkara AtmA ko dhyAte haiM, taba unake hra 1. mUrchA aura Arambha se rahitatA hotI hai| 2. upayoga aura yoga kI zuddhi hotI hai| 3. para kI apekSA se rahitapanA hotA hai hra isaprakAra unake antaraMga bhAvaliMga pAyA jAtA hai| bAhya meM dravyaliMga ho, kintu antara meM bhAvaliMga na ho to vaha muni nahIM hai| usIprakAra antaraMga meM bhAvaliMga ho aura bAhara dravyaliMga na ho aisA saMbhava nahIM hai|" dravyaliMga aura bhAvaliMga ke saMbaMdha meM hamArI bahuta galata dhAraNAe~ haiN| 'dravyaliMga' zabda sunate hI hameM aisA lagane lagatA hai jaise mu~ha meM kar3avAhaTa-sI A gaI ho| dravyaliMga hameM bilkula heya lagatA hai aura bhAvaliMga sAkSAt mokSasvarUpa hI pratIta hotA hai; lekina hameM yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhie ki koI bhI vyakti dravyaliMga aura bhAvaliMga ha donoM ke binA mokSa kI prApti nahIM kara sktaa| siddhacakramahAmaNDalavidhAna kI jayamAlA meM kahA hai hra / bhAvaliMga bina karma khipAI, dravyaliMga bina zivapada jaaii| yo ayoga kAraja nahIM hoI, tuma guNa kathana kaThina hai soii|| he bhagavan ! dravyaliMga ke binA koI mokSa calA jAya aura bhAvaliMga ke binA karmoM kA nAza ho jAya jisaprakAra yaha asaMbhava hai| usIprakAra tumhAre guNoM kA kathana karanA bhI kaThina hai| jaba mokSa prApta karane ke lie donoM hI liMga anivArya haiM, taba eka burA aura dUsarA acchA hra yaha kaise ho sakatA hai? yadi koI kahe ki zAstroM meM to dravyaliMgI muniyoM kI bahuta niMdA kI gaI hai to usase kahate haiM ki bhAI! jahA~ dravyaliMgI muniyoM kI niMdA kI bAta AtI hai, vaha bhAvaliMga ke binA jo dravyaliMga hai, usakI niMdA hai; bhAvaliMga ke sAtha jo dravyaliMga hai, usakI nhiiN| vastutaH dravyaliMga aura bhAvaliMga to sAtha-sAtha hI hote haiN| 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-44 gAthA 205-206 yahA~ yaha prazna upasthita ho sakatA hai ki jisaprakAra bhAvaliMga ke binA honevAle dravyaliMga kI niMdA hotI hai; usIprakAra dravyaliMga ke binA bhAvaliMga kI bhI niMdA honI cAhie; parantu aisA nahIM hotaa| - isakA uttara yaha hai ki dravyaliMga ke binA bhAvaliMga hotA hI nahIM hai| para dravyaliMgabhAvaliMga ke binA ho jAtA hai| jaba hama kisI ko bhAvaliMgI kahate haiM, taba usakA artha yaha hotA hai ki vaha bhAvaliMgI to hai hI, dravyaliMgI bhI hai| yahI kAraNa hai ki zAstroM meM bhAvaliMga kI niMdA nahIM hai| isa saMbaMdha meM dUsarA vivecanIya bindu yaha hai ki dravyaliMga bAhyakriyA kA nAma hai aura zrAmaNya ke lie usakA honA bhI anivArya hai| zarIra kI nagnatA Adi kriyA saMbaMdhI bhAva, zubhabhAva haiM aura bhAvaliMga zuddhopayogarUpa hai, zuddhapariNatirUpa hai / yadyapi dravyaliMga ke binA mokSa nahIM hotA, tathApi dravyaliMga se bhI mokSa nahIM hotA; kyoMki dravyaliMga to jar3a kI kriyA aura zubhabhAvarUpa hai aura mokSa jar3a kI kriyA aura zubhabhAvoM se nahIM hotaa| gAthA 205 meM dravyaliMga kA jo svarUpa kahA hai, usameM jo 'yathAjAtarUpa' kahA hai; usakA tAtparya yaha hai ki jaisA mA~ ke peTa se janma liyA thA, vaisA hI rUpa / usa rUpa ke sAtha eka laMgoTa bhI nahIM rakha skte| isaprakAra hama dekhate haiM ki muktimArga meM ina donoM kA honA Avazyaka hI nahIM, anivArya hai; para bAta yaha hai ki zuddhopayoga aura zuddhapariNatirUpa hone se bhAvaliMga mukti kA sAkSAt kAraNa hai, nizcayakAraNa hai| yadyapi zubhakriyA aura zubhabhAvarUpa hone se dravyaliMga sAkSAt kAraNa nahIM hai, nizcaya kAraNa nahIM hai; tathApi bhAvaliMga kA sahacArI hone se upacarita kAraNa hai, paramparA kAraNa hai, vyavahAra kAraNa hai aura muktimArga meM usakA honA bhI anivArya hai| mithyAtva tathA anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya bhAvoM ke abhAvarUpa zuddhapariNati aura zuddhopayoga kA nAma bhAvaliMga hai aura chaTaveM guNasthAna ke yogya paMcamahAvratAdikezubhabhAva
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana aura AgamAnusAra nagna digambara dazA Adi nirdoSa AcaraNa kA nAma dravyaliMga hai| chaTaveM-sAtaveM guNasthAna kI bhUmikA meM jhUlanevAle munirAja aura isase bhI Upara caudahaveM guNasthAna taka ke sabhI munirAja bhAvaliMgI haiM aura dravyaliMgI bhI haiN| dhyAna rahe arahaMta bhagavAna bhI snAtaka nirgrantha munirAja hI haiN| jina munirAjoM ke bAhyAcaraNa aura zubhabhAva to jinAgamAnusAra hoM, para mithyAtva va anantAnubaMdhI kaSAyoM kA abhAva na ho, unheM mithyAdRSTi dravyaliMgI kahate haiN| jinake bAhyAcaraNa aura zubhabhAva AgamAnusAra hoM aura mithyAtva va anaMtAnubaMdhI kaSAyoM kA abhAva bhI ho; kintu apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM kA abhAva nahIM ho; ve cauthe guNasthAnavAle dravyaliMgI haiN| isIprakAra jinake bAhyAcaraNa aura zubhabhAva AgamAnusAra haiM aura mithyAtva, anantAnubaMdhI aura apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA abhAva hai, para pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA abhAva nahIM hai| ve paMcamaguNasthAnavartI dravyaliMgI haiN| jinake bAhyAcaraNa aura zubhabhAva bhI chaTaveM gaNasthAna kI bhUmikA ke yogya haiM aura mithyAtva, anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM kA bhI abhAva hai| ve sabhI bhAvaliMgI saMta haiN| jinake na to mithyAtva va kaSAyoM kA abhAva hai aura na AgamAnusAra AcaraNa hI hai| ve na to dravyaliMgI haiM, na bhaavliNgii| unheM dravyaliMgI kahanA bhI dravyaliMga kA apamAna hai| AcArya kundakunda bhAvapAhuDa meM dharmavihIna zramaNoM ko naTazramaNa kahate haiM aura unake bheSa ko ganne ke phUla ke samAna batAyA hai, jina para na to phala hI lagate haiM aura na jinameM gaMdha hI hotI hai| ____ are bhAI ! yaha bAta zAstrAdhAra se gaharAI se samajhane kI hai, isameM kisI bhI prakAra kA haTha ThIka nahIM hai| yaha viSaya atyanta saMvedanazIla viSaya hai; ata: isake pratipAdana meM bhI vizeSa sAvadhAnI rakhanA atyanta Avazyaka hai| 1. aSTapAhur3a : bhAvapAhuDa, gAthA 71 pravacanasAra gAthA 207 vigata gAthAoM meM dravyaliMga aura bhAvaliMga kA svarUpa spaSTa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki dIkSArthI gurumukha se dravyaliMga aura bhAvaliMgarUpa munidharma kA svarUpa sunakara, samajhakara; unheM vinayapUrvaka namaskAra karake munidharma aMgIkAra karatA hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra AdAya taM pi liMgaM guruNA parameNa taM nnmNsittaa| soccA savadaM kiriyaM uvaTThido hodi so smnno||207|| (harigIta ) jo paramaguru nama liMga donoM prApta kara vrata aacreN| Atmathita ve zramaNa hI basa yathAyogya kriyA kreN||207|| paramaguru ke dvArA pradatta una donoM liMgoM ko dhAraNa karake, unheM namaskAra karake, vrata sahita kriyA ko sunakara, upasthita hotA huA arthAt AtmA ke samIpa sthita hotA huA zramaNa hotA hai| ___ ukta gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM hra ___ "isake bAda zramaNa hone kA icchuka dIkSArthI donoM liMgoM ko dhAraNa karatA hai, guru ko namaskAra karatA hai, vrata tathA kriyA ko sunatA hai aura upasthita hotA hai| upasthita hotA huA zrAmaNya kI sAmagrI paryApta hone se zramaNa hotA hai| aba isI bAta ko vistAra se spaSTa karate haiM hra isa yathAjAtarUpadharatva ke sUcaka bahiraMga va aMtaraMga liMga ke dhAraNa kI vidhi ke pratipAdaka hone se arahaMta bhagavAna aura dIkSAcArya vyavahAra se muniliMga ko denevAle kahe jAte haiN| dIkSArthI ukta dene aura lene kI kriyA se unheM sammAnita karake unase tanmaya hotA hai| isake bAda bhAvya-bhAvakabhAva se pravartita paraspara milana ke kAraNa
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 pravacanasAra anuzIlana svaparavibhAga asta hone se sarvasvadAtAra mUla paramaguru arahaMtadeva aura uttara paramaguru dIkSAcArya ko namaskAra kriyA ke dvArA sammAnita karake bhAvastutivaMdanAmaya hotA hai| isake bAda sarva sAvadyayoga ke pratyAkhyAnasvarUpa eka mahAvrata ko sunanerUpa zrutajJAna ke dvArA samaya (AtmA) meM pariNamita hote hue AtmA ko jAnatA huA sAmAyika meM ArUr3ha hotA hai| isake bAda pratikramaNa-AlocanA-pratyAkhyAnasvarUpa kriyA ko sunanerUpa zrutajJAna ke dvArA traikAlika karmoM se bhinna kiye jAnevAle AtmA ko jAnatA huA; atIta-anAgata-vartamAna, mana-vacana-kAyasaMbaMdhI karmoM se bhinnatA meM ArUr3ha hotA hai| isake bAda samasta sAvadha karmoM ke AyatanabhUta kAya kA utsarga (upekSA-tyAga) karake yathAjAtarUpavAle svarUpa ko, eka ko ekAgratayA avalambita karake rahatA huA upasthita hotA hai aura upasthita hotA huA, sarvatra samyagdRSTipane ke kAraNa sAkSAt zramaNa hotA hai|" AcArya jayasena tAtparyavRtti meM ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA ke samAna hI spaSTa karate haiN| paNDita devIdAsajI isa gAthA kA bhAva eka chanda meM bar3I hI saralatA se prastuta kara dete haiM, jo isaprakAra hai hna (savaiyA ikatIsA ) arahaMta athavA su dikSyA ko divaiyA guru dravya bhAva liMga ko su upadesa karai hai| tinhai muni hUve kI suikSyA jo suubhai liMga dhAri soI mahAmuni ke su pAi para hai / / paMca mahAvrata Adi muni kI kriyA samasta sunika su bhavya jatI ko svarUpa dharai hai| saba hI virSe su samadiSTi sabakauM su iSTa jaisau sAdha hohi jo su bhau samudra tarai hai / / 13 / / gAthA 207 33 ____ muni hone kI icchA rakhanevAle zrAvaka ko arahaMta bhagavAna athavA dIkSA denevAle guru dravyaliMga aura bhAvaliMga kA svarUpa samajhAte haiM aura munipada dhAraNa karane kA upadeza dete haiN| ___ unakA upadeza sunakara donoM liMgoM rUpa munidharma dhAraNa karake unake pairoM meM par3ate haiM, unheM namaskAra karate haiN| unase paMcamahAvratAdi sabhI kriyAoM ko sunakara, samajhakara yati ke vAstavika svarUpa ko dhAraNa kara lete haiN| aise munirAjoM kI sabhI ke prati samadRSTi rahatI hai, isIkAraNa ve sabake iSTa hote haiM aura isIprakAra ke sAdhu saMsArasamudra se pAra hote haiN| kavivara paNDita vRndAvanadAsajI isa gAthA ke bhAva ko 1 manaharaNa aura 6 dohe hra isaprakAra 7 chandoM meM spaSTa karate haiM; jinameM manaharaNa chanda meM to devIdAsajI ke samAna hI gAthA kI bAta ko prastuta kara dete haiM, para dohoM meM tattvapradIpikA meM prastuta viSaya-vastu ko usI rUpa meM vistAra se spaSTa karate haiN| unake sabhI chanda mUlata: paThanIya haiN| ___ AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "AtmA ke bhAnapUrvaka kuTuMbIjanoM se vidA lekara, guru ke pAsa dIkSA lekara, paMcamahAvrata pUrvaka zrAmaNyArthI jIva bhAva aura dravyaliMga ko grahaNa karatA hai, guru ko namaskAra karatA hai, vratAdi kriyAoM ko saMbhAlatA hai aura AtmasvabhAva meM sthita rahatA hai| bAhya meM nirgrantha liMga na ho, vastrAdi se sahitapanA ho, vaha munitva kI sAmagrI nahIM hai| bAhya meM dravyaliMgI ho jAe; kintu antara meM vItarAgatArUpa bhAvaliMga na ho to bhI munipanA nahIM hai| antara meM jJAyakasvarUpa kA avalaMbana lekara, bAhya padArthoM aura puNya kA avalaMbana chor3akara, antara svarUpa meM Thaharane kA nAma bhAvaliMga hai| bAhya meM niSparigrahI ityAdi rahanA to dravyaliMga hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-46 2. vahI, pRSTha-46-47
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana ina donoM hI liMgoM kA svarUpa paramaguru pratipAdana karate haiM / ' paramaguru ne mujhe dravyaliMga diyA hai, yaha to upacAra se kahA jAtA hai| AtmA ke bhAna aura aise vItarAgI munidazA binA kabhI bhI sukhI nahIM huA jA sakatA; kyoMki sacce jJAna binA munidazA nahIM hai aura munidazA kI prApti binA kevalajJAna nahIM ho sakatA / 2" isaprakAra isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki dIkSArthI apane guru dIkSAcArya ko atyanta vinayapUrvaka namaskAra karake unase muni jIvana meM honevAle vrata aura kriyAoM ke bAre meM sunakara samajhatA hai, phira AtmA ke samIpa upasthita hotA huA arthAt AtmadhyAna karatA huA, dravyaliMga aura bhAvaliMga hna donoM ko dhAraNa karatA huA arthAt samyagdarzana sahita nagna digambara dazArUpa bAhyAcaraNa ko dhAraNa karatA huA sAkSAt zramaNa bana jAtA hai| 34 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha 47 2. vahI, pRSTha 47 pratyeka dravya apanI paryAya kA kartA svayaM hai| pariNamana usakA dharma hai / apane pariNamana meM use paradravya kI raMcamAtra bhI apekSA nahIM hai / nityatA kI bhAMti pariNamana bhI usakA sahaja svabhAva hai| athavA paryAya kI kartA svayaM paryAya hai| usameM tujhe kucha bhI nahIM karanA hai| arthAt kucha bhI karane kI cintA nahIM karanA hai| ajIva - dravya para meM to karate hI nahIM, apanI paryAyoM ko karane kI bhI cintA nahIM kucha karate, to kyA unakA pariNamana avaruddha ho jAtA hai ? nahIM, to phira jIva bhI kyoM pariNamana kI cintA meM vyartha hI Akula-vyAkula ho ? hna kramabaddhaparyAya, pRSTha- 28 pravacanasAra gAthA 208-209 jaba koI samyagdRSTi dIkSArthI munidIkSA letA hai, taba apane guru se saMbaMdhita bAtoM ko samajhakara, nagna digambara dazA dhAraNa kara, kezaluMcana Adi dIkSA saMbaMdhI sabhI prakriyA ko pAra kara, AtmA meM upasthita ho jAtA hai, AtmalIna ho jAtA hai, saptama guNasthAna kI bhUmikA ko prApta ho jAtA hai| yaha bAta vigata gAthA meM samajhAkara aba ina gAthAoM meM yaha kahate haiM ki AtmadhyAna se cyuta hokara jaba yaha zubhopayoga meM AtA hai, chaTaveM guNasthAna meM AtA hai to aTThAIsa mUlaguNoM ke zubhabhAva meM AtA huA chedopasthApaka hotA hai| gAthAyeM mUlataH isaprakAra haiM hra vadasamidiMdiyarodho locAvassayamacelamaNhANaM / khidisayaNamadaMtavaNaM ThidibhoyaNamegabhattaM ca // 208 // ede khalu mUlaguNA samaNANaM jiNavarehiM paNNattA / tesu pamatto samaNo chedovaTThAvago hodi / / 209 / / ( harigIta ) vrata samiti indriya rodha luMcana acelaka asnAna vrata | nA danta-dhovana kSitizayana ara khar3e ho bhojana kareM || 208 || dina meM kareM ikabAra hI ye mUlaguNa jinavara kheN| inameM rahe nita lIna jo chedopathApaka zramaNa vaha || 209 || vrata, samiti, indriyarodha, kezaloMca, Avazyaka, acelapanA, asnAna, bhUmizayana, adantadhovana, khar3e-khar3e AhAra aura dina meM eka bAra AhAra hna ye zramaNoM ke mUlaguNa jinavaroM ne kahe haiN| inameM pramatta hotA huA zramaNa chedopasthApaka hotA hai|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM ina gAthAoM kA bha isaprakAra spaSTa karate haiM hra 36 "sarvasAvadyayoga pratyAkhyAna svarUpa eka mahAvrata kI vyaktiyA~ hone se hiMsA, asatya, corI, abrahma aura parigraha kI viratirUpa paMca mahAvrata aura usI kI parikarabhUta pA~ca samitiyA~, pA~ca indriyarodha, kezaloMca, chaha Avazyaka, acelakatA, asnAna, bhUmizayana, adantadhovana, khar3ekhar3e bhojana aura dina meM eka bAra bhojana hna isaprakAra ye 28 nirvikalpa sAmAyika saMyama ke vikalpa (bheda) hone se zramaNoM ke mUlaguNa hI haiN| jaba zramaNa nirvikalpa sAmAyika saMyama meM ArUr3hatA ke kAraNa, jisameM vikalpoM kA abhyAsa nahIM hai hra aisI dazA se cyuta hotA hai; taba 'kevala svarNamAtra ke arthI ko kuMDala, kaMkaNa, aMgUThI Adi ko grahaNa karanA bhI zreya hai; aisA nahIM hai ki sarvathA svarNa kI prApti hI zreya ho' hra aisA vicAra kara mUla guNoM meM vikalpa (bheda) rUpa se apane ko sthApita karatA huA zramaNa chedopasthApaka hotA hai|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM ke bhAva ko na kevala tattvapradIpikA ke samAna hI spaSTa karate haiM; apitu udAharaNa vahI svarNa aura kuNDalAdi kA hI dete haiN| kavivara paNDita vRndAvanadAsajI ina gAthAoM ke bhAva 3 manaharaNa kavittoM meM prastuta karate haiM / inameM pahale chanda meM 28 mUlaguNoM ke nAma milate haiM, dUsare meM chedopasthApana cAritra kI bAta karate haiM aura tIsare chanda meM sone kA udAharaNa dekara bAta ko spaSTa karate haiN| isaprakAra ukta tIna chandoM meM gAthAoM aura unakI TIkA kA bhAva pUrI taraha spaSTa ho jAtA hai| ukta tInoM chanda mUlata: paThanIya haiN| paNDita devIdAsajI 'pravacanasArabhASAkavitta' meM ina gAthAoM ke bhAva ko 1 ikatIsA savaiyA aura 1 dohA hna isaprakAra 2 chandoM meM spaSTa karate haiM; jo isaprakAra haiMhna gAthA 208 - 209 ( savaiyA ikatIsA ) paMca mahAvrata pAlai samiti prakAra paMca paMca iMdrI kauM nirodha lauMci kaca khauvai hai / kriyA SaDAvAsaka su pAlai puni chAMva tajai daMtadhAvana nahIM su tana dhovai hai / / ThAr3he laghu bhojana karai tathA su eka bAra bhUmisana thorau pIchalI suraiMna sove hai| mUla guna kahe ATha bIsa ye jinAgama meM tinhi kI pravarti sauM jatitvapanauM hove hai / / 14 / / paMca mahAvrata aura paMca samitiyoM kA pAlana karanA aura paMcendriyoM kA nirodha karanA, kezaluMcana karanA, chaha Avazyaka kriyAoM kA pAlana karanA, vastroM kA tyAga karanA, dAtuna nahIM karanA; snAna nahIM karanA, dina meM eka bAra alpAhAra lenA, khar3e-khar3e apane hAtha meM AhAra lenA aura pichalI rAta meM thor3A-bahuta bhUmi para zayana karanA hna jinAgama meM munirAjoM ke ukta 28 mUlaguNoM kahe gaye haiN| inake pAlana se munipanA hotA hai| (dohA) saMjima taiM pramAda jo lagai mUlaguna kAja / taha chedopasthApanA karai jo su munirAja / / 15 / / ukta zuddhopayogarUpa apramatta saMyata se cyuta hone para jo ukta mUla guNoM rUpa zubhabhAvamaya pramatta avasthA AtI hai, vaha cheda hai; usameM upasthita hotA huA aura phira puruSArthapUrvaka apramattadazA ko prApta honA chedopasthApanA saMyama hai / ina gAthAoM ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hna " sAdhupada pragaTa karane ke pUrva deva - zAstra - guru kA yathArtha svarUpa jAnanA Avazyaka hai; kyoMki jaba taka sacce deva - zAstra guru kA svarUpa
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 pravacanasAra anuzIlana nahIM jAneMge, taba taka mithyAtvabhAva TalanevAlA nahIM hai aura mithyAtva ke abhAva binA saccA sAdhupanA saMbhava nahIM hai| bAhya meM parigraha aura antara meM tIna kaSAya caukar3I kA abhAva kie binA munidazA nahIM hotii| bhale hI AtmajJAna ho, mati zrutaavadhi tInoM jJAna ho; kintu antarbAhya vItarAgadazA na ho to munipanA nahIM ho sakatA / jise munidazA huI hai, use samasta sAvadyayoga kA pratyAkhyAna ho gayA hai| antara meM sAtaveM guNasthAna ke samaya jo nirvikalpadazA pragaTa huI, usakA nAma sAmAyika hai| AtmadhyAna meM lIna hote hI muni ke prathama sAtavA~ guNasthAna hotA hai, pazcAt chaThavA~ guNasthAna AtA hai| nirvikalpadazA meM mahAvratarUpa zubhavikalpa bhI nahIM hai| chaThaveM guNasthAna meM Ane ke pazcAt paMca mahAvratarUpa zubhavRtti utpanna hotI hai| ' chaThaveM guNasthAna meM28 mUlaguNarUpa zubhavRtti hotI hai / antara meM vItarAga bhAva ke binA bAhya nagnadazA ho, vaha koI munidazA nahIM hai, vaha to dravyaliMga hai| 28 mUlaguNa nirvikalpa sAmAyika ke bheda haiN| abheda meM nirvikalpa anubhava rUpa eka hI mUlaguNa hai aura vikalpa utpanna hote hI ve 28 prakAra ke haiN| sAtaveM guNasthAna meM nirvikalpa sAmAyika meM sthiratA ke samaya ina 28 mUlaguNoM ke bheda kA vikalpa nahIM rahatA, kintu jaba nirvikalpadazA meM sthira nahIM rahA jAtA, taba usa jIva ko 28 mUlaguNarUpa zubhavikalpa utpanna hote haiM, usa samaya bhI akaSAyarUpa vItarAgabhAva vidyamAna rahatA hai| * sAtaveM guNasthAna meM nirvikalpa sAmAyika suvarNa hai aura chaThaveM guNasthAna meM utpanna 28 mUlaguNarUpa zubhavikalpa suvarNa kI paryAyeM haiM; kyoMki zubhavikalpa utpanna hone para bhI antara meM akaSAyabhAva vidyamAna hI hai| vItarAgabhAva TikA rahatA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga - 5, pRSTha-52 3. vahI, pRSTha-53 2. vahI, pRSTha-52-53 4. vahI, pRSTha-54 5. vahI, pRSTha-54 gAthA 208-209 28 jaba nirvikalpa nahIM rahA jA sakatA, taba chaThaveM guNasthAna mUlaguNarUpa zubharAga utpanna hotA hai| vahA~ zubhavikalpa utpanna hI na ho, aisA haTha nahIM hai / isa apekSA se 28 mUlaguNoM ko sAmAyika aura saMyama ke bheda kahA gayA haiM / 39 isaprakAra chaThaveM guNasthAna meM rahate hue zubharAga utpanna hotA hai, usakA nAma chedopasthApanA hai| jinake nirvikalpa saMyama meM cheda hokara 28 mUlaguNa ke pAlanarUpa vRtti uThatI hai, unhIM munirAja ko chedopasthApaka kahA jAtA hai|" vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki jaba munirAja apramatta dazA se pramatta dazA meM Ate haiM; taba yadyapi unake zuddhopayoga nahIM hai; tathApi mithyAtva aura anantAnubaMdhI Adi tIna kaSAya caukar3I ke abhAvarUpa zuddha pariNati to vidyamAna hI hai| isakAraNa ve saMyamI hI haiN| yaha eka prazna ho sakatA hai ki apramatta se pramatta meM jAnA chedopasthApanA cAritra hai yA pramatta se apramatta meM AnA ? isakA uttara yaha hai ki yaha chedopasthApanA cAritra 6veM guNasthAna se 9 guNasthAna taka hotA hai; ataH isameM donoM hI sthitiyA~ A jAtI haiN| apramatta se pramatta meM jAnA cheda hai aura pramatta se apramatta meM AnA upasthApana hai hra isaprakAra donoM sthitiyA~ milakara chedopasthApana hai| eka prazna yaha bhI ho sakatA hai ki hamane to sunA hai ki mUlaguNoM meM doSa laganA cheda hai aura usakA parimArjana karanA upasthApanA hai ? isake uttara meM yahI kahA jA sakatA hai ki vaha vyavahAra chedopasthApanA hai aura yahA~ jo bAta kahI jA rahI hai, vaha nizcaya chedopasthApanA kI hai| isa saMbaMdha meM vizeSa spaSTIkaraNa agalI gAthAoM meM kiyA jAyegA / * 1. divyadhvanisAra bhAga - 5, pRSTha-54 dravya yadi trikAla sat hai to paryAya bhI svakAla kI sat hai arthA satI hai| hna kramabaddhaparyAya, pRSTha- 28
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 210 vigata gAthAoM meM chedopasthApanA kA svarUpa spaSTa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki dIkSAcArya guru ke atirikta chedopasthApaka guru bhI hote haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra liMgaggahaNe tesiM guru tti pavvajjadAyago hodi| chedesUvaTThavagA sesA NijjAvagA samaNA / / 210 / / (harigIta) dIkSA guru jo de pravrajyA do bheda yuta jo cheda hai| chedopasthApaka zeSa guru hI kahe haiM niryApakA // 210 // muniliMga grahaNa ke samaya dIkSA denevAle guru dIkSAcArya hai aura jo bhedoM (28 mUlaguNoM) meM sthApita karate haiM aura saMyama meM cheda hone para punarsthApita karate haiM hra isaprakAra chedadvaya meM sthApita karanevAle zeSa guru niryApaka zramaNa haiN| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "liMga grahaNa ke samaya nirvikalpa sAmAyika saMyama ke pratipAdaka hone se dIkSA denevAle AcArya guru haiM aura usake bAda usI samaya savikalpa chedopasthApanA ke pratipAdaka hone se cheda ke prati upasthApaka arthAt bheda meM sthApita karanevAle niryApaka haiN| inake atirikta ve bhI niryApaka hI haiM, jo saMyama ke khaNDita hone para usI meM punarsthApita karate haiN| isaprakAra chedopasthApaka niryApaka dIkSAcArya se bhinna bhI ho sakate haiN|" yadyapi AcArya jayasena tAtparyavRtti meM isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA ke anusAra hI karate haiM; tathApi 'ayamatrArthaH' kahakara jo spaSTIkaraNa dete haiM; vaha isaprakAra haiM hra "nirvikalpa samAdhirUpa sAmAyika se ekadezacyuti ekadezacheda hai gAthA 210 aura sarvathA cyuti sarvadezacheda hai ha isaprakAra ekadeza aura sarvadeza ke bheda se cheda do prakAra hai| jo una donoM meM prAyazcitta dekara, saMvega aura vairAgya ko utpanna karanevAle paramAgama ke vacanoM dvArA saMvaraNa karate haiM; ve niryApaka zikSAguru aura zrutaguru kahalAte haiM tathA dIkSA denevAle AcArya dIkSAguru haiM ha aisA abhiprAya hai|" ___ kavivara vRndAvanadAsajI ukta gAthA ke bhAva ko 1 chappaya aura 2 dohoM meM isaprakAra spaSTa karate haiM hna (chappaya) tinako munipada gahanavirSe je prathamAcAraja / so guru ko hai nAma pravRjyAdAyaka aarj|| aru jaba saMjama cheda bhaMga hovai taamaahiiN| jo phira thApana karai so nirayApaka khvaahiiN|| yoM doya bheda guru ke tahAM dicchAdAyaka eka hii| chedopasthApana ke suguru bAkI hohiM aneka hI / / 79 / / dIkSArthI ko dIkSA grahaNa karane meM jo sahAyaka hote haiM; una prathama guruoM ko dIkSAcArya kahate haiM aura jaba saMyama kA cheda yA bhaMga hotA hai, usameM se nikAlakara punaH svapada meM sthApita karate haiM, ve niryApaka kahalAte haiN| isaprakAra guruoM ke do bheda haiM, unameM dIkSAcArya eka hI hote haiM aura chedopasthApaka niryApaka guru aneka hote haiN| (dohA) dicchA gahane bAda jo, saMjama hovai bhaMga / ekadeza vA sarva hI, aiso hoya prasaMga / / 8 / / tAmeM phira jothira karahiM,jatipatharItipramAna / te niryApaka nAma guru, jAno zramaNa sayAna / / 81 / / dIkSA grahaNa karane ke bAda jo saMyama bhaMga hotA hai, usameM aisA hotA hai ki yA to ekadeza bhaMga hogA yA sarvadeza bhaMga hogaa| ukta sthiti meM jo munipada ke yogya punaH sthiratA pradAna karate haiM; ve zramaNa niryApaka guru haiN| paNDita devIdAsajI bhI isa gAthA ke bhAva ko 1 chappaya meM isIprakAra spaSTa kara dete haiN|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 pravacanasAra anuzIlana AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA kA bhAva isa prakAra spaSTa karate haiM hra __ "cheda do prakAra kA hai hU (1) nirvikalpa saMyama meM 28 mUlaguNoM kA vikalpa uThanA cheda hai (2) chaThaveM guNasthAna meM 28 mUlaguNoM ke pAlana meM koI aticAra lage to vaha bhI cheda hai| nirvikalpa sAmAyika meM na rahakara koI munirAja chaThaveM guNasthAna meM Ate haiM to unheM anya muni kahate haiM ki he muni ! antara nirvikalpa apramatta bhAva meM jhUlanA hI vAstava meM munidazA hai, isake atirikta anya koI bhI muni kA bhAva nahIM hai aura aise upadezapUrvaka ve munirAja puna: nirvikalpa ho jAte haiM, taba ve dUsare munirAja chedopasthApaka kahalAte haiM tathA 28 mUlaguNoM ke pAlana meM koI aticAra lage, taba vidhipUrvaka prAyazcitta karAke aticAra dUra karAve, ve munirAja bhI chedopasthApaka kahalAte haiN|' chedopasthApaka ke bhI do artha haiM hra (1) jo cheda (bheda) ke prati upasthApaka hai arthAt jo 28 mUlaguNarUpa bheda ko samajhAkara usameM sthApita karatA hai, vaha chedopasthApaka hai, tathA (2) jo cheda ke hone para upasthApaka hai arthAt saMyama ke chinna (khaNDita) hone para usameM punaH sthApita karatA hai, vaha bhI chedopasthApaka hai|" ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki dIkSArthI ke guru do prakAra ke hote haiN| eka to ve dIkSAcArya, jo unakI pUrI jA~ca-parakha karake unheM dIkSA dete haiM aura dUsare ve niryApaka zramaNa, jo unheM 28 mUlaguNoM kA svarUpa acchI taraha samajhAkara unheM nirdoSa rIti se pAlana karane meM mArgadarzana karate haiM aura doSa lagane para prAyazcitta vidhAna se unheM punarsthApita karate haiN| dIkSA to eka bAra kA kAma hai; ata: eka AcArya aneka logoM ko dIkSA de sakatA hai; para adhika saMkhyA hone para unheM niraMtara saMbhAlanevAle niryApaka to aneka caahie| ata: dIkSAcArya eka aura niryApaka aneka ho sakate haiN| . pravacanasAra gAthA 211-212 vigata gAthA meM guru ke rUpa meM do prakAra ke guruoM kI carcA kI hai hra eka dIkSAcArya dIkSAguru aura dUsare niryApaka zramaNa zikSAguru; aba ina gAthAoM meM yaha batAte haiM ki jaba saMyama meM cheda hotA hai to usakA nirAkaraNa kisa vidhi se hotA hai? gAthAyeM mUlataH isaprakAra haiM hra / payadamhi samAraddhe chedo samaNassa kAyaceTTamhi / jAyadijadi tassa puNo AloyaNapubviyA kiriyaa||211|| cheduvajutto samaNo samaNaM vavahAriNaM jinnmdmhi| AsejAlocittA uvadiTuM teNa kAyavvaM / / 212 / / (harigIta) yadi prayatnapUrvaka raheM para dehika kriyA meM cheda ho| AlocanA dvArA are usakA kareM parimArjana ||21|| kintu yadi yati cheda meM upayukta hokara bhraSTa hoN| to yogya guru ke mArgadarzana meM kareM AlocanA // 212 / / yadi prathama prayatnapUrvaka kI jAnevAlI kAyaceSTA meM cheda hotA hai, doSa lagatA hai; to AlocanApUrvaka kriyA karanI caahiye| yadi zramaNa cheda (doSa) meM upayukta huA ho to use jinamata meM vyavahAra kuzala zramaNa ke pAsa jAkara apane doSoM kA nivedana karake, ve jaisA upadeza deM; vaisA karanA caahie| ina gAthAoM ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM hra "saMyama kA cheda do prakAra kA hai hra bahiraMga aura antaraMga / usameM mAtra kAyaceSTA sambandhI cheda bahiraMga cheda hai aura upayoga sambandhI cheda antaraMga cheda hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-56 2. vahI, pRSTha-57
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana yadi bhalIbhA~ti upayukta zramaNa ke prayatnakRta kAyaceSTA kA kathaMcit bahiraMga cheda hotA hai, to antaraMga cheda se sarvathA rahita hone se AlocanA pUrvaka kriyA se usakA pratikAra ho jAtA hai; kintu yadi vahI zramaNa upayogasambandhI cheda hone se cheda meM sAkSAt upayukta hotA hai to jinokta vyavahAravidhi meM kuzala zramaNa ke Azraya se AlocanApUrvaka unake dvArA upadiSTa anuSThAna dvArA saMyama kA pratisaMdhAna hotA hai|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM ke bhAva ko tattvapradIpikA ke samAna hI spaSTa karate haiN| kavivara vRndAvanadAsajI ina gAthAoM ke bhAva ko 2 chappaya chandoM meM donoM prakAra ke chedoM ko bar3I hI saralatA se spaSTa kara dete haiN| (chappaya) jo muni jatana sameta, kAya kI kriyA araMbhata / zayanAsana uThicalana, tathA jogAsana thaMbhata / / taha~ jo saMjama ghAta hoya, taba so muniraaii| ApualocanAsahita, kriyAkarizuddhi lhaaii|| yaha bAhija saMjama bhaMga ko, Apuhi aapsudnnddvidhi| karizuddha hoMhi AcAra meM, je munivRnda vizuddhanidhi / / 82 / / yadyapi munirAja zayanAsana, uThane-baiThane Adi kAya saMbaMdhI kriyAoM meM AgamAnusAra pUrI sAvadhAnI rakhate hai; tathApi vahA~ bhI kucha na kucha saMyama kA ghAta ho jAtA hai; taba ve munirAja apane Apa AlocanA karake zuddhi kara lete haiN| ye saMyama kA bAhya bhaMga hai, isameM daNDavidhi svayaM hI nizcita karake zuddhi kI jAtI hai; kyoMki ve munirAja aMtara se pUrNata: zuddha hI haiN| jisa muni kA upayoga, sughaTa meM bhaMga bhayA hai| rAgAdika mala bhAva, ratana meM lAgi gayA hai / / tinake heta upAya, jo jinamAraga ke maahiiN| jatI kriyA meM atipravIna, munirAja khaahiiN|| gAthA 211-212 tinake Dhiga jAya so Apano, doSa prakAzai vinaya kr| jo kahaiM daMDa so karai timi, taba hai zuddhAcAradhara / / 83 / / jina munirAjoM ke upayoga meM zarIrAdika kriyA ke kAraNa bhaMga huA ho aura usake kAraNa ratnatraya meM rAgAdika malabhAva laga gayA ho; usakI zuddhi ke lie jinamArga kI yati kriyA meM ati pravINa munirAja ke pAsa jAkara vinayapUrvaka apane doSoM ko prakAzita kareM aura jo daNDa vidhAna ve kaheM, tadanusAra usa doSa kA parimArjana kareM, taba ve munirAja zuddha AcaraNa ke dhAraNa karanevAle hoNge| paNDita devIdAsajI bhI ina gAthAoM ke bhAva ko do ikatIsA savaiyoM meM isIprakAra prastuta karate haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra ___"muni ke (munitvocita) zuddhopayoga antaraMga athavA nizcaya prayatna hai tathA zuddhopayoga dazA meM haTha Adi se rahita dehaceSTAdika saMbaMdhI vartatA huA zubhopayoga bahiraMga athavA vyavahAraprayatna hai| ___yadi zuddhopayogadazA ke binA vartanevAlA zubhopayoga haThapUrvaka ho to aisA zubhopayoga vyavahAraprayatna ko prApta nahIM hotaa| antara meM vItarAgabhAva se rahita 28 mUlaguNoM ke pAlana rUpa zubhavikalpa chaThavIM bhUmikA ke yogya zubhopayoga nahIM hai; apitu haThapUrvaka dhAraNa kiyA gayA zubhopayoga hai| sahaja zuddhopayoga dazApUrvaka chaThaveM guNasthAna meM jo zubhavikalpa hote haiM, ve zubhopayogarUpa vyavahAraprayatna haiN| antara meM kaSAya rahita nizcayaprayatna vidyamAna ho to zubhabhAva bhI vyavahAraprayatna kahalAte haiM; kintu vItarAgabhAva ke binA mAtra zubhapanA munidazA kA vyavahAraprayatna bhI nahIM kahalAtA / antara meM vItarAgabhAva TikAyeM rakhate hue jo 28 mUlaguNoM kI vRtti uThatI hai; use vyavahAraprayatna kahate haiN| vAstava meM munidazA to antara vItarAgatA ke AdhAra se sthita hai|' 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-64-65
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana yadyapi chaThaveM guNasthAna kI bhUmikA meM koI doSa nahIM lagA hai; kyoMki zarIra kI ceSTA AtmA kI nahIM hai; ataH zarIra kI ceSTA kA doSa AtmA ko nahIM hai; kintu zubhavikalpa uThate hI sva-AtmA kA lakSya zarIra kI ceSTA para gayA, usasamaya jo phera phAra huA usakI AlocanA kI yahA~ bAta hai| 46 vAstava meM antara svabhAva meM doSa nahIM lagA; kyoMki antara svabhAva meM doSa lage yA svasaMvedana kI bhUmikA nahIM rahe to vaha jIva apane svabhAva se cyuta ho gayA hai| aise samaya meM ve jIva AcArya ke samIpa jAkara nivedanapUrvaka prAyazcitta lete haiN| aho ! jinake antara meM vairAgya kI dhArA bahatI ho, jinheM dekhate hI aisA lagatA ho ki yaha to jagata ke paramezvara hai| AtmA ke asaMkhya pradezoM se jinheM nirantara nirvikalpa Ananda kI dhArA bahatI ho hra aise antara svarUpa meM jhUlane vAle munirAja to jagata ke dharmapitA haiN| 2" ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki muni avasthA meM do prakAra ke doSa lagate haiN| eka to kAyasaMbaMdhI kriyAoM meM aura dUsare apane upayoga meN| kAyasaMbaMdhI kriyAoM meM anajAne meM ho gayA skhalana bAhya cheda hai; kyoMki isameM jAna-bUjhakara kucha nahIM kiyA gayA hai; ata: isakA parimArjana pratikramaNapUrvaka kI gaI AlocanA se hI ho jAtA hai| dUsare meM upayoga saMbaMdhI skhalana hotA hai| munidharma meM niSedhya kAryoM meM upayoga kA raMjAyamAna honA hI aMtaraMga cheda hai| isake parimArjana ke lie niryApaka guru ke pAsa jAkara svayaM hI saba nivedana karanA hotA hai| aura ve jo bhI prAyazcitta deM, use sacce mana se svIkAra karake pAlana karanA hotA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha 61 2. vahI, pRSTha-61 pravacanasAra gAthA 213-214 vigata gAthAoM meM chinna saMyama aura usake parimArjana kI vidhi batAI gaI hai| aba ina gAthAoM meM yaha batAte haiM ki cheda kA Ayatana paradravya haiM aura zrAmaNya kI paripUrNatA kA Ayatana svadravya hai; isalie paradravya meM pratibaMdha niSedhya hai aura svadravya meM pratibaMdha vidheya hai / gAthAyeM mUlataH isaprakAra haiM hra adhivAse va vivAse chedavihUNo bhavIya sAmaNNe / samaNo viharadu NiccaM pariharamANo NibaMdhANi / / 213 / / caradi Nibaddho NiccaM samaNo NANamhi daMsaNamuhamhi / payado mUlaguNesu ya jo so paDipuNNasAmaNNo / / 214 / / ( harigIta ) zrama! adhivAsa meM yA vivAsa meM basate hue / pratibaMdha ke parihArapUrvaka chedavirahita hI raho ||293 / / re jJAna-darzana meM sadA pratibaddha evaM mUlaguNa / jo yatnataH pAlana kareM basa haiM vahI pUraNa zramaNa || 214 || he zramaNajano ! adhivAsa (AtmavAsa athavA guruoM ke sahavAsa) meM yA vivAsa (guruoM ke vAsa se bhinna vAsa) meM basate hue paradravya saMbaMdhI pratibaMdhoM (pratibaddhatA) kA pariharaNa karate hue sadA zrAmaNya meM cheda vihIna hokara viharo / jo zramaNa jJAna meM aura darzanAdi meM sadA pratibaddha tathA mUlaguNoM meM sAvadhAnIpUrvaka vartana karatA hai; vaha paripUrNa zrAmaNyavAna hai| ukta gAthAoM kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM hra "sabhI prakAra ke cetana-acetana paradravyoM ke prati pratibaMdha (pratibaddhatA) upayoga kA uparaMjaka hone se niruparAga upayogarUpa zrAmaNya ke
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana cheda kA Ayatana hai; kyoMki usake abhAva meM hI achinna zrAmaNya hotA hai / isalie AtmA meM hI AtmA ko sthApita karake usameM sadA hI basate hue athavA guruoM ke sahavAsa meM basate hue athavA guruoM ke vAsa se bhinna vAsa meM basate hue, paradravyoM ke pratibaMdha ( pratibaddhatA) ko chor3ate hue, he zramaNa ! sadA zrAmaNya meM chedavihIna hokara vartana kro| 48 eka svadravya - pratibaMdha hI upayoga kA parimArjana karanevAlA hone se parimArjita upayogarUpa zrAmaNya ko paripUrNatA kA Ayatana hai| usake sadbhAva meM hI paripUrNa zrAmaNya hotA hai| isalie jJAna meM aura darzanAdika sadA pratibaddha rahakara mUlaguNoM meM sAvadhAnIpUrvaka vicaraNa karanA cAhie / tAtparya yaha hai ki jJAnadarzanasvabhAvI zuddhAtmadravya meM pratibaddha hokara zuddha astitvamAtra se vartana karanA caahie|" yadyapi isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karane ke lie AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM tattvapradIpikA TIkA kA hI anusaraNa karate haiM; tathApi 'tathAhi' kahakara kucha vizeSa spaSTIkaraNa karate haiM; jo isaprakAra hai hra "munirAja, guru ke pAsa jitane zAstra hoM, unheM par3hakara; guru se AjJA lekara samAnazIlavAle tapasviyoM ke sAtha, bhedAbhedaratnatraya kI bhAvanA se, bhavyoM ko Ananda utpanna karate hue, tapa- zruta-satva - ekatva - santoSarUpa pA~ca bhAvanAoM ko bhAte hue; tIrthaMkara paramadeva, gaNadharadeva Adi mahApuruSoM ke caritroM ko svayaM bhAte hue aura dUsaroM ko batAte hue vihAra karate haiN|" kavivara vRndAvanadAsajI ina gAthAoM ke bhAva ko 2 manaharaNa kavittoM isaprakAra prastuta karate haiM hna ( manaharaNa ) jAke ura AtamIka jJAnajoti jagI vRnda, Apa hI meM Apako nihArai tihU~pana maiM / saMjama ke ghAta kI na bAta jAke bAkI rahai, samatAsubhAva jAko Avai na kathana meM / / gAthA 213-214 sadAkAla sarva paradarvani ko tyAga rahe, munipada mAhiM jo akhaMDa dhIra mana meM / aiso jaba hoya taba cAhe guru pAsa rahai, cAhai so vihAra karai jathAjoga vana meN|| 84 // vRndAvana kavi kahate haiM ki jina munirAja ke hRdaya meM AtmA saMbaMdhI jJAnajyoti jAgRta ho gaI hai; ve munirAja bAlapana, javAnI aura vRddhapana ina tInoM meM sadA apane ko apane meM hI dekhate haiM, jinake jIvana meM saMyama kA ghAta hotA hI nahIM hai aura jinake svabhAva meM akathanIya samatAbhAva rahatA hai, jo sadA hI paradravyoM ke prati mamatva ko tyAge rahate haiM; ve dhIravIra munirAja munipada meM akhaNDarUpa se vartana karate haiN| aise munirAja cAhe guru ke pAsa raheM, cAhe jahA~ vana meM yathAyogya vihAra kareM, unheM koI pratibaMdha nahIM hai| ( manaharaNa ) samyakadarazanAdi anaMtagunanijuta, jJAna ke sarUpa jo virAjai nija AtamA / tAhI meM sadaiva parivartata rahata aura, mUlaguna meM hai sAvadhAna bAta-bAtamA / / soI muni munipadavI meM paripUrana hai, aMtaraMga bahiraMga donoM bheda bhAMtamA / vahI avikArI paradarva parihArI vRnda, varai zivanArI jo vizuddha siddha AtamA / / 85 / / jo munirAja samyagdarzanAdi anaMta guNoM se yukta haiM aura sadA nijAtmA ke jJAnasvabhAva meM virAjamAna haiM; usI meM nirantara rahate haiM aura bAta-bAta meM (niraMtara) mUlaguNoM meM sAvadhAna rahate haiN| ve munirAja hI aMtaraMga aura bahiraMga hra donoM dRSTi se munipada meM paripUrNa haiN| paradravyoM ke pratibaMdha se rahita ve avikArI munirAja hI vizuddha jAtivAlI zivanArI kA varaNa karate haiN|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 pravacanasAra anuzIlana paNDita devIdAsajI 1 savaiyA teisA aura 1 chappaya hra isaprakAra 2 chandoM meM ina gAthAoM ke bhAva ko isIprakAra spaSTa karate haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "zuddha upAdAna kI ora se munirAja cidAnanda AtmasvarUpa ke sanmukha rahate haiM aura nimitta kI ora se zrIguru ke samIpa unake caraNoM meM athavA guru kI AjJA lekara ekAMta meM basate haiM; kintu svacchandI nahIM hote / cidAnanda svarUpa kI ramaNatA meM unheM koI pratibaMdha (bAdhA) nahIM hai|' jinake acheda zuddhopayoga ho aura jinakI caitanyadravya meM lInatA banI rahe; ve acchinna zramaNa kahalAte hai; ata: munirAja apane AtmA meM AtmA ko sthApita karake usameM hI lIna rahate haiN| yahA~ AtmA ko vratAdi yA rAgAdi meM sthApita karane kI bAta nahIM hai; kyoMki ye to vikAra haiN| upAdAna kI dRSTi se ekamAtra nijazuddhAtmA meM hI ramane kI bAta hai aura nimitta kI apekSA zrIguru ko gururUpa meM sthApita karake unake samIpa athavA guru kI AjJAnusAra anya sthAna para bhI rahane kI bAta hai, jisase paradravya kA pratibaMdha (pratibaddhatA) nahIM rahe aura zuddhopayoga bhI acheda vartatA rhe| isaprakAra munirAja ko paradravyoM ke pratibaMdha (pratibaddhatA) kA abhAva hai| svadravya meM lInatArUpa zuddhopayoga hI eka AtmA ko zuddha karanevAlA hai| zuddhopayoga ke atirikta kisI nimittarUpa pratibaMdha athavA zubharAga se AtmA ko zuddhatA kI prApti nahIM hotii| zuddhopayogarUpa sAdhupane kI paripUrNatA kA sthAna ekamAtra svadravya meM lInatA hI hai, kintu jise svadravya kA bhAna bhI nahIM hai, use munipanA kaise ho sakatA hai ? 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-63 2. vahI, pRSTha-64 ____3. vahI, pRSTha-66 gAthA 213-214 ___ yadyapi munirAja ko 28 mUlaguNoM ke pAlanarUpa vikalpa hotA hai; kintu unakA mUla uddezya to zuddhopayoga TikAyeM rakhanA hai|" isaprakAra ina gAthAoM meM yahI kahA gayA hai ki munirAja cAhe guruoM ke sAtha rahe yA unakI AjJA se akele vihAra kareM; kintu unheM apane meM to sadA rahanA hI caahie| tAtparya yaha hai ki parapadArthoM se kisIprakAra kA rAga yA saMsarga unake munitva ko khaNDita karanevAlA hai; ata: unheM unase pUrI taraha dUra hI rahanA caahie| ___ mUlata: to munirAja zuddhopayogI hI hote haiM; kintu pramattavirata nAmaka chaThaveM guNasthAna meM Ane para ve zubhopayoga meM A jAte haiM; ata: unake jIvana meM zubharAga bhI dekhane meM AtA hai; kintu vaha zubharAga 28 mUlaguNoM ko sAvadhAnIpUrvaka pAlane, jinAgama kA gaharAI se adhyayana karane-karAne, upadeza dene, tattvacarcA karane taka hI sImita rahatA hai aura rahanA cAhie; anyathA zrAmaNya khaNDita hue binA nahIM rhegaa| jinamaMdira nirmANa aura paMcakalyANaka mahotsava Adi gRhasthocita kAryoM meM mana-vacana-kAya aura kRta-kArita-anumodanA se apane citta ko raMjAyamAna karanA zrAmaNya ko khaMDita karanevAle kArya haiN| 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-66 saccA sukha to icchAoM ke abhAva meM hai, icchAoM kI pUrti meM nahIM; kyoMki hama icchAoM kI kamI (AMzika abhAva) meM AkulatA kI kamI pratyakSa anubhava karate haiN| ata: yaha sahaja hI anumAna kiyA jA sakatA hai ki icchAoM ke pUrNa abhAva meM pUrNa sukha hogA hii| yadi yaha kahA jAya ki icchA pUrNa hone para samApta ho jAtI hai, ata: use sukha kahanA cAhie, yaha kahanA bhI galata hai; kyoMki icchAoM ke abhAva kA artha icchAoM kI pUrti honA nahIM, varan icchAoM kA utpanna hI nahIM honA hai| hU maiM kauna hU~, pRSTha-3
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 215-216 vigata gAthAoM meM yaha batAyA gayA hai ki munijanoM ko hiMsAyatana hone se paradravya kA pratibaMdha heya hai aura svadravya meM pratibaMdha upAdeya hai| aba ina gAthAoM meM yaha batAyA jA rahA hai ki atyanta nikaTa ke sUkSma paradravya kA pratibaMdha bhI munipane ke cheda kA Ayatana hone se heya hI hai| sAtha meM yaha bhI spaSTa kiyA jA rahA hai ki cheda kyA hai? gAthAyeM mUlata: isaprakAra haiM hna bhatte vA khamaNe vA Avasadhe vA puNo vihAre vaa| uvadhimhi vA NibaddhaMNecchadisamaNamhi vikadhamhi / / 215 / / apayattA vA cariyA synnaasnntthaanncNkmaadiisu| samaNassa savvakAle hiMsA sA saMtaya tti madA / / 216 / / (harigIta) AvAsa meM upavAsa meM AhAra vikathA upadhi meN| zramaNajana va vihAra meM pratibaMdha na cAheM zramaNa / / 215|| zayana Asana khar3e rahanA gamana Adika kriyA meN| yadi ayatnAcAra hai to sadA hiMsA jAnanA ||216|| munirAja AhAra meM, vihAra meM, AvAsa meM, upavAsa meM, upadhi (parigraha) meM, anya munirAjoM meM athavA vikathA meM pratibaMdha (pratibaddhatA) nahIM caahte| munirAjoM kI; zayana, Asana, khar3e rahane aura gamana Adi meM asAvadhAnI pUrvaka kI gaI caryA sadA satata hiMsA mAnI gaI hai| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM ina gAthAoM kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "(1) munipane ke sahakArI kAraNabhUta zarIra ke nirvAha mAtra ke lie grahaNa kie jAnevAle AhAra meM, (2) jisameM zarIra ke nirvAha kA virodha gAthA 215-216 na Ave aura zuddhAtmadravya meM avikArI nistaraMga sthiratA hotI jAve hra aise anazana meM, (3) nIraMga aura nistaraMga aMtaraMga dravya kI prasiddhi ke lie sevana kiyA jAnevAle U~ce parvatoM kI guphAoM ke nivAsa meM, (4) zarIra ke nirvAha ke kAraNabhUta AhAra ke lie jAnevAle vihAra meM, (5) zrAmaNyaparyAya kA sahakArI kAraNa hone se jisakA niSedha nahIM hai tU aise deha mAtra parigraha meM, (6) paraspara meM bodhya-bodhakabhAva se jinakA kathaMcit paricaya hai, aise anya munijanoM meM aura (7) zabdarUpa pudgaloM ke saMbaMdha se, jisameM caitanyarUpa bhitti kA bhAga malina hotA hai, aisI zuddhAtmadravya viruddha kathA meM bhI munirAjoM ke lie pratibaMdha niSiddha hai| tAtparya yaha hai ki inake saMbaMdha meM kie jAnevAle vikalpoM se bhI cittabhUmi ko citrita hone denA yogya nahIM hai| vastutaH azuddhopayoga cheda hai; kyoMki usase zuddhopayogarUpa zrAmaNya kA chedana hotA hai| vaha azuddhopayoga hI hiMsA hai; kyoMki usase zuddhopayogarUpa zrAmaNya kA hanana hotA hai| ___ isalie azuddhopayoga binA nahIM honevAlI zayana, Asana, sthAna aura gamana Adi kriyAoM meM asAvadhAnIpUrvaka AcaraNa dhArAvAhI hiMsA hai, jo cheda se ananya hI hai, chedarUpa hI hai, cheda se bhinna nhiiN|" yadyapi AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM ke bhAva ko spaSTa karane meM tattvapradIpikA kA hI anusaraNa karate haiM; tathApi 'ayamatrArthaH' kahakara jo vizeSa bAta kahate haiM; vaha isaprakAra hai hra "Agama meM batAI gaI vidhi ke viruddha AhAra-vihArAdi to pahale se hI niSiddha hai; yahA~ to yaha kaha rahe haiM ki yogya AhAra-vihArAdi meM bhI mamatva nahIM karanA caahie| munirAjoM dvArA bAhya vyApArAdi zatruoM ko to pahale hI chor3a diyA gayA hai; kintu bhojana, zayana Adi vyApAra chor3anA saMbhava nahIM hai| isalie aMtaraMga krodhAdi zatruoM ke nigraha ke lie, unake saMdarbha meM bhI kleza nahIM karanA caahie|"
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana ina gAthAoM ke bhAva ko kavivara vRndAvanadAsajI 2 manaharaNa aura 5 dohe hra isaprakAra 7 chandoM meM aura paNDita devIdAsajI 1 chappaya, 1 dohA aura 1 kuNDaliyA hna isaprakAra 3 chandoM meM prastuta karate haiM; jinameM lagabhaga sampUrNa viSayavastu A gaI hai; ataH ve mUlata: paThanIya haiN| AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "upAdAna meM zuddhabhAva pragaTa ho taba bAhya meM nimitta kaise hote haiM ? yaha bhI jAnane yogya hai / andara meM caitanyalInatA para hI upayoga sthira huA hai; ataH bAhya meM vastrAdi ke avalaMbana kI vRtti nahIM rahatI / sAdhupada to paMcaparameSThI pada hai| jina munirAjoM ke antara meM jJAyakasvabhAva kA dRr3ha Azraya vartatA hai, una munirAjoM ko chaThaveM guNasthAna meM AhArAdi kI vRtti uThatI hai, vahA~ zAstra AjJA se viruddha azubhabhAva to nahIM hotA; kintu zAstra AjJAnusAra jo zubhabhAva hai, unakA bhI pratibaMdha (pratibaddhatA) nahIM hai / " ukta sampUrNa maMthana kA sAra yaha hai ki yadyapi munirAjoM kA cetanaacetana para - padArthoM ke sAtha koI saMbaMdha nahIM rahA hai; tathApi zarIra kI sthiti ke lie AhAra, avikArI nistaraMga sthiratA ke lie zarIra nirvAha kA avirodhI anazana, nirvighna AtmasAdhanA ke lie kiyA jAnevAlA giriguphA meM nivAsa, AhAra ke lie jAne ke lie vihAra, munidazArUpa dehamAtra parigraha, tattvacarcA ke kAraNa paricita munijana aura zuddhAtmA ko chor3akara anya viSayoM kI kathA hra ye sAta bAteM aisI haiM ki jo santoM ke jIvana meM chaTaveM guNasthAna kI bhUmikA meM ho sakatI haiM; hotI haiN| AcAryadeva yahA~ kaha rahe haiM ki yadi inase baca pAnA saMbhava na ho to bhI unake sambandha meM honevAle vikalpoM se citta bhUmi ko citrita hone denA yogya nahIM hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-70 54 gAthA 215-216 55 ye sabhI azuddhopayoga kI dazA meM honevAlI kriyAe~ haiM aura yahA~ kahA jA rahA hai ki azuddhopayoga cheda hai, hiMsA hai; ataH yadi ukta sAta bAtoM ko chor3anA saMbhava na ho to unameM sAvadhAnI vartanA atyanta Avazyaka hai| dhyAna dene kI bAta yaha hai ki jaba azana, anazana, giriguphA ke nivAsa, AhAra ke lie vihAra, dehamAtra parigraha, tattvacarcA ke lie paricaya aura bolanA hna ye bhI niSedhya haiM; taba deha poSaNa ke lie azana (AhAra), pratiSThA ke lie anazana, bhIr3abhAr3a vAle sthAnoM meM nivAsa, anAvazyaka anargala vihAra, munidazA meM pUrNata: asvIkRta parigraha, ajJAnI - avratiyoM se ghanA paricaya aura vyartha kI kathAoM se manoraMjana hna ye saba munidazA meM kaise saMbhava haiM ? jaba ukta kArya bhI saMbhava nahIM hai to phira maMdira nirmANa Adi gRhasthocita kAryoM ko karanA-karAnA to bahuta dUra, unakI anumodanA bhI kaise ho sakatI hai ? yaha eka gaMbhIratA se vicAra karane kI bAta hai / cetana tattva se bhinna jar3a tattva kI sattA bhI loka meM hai| AtmA meM apanI bhUla se moha-rAga-dveSa kI utpatti hotI hai tathA zubhAzubha bhAvoM kI pariNati meM hI yaha AtmA ulajhA (baMdhA) huA hai| jaba taka AtmA apane svabhAva ko pahicAna kara AtmaniSTha nahIM ho pAtA ; taba taka mukhyata: moha-rAga-dveSa kI utpatti hotI hI rhegii| inakI utpatti ruke, isakA eka mAtra upAya upalabdha jJAna kA Atma-kendrita ho jAnA hai| isI se zubhAzubha bhAvoM kA abhAva hokara vItarAga bhAva utpanna hogA aura eka samaya vaha hogA ki samasta moha-rAga-dveSa kA abhAva hokara AtmA vItarAga-pariNatirUpa pariNata ho jaayegaa| dUsare zabdoM meM pUrNa jJAnAnandamaya paryAyarUpa pariNamita ho jAyegA / hna maiM kauna hU~, pRSTha- 10
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 217 pravacanasAra gAthA 217 vigata gAthAoM meM sabhI prakAra ke chedoM kA niSedha karane ke uparAnta aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki cheda aMtaraMga aura bahiraMga ke bheda se do prakAra kA hotA hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra maraduva jiyaduvajIvoayadAcArassa NicchidA hiNsaa| payadassa Natthi baMdho hiMsAmetteNa samidassa / / 217 / / (harigIta) prANI mareM yA nA mareM hiMsA ayatnAcAra se| taba baMdha hotA hai nahIM jaba raheM yatnAcAra se||217|| jIva mare yA jiye, kintu asAvadhAnIpUrvaka AcaraNa karanevAle ke hiMsA nizcita hI hai; kyoMki sAvadhAnI pUrvaka samitiyoM ke pAlana karanevAloM ko bahiraMga dravyahiMsA mAtra se baMdha nahIM hotaa| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "azuddhopayoga aMtaraMga cheda hai aura paraprANoM kA vyaparopaNa (viccheda) bahiraMga cheda hai| inameM aMtaraMga cheda hI balavAna hai, bahiraMga nahIM; kyoMki paraprANoM kA cheda ho yA na ho, azuddhopayoga ke binA nahIM honevAle asAvadhAnIpUrvaka AcaraNa se jAnane meM AnevAle azuddhopayoga kA sadbhAva jisake pAyA jAtA hai, usake hiMsA kA sadbhAva sunizcita hai| azuddhopayoga ke binA honevAle sAvadhAnIpUrvaka AcaraNa se prasiddha honevAle azuddhopayoga ke abhAvavAle munirAjoM ko paraprANoM ke viccheda ke sadbhAva meM bhI baMdha kA abhAva hone se hiMsA kA abhAva sunizcita hai| bahiraMga cheda se aMtaraMga cheda hI balavAna haihra aisA hone para bhI bahiraMga cheda aMtaraMga cheda kA Ayatana mAtra hai| isalie use svIkAra to karanA hI caahie|" yadyapi AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA kA bhAva spaSTa karane ke lie tattvapradIpikA kA anusaraNa karate haiM; tathApi 'ayamatrArthaH' kahakara nizcaya aura vyavahAra hiMsA ke svarUpa ko spaSTa karate haiM; jo isaprakAra hai tU "apane AtmA meM lInatArUpa nizcayaprANoM ke vinAza kI kAraNabhUta rAgAdi pariNati nizcaya hiMsA hai aura rAgAdi kI utpatti se bAhya meM nimittabhUta parajIvoM kA ghAta vyavahAra hiMsA hai| isaprakAra hiMsA do prakAra kI hotI hai| kintu vizeSa yaha hai ki bAhyahiMsA ho yA na ho svasthabhAvanA (AtmalInatA) rUpa nizcaya prANoM kA ghAta hone para nizcayahiMsA niyama se hotI hai; isalie nizcaya hiMsA hI mukhya hai|" ___ isa gAthA ke bhAva ko kavivara vRndAvanadAsajI 1 chappaya aura 6 dohe hra isaprakAra 7 chandoM meM aura paNDita devIdAsajI 1 savaiyA ikatIsA meM prastuta karate haiM; unameM se dohe isaprakAra haiM hra (dohA) hiMsA doya prakAra hai, aMtara baahijruup| tAko bheda likhoM yahA~, jyoM bhASI jinabhUpa / / 14 / / aMtarabhAva azuddhasukari, jo muni varatata hoy| ghAtata zuddhasubhAva nija, prabala suhiMsakasoya / / 15 / / aru bAhija binu jatana jo, karai Acarana aap| taha~ para jiya ko ghAta ho, vA mati hohu kadApa / / 16 / / aMtara nijahiMsA karai, ajatanacArI dhAra / tAko munipada bhaMga hai, yaha nihacai niradhAra / / 97 / / je muni zuddhapayogajuta jJAnaprAna nijruup| tAkIracchA karata nita, nirakhata rahata surUpa / / 98 / / tinakIkAyakriyAsakala,samitisahita nita jaan| taha~ para kahU~ marai taU, karama na ba~dhai nidAna / / 99 / /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ ul pravacanasAra anuzIlana aMtara aura bAhya ke rUpa meM hiMsA do prakAra kI hai| usake saMdarbha meM jinendra bhagavAna ne jaisA kahA hai, tadanusAra usake rahasya ko maiM bhI yahA~ likhatA huuN| ___jo munirAja antara meM azuddhopayogarUpa vartana kara rahe hoM; ve apane zuddhasvabhAva ke ghAtaka hone se prabala hiMsaka haiM aura jo munirAja asAvadhAnIpUrvaka AcaraNa kara rahe haiM, unase parajIvoM kA ghAta hove, cAhe na ho; to bhI ve ayatnAcArI hone se antara meM apanI hiMsA kara rahe haiN| ata: nizcaya se unakA muni pada bhaMga hI hai ha yaha sunizcita kro| jo munirAja zuddhopayoga se yukta hokara apane jJAnaprANoM kI nirantara rakSA karate haiM; unakI samasta zArIrika kriyAyeM samitirUpa hotI haiM; aisI sthiti meM kadAcita jIvoM kA maraNa bhI ho jAve to bhI baMdha nahIM hotaa| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ina gAthAoM kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hna "munirAja ke bhUmikAnusAra zubhavikalpoM kI vidyamAnatA meM jo vizeSa rAga hotA hai, vaha pramAdabhAva hone se hiMsA kA kAraNa hai| bAhya meM parajIvoM kI hiMsA na bhI ho; kintu antara meM pramAdabhAva vidyamAna ho to hiMsA kA doSa lagatA hI hai| svabhAva ke Azraya se jitanI vItarAgatA pragaTa huI hai, vaha nizcaya prayatna hai aura bhUmikAnusAra jo zubhavikalpa hotA hai, vaha vyavahAra prayatna hai tathA yadi bhUmikA se bAhara kA vikalpa uThe to vaha aprayata AcAra hone se pramAda hai| yahI hiMsA hai| ___ para jIva kA ghAta ho yA na ho, usase hiMsA-ahiMsA kA koI saMbaMdha nahIM hai| kisI ko tIvra rAga ho aura sAmanevAlA jIva svayaM mara jAe to usa jIva kI mRtyu hone se isa jIva ko hiMsA nahIM hai; apitu antara meM vidyamAna tIvra rAga bhAva ke kAraNa hiMsA hai, pApa hai| isIprakAra para jIva kA ghAta na ho; kintu antara meM kaSAyabhAvoM kI vidyamAnatA ho, to vaha hiMsA kahalAtI hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-79 2. vahI, pRSTha-80 gAthA 217 ___ isase viparIta munirAja ke paira se kisI jIva kA maraNa ho jAye aura unake antara meM kisIprakAra kA kaSAyabhAva na ho to unheM hiMsA nahIM hai|' jJAyaka nirvikalpa AtmA meM jitanI abheda pariNati huI hai, utanI nizcaya samiti hai athavA zuddhAtmasvarUpa meM (munitvocita) samyak pariNati nizcaya samiti hai aura isa dazA meM vartanevAlI IryA-bhASAdi saMbaMdhI zubhapariNati vyavahAra samiti hai| ___ yadi zuddhAtmasvarUpa meM samyak pariNatirUpa dazA na ho to vahA~ vartanevAlI zubhapariNati haThasahita hotI hai, taba vaha vyavahAra samiti nAma bhI prApta nahIM krtii| chaThaveM guNasthAna meM bhUmikA yogya rAga ho to vItarAgatA TikI rahatI hai, vaha ahiMsA dharma hai; kintu zubharAga kI ati ho jAve to ahiMsA dharma nahIM hai|" prazna hna yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki azuddhopayoga ke abhAvavAle munirAjoM ke paraprANoM ke viccheda ke sadbhAva meM bhI hiMsA kA abhAva sunizcita hai| yahA~ prazna yaha hai ki munirAjoM se zuddhopayoga ke kAla meM paraprANoM kA viccheda kaise ho sakatA hai ? isIprakAra yatnAcAra arthAt sAvadhAnIpUrvaka AcaraNa-IryAsamitipUrvaka gamanAgamana, hita-mita-priya saMbhASaNa ke kAla meM zuddhopayoga bhI kaise ho sakatA hai ?" uttaraha isa prazna meM AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ke hRdaya ko bhI Andolita kiyA thaa| gaMbhIra maMthana ke uparAnta unheM jo samAdhAna prApta huA; use unhoMne isa rUpa meM prastuta kiyA hra ___"chaThaveM guNasthAna meM nirdoSa AhAra Adi kI jo zubhavRtti uThatI hai, use caraNAnuyoga meM azuddhopayoga nahIM kahA aura na use antaraMga cheda kahA hai; kintu adha:karmI AhAra lene kI vRtti uThe to azuddhopayoga hone se vaha antaraMga cheda hai aisA kahA gayA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-80 2. vahI, pRSTha-81 3. vahI, pRSTha-83 4. vahI, pRSTha-81
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana jainadarzana meM to rAgabhAva kI utpatti ko hI hiMsA kahA hai| chaThavIM bhUmikA ( guNasthAna) meM jo zubharAga hai, vaha bhI paramArtha se to hiMsA hI hai; kintu yahA~ caraNAnuyoga meM bhUmikA ke bAhara kA rAga ho use hI hiMsA kahA hai| vAstava meM eka vItarAgabhAva hI ahiMsA dharma hai|" ukta gAthA aura usakI TIkAoM meM atyanta spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai ki hiMsA aura ahiMsA kA saMbaMdha jIvoM ke jIvana aura maraNa se nahIM hai; apitu apane upayoga kI zuddhatA - azuddhatA se hai| pahalI bAta to yaha hai ki AdhyAtmika dRSTikoNa se zubhAzubhabhAvarUpa azuddhopayoga zuddhopayoga kA ghAtaka hone se, rAgAdibhAvarUpa hone se hiMsA hI hai| 60 dUsarI bAta yaha hai ki cAhe jIva mareM yA na mareM, para ayatnAcAra (asAvadhAnI) pUrvaka pravRtti karanevAloM ko baMdha avazya hotA hai| tIsarI bAta yaha hai ki sAvadhAnIpUrvaka AgamAnusAra pravRtti karanevAloM ke nimitta se kadAcit jIvoM kA ghAta bhI kyoM na ho jAve; taba bhI unheM jIvoM ke ghAta ke kAraNa raMcamAtra bhI baMdha nahIM hotA / isake bAda AcArya jayasena kRta tAtparyavRtti TIkA meM isI bAta ko dRSTAnta aura dAnta dvArA dRr3ha karanevAlI do gAthAe~ prApta hotI haiM; jo AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA TIkA meM nahIM haiN| gAthAe~ mUlataH isaprakAra haiM hra uccAliyamhi pAe iriyAsamidassa NiggamatthAe / AbAdhejja kuliMgaM marijja taM jogamAsejja / / 15 / / hitasa taNimitto baMdho suhumo ya desido samaye / mucchA pariggaho cciya ajjhappapamANado diTTho / / 16 / / ( harigIta ) ho gamana IryAsamiti se para paira ke saMyoga se / hoM jIva bAdhita yA maraNa ho phira bhI unake yoga se / / 15 / / 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha 83 gAthA 217 61 nA baMdha ho usa nimita se aisA kahA jinazAstra meM / kyoMki mUrcchA parigraha adhyAtma ke AdhAra meM / / 16 / / mUrcchA ko hI parigraha kahe jAne ke samAna IryAsamiti pUrvaka calate hue munirAja ke dvArA kahIM jAne ke lie uThAye gaye paira se kisI choTe prANI ko bAdhA pahu~cane para yA usake mara jAne para bhI una munirAja ko usa prANIghAta ke nimitta se kiMcitmAtra bhI baMdha nahIM hotA hra aisA Agama meM kahA hai| gAthAoM kA uparyukta sAmAnya artha karane ke uparAnta AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM dRSTAnta (udAharaNa) aura dAnta ( siddhAnta) ko isaprakAra spaSTa karate haiM "mUrcchA parigrahaH hra isa sUtra meM kahe anusAra jisaprakAra adhyAtmadRSTi se mUrcchArUpa rAgAdi pariNAmoM ke anusAra parigraha hotA hai, bAhya parigraha ke anusAra nahIM; usIprakAra sAvadhAnIpUrvaka gamanAdi karate hue sUkSma jantuoM ke ghAta ho jAne para bhI, jitane aMza meM AtmalInatArUpa pariNAma se calanarUpa rAgAdi pariNati lakSaNa bhAvahiMsA hai; utane aMza meM baMdha hai, pairoM ke saMghaTTana (ragar3anA) mAtra se baMdha nahIM hai| una munirAjoM ke rAgAdi pariNati lakSaNa bhAvahiMsA nahIM hai, isakAraNa baMdha bhI nahIM hai| " isaprakAra hama dekhate haiM ki ina gAthAoM meM usI bAta ko sodAharaNa duharA diyA gayA hai; jo bAta 217vIM gAthA meM kahI jA cukI hai| AtmAnubhUti prApta puruSoM ke citta ko vartamAna ApattiyA~ aura sampattiyA~ vicalita nahIM kara pAtI haiN| laukika ghaTanAe~ unheM Andolita nahIM karatIM, ve mAtra unheM jAnate haiM, ve unake jJAna kA mAtra jJeya banakara raha jAtI haiN| bhUmikAnusAra kamajorI ke kAraNa kiMcit rAga-dveSa utpanna bhI ho jAveM to ve use bhI jJAna kA jJeya banA lete haiN| hra maiM kauna hU~, pRSTha- 17
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 218 217vIM gAthA meM kahA hai ki aMtaraMga cheda hI balavAna hai aura mUlataH vahI baMdha kA kAraNa hai / aba isa gAthA meM yaha kaha rahe haiM ki vaha aMtaraMga cheda sarvathA tyAgane yogya hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra ayadAcAro samaNo chassu vi kAyesu vadhakaro tti mado / caradi jadaM jadi NiccaM kamalaM va jale Niruvalevo / / 218 / / ( harigIta ) jalakamalavata nirlepa haiM jo raheM yatnAcAra se| para ayatnAcAri to SaTkAya kA hiMsaka kahA / / 218 / / asAvadhAnIpUrvaka AcaraNa karanevAle zramaNa, chahoM kAya saMbaMdhI jIvoM kA vadha karanevAle mAne gaye haiM aura yadi ve sadA sAvadhAnIpUrvaka AcaraNa karate haiM to jala meM kamala kI bhAMti nirlepa kahe gaye haiM / AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM hra " azuddhopayoga ke binA nahIM honevAle aprayata-AcAra (asAvadhAnIpUrvaka AcaraNa) ke dvArA jJAta honevAle azuddhopayoga kA sadbhAva hiMsaka hI hai; kyoMki chaha kAya ke prANoM ke vyaparopaNa ke Azraya se honevAle baMdha kI prasiddhi hai / aura azuddhopayoga ke binA honevAle prayata-AcAra (sAvadhAnIpUrvaka AcaraNa) ke dvArA jJAta honevAle azuddhopayoga kA asadbhAva ahiMsaka hI hai; kyoMki para ke Azraya se honevAle baMdha kA abhAva hone se jala meM jhUlate hue kamala kI bhAMti nirlepatA (abaMdha) kI prasiddhi hai / isalie jina-jina prakAroM se aMtaraMga cheda kA AyatanabhUta paraprANavyaparoparUpa bahiraMga cheda atyanta niSedhya hai; una-una sabhI prakAroM se azuddhopayogarUpa aMtaraMga cheda bhI pUrNata: niSedhya hai, tyAgane yogya hai|" gAthA 218 63 AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM ayatAcAra kA artha nirmala AtmAnubhUtirUpa bhAvanA lakSaNa prayatna se rahita kiyA hai| tAtparya yaha hai ki AtmAnubhUti ke prati asAvadhAna honA hI ayatAcAra hai| ukta gAthA kA artha likhane ke uparAnta tAtparya spaSTa karate hue ve likhate haiM hra "zuddhAtmA kI anubhUti lakSaNa zuddhopayogapariNata puruSa ke, chaha kAya ke jIva samUharUpa loka meM vicaraNa karate hue, yadyapi bAhya meM dravyahiMsA hai; tathApi nizcaya hiMsA nahIM hai| isalie zuddha paramAtmA kI bhAvanA ke bala se nizcaya hiMsA pUrNata: chor3a denA caahie|" yadyapi ayatnAcAra kA artha asAvadhAnIpUrvaka AcaraNa aura yatnAcAra kA artha sAvadhAnI pUrvaka AcaraNa mAnA jAtA hai; tathApi yaha artha vyavahAranaya kA kathana hI hai; kyoMki nizcayanaya kI apekSA to ayatnAcAra kA artha AtmA ke prati asAvadhAnI aura yatnAcAra kA artha AtmA ke prati sAvadhAnI hI hai| AcArya jayasena ke ukta kathana meM yaha bAta atyanta spaSTa hai| isa gAthA ke bhAva ko kavivara vRndAvanadAsajI 1 manaharaNa aura paNDita devIdAsajI 1 ikatIsA savaiyA meM lagabhaga samAnarUpa se hI prastuta karate haiN| vRndAvanadAsajI kRta manaharaNa chanda isaprakAra hai hra ( manaharaNa ) jatana sameta jAko Acarana nAhIM aise, muni ko to upayoga nihacai samala hai| so to SaTakAya jIva bAdhAkari bA~dhe karma, aise jinacaMda vRnda bhASata vimala hai / / aura jo munIza sadAkAla munikriyA viSai, sAvadhAna Acarana karata vimala hai / tahA~ ghAta hota hU na ba~dhe karmabaMdha tAkai, rahai so alepa jathA pAnI meM kamala hai / / 100 / /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 pravacanasAra anuzIlana jina munirAjoM kA AcaraNa sAvadhAnIpUrvaka nahIM vartatA; una munirAjoM kA upayoga samala hI hotA hai| ve SaTkAya ke jIva ko bAdhA pahu~cAnevAle hone se karmoM ko bA~dhate haiM hra aisA karmamala se rahita jinendra bhagavAna ne kahA hai aura jo munirAja muni ke yogya kriyAoM meM sadA sAvadhAnIpUrvaka nirmala AcaraNa karate haiM; unake dvArA jIvoM kA ghAta hone para bhI unheM baMdha nahIM hotaa| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue kahate haiM hra ___ "munirAjoM 28 mulaguNa Adi saMbaMdhI zubharAga chaThavIM bhUmikA meM maryAdA pramANa hotA hai| usameM tIvrarAga kI ati ho jAe to munirAja ko chaha kAya kA hiMsaka kahA hai; isaliye munipane meM tIvrarAga nahIM ho sakatA / munipane meM chaha kAya ke jIvoM kI hiMsA kA niSedha vartatA hai mAne tatsaMbaMdhI tIvrarAga kA niSedha vartatA hai|' ___ antara meM tIna kaSAya caukar3I ke abhAvapUrvaka bAhya meM vastrAdi rahita nirgrantha nagna digambara dazA kA nAma munidazA hai| isake bagaira vItarAga mArga meM anya koI munipanA trikAla saMbhava nahIM hai|" __isa gAthA meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki ayatnAcArI zramaNa ke nimitta se cAhe jIva mare, cAhe na mare; para use chahakAya ke jIvoM kA hiMsaka mAnA gayA hai| isIprakAra yatnAcArI zramaNa ke nimitta se bhale hI sUkSmajIvoM kA ghAta ho jAye; taba bhI vaha jala meM rahate hue bhI jala se bhinna kamala ke samAna ahiMsaka hI hai| ayatnAcAra saMbaMdhI vRtti (AtmA kI aruci) aura pravRtti (asAvadhAnIpUrvaka AcaraNa) aMtaraMga cheda hai aura jIvoM kA vadha Adi bahiraMga cheda hai| dhyAna rakhane kI bAta yaha hai ki bahiraMga cheda se aMtaraMga cheda balavAna hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-86 2. vahI, pRSTha-86 pravacanasAra gAthA 219 vigata gAthAoM meM jIvoM ke prANavyaparopaNasaMbaMdhI cheda kI bAta spaSTa kI; aba isa gAthA meM parigraha saMbaMdhI aMtaraMga cheda kI bAta karate haiM, usake niSedha kA upadeza dete haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai hna havadivaNa havadibaMdho madamhi jIve'dha kaayce?mhi| baMdho dhuvamuvadhIdo idi samaNA chaDDiyA savvaM / / 219 / / (harigIta) baMdha ho yA na bhI ho jiya mare tana kI kriyA se| para parigraha se baMdha ho basa use chor3e zramaNajana ||219|| kAyaceSTApUrvaka jIvoM ke marane para baMdha ho athavA nahIM bhI ho; kintu upadhi arthAt parigraha se to baMdha hotA hI hai; isalie zramaNoM (arahaMtadevoM) ne sampUrNa parigraha ko chor3A hai| __AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jisaprakAra kAyavyApArapUrvaka parajIvoM ke ghAta ko azuddhopayoga ke sadbhAva aura asadbhAva ke dvArA anaikAntika baMdharUpa hone se chedapanA anaikAntika (anizcita hra ho bhI aura nahIM bhI ho hra aisA) mAnA gayA hai; usaprakAra kI bAta parigraha ke sAtha nahIM hai; kyoMki parigraha azuddhopayoga ke binA sarvathA nahIM hotaa| parigraha kA azuddhopayoga ke sAtha sarvathA avinAbhAvatva hone se aikAntika (niyama se avazyaMbhAvI) azuddhopayoga ke sadbhAva ke kAraNa parigraha to aikAntika (niyama se) baMdharUpa hai| isalie parigraha ko chedapanA bhI aikAntika (anivArya) hI hai| yahI kAraNa hai ki parama zramaNa arahaMta bhagavantoM ne pahale se hI svayaM parigraha ko chor3A hai| isalie dUsare zramaNoM ko bhI aMtaraMga cheda ke samAna
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 pravacanasAra anuzIlana samasta parigraha chor3anA yogya hai; kyoMki parigraha aMtaraMga cheda ke binA nahIM hotaa|" tAtparyavRtti TIkA meM AcArya jayasena bhI isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA ke samAna hI spaSTa karate haiN| ukta gAthA ke bhAva ko kavivara vRndAvanadAsajI 2 manaharaNa chandoM meM aura paMDita devIdAsajI 1 chappaya meM spaSTa karane kA prayAsa karate haiN| paMDita devIdAsajI ke chappaya meM to bAta pUrI taraha spaSTa nahIM ho pAI hai; kintu vRndAvanadAsajI ke chandoM meM bAta pUrI taraha spaSTa ho gaI hai| kavivara vRndAvanadAsajI ke ve chanda isaprakAra haiM hna ( manaharaNa ) kAyakriyAmAhiM jIvaghAta hota karmabaMdha, hohu vA na hohu yahAM anekAMta paccha hai / pai parigrahasoM dhuvarUpa karmabaMdha baMdhai, yaha to abAdhapaccha nihacai vilaccha hai / / jAtaiM anurAga vinA yAko na gahana hota, yAhIsetI bhaMga hota saMjama ko kaccha hai / tAha taiM prathama mahAmuni saba tyAgaiM saMga, pAvaiM taba ubhaividhi saMjama jo svaccha hai / / 101 / / kAya kI halana-calana kriyA se sUkSma jIvoM kA ghAta hone para bhI karmoM kA baMdha hogA hI hra aisA niyama nahIM hai; apitu karmabaMdha hone na hone ke saMbaMdha meM anekAnta hai / tAtparya yaha hai ki upayoga azuddha hone para baMdha hotA hai aura nahIM hone para nahIM hotA hai; kintu parigraha ke saMbaMdha meM aisI bAta nahIM hai| parigraha ke hone para to baMdha hotA hI hai; kyoMki anurAga ke binA parigraha kA grahaNa hotA hI nahIM hai aura isase saMyama kA bhaMga ho jAtA hai; isIlie munirAja sabase pahale parigraha kA pUrNata: tyAga kara dete haiM aura usase saMyama ke bahiraMga aura aMtaraMga donoM pakSa svaccha ho jAte haiN| gAthA 219 ( manaharaNa ) aMtara ke bhAva binA kAya hI kI kriyAkari, saMga ko gahana nAhiM kAhUM bhA~ti hota hai / arahaMta Adi ne prathama yAko tyAga kInhoM, soI maga muninikoM calibo udota hai / / zuddhabhAva ghAto bhAvai rAto parigrahamAhiM, zuddhasaMjama ko ghAta mUla khota hai / aiso niradhAra tuma thore hI meM jAno vRnda, yAke dhAre jAgai nAhiM zuddha jJAnajota hai / / 102 / / aMtaraMga bhAvoM ke binA mAtra zarIra kI kriyA se parigraha kA grahaNa kisI bhI sthiti meM nahIM hotaa| isalie arahaMtAdi ne sabase pahale parigraha kA tyAga kiyA aura yahI rAstA muniyoM ko btaayaa| jo munirAja parigraha meM rata hote haiM, unake zuddhabhAvoM kA ghAta ho jAtA hai; kyoMki bahiraMga aura aMtaraMga donoM prakAra ke parigraha zuddha saMyama ke ghAta karane ke mUla srota haiN| vRndAvana kavi kahate haiM ki isa bAta ko tuma thor3e kahane meM hI samajha lo; kyoMki parigraha kA dhAraNa karane para jJAna kI jyoti jAgRta nahIM hotI arthAt kevalajJAna nahIM hotA / AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "zarIra kI kisI bhI ceSTA se para prANiyoM kA ghAta ho, vahA~ munirAja ko pramAdabhAva nahIM ho to koI doSa nahIM lagatA; kintu tIvra rAga hone se tatsaMbaMdhI doSa avazya hai| isase viparIta vastrAdi parigraha kI upasthiti meM aisA nahIM hai / vastrAdi parigraha kI upasthiti hI antara meM vidyamAna mamatvabhAva ko spaSTa karatI hai| isase jIva ko baMdha hotA hI hai, isaliye yogiyoM ne samasta parigraha ko chor3a diyA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha 89
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 219 pravacanasAra anuzIlana vastusthiti kA yahI svarUpa hone ke kAraNa zramaNoM ne bhI arahantoM ke samAna samasta parigraha ko chor3a diyA hai| yahI munimArga kI akhaNDa dhArA hai| isase viruddha munidazA mAnanevAlA vItarAga mArga kI niMdA karatA hai| tIrthaMkara bhagavAna usI bhava se mokSa jAte haiM, yaha bAta nizcita hai; tathApi bAhya meM jabataka samasta parigraha ko chor3akara, ve vItarAgI munipanA prApta nahIM karate, tabataka unheM kevalajJAna nahIM ho sktaa| tIrthaMkara bhagavaMtoM ne bhI isI dazApUrvaka kevalajJAna prApta kiyA hai aura dUsare jIva isase ulTA mAneM to ve tIrthaMkaroM ke mArga se bAhara hI hai|' koI jIva abhakSya AhAra grahaNa karatA ho aura kaheM kI hameM antara meM azubhabhAva nahIM hai, to yaha saMbhava nahIM ? azubhabhAva ke binA aise nimittoM para lakSa jA hI nahIM sktaa| usIprakAra tIvra rAga ke binA vastrAdi grahaNa karane kA bhAva ho hI nahIM sakatA aura isa tIvra rAga ke sAtha munipanA bhI nahIM ho sakatA / ' ahAhA ! saMtoM ne jaisA muktimArga kahA hai, vaha vaisA hI hai, usameM koI apavAda nahIM hai, vaha viparIta svarUpa bhI nahIM hai| jo vyakti isa mArga kA virodha karegA, vaha saMsAra meM rakhar3egA; kintu anya rIti se yaha mArga kadApi saMbhava nahIM hai|" ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki mArane ke bhAva binA kAyA ke nimitta se jIvoM kA ghAta to ho sakatA hai; para rAgAdi ke binA parigraha kA saMgraha nahIM ho sakatA; isalie aisA to kadAcita ho sakatA hai ki jIvoM kA ghAta hone para bhI baMdha na ho; para aisA kabhI nahIM ho sakatA ki parigraha rakhane para bhI baMdha na ho| isalie sabase pahale sampUrNa parigraha ko pUrNata: tyAga denA caahie| isake bAda tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandradeva eka chanda likhate haiM; jisameM ve kahate haiM ki isa saMbaMdha meM jo kucha kahA jA sakatA thA, vaha saba kucha kaha diyA hai| chanda mUlataH isaprakAra hai tU (vasaMtatilakA ) vaktavyameva kila yattadazeSamukta metAvataiva yadi cetayate'tra ko'pi / vyAmohajAlamatidustarameva nUnaM, nizcetanasya vacasAmativistare'pi / / 14 / / (dohA) jokahane ke yogya hai kahA gayA vaha sabba | itane se hI ceta lo ati se kyA hai abba ||14|| jo kahane yogya thA; vaha saba azeSarUpa se kaha diyA gayA hai, itane mAtra se hI koI ceta jAya, samajha le to samajha le aura na samajhe to na samajhe aba vANI ke ativistAra se kyA lAbha hai ? kyoMki nizcetana (jar3avat, nAsamajha) ke vyAmoha kA jAla vAstava meM ati dustara hai| tAtparya yaha hai ki nAsamajhoM ko samajhAnA atyanta kaThina hai| yaha chanda atyaMta mArmika hai| AcArya amRtacandra ne samayasAra kI AtmakhyAti TIkA meM to 278 chanda likhe haiM; kintu pravacanasAra kI TIkA meM mAtra 22 chanda hI likhe haiN| unhIM meM se eka mahattvapUrNa chanda yaha bhI hai| isa kalaza meM AcAryadeva kaha rahe haiM ki jo samajhAyA jA sakatA thA; vaha hamane samajhA diyaa| jinheM samajha meM AnA hogA, unheM itane se hI samajha meM A jAegA aura jinheM samajha meM nahIM AnA hai; unake lie kitanA hI vistAra kyoM na kareM, kucha honevAlA nahIM hai; ataeva aba hama isa carcA ke vistAra meM jAne se virAma lete haiN| 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-90 3. vahI, pRSTha-91 2. vahI, pRSTha-91 4. vahI, pRSTha-92
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 220 pravacanasAra gAthA 220 vigata gAthA meM bahiraMga aura aMtaraMga parigraha kA niSedha kiyA gayA hai aura aba isa gAthA meM yaha samajhAte haiM ki bahiraMga parigraha kA niSedha aMtaraMga parigraha kA hI niSedha hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra / NahiNiravekkhocAgoNahavadibhikkhussa aasyvisuddhii| avisuddha ya citte kahaM Nu kammakkhao vihido / / 220 / / (harigIta ) yadi bhikSu ke nirapekSa na ho tyAga to zuddhi na ho| to karmakSaya ho kisataraha avizuddha bhAvoM se kho||220|| yadi nirapekSa tyAga na ho to bhikSu ke bhAva kI vizuddhi nahIM hotI aura jo bhAva se avizuddha hai, usake karmakSaya kaise ho sakatA hai ? isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA haiM "jisaprakArachilakekesadbhAva meM cAvaloM meM pAI jAnevAlI lAlimA rUpa azuddhatA ko nahIM haTAyA jA sakatA; usIprakAra bahiraMga parigraha ke sadbhAva meM azuddhopayogarUpa aMtaraMga cheda kA parihAra saMbhava nahI hai aura aMtaraMga cheda ke sadbhAva meM zuddhopayoga se prApta honevAle kevalajJAna kI prApti nahIM ho sktii| isase aisA kahA gayA hai ki azuddhopayogarUpa aMtaraMga cheda ke niSedharUpa prayojana ko dhyAna meM rakhakara kiyA jAnevAlA parigraha kA niSedha eka prakAra se aMtaraMga cheda kA hI niSedha hai|" tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA kA tAtparya isaprakAra diyA gayA hai hra "isase yaha kahA gayA hai ki jisaprakAra bAhya meM chilake kA sadbhAva hone para cAvala ke andara kI zuddhi honA saMbhava nahIM hai; usIprakAra bAhya parigraha kI icchA vidyamAna hone para nirmala AtmA kI anubhUtirUpa zuddhi honA saMbhava nahIM hai aura yadi viziSTa vairAgyapUrvaka parigraha kA tyAga hotA hai to citta kI zuddhi bhI hotI hai; parantu prasiddhi, pUjA-pratiSThA ke lAbha kI dRSTi se tyAga karane para citta kI zuddhi nahIM hotii|" kavivara vRndAvanadAsajI 1 chanda meM hI isa gAthA ke bhAva ko bar3I saralatA se isaprakAra spaSTa kara dete haiM hra (rUpa savaiyA ) aMtara cAhadAha pariharakari, jo na tajai prighprsNg| so muni ko mana hoya na niramala, saMjama zuddha karata vaha bhaMga / / mana vizuddha binu karama kareM kimi, je prasaMgavaza baMdhe kuDhaMga / tArauM tilatuSa mita hu parigraha, tajahiM sarava munivara saravaMga / / 103 / / jo munirAja aMtara kI cAha kI dAha (jalana) ko chor3akara parapadArtharUpa parigraha kA parityAga nahIM karate; una munirAjoM kA mana nirmala nahIM hotA aura unakA zuddha saMyama bhaMga ho jAtA hai| mana kI vizuddhi ke binA prasaMgavaza baMdhe kuDhaMge karma kaise kaTa sakate haiM ? isalie sabhI munirAja sampUrNa parigraha kA sarvAMga tyAga kara dete haiM aura tilatuSamAtra parigraha nahIM rkhte| paNDita devIdAsajI bhI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM (savaiyA teIsA) jo muni bAhija ke tusa tulya, parigraha sauM anurAga karai hai| tau tinhi ko cittu hohi na suddha, mahA ati caMcalatA sudharai hai|| nirmala jo upayoga svarUpa su, hai parinAma malIna parai hai| so basu karmani kauM hani kaiM, puni kyoM bhavasAgara pAra tarai hai||29|| jo munirAja tilatuSamAtra bAhya parigraha se anurAga karate haiM; una munirAjoM kA citta zuddha nahIM hotA, unakA mana atyanta caMcala banA rahatA hai aura unakA nirmala upayogarUpa pariNamana malinatA ko prApta hotA hai| aise munirAja ATha karmoM kA nAza karake bhavasAgara se pAra kaise ho sakate haiM? 'bAhya parigraha paradravya haiM aura paradravyoM se AtmA kA koI bigAr3asudhAra nahIM hotA' hra yadyapi yaha bAta parama satya hai; tathApi munirAjoM ke jabataka tilatuSa mAtra bhI bAhya parigraha rahatA hai; tabataka vAstavika munidazA pragaTa hI nahIM hotI; kyoMki antara meM parigraha se ekatva-mamatva binA bAhya parigraha rahatA hI nahIM hai ha aisA niyama hai| bAhya parigraha kI
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana buddhipUrvaka upasthiti aura usakI saMbhAla kA bhAva rAgAdibhAvarUpa hI hai| tAtparya yaha hai ki bahiraMga cheda aMtaraMga cheda kA Ayatana hai; ataH aMtaraMga cheda ke tyAga ke lie bahiraMga chedarUpa parigraha kA pUrNataH tyAga Avazyaka hI nahIM, apitu anivArya hai| isa gAthA ke bAda AcArya jayasena kI tAtparyavRtti TIkA meM uparyukta bhAva kI poSaka 3 gAthAyeM prApta hotI haiM; jo AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA TIkA meM prApta nahIM hotii| ve gAthAyeM mUlataH isaprakAra haiM hra geNhadi va celakhaMDaM bhAyaNamatthi tti bhaNidamiha sutte / jadi so cattAlaMbo havadi kahaM vA aNAraMbho / / 17 / / vatthakkhaMDaM duddiyabhAyaNamaNNaM Na geNhadi NiyadaM / vijjadi pANAraMbho vikkhevo tassa cittammi / / 18 / / gehar3a vidhuNar3a dhovar3a soser3a jadaM tu Adave khittA / pattaM va celakhaMDaM vibhedi parado ya pAlayadi / / 19 / / ( harigIta ) 72 vastra bartana yati rakheM yadi yaha kisI ke sUtra meM / hI kahA ho to batAo yati nirAraMbhI kisataraha // 17 // re bastra bartana Adi ko jo grahaNa karatA hai zramaNa | nita citta meM vikSepa prANAraMbha nita usake rahe ||18|| yadi bastra vartana grahe dhove sukhAve rakSA kre| kho na jAve Dara satAve satata hI usa zramaNa ko // 19 // 'sAdhu vastroM ko grahaNa karatA hai aura usake pAsa bartana bhI hote haiM' hra yadi kisI Agama meM aisA kahA gayA hai to socane kI bAta yaha hai ki vastra aura bartana rakhanevAlA sAdhu nirAvalaMbI aura anAraMbhI bhI kaise ho sakatA hai ? vastra ke Tukar3e, dUdha ke bartana tathA anya vastuoM ko yadi vaha grahaNa karatA hai to usake jIvoM kA ghAta aura citta meM vikSepa banA rahatA hai| vaha bartana va vastroM ko grahaNa karatA hai, dhUla sApha karatA hai, dhotA hai aura sAvadhAnIpUrvaka dhUpa meM sukhAtA hai, inakI rakSA karatA hai aura dUsaroM se DaratA hai / * pravacanasAra gAthA 221 220vIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki upadhi (parigraha) kA niSedha aMtaraMga cheda kA hI niSedha hai aura aba isa 221vIM gAthA meM 'upadhi ekAntika aMtaraMga cheda hai' hra isa bAta ko vistAra se samajhAyA jA rahA hai / gAthA mUlataH isaprakAra hai hra kidha tamhi Natthi mucchA AraMbho vA asaMjamo tassa / tadha paradavvammi rado kadhamappANaM pasAdhayadi / / 221 / / ( harigIta ) upadhi ke sadbhAva meM AraMbha mUrchA asaMyama / ho phira kaho paradravyarata nija Atma sAdhe kisataraha || 221 // upadhi (parigraha) ke sadbhAva meM munirAjoM ke mUrchA, AraMbha yA asaMyama na ho hna yaha kaise ho sakatA hai tathA paradravyarata sAdhu AtmA ko kaise sAdha sakatA hai ? AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "upadhi ke sadbhAva meM mamatvapariNAmarUpa mUrchA, parigraha saMbaMdhI kArya se yukta honerUpa AraMbha athavA zuddhAtmasvarUpa kA ghAtaka asaMyama hotA hI hai| AtmA se bhinna paradravyarUpa parigraha meM lInatA hone ke kAraNa zuddhAtmadravya kI sAdhakatA kA abhAva hotA hai| isakAraNa upadhi (parigraha) ke ekAntataH aMtaraMga chedapanA nizcita hotA hai| tAtparya yaha hai ki 'upadhi aisI hai' hra aisA nizcita karake use sarvathA chor3a denA caahie|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue tattvapradIpikA ke pratipAdana ko mAtra duharA hI dete haiN| isa gAthA ke bhAva ko paNDita devIdAsajI 1 chappaya meM aura paNDita vRndAvanadAsajI 1 manaharaNa kavitta aura 4 dohe hna isaprakAra 5 chandoM meM
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 pravacanasAra anuzIlana spaSTa karate haiN| vRndAvanadAsajI ke katipaya dohe isaprakAra haiM hra (dohA) parigraha hote hota dhuva, mamatA aura aarNbh| so ghAtata suvizuddhamaya, jo munipada paravaMbha / / 106 / / tAtaiM tilatuSa parimita hu, tajI parigraha mUla / ihi juta jAnoM sumunipada, jyoM akAza meM phUla / / 107 / / tAtaiM zuddhAtama viSai, jo cAho vizrAma / to saba parigrahatyAgi muni, hohu lahau zivadhAma / / 109 / / parigraha ke hone para mamatva aura AraMbha nizcitarUpa se hote haiN| ye paramabrahma ke Azraya se honevAle suvizuddha munipada kA ghAta karate haiN| isalie tilatuSamAtra parigraha ko chor3a denA cAhie; kyoMki inake hone para munipada AkAza ke phUloM ke samAna asaMbhava hai| isalie yadi zuddhAtmA meM vizrAma karanA cAhate ho to sampUrNa parigraha ko tyAga kara munipada dhAraNa karo aura muktidhAma ko prApta kara lo| AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jo bAhya vastrAdi parigraha meM magna haiM, use munidazA ke sAdhakapane kA abhAva hai hna aisA hone se upadhi ke aikAMtika antaraMga cheda bhI nizcita hotA hai; kyoMki parigraha kI mamatA hai, isaliye munipanA kA niSedha hai| " isa gAthA ke kathana kA abhiprAya mAtra itanA hI hai ki paradravyoM meM Asakta sAdhuoM meM mUrchA, AraMbha aura asaMyama hotA hI hai| ataH ve AtmA sAdhanA kaise kara sakate haiM? 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha 102 AtmAnubhavI AtmAe~ bhI jagata ke kriyA-kalApoM meM vyasta rahate dikhAI | dene para bhI Atma-vismRta nahIM hotiiN| unakI Atma jAgRti labdhirUpa se sadA banI rahatI hai| hra maiM kauna hU~, pRSTha- 18 pravacanasAra gAthA 222 vigata gAthAoM meM utsarga mArga kI carcA karane ke uparAnta aba yahA~ kisI ke kahIM kabhI kisIprakAra koI upadhi aniSiddha bhI hai| aise apavAda mArga kA upadeza karate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra chedo jeNa Na bijjadi gahaNavisaggesu sevamANassa / samaNo teNiha vaTTadu kAlaM khettaM viyANittA / / 222 / / ( harigIta ) cheda na ho jisataraha AhAra leve usataraha / ho visarjana nIhAra kA bhI kSetra kAla vicAra kara // 222 // AhAra- nIhArAdika ke grahaNa- visarjana meM jisa upadhi kA sevana hotA hai, usase sevana karanevAle ko cheda nahIM hotA; isalie he zramaNo! ukta upadhiyukta kSetra - kAla ko jAnakara isa loka meM bhale pravarto arthAt pravartana karo to koI hAni nahIM / AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "Atmadravya ke dvitIya, pudgala kA abhAva hone se samasta hI upadhi niSiddha hai hna yaha utsarga mArga ( sAmAnya niyama) hai aura viziSTa kAla-kSetra ke vaza ko upadhi aniSiddha hai hna yaha apavAdamArga hai| jaba koI zramaNa sarva upadhi ke niSedha kA Azraya lekara paramopekSA saMyama ko prApta karane kA icchuka hone para bhI viziSTa kAla-kSetra ke vaza hIna zaktivAlA hone se use prApta karane meM asamartha hotA hai; taba usameM apakarSaNa (apavAda) karake anutkRSTa saMyama prApta karatA huA usakI bahiraMga sAdhana mAtra upadhi kA Azraya karatA hai / isaprakAra vaha upadhi upadhipane ke kAraNa chedarUpa nahIM hai; apitu cheda ke niSedharUpa hI hai| azuddhayoga binA nahIM hotI, vaha cheda hai; kintu yaha to zrAmaNyaparyAya kI sahakArIkAraNabhUta zarIra kI vRtti ke hetubhUta AhAra
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 pravacanasAra anuzIlana nIhArAdi ke grahaNa - visarjana saMbaMdhI cheda ke niSedhArtha grahaNa kI jAne se sarvathA zuddhopayoga sahita hai; isalie cheda ke niSedharUpa hI hai|" isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karane ke lie kavivara vRndAvanadAsajI 9 caupAiyoM aura 2 dohe hna isaprakAra 11 chandoM kA tathA paMDita devIdAsajI 1 dohA aura 1 kavitta hna isaprakAra 2 chandoM kA prayoga karate haiN| inameM se vRndAvanadAsajI ke katipaya mahattvapUrNa chanda isaprakAra haiM hra ( dohA ) ita zaMkA koI karata, munipada to niragaMtha / tinahiM parigrahagahana tuma, kyoM bhASata hau paMtha / / 111 / / munimaga doya prakAra hai, prathama bheda utasarga / dutiya bheda apavAda hai, dou sAdhata apavarga / / 112 / yahA~ para koI zaMkA karatA hai ki munipada to nirgrantha dazArUpa hotA hai; usameM Apa parigraha grahaNa kI bAta kyoM karate ho ? isake samAdhAna meM kahate haiM ki munimArga do prakAra kA hai| usameM pahalA bheda utsarga hai aura dUsarA bheda apavAda hai| donoM hI mukti ko sAdhate haiN| ( caupAI ) muni utasarga mArga ke mAhIM / sakala parigraha tyAga karAhIM / / jAtaiM tahAM eka nijaAtama / soI gahanajoga cidAtama / / 113 / / tAsoM bhinna aura pudgalagana / tinako tahAM tyAga vidhi soM bhana / / zuddhapayogadazA so jAnau / paramavItarAgatA pramAnau / / 114 / / aba apavAda sumaga suni bhaaii| jA vidhi soM jinarAja batAI / / jaba parigraha taji munipada dharaI / jathAjAta mudrA AdaraI / / 115 / / taba vaha vItarAgapada zuddhI / tatakhina dazA na lahata vizuddhI / / taba sodeza - kAla kaha~ dekhii| apanI zakati sakala avarekhI / / 116 / / nija zuddhopayoga kI dhArA / jo saMjama hai zivadAtArA / / tAsu siddhi ke heta punItI / jo zubharAgasahita munirItI / / 117 / / gahai tAhi taba tAke heto| bAhijasaMjama sAdhana leto / je munipadavI ke haiM saadhk| munimudrA ke raMca na bAdhaka / / 118 / / gAthA 222 77 zuddhapayoga sudhArana kaarn| Agama-ukata karaiM so dhArana / dayA jJAna saMjama hita hoii| apavAdI muni kahiye soI / / 119 / / utsarga mArga meM munirAja sampUrNa parigraha kA tyAga karate haiM; isakAraNa utsarga mArga meM to jJAnAnandasvabhAvI nija AtmA hI grahaNa yogya kahA hai| nijAtmA se bhinna pudgalAdi padArthoM ke tyAgarUpa parama vItarAgI zuddhopayoga hI utsarga mArga hai| aba jinendrakathita apavAda mArga kI bAta suno; jisameM samasta parigraha ko chor3akara yathAjAta nagna digambara mudrA dhAraNa kI jAtI hai| taba vahA~ vItarAgapada kI zuddhi tatkSaNa vizuddha to ho nahIM jAtI / aisI sthiti meM dezakAla aura apanI zakti ko dekhakara mokSa prApta karanevAlI zuddhopayoga kI punIta dhArA kI siddhi ke lie zubharAga sahita munidazA kI rIti ko grahaNa kiyA jAtA hai aura usake lie bAhya saMyama kA sAdhana kiyA jAtA hai / vaha bAhya saMyama munipadavI kA sAdhaka hai aura munimudrA kA raMcamAtra bhI bAdhaka nahIM hai| zuddhopayoga ko sudhArane ke lie vaha AgamAnusAra dhAraNa kiyA jAtA hai| dayA ke lie pIchI, jJAna ke lie zAstra aura saMyama (zuddhi) ke lie kamaNDalu ko grahaNa karanevAle munirAja apavAdamArga meM haiN| isa gAthA ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "pUrNa vItarAgasvarUpa AtmA meM jabataka yaha jIva sthita nahIM hotA; tabataka use upadeza sunanA, upadeza denA, AhAra lenA, para jIvoM kI dayA pAlanA ityAdi vikalpa hna bhAva Ate haiM; kintu aisI upadhi kA Azraya hone para saMyama kA cheda nahIM hotA; ataH vAstava meM ve upadhi nahIM hai / vahA~ saMyama kA cheda nahIM hai, apitu vaha upadhi to cheda ke niSedharUpa hai| chaThaveM guNasthAna meM vikalpa Ane para usakA lakSa na kareM, to ve anya rAga meM jur3eMge; ataH vyavahAra saMyama hna chaThaveM guNasthAna meM TikA huA hone se ve zubhavikalpa upadhi meM nahIM liye hai| munirAja ko chaThavA~ aura sAtavA~ guNasthAna hajAroM bAra AtA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga - 5, pRSTha 105
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana vahA~ sAtaveM meM nirvikalpa anubhava meM ThahareM, vaha utsarga mArga hai aura chaThaveM kA vikalpa utpanna huA, vaha apavAda mArga hai| chaThaveM guNasthAna meM zubhavRtti uThane para use bhI yahA~ sarvathA zuddhopayoga rUpa hI ginA hai; kyoMki chaThaveM guNasthAna kI dazA meM vighna jaisI azuddhatA nahIM hai| vahA~ AhArAdika kA vikalpa uThe to AhArAdika lete haiM; para rAga ke poSaNa ke liye nahIM; apitu saMyama kA ghAta hokara azubha rAga na A jAye isa hetu se AhArAdika lete haiN| isIliye isa upadhi se saMyama kA cheda nahIM hotA / 78 chaThaveM guNasthAna meM zubharAga aura mana kA avalaMbana hone para bhI yahA~ use sarvathA zuddhopayoga kahA hai; kyoMki chaThaveM guNasthAna se ve munirAja nIce nahIM girate / unakI vaha dazA TikI rahatI hai| usake pazcAt ve punaH sAtaveM meM jAte haiM; isaliye chaThaveM guNasthAna ko bhI zuddhopayoga meM hI ginA jAtA hai / chaThavA~ guNasthAna to dravya ke Azraya se hI TikA hai; kintu munirAja ko vikalpa utpanna ho, taba unakI kyA sthiti hai ? vikalpa kI kyA maryAdA hai ? isakA yahA~ jJAna karAyA hai| cauthA - pA~cavA guNasthAna bhI dravya ke hI Azraya se TikA hai|" chaThaveM-sAtaveM guNasthAnoM meM nirantara jhUlanevAle munirAja jaba chaThaveM guNasthAna meM hote haiM, taba apavAdamArgI haiM aura jaba sAtaveM yA usase Upara guNasthAnoM meM hote haiM; taba utsargamArgI haiN| utsargamArga meM to kisIprakAra ke parigraha (upadhi) kA honA saMbhava hI nahIM hai; kintu jaba ve apavAdamArga meM hote haiM to dayA kA upakaraNa pIchI, zuddhi kA upakaraNa kamaNDalu aura jJAna kA upakaraNa guruvacana (zAstra) unake pAsa pAye jAte haiM; para unase bhI unakA ekatva - mamatva nahIM hotA / yadyapi unake chaThaveM guNasthAna meM upayogarUpa AtmAnubhUti nahIM hai; tathApi mithyAtva aura tIna kaSAya caukar3I ke abhAvarUpa zuddhapariNati avazya hai| isakAraNa unake pAsa pIchI, kamaNDalu aura zAstra hone para bhI unakA munitva khaNDita nahIM hotA hai| * 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha- 105 2. vahI, pRSTha- 106 3. vahI, pRSTha 107 pravacanasAra gAthA 223 vigata gAthA meM aniSiddha upadhi kI carcA ke uparAnta aba isa gAthA meM usI aniSiddha upadhi kA svarUpa spaSTa karate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra haihra appaDikuTTaM uvadhiM apatthaNijjaM asaMjadajaNehiM / mucchAdijaNaNarahidaM geNhadu samaNo jadi vi appaM / / 223 / / ( harigIta ) mUrchAdi utpAdana rahita cAhe jise na asaMyamI / atyalpa ho aisI upadhi hI aniMdita aniSiddha hai || 223|| he zramaNo ! aniMdita, asaMyata janoM se aprArthanIya aura jo mUrchA paidA na kare hna aisI alpa upadhi ko grahaNa karo / isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jo upadhi baMdha kI sarvathA asAdhaka hone se aniMdita hai, saMyamIjanoM ko chor3akara anya kisI ke kAma kI na hone se asaMyatajanoM ke dvArA aprArthanIya hai aura rAgAdibhAvoM ke binA dhAraNa kI jAnevAlI hone se mUrcchAdi kI anutpAdaka hai; vaha upadhi vastutaH aniSiddha hai, upAdeya hai; kintu ukta svarUpa se viparIta svarUpavAlI upadhi alpa bhI upAdeya nahIM hai| " AcArya jayasena bhI tAtparyavRtti meM isase adhika kucha bhI nahIM likhate haiN| kavivara vRndAvanadAsajI 1 manaharaNa kavitta aura 2 dohe hra isaprakAra 3 chandoM meM aura paMDita devIdAsajI 1 ikatIsA savaiyA meM isa gAthA ke bhAva ko prastuta karate haiN| vaise to ukta chandoM meM koI vizeSa bAta nahIM hai, phira bhI vRndAvanadAsajI apane dohoM meM yaha spaSTa kara dete haiM ki vaha upadhi pIchI, kamaNDalu aura
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 223 karate haiN| eka ghar3I 24 miniTa kI hotI hai| isaprakAra ve 2 ghaMTe aura 24 miniTa dina meM tIna bAra kula 7ghaMTe aura 12 minaTa taka pratidina AtmadhyAna karate haiN| yadi pIchI, kamaNDalu aura pothI kImatI huIM to sAmAyika ke kAla meM unakI rakSA kauna karegA? ukta vastuoM kA grahasthoM ke kAma kI nahIM honA hI unakI rakSA kA sabase nirApada upAya hai| ___cU~ki ye vastue~ kImatI nahIM haiM; ata: koI curAyegA nahIM aura munirAjoM ke citta meM unake prati ekatva-mamatva nahIM hai, rAga nahIM hai; ata: ye unake curAye jAne ke bhaya se mukta rheNge| isaprakAra ukta tInoM vastue~ unake pAsa hokara bhI unakI nahIM haiM, unake citta ko Andolita nahIM krtii| yahI kAraNa hai ki unheM upadhi nahIM mAnA gayA athavA yaha upadhi apavAda mArga meM aniSiddha hai| pravacanasAra anuzIlana zAstra taka hI sImita hai| unake ve dohe isaprakAra haiM hna (dohA) yA meM heta yahI kahata, pIchI pothI jAnu / tathA kamaMDalu ko gahana, yaha saradhA ura Anu / / 121 / / zubhaparinati saMjama viSai, inako hai saMsarga / tAhI teM inako gahata, apavAdI munivarga / / 122 / / isameM ekamAtra hetu pIchI, pothI aura kamaNDala kA grahaNa karanA hI hai hna aisA zraddhAna karanA caahie| zubhapariNati aura saMyama kI surakSA ke lie ye kAma Ate haiM; isakAraNa hI apavAdamArgI munirAja inakA grahaNa karate haiN| isa gAthA meM mAtra itanI bAta kahI gaI hai ki jaba munirAja apavAdamArga meM hote haiM, taba unake pAsa tIna vastue~ ho sakatI haiM hra dayA kA upakaraNa pIchI, saMyama (zuddhi) kA upakaraNa kamaNDalu aura jJAna kA upakaraNa zAstra / ye tInoM vastue~ anindita, aprArthanIya aura rAgAdi kI anutpAdaka honA caahie| pIchI aura kamaNDalu gRhasthoM ke kAma ke nahIM haiM, isalie unheM koI mA~gegA nahIM, isalie aprArthanIya haiM; kImatI nahIM haiM, isalie koI curAyegA nahIM aura AkarSaka nahIM haiM. isakAraNa rAga ko utpanna nahIM kreNge| ye donoM to eka-eka hI rakhe jAte haiN| para zAstra aneka rakhe jA sakate haiM; ata: alpa honA cAhie ha yaha kahA hai; kyoMki adhika hoMge to sAtha meM le calanA saMbhava nahIM hogaa| yadi ukta tInoM vastue~ aisI hoM ki jinheM bAjAra meM becakara paisA kamAyA jA sakatA hai, to unakI rakSA ke vikalpa hue binA nahIM raheMge; kyoMki una vastuoM kI corI bhI ho sakatI hai aura unheM koI mA~ga bhI sakatA hai| yaha to Apa jAnate hI haiM ki munirAja prAtaH, dopahara aura sAyaM ko pratidina tIna bAra chaha-chaha ghar3I kI sAmAyika karate haiM, AtmadhyAna koI ajJAnI jIva kisI anya jIva ko vastuta: mAra to sakatA nahIM, kintu mArane kI buddhi karatA hai, taba usakI vaha buddhi tathya ke viparIta hone se mithyA hai; usIprakAra jaba koI jIva kisI ko bacA to nahIM sakatA, kintu bacAne kI buddhi karatA hai, taba usakI yaha bacAne kI buddhi bhI usase kama mithyA nahIM hai| mithyA hone meM donoM meM samAnatA hai| mithyAtva sabase bar3A pApa hai, jo donoM meM samAna rUpa se vidyamAna hai| to bhI bacAne kA bhAva puNya kA kAraNa hai aura mArane kA bhAva pApa kA kAraNa hai| ye donoM prakAra ke bhAva bhUmikAnusAra jJAniyoM meM bhI pAe jAte haiN| yadyapi unakI zraddhA meM ve heya hI haiM, tathApi cAritra kI kamajorI ke kAraNa Ae binA bhI nahIM rhte| hna maiM kauna hU~, pRSTha-27
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 224 223vIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki apavAda mArga meM pIchI, kamaNDalu aura pothI kI upadhi aniSiddha hai aura aba yahA~ 224vIM gAthA meM yaha kaha rahe haiM ki vastudharma to utsarga mArga hI hai, apavAda mArga nahIM / gAthA mUlataH isaprakAra hai hna kiM kiMcaNa tti takkaM apuNabbhavakAmiNodha dehe vi / saMga tti jiNavariMdA appaDikammattamuddiTThA / / 224 / / ( harigIta ) jaba deha bhI hai parigraha usako sajAnA ucita nA / to kisataraha ho anya saba jinadeva ne aisA kahA ||224|| jabaki jinendra bhagavAna ne mumukSu ke lie 'deha bhI parigraha' hra aisA kahakara deha se bhI apratikarmapanA kahA hai; taba unake anya parigraha to kaise ho sakatA hai ? AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~, zrAmaNyaparyAya kA sahakArI kAraNa hone se jisakA niSedha nahIM kiyA gayA, aise atyanta najadIkI zarIra meM bhI 'yaha zarIra paradravya hone se parigraha hai, vastuta: yaha anugraha yogya nahIM hai, kintu upekSA yogya hai' hra aisA kahakara usakA sAja-zrRMgAra nahIM karane kA upadeza arahaMta bhagavAna ke dvArA diyA gayA hai; taba phira yahA~ zuddhAtmatattvopalabdhi saMbhAvanA ke rasika puruSoM kI dRSTi meM zeSa anya aprApta parigraha anugraha ke yogya kaise ho sakatA hai ? aisA Azaya arahatadeva kA vyakta hI hai| isase nizcita hotA hai ki utsarga hI vastudharma hai, apavAda nahIM / yahA~ tAtparya yaha hai ki vastu dharma hone se parama nirgranthapanA hI avalambana yogya hai|" gAthA 224 83 AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM tattvapradIpikA kA hI anusaraNa karate haiM / isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karane ke lie kavivara vRndAvanadAsajI 1 manaharaNa kavitta aura paMDita devIdAsajI 1 ikatIsA savaiyA likhate haiN| vRndAvanadAsajI dvArA likhita chanda isaprakAra hai hna ( manaharaNa ) aho bhavyavRnda jahAM mokSAbhilASI muni, deha hU ko jAnata parigraha pramAnA hai| tAhU soM mamattabhAva tyAgi Acarana karai, aise saravajJa - vItarAga ne bakhAnA hai / / tahAM aba kaho aura kauna so parigraha ko, gahana kareMge jahA~ tyAga hI ko bAnA hai / aiso zuddha AtamIka paramadharmarUpa uta sarga munimAraga ko phahare nizAnA hai / / 123 / / he bhavyajIvo ! sarvajJa vItarAgI bhagavAna ne aisA kahA hai ki jaba mokSAbhilASI muni deha ko bhI parigraha mAnate haiM; usase bhI mamatvabhAva ko tyAgakara AcaraNa karate haiM; taba kaho ki ve kauna-sA parigraha grahaNa kareMge; kyoMki unake to tyAga kA hI veSa hai| vRndAvana kavi kahate haiM ki jagata meM aise zuddhAtmIka paramadharma rUpa utsarga munimArga kA jhaMDA phahara rahA hai| AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ zarIra ko parigraha kahakara usake prati honevAle mamatva pariNAma ko bhI chor3ane ke liye kahA gayA hai to phira vastrAdi kA parigraha munirAja ko kaise ho sakatA hai ? AcArya kundakundadeva bhagavAna kI sAkSIpUrvaka kahate haiM ki jinavarendroM mokSAbhilASI ke 'deha parigraha hai' aisA kahakara deha meM bhI apratikarmapanA (saMskArarahita panA) upadezA hai, taba unakA yaha spaSTa Azaya hai ki usa jIva ke ( munirAjoM ke) anya parigraha kaise ho sakatA hai ?" 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha 110 111
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana sarvajJadeva ne munivaroM ko zarIra ko sajAne Adi kA niSedha karane ke liye apratikarmapane kA hI upadeza diyA hai; isaliye munirAjoM ko anya dUra kSetrastha anupAtta parigraha kA to vicAra karanA bhI yogya nahIM hai| AcArya kundakunda kahate haiM ki sarvajJa bhagavAna kA aisA Azaya hameM vyakta bhAsita hotA hai; kyoMki yahI arahantoM kA Azaya hai| isase nizcita hotA hai ki utsarga hI vastudharma hai, apavAda nahIM / vyavahAra se zarIrAdi parigraha hai hra aisA jAnA thA, kintu use bhI apavAda meM ginakara paramArtha se usakA bhI niSedha kiyA hai| tAtparya yaha hai ki paramanirgranthapanA hI vastudharma hai, ataH yahI avalaMbana karane yogya hai| 2" isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki yadyapi apavAdamArga meM vartate munirAjoM kA bhI munitva khaNDita nahIM hotA; tathApi utkRSTa to utsargamArga hI hai| AcAryadeva kahate haiM ki jaba anupacarita asadbhUta vyavahAranaya kA viSaya eka kSetrAvagAhI zarIra bhI upadhi hai to phira upacaritaasadbhUtavyavahAranaya ke viSaya pIchI - kamaNDalu Adi yA vastrAdi kI to bAta hI kyA kahanA ? zarIra kI sthiti to yaha hai ki use chor3A nahIM jA sakatA; para usameM se apanatva to tor3A jA sakatA hai, usake prati honevAlA rAga to chor3A jA sakatA hai, usake sAja zRMgAra kA bhAva to chor3A jA sakatA hai; yahI kAraNa hai ki AcAryadeva usakA udAharaNa dekara anya parigraha kA pUrNata: niSedha kara rahe haiN| 84 isake bAda AcArya jayasena kRta tAtparyavRtti TIkA meM 11 gAthAyeM aisI prApta hotI haiM, jo AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA TIkA meM nahIM haiN| ukta gAthAoM meM zvetAmbaramata mAnya strI mukti kA niSedha kiyA gayA hai| pahalI gAthA meM zaMkA upasthita kI gayI hai, zeSa gAthAoM meM usakA samucita samAdhAna prastuta kara anta meM kaisA puruSa dIkSA ke yogya hai yaha batAkara prakaraNa ko samApta kara diyA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga - 5, pRSTha- 111 2. vahI, pRSTha 111 gAthA 224 zaMkA prastuta karanevAlI gAthA isaprakAra hai hra pecchadiNa hi iha logaM paraM ca samaNiMdadesido dhammo / dhammamhi tamhi kamhA viyappiyaM liMgamitthINaM / / 20 / / ( harigIta ) loka ara paraloka se nirapekSa hai jaba yaha dharama | pRthak se taba kyoM kahA hai nAriyoM ke liMga ko // 20 // zramaNoM meM indra, jinendra bhagavAna dvArA batAyA gayA dharma jaba isa loka aura para loka kI apekSA nahIM rakhatA; taba isa dharma meM mahilAoM ke liMga ko bhinna kyoM kahA gayA hai ? yaha to Apa jAnate hI haiM ki aSTapAhuDa meM tIna liMgoM kI carcA kI gaI hai| jisa gAthA meM ukta carcA prApta hotI hai, vaha gAthA isaprakAra hai hra egaM jiNassa rUvaM bidiyaM ukkaTThasAvayANaM tu / avaraTThiyANa taiyaM cattha puNa liMgadaMsaNaM Natthi / / ( harigIta ) eka jinavara liMga hai utkRSTa zrAvaka dUsarA / aura koI cauthA hai nahIM para AryikA kA tIsarA // tAtparya yaha hai ki prathama to nagna digambara munirAjoM kA liMga (veSa) hai, dUsarA utkRSTa zrAvakoM (kSullaka - ailaka) kA aura tIsarA AryikA kaa| jainadarzana meM ye tIna liMga (veSa) svIkAra kiye gaye haiN| prathama veSavAle puruSa saMta to pUrNataH nagna rahate haiM, dUsare veSa meM utkRSTa zrAvaka kSullaka to eka laMgoTI aura eka khaNDa vastra rakhate haiM tathA ailaka mAtra laMgoTI hI rakhate haiN| tIsarA veSa mahilAoM kA hai, jo AryikAyeM kahalAtI haiM aura mAtra eka sapheda sAr3I pahanatI haiN| cUMki zvetAmbara mAnyatA meM puruSa sAdhu bhI kapar3e pahanate haiM; ata: yaha prazna uThanA svAbhAvika hai ki mahilAoM ke lie alaga veSa kI bAta kyoM kahI gaI ? ukta zaMkA kA samAdhAna AgAmI gAthAoM meM kiyA gayA hai; jo mUlata: isaprakAra haiM hra 1. aSTapAhur3a: darzanapAhur3a, gAthA 18
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana Nicchayado itthINaM siddhI Na hi teNa jammaNA diTThA / tamhA tappaDirUvaM viyappiyaM liMgamitthINaM / / 21 / / paiDIpamAdamaiyA edAsiM vitti bhAsiyA pamadA / tamhA tAo pamadA pamAdabahulA ttiNiddiThA / / 22 / / saMti dhuvaM pamadANaM mohapadosA bhayaM dugaMchA ya / citte cittA mAyA tamhA tAsiM Na NivvANaM / / 23 / / viNA vaTTadi NArI ekkaM vA tesu jIvaloyamhi / Na hi saMuDaM ca gattaM tamhA tAsiM ca saMvaraNaM ||24|| cittassAvo tAsiM sitthillaM attavaM ca pakkhalaNaM / vijjadi sahasA tAsu a uppAdo suhamamaNuANaM / / 25 / / liMgamhi ya itthINaM thaNaMtare NAhikakkhapadesesu / bhaNido suhumuppAdo tAsiM kaha saMjamo hodi / / 26 / / jadi daMsaNeNa suddhA suttajjhayaNeNa cAvi saMjuttA / ghoraM caradi va cariyaM itthissa Na NijjarA bhaNidA ||27|| tamhA taM paDirUvaM liMgaM tAsiM jiNehiM NiddiTTha / kularUvavaojuttA samaNIo tassamAcArA / / 28 / / ad tI ekko kallANaMgo tavosaho vayasA / sumuho kucchArahido liMgaggahaNe havadi joggo / / 29 / / jo rayaNattayaNAso so bhaMgo jiNavarehiM NiddiTTho / sesaM bhaMgeNa puNo Na hodi sallehaNAariho ||30|| ( harigIta ) nAriyoM ko usI bhava meM mokSa hotA hI nahIM / AvaraNayuta liMga unako isalie hI kahA hai ||21|| prakRtijanya pramAdamaya hotI hai unakI pariNati / pramAdabahulA nAriyoM ko isalie pramadA kahA ||22|| nAriyoM ke hRdaya meM hoM moha dveSa bhaya ghRNA / mAyA anekaprakAra kI basa isalie nirvANa nA // 23 // eka bhI hai doSa nA jo nAriyoM meM nahIM ho / aMga bhI nA Dhake haiM ataeva AvaraNI kahI ||24|| gAthA 224 citta caMcala zithila tana ara rakta Ave acAnaka / aura unake sUkSma mAnava sadA hI utpanna hoM ||25|| yoni nAbhi kA~kha evaM stanoM ke madhya meM / sUkSma jiya utpanna hote raheM unake nitya hI ||26|| are darzana zuddha ho ara sUtra adhyayana bhI kreN| ghora cAritra Acare para na nAriyoM ke nirjarA ||27|| isalie unake liMga ko basa sapaTa hI jinavara kahA / kularUpa vayayuta vijJa zramaNI kahI jAtI AryikA ||28|| trivarNI nIroga tapa ke yogya vaya se yukta ho / sumukha nindA rahita nara hI dIkSA ke yogya haiM ||29|| ratanatraya kA nAza hI hai bhaMga jinavara ne kahA / bhaMgayuta ho zramaNa to sallekhanA ke yogya nA ||30|| nizcaya se mahilAoM ko usI bhava meM mokSa nahIM dekhA gayA; isalie mahilAoM ke AvaraNa sahita pRthak cihna kahA gayA hai| mahilAoM kI pariNati svabhAva se hI pramAdamayI hotI hai; isalie unheM pramadA kahA gayA hai| pramAda kI bahulatA hone se hI unheM pramadA kahA jAtA hai| mahilAoM ke mana meM moha, dveSa, bhaya, glAni aura vicitra prakAra kI mAyA nizcita hotI hai; isalie unheM usI bhava se mokSa nahIM hotA / isa jIva loka meM mahilAyeM eka bhI doSa se rahita nahIM hotI aura unake aMga bhI Dhake hue nahIM haiM; isalie unake bAhya kA AvaraNa kahA hai| mahilAoM meM zithilatA aura unake citta meM caMcalatA hotI hai tathA acAnaka (Rtusamaya meM) rakta pravAhita hotA hai aura unameM sUkSma jIvoM kI utpatti hotI rahatI hai| mahilAoM ke liMga (yoni sthAna) meM, donoM stanoM ke bIca meM, nAbhi meM aura kA~kha meM sUkSma jIvoM kI utpatti hotI rahatI hai hra aisA hone para unake saMyama kaise ho sakatA hai ? yadyapi mahilA samyagdarzana se zuddha ho, Agama ke adhyayana se bhI
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana yukta ho aura ghora cAritra kA AcaraNa bhI karatI ho; tathApi usake nirjarA nahIM hotI hra aisA kahA gayA hai| isalie jinendra bhagavAna ne una mahilAoM kA liMga (veSa) vastra sahita kahA hai| kula, rUpa, umra se sahita jinAgamAnusAra apane yogya AcaraNa karatI huIM ve zramaNI - AryikA kahalAtI haiN| tIna varNoM meM se koI eka varNavAlA, nIroga zarIrI, tapazcaraNa ko sahana karane yogya umra va sundara mukhavAlA tathA lokanindA se rahita puruSa dIkSA grahaNa karane ke yogya hotA hai| 88 ratnatraya ke nAza ko jinendradeva ne bhaMga kahA hai aura zeSa bhaMga (zarIra ke kisI aMga kA khaNDita ho jAnA, vAyu kA roga ho jAnA, aMDakoSoM kA bar3ha jAnA Adi) ke dvArA vaha sallekhanA ke yogya nahIM hotaa| AcArya jayasena ne ukta gAthAoM kI TIkA meM bahuta kucha to gAthAoM meM samAgata bhAva kA hI spaSTIkaraNa kiyA hai; phira bhI kucha mahattvapUrNa bAteM aisI haiM ki jinakA ullekha karanA Avazyaka hai / 26vIM gAthA kI TIkA meM ve svayaM eka prazna uThAte haiM ki jo doSa mahilAoM meM batAye gaye haiM; kyA ve doSa puruSoM meM nahIM haiM ? ukta prazna kA uttara dete hue ve kahate haiM ki aisI bAta nahIM hai| yadyapi ye doSa thor3e-bahuta puruSoM meM bhI pAye jAte haiM; tathApi mahilAoM meM bahulatA se pAye jAte haiN| hone mAtra se samAnatA nahIM hotii| kyA viSa kI kaNikA aura viSa ke parvata ko samAna kahA jA sakatA hai ? dUsarI bAta yaha hai ki puruSoM meM vajravRSabhanArAcasaMhanana nAmaka pahale saMhanana ke bala se doSoM ko naSTa karanevAlA muni ke yogya vizeSa saMyama hotA hai| ukta doSoM kI bahulatA se aura vajravRSabhanArAcasaMhanana na hone ke kAraNa striyoM meM ukta saMyama kaise ho sakatA hai ? praznahna 27vIM gAthA meM kahA gayA hai ki mahilAoM ke nirjarA nahIM hotii| mokSa nahIM hotA hna yaha bAta to ThIka, para nirjarA bhI nahIM hotI hna yaha kaise mAnA jA sakatA hai? isa kathana kI apekSA kyA hai ? gAthA 224 89 uttara hra are bhAI ! isakA bhAva yaha hai ki unake usI bhava meM karmoM ke kSaya karane yogya sampUrNa nirjarA nahIM hotii| dUsarI bAta yaha hai ki prathama saMhanana kA abhAva hone se jisaprakAra mahilAyeM sAtaveM naraka nahIM jAtIM; usIprakAra mokSa bhI nahIM jaatiiN| prazna hna zAstra meM bhAvastriyoM ko to mokSa jAnA mAnA gayA hai| ukta kathana kA kyA Azaya hai? uttara bhAvastriyoM ke prathama saMhanana hotA hai aura dravya strIveda kA abhAva hone se usI bhava se mokSa jAnevAle pariNAmoM ko rokanevAlA tIvra kAmodreka bhI nahIM hotA / ataH unheM mokSa hone meM koI bAdhA nahIM hai| praznahna yadi dravyastriyoM ko mokSa nahIM hotA to phira AryikAoM meM mahAvrata kA AropaNa kyoM kiyA gayA hai ? uttara AryikAoM ke mahAvrata upacAra se kahe gaye haiM aura upacAra sAkSAt hone ke yogya nahIM hotA / vizeSa bAta yaha hai ki 19veM tIrthaMkara mallinAtha ko strI mAnanA bhI ucita nahIM hai; kyoMki pUrva bhava meM solahakAraNa bhAvanAe~ bhAkara tIrthaMkara hote haiM aura samyagdRSTi ko strIveda kA baMdha nahIM hotA; taba ve strI kaise ho sakate haiM? dUsarI bAta yaha hai ki yadi mallinAtha strI the to phira unakI pratimA strI ke rUpa meM kyoM nahIM lagAI jAtI ? prazna hna yadi striyA~ sadoSa hotI haiM to phira sItA, rukmaNI, kuntI, dropadI, subhadrA Adi striyA~ jinadIkSA grahaNa kara solahaveM svarga meM kaise gaIM? uttara hna isameM koI doSa nahIM; kyoMki unake lie svarga meM jAne kA niSedha nahIM hai / vahA~ se Akara puruSa hokara mokSa jAne meM bhI koI Apatti nahIM hai; kyoMki striyoM kA usI bhava se mokSa jAne kA niSedha hai, anya bhava se puruSa hokara mokSa jAne meM koI doSa nahIM hai / * vastutaH kArya to upAdAna kI paryAyagata yogyatA ke anusAra hI sampanna hotA hai; nimitta kI to mAtra anukUlatA ke rUpa se upasthiti hI rahatI hai| hna nimittopAdAna, pRSTha- 28
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 225 224vIM gAthA meM yaha kahA gayA hai ki utsargamArga hI zreSTha hai, apavAdamArga nahIM; aura aba isa gAthA meM apavAdamArga meM honevAlI vizeSa bAteM samajhA rahe haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hna uvayaraNaM jiNamagge liMgaM jahajAdarUvamidi bhaNidaM / guruvayaNaM piya viNao suttajjhayaNaM ca NiddinaM / / 225 / / ( harigIta ) janmate zizusama nagana tana vinaya ara guru ke vacana / Agama paThana haiM upakaraNa jinamArga kA aisA kathana || 225 || jinamArga meM yathAjAtarUpa nagna digambara avasthA ko upakaraNa kahA gayA hai aura guru ke vacana, sUtroM kA adhyayana aura vinaya ko bhI upakaraNa kahA gayA hai| AcArya amRtacandra kI tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai "apavAdarUpa aniSiddha upadhi zrAmaNya paryAya kI sahakArI kAraNa ke rUpa meM upakAra karanevAlI hone se upakaraNa haiM, anya nahIM / ve upakaraNa isaprakAra haiM hna 1. sabhI prakAra kI kRtrimatA se rahita, sahajarUpa se apekSita yathAjAtarUpapane ke kAraNa bahiraMgaliMgabhUta kAya pudgala, 2. zravaNa yogya tatkAlabodhaka guru dvArA kahe jAne para Atmatattva dyotaka upadezarUpa vacana pudgala, 3. adhyayana kiye jAne vAle nityabodhaka, anAdinidhana Atmatattva ko prakAzita karane meM samartha zrutajJAna ke sAdhanabhUta zabdAtmaka sUtra pudgala aura 4. zuddhAtmatattvako karanevAlI dArzanika paryAyoMrUpa pariNamita puruSa ke prati vinamratA kA abhiprAya pravartita karanevAle citta pudgala hna ye cAra apavAdamArga kI upakaraNarUpa upadhi haiN| inakA apavAda mArga meM niSedha nahIM kiyA gayA hai| gAthA 225 91 tAtparya yaha hai ki kAya kI bhAMti mana aura vacana bhI vastudharma nahIM haiN|" AcArya jayasena tAtparyavRtti meM tattvapradIpikA kI bAta ko hI duharA dete haiM / isa gAthA ke bhAva ko paMDita devIdAsajI 1 ikatIsA savaiyA meM aura kavivara vRndAvanadAsajI 1 manaharaNa kavitta aura 2 dohe hna isaprakAra 3 chandoM meM prastuta karate haiM / vRndAvanadAsajI ke chanda isaprakAra haiM hra ( manaharaNa ) kAyA ko akAra jathAjAta munimudrA dherai, eka to parigraha yahI kahI jinaMda hai| phera gurudeva jo sutattva upadeza kareM, soU puggalIka vaina gahata amaMda hai / / bar3eni ke vinai meM lagAvai puggalIka mana, tathA zruti par3he jo supuggala ko chaMda hai / yete upakarna jainapaMtha meM haiM munini ke, teU sarva parigraha jAno bhavivRnda hai / / 124 / / jinendra bhagavAna ne eka to yathAjAta nagna digambara munimudrArUpa puruSAkAra kAya ko parigraha kahA hai, dUsare gurudeva ke dvArA diye gaye upadezarUpa paudgalika vacanoM ko parigraha kahA hai, tIsare bar3e logoM kI vinaya meM lagA huA paudgalika mana parigraha hai aura cauthe zAstroM ko par3hane yogya paudgalika chanda bhI parigraha hai| he bhavyajIvo ! jainamArga meM muniyoM ke ukta cAra upakaraNoM ko bhI parigraha mAnA gayA hai| (dohA) eka zuddhanijarUpa taiM, jete bhinna prapaMca / te saba parigraha jAniye, zuddhadharma nahiM raMca / / 125 / / tAtaiM inako tyAgi ke, gaho zuddha upayoga / so utasarga - sumaga kaho, jaha~ subhAvasukhabhoga / / 126 / / eka AtmA ke zuddhasvarUpa se bhinna jitane bhI prapaMca haiM; una sabhI ko parigraha jAno, unameM zuddhadharma raMcamAtra bhI nahIM hai| isalie inako tyAgakara zuddhopayoga ko grahaNa karanA cAhie; kyoMki svAbhAvika sukha kA bhoga
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 225 pravacanasAra anuzIlana karAnevAlA yahI utsargamArga hai| svAmIjI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "apavAdarUpa upadhi muniyoM ke saMyama meM upakAra karanevAlI hone se upakaraNabhUta hai, anya kucha bhI upakaraNabhUta nahIM hai|' zarIra, guruvacana, zAstra tathA vinayabhAva meM pravartita cittapudgala hra ina cAra prakAra ke nimittoM para chaThaveM guNasthAna meM munirAja kA dhyAna jAtA hai| mayUrapIchI aura kamaNDalu to zarIra nAmaka upakaraNa meM samA jAte haiM; kyoMki jaba zarIra para lakSya jAtA hai, taba mayUrapIchI aura kamaNDalu para bhI dhyAna jAtA hai tathA jaba ve bhagavAna kI bhakti karate haiM, vaha vinaya meM samAhita ho jAtI hai| ina upakaraNoM kI ora se jo bhI vikalpa uThate haiM, ve sabhI vikalpa zubhabhAva hai; svabhAvadharma nahIM hai, apitu apavAda hai| ina cAra prakAra kA bhAva munirAja ko AtA hai; tathApi ye apavAda vItarAgabhAvarUpa dharma nahIM hai| yahA~ to chaThaveM guNasthAna meM jisa sImA taka rAga kI utpatti ho sakatI hai, usakA jJAna karAyA hai| isase vizeSa rAga munirAja ko nahIM hotaa| jisaprakAra kAyA para lakSa jAnA AtmA kA svabhAva nahIM hai| usIprakAra guruvacana athavA mana ke Upara lakSa jAe aura rAga utpanna ho to vaha bhI AtmA kA svabhAva nahIM hai| 1.jisa zramaNa kI zrAmaNyaparyAya ke sahakArI kAraNabhUta, sarva kRtrimatAoM se rahita yathAjAtarUpa ke sammukha vRtti jAye, use kAya kA parigraha hai| 2. jisa zramaNa kI guru-upadeza ke zravaNa meM vRtti ruke, use vacanapudgaloM kA parigraha hai| 3. jisa zramaNa kI sUtrAdhyayana meM vRtti ruke usake sUtrapudgaloM kA parigraha hai| 4. jisa zramaNa ke yogya puruSa ke vinayarUpa pariNAma hoM usake mana ke pudgaloM kA parigraha hai| isaprakAra apavAdarUpa parigraha cAra prakAra kA hai| utsarga mArga meM to 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-113 2. vahI, pRSTha-119 3. vahI, pRSTha-119 parigraha kA lakSa hI nahIM hai| zarIra-mana athavA vacana para lakSa jAe to vaha upakaraNa kahane meM Ate haiM aura nija svarUpa meM nirvikalpa ThaharanA muniyoM kA utsarga mArga hai, tathApi Upara kahe gae parigrahoM para lakSa jAe to bhI chaThaveM guNasthAna meM munidazA chidatI nahIM hai|" / ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki jaba munirAjoM ke Atmahita ke nimittarUpa zarIra, guruoM ke vacana, jinavANI paThana aura guruoM kI vinaya ko bhI upakaraNa kahakara parigraha hI kahA hai; taba anya parigraha kI to bAta hI kyA karanA ? dUsarI vizeSa bAta yaha hai ki yahA~ jinavANI ko nityabodhaka aura guruvacanoM ko tatkAlabodhaka kahA hai| zAstra to hameM sahajabhAva se caubIsoM ghaMTe sarvatra upalabdha haiM; hama jaba cAheM, taba unheM par3ha sakate haiM; para guru ke vacana sadA aura sarvatra upalabdha nahIM rahate; ve to hameM sunizcita kSetra-kAla meM hI prApta hote haiM; isalie zAstroM ko nityabodhaka aura guruvacanoM ko tatkAlabodhaka kahA gayA hai| tIsarI bAta yaha hai ki koI bAta samajha meM na Ave to gurujI se pUcha sakate haiM; para zAstroM ke sAtha yaha suvidhA upalabdha nahIM hai| kyoMki unase hamArI ora ikataraphA mArga (vanave Traiphika) hai| unakI bAta hameM to upalabdha hai, para hama apanI bAta una taka nahIM pahu~cA skte| cauthI bAta yaha bhI dhyAna dene yogya hai ki zAstroM ke mAdhyama se hama hajAroM varSa purAne santoM ke vacanoM kA bhI jJAna kara sakate haiM; para guru vacanoM meM to vartamAna guruoM para hI nirbhara rahanA hotA hai| isaprakAra hama dekhate haiM ki zAstroM kA adhyayana aura guruoM ke pravacana hna donoM eka-dUsare ke pUraka haiM, virodhI nahIM / donoM kI upayogitA bhI asaMdigdha hai| yadyapi ina upakaraNoM kI upayogitA asaMdigdha hai; tathApi yahA~ unheM upadhi (parigraha) ke rUpa meM hI svIkAra kiyA gayA hai aura apavAdamArga meM hI svIkAra kiyA gayA hai, utsargamArga meM nhiiN| . 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-120 2. vahI, pRSTha-120
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 226 vigata gAthA meM zarIra ko upadhi kahA thA, upakaraNa kahA thA; aba isa gAthA meM ukta aniSiddha upadhi/zarIra ke pAlana kI vidhi para prakAza DAlate haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra ihalogaNirAvekkho appaDibaddho paramhi loyamhi / juttAhAravihAro rahidakasAo have samaNo / / 226 / / (harigIta ) ihaloka se nirapekSa yati paraloka se pratibaddha naa| ara kaSAyoM se rahita yuktAhAra aura vihAra meM ||226 / / kaSAyarahita zramaNa isa loka se nirapekSa aura paraloka se apratibaddha hone se yuktAhAra-vihArI hote haiN| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM hra "anAdinidhana ekarUpa zuddhAtmatattva meM pariNata hone se munirAja samasta karmapudgaloM ke vipAka se atyanta bhinna svabhAva ke dvArA kaSAyarahita hone se, vartamAna kAla meM manuSyatva ke hote hue bhI svayaM samasta manuSya vyavahAra se udAsIna hone ke kAraNa isa loka ke prati nirapekSa (nispRha) haiM tathA bhaviSya meM honevAle devAdi bhavoM ke anubhava kI tRSNA se zUnya hone ke kAraNa paraloka ke prati apratibaddha haiM; isalie jisaprakAra ghaTa-paTAdi jJeyapadArthoM ke jAnane ke lie dIpaka meM tela DAlA jAtA hai aura bAtI ko sudhArA jAtA hai; usIprakAra zuddhAtmA ko prApta karane ke lie munirAja zarIra ko yuktAhAra dete haiM aura usake mAdhyama se yukta vihAra karate haiM; isalie ve yuktAhAravihArI hote haiN| yahA~ aisA tAtparya hai ki kaSAyarahita hone se munirAjoM ke vartamAna manuSya zarIra ke anurAga se athavA bhAvI deva zarIra ke anurAga se AhAra gAthA 226 vihAra meM ayukta pravRtti nahIM hotI; kintu zuddhAtmatattva kI sAdhaka zrAmaNya paryAya ke pAlana ke lie ve yuktAhAravihArI hI hote haiN|" yadyapi AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM tattvapradIpikA kA hI anusaraNa karate haiM; tathApi bhAvArtha meM dIpaka ke udAharaNa ko isaprakAra sAMgopAMga ghaTita karate haiM hra ___ "isa loka aura paraloka se nirapekSa va kaSAya rahita hone se ve munirAja zarIrarUpI dIpaka meM grAsa (kaura) rUpI tela dekara paramArtha padArtharUpa ghaTa-paTa ko prakAzita karate haiM; dekhate haiM, jAnate haiN| aise munirAja hI yuktAhAravihArI haiM, anya nhiiN|" __ paNDita devIdAsajI 1 ikatIsA savaiyA aura vRndAvanadAsajI 1 manaharaNa kavitta meM isa gAthA ke bhAva ko prastuta karate haiN| vRndAvanadAsajI kA chanda isaprakAra hai hra (manaharaNa) jaise ghaTapaTAdi vilokive ko bhauna mAhiM, dIpavirSe tela ghAli bAtI sudharata hai| taiseM jJAnajoti soM surUpa ke nihArive ko, AhAra-vihAra joga kAyA kI karata hai|| yahAM sukhabhoga kI na cAha paraloka hU ke, sukha abhilASa soM abaMdha hI rahata hai| rAgAdi kaSAyani ko tyAge rahai AThoM jAma, aiso muni hoya so bhavodadhi tarata hai / / 127 / / jisaprakAra bhavana meM ghaTapaTAdi padArthoM ke dekhane ke lie dIpaka meM tela DAla kara bAtI ko sudhArate haiM; usIprakAra jJAnarUpI jyoti se zuddhAtmasvarUpa kA anubhava karane ke lie zarIra kI yuktAhAravihAra se saMbhAla karate haiN| aisA karane meM na to unheM isa bhava saMbaMdhI sukha bhogane kI cAha hai aura na paraloka ke sukha kI abhilASA hI hai; isakAraNa ve abaMdha hI rahate haiN|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 226 pravacanasAra anuzIlana aise munirAja AThoM prahara (caubIsoM ghaMTe) rAgAdi bhAvoM aura kaSAyoM ko tyAge rahate haiM aura saMsArarUpI sAgara se pAra ho jAte haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hna "munirAja ko manuSyadeha kA saMyoga hai; parantu ve to rAgarahita hokara caitanya meM sthira haiM; isalie jo vItarAgaparyAya pragaTa huI hai, vahI muniyoM kA AtmavyavahAra hai, zeSa samasta bAhya manuSyavyavahAra se ve rahita haiM; isalie muni isa loka meM nirapekSa haiN| jahA~ zarIra kI bhI upekSA hai, vahA~ anya bAhya padArthoM kI kyA bAta? munirAja to lokavyavahAra se bAhara nikala gaye haiM aura antara meM caitanya kI nirmalaparyAya pragaTa huI hai, vahI unakA vyavahAra hai|' ___ munirAja ko vartamAna zarIra kI spRhA nahIM hai tathA bhaviSya meM prApta honevAle vaibhava kI tRSNA bhI nahIM hai; isalie ve isaloka tathA paraloka ke prati apratibaddha haiM hra aisI unakI vItarAgapariNati hotI hai| ____ muni ko chaThaveM guNasthAna meM nirdoSa AhAra-vihAra kA vikalpa utpanna hotA hai| ve muni zuddhAtmatattva kI upalabdhi ke sAdhanabhUta zrAmaNyaparyAya ke pAlana ke lie hI kevala yuktAhAravihArI hote haiM, yaha bhI nimittapradhAna caraNAnuyoga kA kathana hai| paramArtha se to dravya ke Azraya se hI lInatA hotI hai, usake jora se hI sAdhakapanA TikatA aura bar3hatA hai|" munirAjoM ko na to koI vartamAna bhava ke bhogoM kI lipsA hai aura na AgAmI bhavoM meM prApta honevAle bhogoM kI AkAMkSA hai| yahI kAraNa hai ki unake vihAra kA prayojana bhI AtmArtha hotA hai aura unakA AhAra bhI AtmasAdhanA kI anukUlatA ke lie hI hotA hai| ve AhAra ke prati bhI atyanta nispRha rahate haiM aura vihAra ke lie bhI sabhI prakAra kI pratibaddhatAoM se mukta rahate haiN| 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-122 2. vahI, pRSTha-123 3. vahI, pRSTha-124-125 tAtparya yaha hai ki ve munirAja na to udiSTa AhAra lete haiM aura na vihAra karane ke lie kisI ko vacana dete haiN| ve 32 antarAya aura 46 doSa TAlakara nirdoSa AhAra lete haiM aura unakA vihAra bhI sabhIprakAra kI laukika pratibaddhatAoM se mukta rahatA hai| ___ AcArya jayasenakRta tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke uparAnta eka gAthA AtI hai, jo AcArya amRtacandrakRta tattvapradIpikA TIkA meM prApta nahIM hotI aura jisameM pandraha prakAra ke pramAdoM ko ginAyA gayA hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai tU kohAdiehi cauhiM vi vikahAhi tahiMdiyANamatthehiM / samaNo havadi pamatto uvajutto NehaNiddAhiM / / 31 / / (harigIta ) cAra vikathA kaSAyeM ara indriyoM ke viSaya meN| rata zramaNa nidrA-neha meM paramatta hotA hai zramaNa ||31|| cAra prakAra kI krodhAdi kaSAyoM se, cAra prakAra kI vikathAoM se, pA~ca indriyoM ke viSayoM se, nidrA se aura sneha meM upayukta hotA huA zramaNa pramatta hotA hai| ukta kathana se aisA lagatA hai ki pramattavirata nAmaka chaThaveM guNasthAnavartI munirAja krodhAdi kaSAyoM se yukta, cAra vikathAoM aura pA~ca indriyoM ke viSayoM meM rata, snehAsakta aura nidrAlu hote hoMge, para bAta aisI nahIM hai; kyoMki unake mithyAtva aura anantAnubaMdhI Adi tIna kaSAya caukar3I kA abhAva hotA hai; mAtra saMjvalana saMbaMdhI kaSAyoM kA tIvra udaya hotA hai| saMjvalana kaSAya ke udayAnusAra hI anya pramAda hote haiN| ata: yaha nahIM samajhanA cAhie ki ve gaMdI-gaMdI vikathAoM meM ulajhe rahate hoMge yA sote rahate hoNge| jo yahA~ unheM pramAdI kahA hai, vaha to AtmadhyAnarUpa apramattadazA arthAt zaddhopayogarUpa dazA nahIM hone ke kAraNa kahA hai; tIna kaSAya caukar3I ke abhAvarUpa zuddhapariNati to unake nirantara vidyamAna hI hai|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana unakA pramAda vigata gAthAoM meM kahI gaI upadhi yA upakaraNarUpa hI hotA hai| jisameM nirdoSa AhAra-vihAra ke vikalpa, zAstrapaThana, guruvANI zravaNa aura guruoM ke prati vinaya vyavahAra hI AtA hai| yahA~ eka prazna ho sakatA hai ki phira yahA~ pramattadazA meM paMcendriyoM ke viSayoM meM rata Adi bhedoM kI carcA kyoM kI gaI hai ? isakA sIdhA-saccA uttara yaha hai ki pramattadazA akele chaThaveM guNasthAna meM hI nahIM hotI, apitu pahale se chaThaveM guNasthAna taka hotI hai; Age ke sabhI guNasthAna apramatta dazA ke haiN| zuddhopayogarUpa sabhI guNasthAna apramatta guNasthAna haiM aura zubhAzubhabhAvavAle sabhI guNasthAna pramatta kahalAte haiN| ukta pandraha prakAra kA pramAda pahale se chaThaveM guNasthAna taka apanIapanI bhUmikAnusAra pAyA jAtA hai| chaThaveM guNasthAna meM honevAlI pramattadazA to pIchI-kamaNDalu, zAstra tathA adhyayana-adhyApana aura vinaya vyavahAra taka hI sImita hai| pravacanasAra gAthA 227 vigata gAthA aura usakI TIkA meM yaha samajhAyA gayA hai ki yuktAhAravihArI sAkSAt anAhAravihArI hI haiM aura aba isa gAthA meM unake yuktAhAravihAratva ko siddha karate haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai tU jassa aNesaNamappA taM pitavotappaDicchagA smnnaa| aNNaM bhikkhamaNesaNamadha te samaNA aNAhArA / / 227 / / (harigIta) are bhikSA munivaroM kI esaNA se rahita ho| ve yatIgaNa hI kahe jAte haiM anAhArI zramaNa ||227|| dehamAtra parigraha hai jisake, aise zramaNa ne zarIra meM bhI mamatva chor3akara usake zrRMgArAdi se rahita vartate hue apane AtmA kI zakti ko chupAye binA zarIra ko tapa ke sAtha jor3a diyA hai| __AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra __ "zrAmaNyaparyAya ke sahakArI kAraNa ke rUpa meM kevala dehamAtra upadhi ko zramaNa balapUrvaka (haTha se) niSedha nahIM karatA; isalie kevala dehavAlA hone para bhI 224vIM gAthA meM batAye gaye paramezvara ke abhiprAya ko grahaNa karake 'vastuta: yaha zarIra merA nahIM hai, isalie anugraha yogya bhI nahIM hai, kintu upekSA yogya hI hai' ha isaprakAra deha ke samasta saMskAra (zRMgAra) se rahita hone se parikarmarahita hai| isakAraNa unake deha ke mamatva pUrvaka anucita AhAra ke grahaNa kA abhAva hone se yuktAhArIpanA siddha hotA hai| ___ dUsare Atmazakti ko kiMcit mAtra bhI chupAye binA samasta Atmazakti ko pragaTa karake unhoMne 227vIM gAthA meM kahe gaye anazanasvabhAvI tapa ke sAtha zarIra ko sariMbha se yukta kiyA hai; isalie AhAra grahaNa se honevAle AtmAnubhUti prApti ke lie sannaddha puruSa prathama to zrutajJAna ke avalambana se AtmA kA vikalpAtmaka samyak nirNaya karatA hai| tatpazcAt AtmA kI prakaTa-prasiddhi ke lie, para-prasiddhi kI kAraNabhUta indriyoM se matijJAnatattva ko sameTa kara AtmAbhimukha karatA hai tathA aneka prakAra ke pakSoM kA avalambana karanevAle vikalpoM se AkulatA utpanna karanevAlI zrutajJAna kI buddhi ko bhI gauNa kara use bhI AtmAbhimukha karatA huA vikalpAnubhavoM ko pAra kara svAnubhava dazA ko prApta ho jAtA hai| hna maiM kauna hU~, pRSTha-15
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 pravacanasAra anuzIlana yogadhvaMsa kA abhAva hone se unakA AhAra yuktAhAra ( yogI kA AhAra) hai| isaprakAra unake yuktAhArIpanA siddha hotA hai|" isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karane ke lie AcArya jayasena tattvapradIpikA kA hI anusaraNa karate haiN| isa gAthA ke bhAva ko paNDita devIdAsajI 1 ikatIsA savaiyA meM aura kavivara paNDita vRndAvanadAsajI 1 manaharaNa kavitta meM prastuta karate haiM / kavivara vRndAvanadAsajI kRta chanda isaprakAra hai hra ( manaharaNa ) jAko cinamUrata subhAva hI soM kAhU kAla, kAhU paradarva ko na gahai saradhAna soN| yahI tAke aMtara meM anasana zuddha tapa, nicai virAjai vRnda parama pramAna soM / / joga niradoSa anna bhojana karata taU, anAhArI jAno tAko AtamIka jJAna so / taise hI samitijuta karata vihAra tAhi, avihArI mAno mahAmuni paradhAna so / / 128 / / jina munirAjoM ke zraddhAna meM caitanyamUrti AtmA apane svabhAva se hI kisI paradravya ko grahaNa nahIM karatA; isalie una munirAjoM ke nizcayanaya zuddha anazana tapa hai; isaprakAra ve eka prakAra se anAhArI hI haiM; tathApi jisaprakAra munirAja bhojana kA vikalpa hone para AgamAnusAra nirdoSa AhAra lete haiM, phira bhI anAhArI mAne jAte haiM; usIprakAra nizcayanaya se avihArasvabhAvI munirAja yadyapi IryAsamitipUrvaka vihAra karate haiM; tathApi unheM avihArI hI mAnanA caahie| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "AtmA, svayaM AhAra- pAnI ke grahaNa se rahita hai arthAt vaha svayaM svabhAva se hI anazanasvabhAvavAlA hai hna aise AtmA ko jAnane se aura gAthA 227 101 anubhava karane se munirAja ko sahaja hI anazana tapa hai tathA jaba AhAra kI vRtti utpanna hotI hai, taba bhI doSarahita yuktAhArI hone se ve sAkSAt anAhArI hI haiM / doSasahita AhAra unake nahIM hotA / muni ko AhAra grahaNa kI vRtti pApa to hai hI nahIM; apitu use anazana nAma kA tapa kahA hai| apane svabhAva meM AhAra nahIM hai hra aise svabhAva ko jAnate haiM aura bhUmikA ke anusAra eSaNAdoSarahita AhAra lete haiM; isalie unake AhAra kI vRtti ko anazana tapa kahA hai hna yaha cAritra kI bhUmikA kA svarUpa hai| munirAja atIndriya AtmA kA anubhava karate haiM aura nirdoSa AhAra grahaNa karate haiM; isalie unheM abandhasvabhAvI kahA hai| vastutaH ve AhAra nahIM karate, apitu tapa karate haiM; isaprakAra ve sAkSAt anAhArI haiM aura ve hI tapodhana haiN| isaprakAra gAthA meM to muni ko anAhArI hI kahA hai; parantu jisaprakAra ve anAhArI haiM; usIprakAra ve avihArI bhI haiN| yaha bAta bhI isameM A jAtI hai yaha samajhanA caahie| 3" isa gAthA meM mAtra itanI bAta kahI gaI hai ki zramaNa do prakAra se yuktAhArI siddha hotA hai| pahalI bAta to yaha hai ki usakA mamatva zarIra para na hone se vaha ucita AhAra hI grahaNa karatA hai; isalie vaha yuktAhArI hai| dUsarI bAta yaha hai ki 'AhAra grahaNa karanA AtmA kA svabhAva hI nahIM hai' hna aise pariNAmarUpa yoga munirAjoM ke niraMtara vartatA hai; isalie vaha zramaNa yogI hai; usakA AhAra yuktAhAra hai, yogI kA AhAra hai| tAtparya yaha hai ki vaha eSaNA samiti pUrvaka AhAra lene se aura anazana svabhAvI hone se munirAja yuktAhArI hI hai| jisaprakAra munirAja yuktAhArI hI haiM, usIprakAra ve yuktavihArI bhI haiM; isaprakAra ve yuktAhAra vihArI haiN| * 1. divyadhvanisAra bhAga - 5, pRSTha- 128 2. vahI, pRSTha- 133 3. vahI, pRSTha- 134
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 228 vigata gAthA aura usakI TIkA meM yaha samajhAyA gayA hai ki yuktAhAravihArI sAkSAt anAhAravihArI hI haiM aura aba isa gAthA meM unake yuktAhAratva ko siddha karate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai kevaladeho samaNo dehe Na mamatti rahidaparikammo / Ajutto taM tavasA aNigUhiya appaNo sattiM / / 228 / / ( harigIta ) tanamAtra hI hai parigraha mamatA nahIM hai deha meN| zRMgAra bina zakti chupAye binA tapa meM jor3ate ||228|| dehamAtra parigraha hai jisake, aise zramaNa ne zarIra meM bhI mamatva chor3akara usake zRMgArAdi se rahita vartate hue apane AtmA kI zakti ko chupAye binA zarIra ko tapa ke sAtha jor3a diyA hai| AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM hra "zrAmaNyaparyAya ke sahakArI kAraNa ke rUpa meM kevala dehamAtra upadhi zramaNa balapUrvaka (haTha se) niSedha nahIM karatA; isalie kevala dehavAlA hone para bhI 224vIM gAthA meM batAye gaye paramezvara ke abhiprAya ko grahaNa karake 'vastuta: yaha zarIra merA nahIM hai, isalie anugraha yogya bhI nahIM hai, kintu upekSA yogya hI hai' hra isaprakAra deha ke samasta saMskAra (zRMgAra) se rahita hone se parikarmarahita hai| isakAraNa unake deha ke mamatva pUrvaka anucita AhAra ke grahaNa kA abhAva hone se yuktAhArIpanA siddha hotA hai / dUsare Atmazakti ko kiMcit mAtra bhI chupAye binA samasta Atmazakti ko pragaTa karake unhoMne 227vIM gAthA meM kahe gaye anazanasvabhAvI tapa ke sAtha zarIra ko sarvAraMbha se yukta kiyA hai; isalie AhAra grahaNa se honevAle gAthA 228 103 yogadhvaMsa kA abhAva hone se unakA AhAra yuktAhAra ( yogI kA AhAra) hai| isaprakAra unake yuktAhArIpanA siddha hotA hai|" isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karane ke lie AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM tattvapradIpikA TIkA kA hI anusaraNa karate haiN| paMDita devIdAsajI isa gAthA ke bhAva ko 3 kuNDaliyoM ke mAdhyama se vistAra se spaSTa karate haiM; jo mUlataH paThanIya haiN| kavivara vRndAvanadAsajI isa gAthA ke bhAva ko 1 manaharaNa kavitta meM isaprakAra prastuta karate haiM hra ( manaharaNa ) muni mahArAja jU ke kevala zarIramAtra, eka parigraha yaha tAko na niSedha hai| tAhU soM mamatta chA~ri vItarAga bhAva dhAri, ajoga ahArAdi ko tyAgeM jyoM amedha hai / / nAnA tapa mAhiM tAhi nita hI lagAye raheM, Atama zakati ko prakAzata avedha hai / soI zivasundarI svayaMvarI vidhAna mAhiM, muni vara hoya vRnda 'rAdhAbedha' bedha hai / / 129 / / muni mahArAjoM ke ekamAtra zarIra ke parigraha kA niSedha nahIM kiyA gayA hai| usa zarIra se bhI mamatva chor3akara vItarAgabhAva ko dhAraNa karake ayogya AhArAdi kA ve pUrNata: tyAga kara dete haiM aura aneka prakAra ke tapoM meM usa zarIra ko lagAye rakhate haiM aura abhedya Atmazakti ko prakAzita karate haiM / vRndAvana kavi kahate haiM ki zivasundarI ke svayaMvara vidhAna meM aise munirAjoM kA varaNa hotA hai, unheM muktisundarI ke vara ke rUpa meM cunA jAtA hai| tAtparya yaha hai ki aise munirAjoM ko mokSa kI prApti hotI hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yaha deha merI nahIM hai' hra aise bhAnapUrvaka munirAja ko atyanta vItarAgatA pragaTa hone se deha ke prati upekSAbhAva vartatA hai arthAt unheM deha
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 pravacanasAra anuzIlana ke prati rAga nahIM hai / ve deha kI zobhA-zRMgAra nahIM karate / nija AtmA kI zakti ko chipAye binA tapa meM lIna rahate haiN| AhAra athavA deha kA eka rajakaNa bhI merA nahIM hai tU aise bhAna sahita yathArtha jJAna karate haiN| unheM to antara meM AnaMda kA zAMta rasa uchala rahA hai| maiM jJAyaka hU~ aura dehAdi samasta parajJeya haiN| maiM una jJeyoM kA nahIM haiM aura ve jJeya mere nahIM hai tU isaprakAra deha aura parajJeya donoM kI bhinnatA kA bhAna karake ve antara Ananda ke anubhava meM Thaharate haiN| vahA~ deha kI upekSA hone se unheM zaktipramANa tapa hotA hai|' munirAja ko haThapUrvaka deha kA niSedha nahIM hai; kyoMki jabataka zarIra kI yogyatA hai, tabataka zarIra kA saMyoga banA rahatA hai| zarIra kI mamatA chUTa gaI hai, kintu zarIra ko hI chor3a dUM hra aisA haTha unako nahIM hai; ataH kevala deha mAtra kA parigraha hI unheM vartatA hai| mamatApUrvaka honevAle anucita AhArAdi bhI unake nahIM hote / isaprakAra unako yuktAhArIpanA siddha hai| jo AtmA anazanasvabhAva ko jAnatA hai, use anazanasvabhAvalakSaNa tapa vartatA hai aura yogadhvaMsa kA nAza hotA hai| AhAra grahaNa karanA AtmA kA svabhAva hai ha aise pariNAmapUrvaka pariNamana karanA yogadhvaMsa hai| zramaNa ko aisA yogadhvaMsa nahIM hone se ve yukta arthAt yogI haiM aura unakA AhAra yuktAhAra arthAt yogI kA AhAra hai|" isa gAthA meM mAtra itanI bAta kahI gaI hai ki zramaNa do prakAra se yuktAhArI siddha hotA hai| pahalI bAta to yaha hai ki usakA mamatva zarIra para na hone se vaha ucita AhAra hI grahaNa karatA hai; isalie vaha yuktAhArI hai| dUsarI bAta yaha hai ki 'AhAra grahaNa karanA AtmA kA svabhAva hI nahIM hai| hna aise pariNAmarUpa yoga munirAjoM ke niraMtara vartatA hai; isalie vaha zramaNa yogI hai; usakA AhAra yuktAhAra hai, yogI kA AhAra hai| tAtparya yaha hai ki vaha eSaNA samiti pUrvaka AhAra lene se aura anazana svabhAvI hone se yuktAhArI hI hai| pravacanasAra gAthA 229 vigata gAthA meM munirAjoM ko yuktAhArI siddha kiyA thA aura aba isa gAthA meM usI bAta ko vizeSa spaSTa karate haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra ekkaM khalu taM bhattaM appaDipuNNodaraM jahAladdhaM / caraNaM bhikkheNa divA Na rasAvekkhaMNa madhumaMsaM / / 229 / / (harigIta) ikabAra bhikSAcaraNa se jaisA mile madhu-mAMsa bin| adhapeTa dina meM leM zramaNa basa yahI yuktAhAra hai / / 229 / / munirAjoM kA vaha yuktAhAra bhikSAcaraNa se jaisA upalabdha ho jAya vaisA, rasa kI apekSA se rahita nIrasa, madhu-mAMsa se rahita, dina meM ekabAra, alpAhAra (Unodara-adhapeTa) hI hotA hai| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM hra "dina meM eka bAra AhAra hI yuktAhAra hai; kyoMki utane se hI zrAmaNyaparyAya kA sahakArIkAraNarUpa zarIra TikA rahatA hai| eka se adhika bAra AhAra lenA yuktAhAra nahIM hai; kyoMki zarIra ke anurAga se hI aneka bAra AhAra liyA jAtA hai; isalie vaha AhAra atyanta hiMsAyatana (hiMsA kA Ayatana hra ghara) hone se yogya nahIM hai, yuktAhAra nahIM hai tathA aneka bAra AhAra lenevAlA sAdhu zarIrAnurAga se sevana karanevAlA hone se yogI (yuktAhAra kA sevana karanevAlA) nahIM hai| ____ apUrNodara (Unodara-adhapeTa) AhAra hI yuktAhAra hai; kyoMki vaha yoga kA ghAtaka nahIM hai| pUrNodara AhAra (bharapeTa bhojana) pratihata yogavAlA hone se kathaMcit hiMsAyatana hotA huA yuktAhAra nahIM hai aura pUrNodara AhAra karanevAlA pratihata yogavAlA hone se yogI (yuktAhAra kA sevana karanevAlA) nahIM hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-136 2. vahI, pRSTha-137 3. vahI, pRSTha-139
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana yathAlabdha (jaisA mila gayA, vaisA) AhAra hI yuktAhAra hai; kyoMki vahI AhAra vizeSa-priyatArUpa anurAga se rahita hai / ayathAlabdha (apanI pasanda kA prayatnapUrvaka prApta) AhAra to vizeSapriyatArUpa anurAga se sevana kiyA jAtA hai; isalie atyanta hiMsAyatanarUpa hone se yuktAhAra nahIM hai aura ayathAlabdha AhAra lenevAlA vizeSapriyatA rUpa anurAga se sevana karanevAlA hone se yuktAhArI yogI nahIM hai| 106 bhikSAcaraNa se yathAlabdha AhAra hI yuktAhAra hai, kyoMki vahI AraMbhazUnya hai / abhikSAcaraNa se prApta AhAra meM AraMbha hotA hI hai; isalie hiMsAyatana hai; ata: vaha AhAra yuktAhAra nahIM hai| aise AhAra ke sevana meM aMtaraMga azuddhi pragaTa hI hai; isalie vaha AhAra karanevAlA sAdhu yuktAhArI yogI nahIM hai| dina kA AhAra hI yuktAhAra hai; kyoMki dina meM hI ThIka se dekhA jA sakatA hai / rAtri meM koI vastu ThIka se dikhAI nahIM detI; isalie rAtri kA bhojana hiMsAyatana hone se yuktAhAra nahIM hai aura rAtri bhojana meM aMtaraMga azuddhi vyakta hI hai; isalie rAtri meM bhojana karanevAlA sAdhu yuktAhArI yogI nahIM hai| rasa kI apekSA se rahita AhAra hI yuktAhAra hai; kyoMki vahI aMtaraMga zuddhi yukta hai / rasa kI apekSAvAlA AhAra to aMtaraMga azuddhi se atyanta hiMsAyatana hai; isalie yuktAhAra nahIM hai| usakA sevana karanevAlA, aMtaraMga azuddha pUrvaka sevana karatA hai; isalie vaha sAdhu yuktAhArI yogI nahIM hai| madhu-mAMsa rahita AhAra hI yuktAhAra hai; kyoMki usI ke hiMsAyatanapane kA abhAva hai| madhu-mAMsa sahita bhojana to hiMsAyatana hone se yuktAhAra nahIM hai aura aise AhAra ke sevana se aMtaraMga azuddhi vyakta hone se aisA AhAra karanevAlA sAdhu yuktAhArI yogI nahIM hai| yahA~ madhu-mAMsa hiMsAyatana kA upalakSaNa hai; isalie 'madhu-mAMsa rahita AhAra hI yuktAhAra hai' hra isa kathana se yaha samajhanA cAhie ki samasta hiMsAyatana zUnya AhAra hI yuktAhAra hai| " 107 AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM gAthA kA artha karane ke uparAnta kahate haiM ki nizcayanaya se kahI gaI jJAnAnanda prANoM kI rakSArUpa aura rAgAdi vikalpoM kI upAdhi se rahita bhAva-ahiMsA tathA parajIvoM ke bahiraMga prANoM ke vyaparopaNa kI nivRtti rUpa dravya-ahiMsA hna ye donoM prakAra kI ahiMsA yuktAhAra meM hI saMbhava hai| isalie jo isase viparIta AhAra hai, vaha yuktAhAra nahIM ho sakatA; kyoMki usameM bhAvahiMsA aura dravyahiMsA hna donoM kA sadbhAva hotA hai| isa gAthA ke bhAva ko paNDita devIdAsajI 2 chappaya chandoM meM prastuta karate haiM; para vRndAvanadAsajI 1 manaharaNakavitta aura 12 caupAiyoM meM hra isaprakAra kula 13 chandoM meM vistAra se samajhAte haiN| manaharaNakavitta meM ve gAthA ke bhAva ko prastuta karate haiM aura caupAiyoM meM tattvapradIpikA ke kathana ko atyanta sarala bhASA meM prastuta karate haiN| unake chandoM ko par3hakara asala bAta hAtha meM rakhe A~vale ke samAna spaSTa ho jAtI hai| chanda mUlata: isaprakAra haiM hra gAthA 229 ( manaharaNa ) eka bAra hI ahAra nizcai munirAja kareM, soU peTa bhareM nAhiM Unodara ko ghai| jaiso kachU pAvaiM taiso aMgIkAra kareM vRnda, bhicchA Acarana kari tAhU ko niyoga dina hI meM khAta rasa Asa na dharAta madhu, mAMsa Adi saravathA tyAgata ajoga hai / deha neha tyAgi zuddha saMjama ke sAdhana ko, aisoI ahAra zuddha sAdhuni ke joga hai / / 130 / / munirAja dina meM eka bAra hI AhAra lete haiM, vaha bhI bharapeTa nhiiN| ve unodara karate haiM, peTa ko bahuta kucha khAlI rakhate haiM / bhikSA meM sahajabhAva se jaisA jo kucha AhAra prApta ho jAtA hai, binA vikalpa ke use hI grahaNa kara lete haiN| kisI prakAra ke sarasa bhojana kI AkAMkSA binA dina meM hI 11
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 108 pravacanasAra anuzIlana AhAra lete haiN| unake AhAra meM madya-mAMsa-madhu kA raMcamAtra bhI saMyoga nahIM hotA / ve usake sarvathA tyAgI hote haiN| deha kA neha chor3akara saMyama kI sAdhanA ke lie aisA paramapavitra AhAra hI ve grahaNa karate haiM aura aisA AhAra hI sAdhuoM ke yogya hai| (caupAI) ekai bAra ahAra bakhAne / tAsu heta yaha suno sayAne / munipada kI sahakArI kAyA / tAsu suthita yA taiM drsaayaa||131|| aru jo bAra-bAra muni khaaii| tabahi pramAdadazA bar3hi jaaii| darava-bhAva-hiMsA taba laagai| saMjamazuddha tAhi taji bhaagai||132|| soU rAgabhAva taji leii| taba so joga ahAra kheii| tAte vItarAgatA dhArI / aise sAdhu gahaiM avikArI / / 133 / / jobhari udara karai muni bhojana / to lai zithila na sadhai prayojana / joga mAhiM Alasa upajAvai / hiMsA kArana sou kahAvai / / 134 / / tAH Unodara aahaaro| rAgarahita munirIti vicaaro| soI joga ahAra kahA hai| saMjamasAdhana sAdha gahA hai||135|| jathAlAbha ko heta vicaaro| Apu karAya ju karaiM ahaaro| taba manavAMchita bhojana krii| indriyarAga adhika ura dhrii||136|| hiMsA doSa lagai dhuva tAke / saMjama bhaMga hohiM saba baake| tAteM jathAlAbha AhArI / muni kaha~ joga jAnu niradhArI / / 137 / / bhicchAkari jo asana bakhAnai / tahAM araMbha doSa nahiM jaane| tAhU meM anurAga na dhrii| soI joga ahAra ucaraI / / 138 / / dina meM bhalIbhAMti saba darasata / dayA palai hiMsA nahiM parasata / raina asana saravathA niSedhI / dina meM joga ahAra avedhI / / 139 / / jo rasa Asa dharai mnmaahiiN| to azuddha ura hoya sadA hii| aMtarasaMjamabhAva su ghAte / tAtai rasa icchA taji khAte / / 140 / / madya mAMsa aru zahada apAvana / ityAdika je vastu ghinaavn| tinako tyAga saravathA hoii| soI parama punIta rsoii||141|| gAthA 229 sakala doSa taji jo upajai hai| soI joga ahAra kahai hai| vItarAgatA tana so dhArI / gahai tAhi muni vRnda vicArI / / 142 / / munirAjoM ke lie jo eka bAra bhojana lene kI bAta kahI hai; usakA hetu yaha hai ki munipada kI maryAdA pAlana ke lie kAyA svastha rahakara sahayogI bne| ___yadi munirAja bAra-bAra khAyeMge, aneka bAra khAyeMge to nizcitarUpa se pramAdadazA meM vRddhi hogI; taba unheM dravyahiMsA aura bhAvahiMsA kA doSa lgegaa| aise vyakti ko dekhakara saMyama use chor3akara bhAga jAtA hai| munirAja jaba zuddha AhAra bhI rAgabhAva chor3akara lete haiM; taba use yuktAhAra kahate haiM; isalie vItarAgatAdhArI sAdhu hI avikArI dazA ko prApta karate haiN| yadi peTa bhara ke bhojana karate haiM to zithilatA A jAtI hai aura AtmadhyAnarUpa prayojana kI siddhi nahIM hotI; kyoMki bharapeTa bhojana yoga (AtmadhyAna) meM pramAda paidA karatA hai| ata: ise bhI hiMsA kA kAraNa kahate haiN| isalie Unodara AhAra hI rAgarahita munirAjoM kI rIti hai aura use hI yuktAhAra kahA hai tathA saMyama kI sAdhanA ke lie munirAja use hI grahaNa karate haiN| yathAlabdha bhojana kA hetu yaha hai ki yadi aisA nahIM hogA to svayaM banAne yA banavAkara manavAMchita bhojana karane se unake hRdaya meM adhika rAga paidA hogaa| aise munirAjoM ko nizcitarUpa se hiMsA kA doSa nirantara lagatA rahegA aura unakA saMyama bhaMga ho jAyegA / yahI kAraNa hai ki munirAjoM ko yathAlabdha AhArI hone se yuktAhArI nirdhArita kiyA gayA hai| munirAjoM ke bhikSAcaraNa pUrvaka AhAra kI jo bAta kahI gaI hai; usameM AraMbhajanita doSa nahIM lgtaa| bhikSAcaraNa pUrvaka liye gaye AhAra meM bhI munirAja anurAga nahIM rakhate; isakAraNa unake AhAra ko yuktAhAra kahA gayA hai|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 pravacanasAra anuzIlana dina meM sabhI vastue~ bhalIbhAMti dikhAI detI haiM; isalie hiMsA nahIM hotI aura sahajabhAva se dayA kA pAlana hotA hai| yahI kAraNa hai ki rAtribhojana kA sarvathA niSedha kiyA gayA hai aura dina meM AhAra aniSiddha batAyA gayA hai| yadi mana meM rasa (svAda) kI AzA rakheMge to hRdaya sadA azuddha hI banA rahegA aura antara meM vidyamAna saMyama kA ghAta ho jAvegA / yahI kAraNa hai ki munirAja rasoM kI icchAoM kA tyAga karake hI bhojana karate haiN| madya, mAMsa aura madhu Adi jo mahA apavitra ghinAvanI vastuyeM haiM; unakA to munirAjoM ke sarvathA tyAga hotA hI hai| jisa rasoI meM aisI vastue~ nahIM banatIM, vaha rasoI hI paramapavitra rasoI hai| ukta sampUrNa doSoM se rahita jo AhAra banatA hai; use hI yuktAhAra kahate haiN| vRndAvana kavi kahate haiM ki aise AhAra ko vItarAgabhAva ke dhAraka munirAja vicAra pUrvaka grahaNa karate haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hna "jisaprakAra koI vyakti apane kArya (vyApAra-dhaMdhe) meM atyadhika vyasta ho to use bhojana kI vRtti adhika utpanna nahIM hotI hai; usIprakAra munirAja AtmAnanda ke aMtarasvarUpa anubhava meM aise lIna haiM ki unheM aneka bAra AhAra kI vRtti utpanna hI nahIM hotI hai| antara meM AhAra lenA hI nahIM hra unheM aisA haTha nahIM hai; kintu sahajatA se hI unheM AhAravRtti TUTa jAtI hai| __munirAja ko AhAra ke kAraNa yoga kA nAza nahIM hotA hai; antara meM pramAda yA gRddhatA kA bhAva ho to yoga kA cheda hotA hai / gRddhatApUrvaka eka hI bAra meM peTa bharakara AhAra le leveM hra aisI lolupatA kA bhAva bhI munirAja ko nahIM hotaa| 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-143 2. vahI, pRSTha-143 3. vahI, pRSTha-144 gAthA 229 111 yadi munirAja ko pUrNodara AhAra ho to pratihata yogavAlA hone se use kathaMcit hiMsAyatana kahA hai| AhAra ke kAraNa hiMsA nahIM hai, kintu antara meM tIvra rAgabhAva hone se pramAdapUrvaka aMtara kI zAMti naSTa hotI hai, yahI hiMsA hai| jaisA nirdoSa mile, vaisA AhAra muni ko hotA hai| kisI viziSTa prakAra kA AhAra ho to hI cale hra aisI vRtti munirAja ko nahIM hotii| munirAja ko AhAra kI vRtti uThatI hai to ve mAtra kSudhA kA nAza karane hetu AhAra lete haiN| vahA~ jaisA AhAra mila jAe, vaisA grahaNa karate haiN| __ munirAja svayaM bhikSA ke lie jAte haiN| koI jaMgala meM AhAra dene Ave aura munirAja AhAra le leveM hna aisA nahIM hotA athavA koI pAtra meM AhAra lekara AveM aura munirAja AhAra le leveM hra aisA bhI nahIM hotaa|' dUdha, dahI rasayukta AhAra ho to ThIka hai; dA~ta nahIM hai; ata: haluA Adi mila jAe to ThIka hogA hra aisI apekSA muniyoM ko nahIM hotii| zarIra meM roga hai; ata: kisIprakAra kA viziSTa AhAra mile hra aisI apekSA bhI unheM nahIM hotii| munirAja ko antara meM caitanya ke dhyAna kI aisI jamAvaTa hai ki deha aura AhAra se unheM upekSA ho gaI hai| munirAja ko cakravartI ke samAna viziSTa AhAra mile to bhI unheM usa AhAra kI lolupatA nahIM hotI tathA gRhastha zrAvaka apanI bhakti-bhAvanA ke anusAra jaisA AhAra dete haiM, vaisA hI ve grahaNa kara lete hai| sIdhe madya-mA~sa to munirAjoM ko nahIM hote; kintu use sparzita koI AhAra bhI munirAja nahIM lete / madya ke AhAra meM bar3A pApa hai| zAstra kahate haiM ki madya ke 1 bindu meM 6 gA~va jalAne jitanA pApa lagatA hai| sAdhAraNa jaina ko bhI madya-mA~sa kA bhakSaNa nahIM hotA, yaha to mahAhiMsA hai| madyamA~sa ke prayoga se nirmita lepa ho hra aisA bhI koI AhAra yA davA muni ko nahIM hotii| jisaprakAra madya-mA~sa meM hiMsA hone se usakA niSedha kiyA 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-144 3. vahI, pRSTha-145 5. vahI, pRSTha-146 2. vahI, pRSTha-145 4. vahI, pRSTha-145 6. vahI, pRSTha-146
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 229 113 112 pravacanasAra anuzIlana hai; usIprakAra vanaspati Adi kI hiMsA se yukta AhAra bhI muni ko nahIM hotaa| ___ muni ko zarIramAtra kA parigraha hone para bhI usa zarIra ke prati upekSA ho gaI hai tathA unheM usake prati koI viziSTa rAga nahIM hai| antara meM lInatA bar3ha gaI hai| antara svasaMvedana Ananda kI unheM pracuradazA vartatI hai| arere! bhagavAna ne kahA hai na; isaliye yaha saba pAlana karanA par3e hra aisA muniyoM ko nahIM hotA; apitu sampUrNa dazA kA pAlana sahaja hotA hai| hamArI jaisI sahajadazA hai, vaisI bhagavAna ne jAnI hai aura bhagavAna ne jaisI dazA kA varNana kiyA, vaisI hamArI sahajadazA huI hai hra aisI muniyoM ko antara meM sahajadazA kI pratIti huI hai aura yahI utsargamArga hai|" yadyapi ukta gAthA aura usakI TIkA tathA vRndAvanadAsajI ke chandoM meM isa gAthA kA spaSTIkaraNa vistAra se A gayA hai; ataH aba usa para aura adhika prakAza DAlane kI AvazyakatA nahIM hai; tathApi usa sabakA saMkSipta sAra yaha hai ki munirAja dina meM eka bAra bhikSAvRtti se sarasa yA nIrasa, madya-mAMsa se rahita, samasta hiMsAyatana se mukta, jaisA jo kucha prAsuka AhAra, sahajabhAva se vidhipUrvaka prApta ho jAya, usameM se apane zarIra ko TikAne ke lie vItarAga bhAva se thor3A-bahuta grahaNa kara lete haiN| munirAjoM kA isaprakAra kA AhAra hI yuktAhAra hai| isake bAda tAtparyavRtti TIkA meM 3 gAthAe~ prApta hotI haiM, jo tattvapradIpikA meM nahIM haiN| unameM se AraMbha kI do gAthAe~ to mAMsa ke doSoM ko batAnevAlI hI haiM aura anta kI eka gAthA meM yaha kahA gayA hai ki pANigata AhAra prAsuka hone para bhI anya ko nahIM denA caahie| 229vIM gAthA meM yuktAhAra kI vyAkhyA karate hue anta meM yaha kahA gayA hai ki madhu va mAMsa sarvathA tyAgane yogya haiN| usI saMdarbha meM prastuta AraMbha kI do gAthAoM meM mAMsAhAra ke doSoM ko vistAra se samajhAyA jA rahA hai| gAthAyeM mUlata: isaprakAra haiM hra pakkesu a Amesu a vipaccamANAsu maMsapesIsu / saMtattiyamuvavAdo tajjAdINaM NigodANaM // 32 // jo pakkamapakkaM vA pesI maMsassa khAdi phAsadi vaa| so kila NihaNadi piMDaM jIvANamaNegakoDINaM / / 33 / / (harigIta) pakate hue ara pake kacce mA~sa meM usa jAti ke| sadA hI utpanna hote haiM nigodI jIva vasa ||3|| jo pake kacce mA~sa ko khAveM chuyeM ve naari-nr| jIvajantu karor3oM ko mArate haiM nirantara||33|| pake, kacce athavA pakate hue mAMsa ke Tukar3oM meM, usI jAti ke nigodiyA jIva nirantara utpanna hote rahate haiN| isalie jo pake hue yA binA pake hue mAMsa ke Tukar3oM ko khAtA hai athavA sparza karatA hai; vaha vastutaH aneka karor3a jIvoM ke samUha kA ghAta karatA hai| tAtparyavRtti TIkA meM bhI gAthAoM ke bhAva ko hI duharA diyA hai| AcArya amRtacandra kRta puruSArthasiddhyupAya nAmaka zrAvakAcAra meM bhI isIprakAra ke do chanda prApta hote haiN| lagatA to aisA hai ki mAno unhoMne inhIM gAthAoM kA saMskRta bhASA meM padyAnuvAda kara diyA hai| ve chanda isaprakAra haiM hra (AryA chanda) AmAsvapi pakvAsvapi vipacyamAnAsu mAMsapezISu / sAtatyenotpAdastajAtInAM nigotAnAm / / 67 / / AmAM vA pakvAM vA khAdati yaH spRzati vA pizitapezIm / sa nihanti satata nicitaM piNDaM bahujIvakoTInAm / / 68 / / kaccI, pakI tathA pakatI huI mAMsapeziyoM meM usI jAti ke sammUrcchana jIvoM kA nirantara utpAdana hotA rahatA hai| jo jIva kaccI athavA pakI 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-147 2. vahI, pRSTha-147 3. vahI, pRSTha-147
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 pravacanasAra anuzIlana huI mAMsa kI pezI khAtA hai athavA chUtA hai; vaha puruSa nirantara ikaTThe hue aneka jAti ke jIva samUha ke piMDa kA ghAta karatA hai| prazna hna kyA munirAjoM ke AhArasaMbaMdhI carcA ke saMdarbha meM mAMsa-madhu kI bAta kucha aTapaTI nahIM lagatI ? jo vastue~ sAmAnya zrAvaka bhI nahIM khAte, unake bAre meM ukta prasaMga meM kucha kahanA ? uttara hna yahA~ pratyakSa madhu-mAMsa kI bAta nahIM hai, apitu trasa jIvoM ke zarIra ko mAMsa kahate haiM aura asAvadhAnI se yA amaryAdita vastuoM ke sevana se jo parokSa saMbhAvanA hai, usase sAvadhAna rahane kI bAta hai| isa loka meM kucha loga aise bhI to haiM; jo isaprakAra ke Aropa tIrthaMkara munirAja mahAvIra para bhI lagAte haiM; ata: yaha carcA yahA~ anAvazyaka nahIM hai| tIsarI gAthA isaprakAra hai hra appasikuTuM piMDaM pANigayaM Neva deyamaNNassa / dattA bhottumajoggaM bhutto vA hodi paDikuTTho / / 34 / / ( harigIta ) jinAgama aviruddha jo AhAra hove hastagata / nahIM deve dUsaroM ko de to prAyazcita yogya haiM ||34|| hAtha meM AyA huA Agama se aviruddha AhAra dUsaroM ko nahIM denA caahie| de diye jAne para vaha bhojana khAne yogya nahIM rhtaa| phira bhI yadi koI vaha bhojana karatA hai to vaha prAyazcitta ke yogya hai| isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue TIkA meM likhA gayA hai ki jo hAtha meM AyA huA AhAra dUsaroM ko nahIM detA hai, usase usakI moharahita Atmatattva kI bhAvanArUpa moharahita vItarAgatA jJAta hotI hai| tAtparya yaha hai ki use kisI se rAga hI nahIM hai to phira vaha kisI ko vaha AhAra degA hI kyoM ? kyoMki rAga binA to AhAra diyA nahIM jaataa| are bhAI ! munirAja to AhAra lete haiM; dete nahIM / ve svayaM to AhAra banAte nahIM aura unake lie dUsaroM se prApta AhAra dUsare ko dene ke bhAvarUpa dayA unake vItarAgI vyaktitva ke anukUla nahIM hai / * pravacanasAra gAthA 230 229vIM gAthA meM yuktAhAra kI vizeSatAe~ batAI gaI thIM aura aba isa gAthA meM utsarga aura apavAdamArga kI maitrI dikhAte haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra bAlo vA vuDDho vA samabhihado vA puNo gilANo vA / cariyaM caradu sajogaM mUlacchedo jadhA Na havadi / / 230 / / (harigIta ) mUla kA na cheda ho isa taraha apane yogya hI / vRddha bAlaka zrAnta rogI AcaraNa dhAraNa kareM // 230 // bAla, vRddha, zrAnta (thake hue) athavA glAna hna rogI zramaNa, mUla kA cheda jaise na ho, usaprakAra apane yogya AcaraNa kreN| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "bAla, vRddha, zrAnta ( thake hue) aura rogI zramaNoM ke dvArA bhI, zuddhAtmatattva ke mUla sAdhaka saMyama kA cheda jisaprakAra na ho, usaprakAra apane yogya ati kaThora AcaraNa kiyA jAnA hI utsargamArga hai| isIprakAra bAla, vRddha, zrAnta aura rogI zramaNoM ke dvArA zuddhAtmatattva ke sAdhanabhUta saMyama kA mUlabhUta sAdhana hone se zarIra kA cheda jisaprakAra na ho, usa prakAra apane yogya mRdu AcaraNa kiyA jAnA hI apavAda mArga hai / bAla, vRddha, zrAnta aura rogI zramaNoM dvArA zuddhAtmatattva ke mUla sAdhaka saMyama kA cheda jisaprakAra na ho, usaprakAra apane yogya ati kaThora AcaraNa karate hue bhI zuddhAtmatattva ke sAdhanabhUta saMyama kA mUlabhUta sAdhana hone se zarIra kA cheda jisaprakAra na ho, usaprakAra apane yogya mRdu AcaraNa kiyA jAnA apavAda sApekSa utsargamArga hai| isIprakAra bAla, vRddha, zrAnta aura rogI zramaNoM dvArA zuddhAtmatattva ke
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 pravacanasAra anuzIlana sAdhanabhUta saMyama kA mUlabhUta sAdhana hone se zarIra kA cheda jisaprakAra na ho, usaprakAra apane yogya mRdu AcaraNa karate hue bhI zuddhAtmatattva ke mUla sAdhaka saMyama kA cheda jisaprakAra na ho, usaprakAra apane yogya ati karkaza AcaraNa karanA utsarga sApekSa apavAdamArga hai| uktakathana meM yaha kahA gayA hai ki munirAjoM ko sarvaprakAra se utsarga aura apavAdamArgakI maitrIpUrvaka apane AcaraNa ko vyavasthita karanA caahie|" yadyapi AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM tattvapradIpikA TIkA kA hI anusaraNa karate dikhAI dete haiM; tathApi ve utsargamArga aura apavAdamArga kI paribhASA sarala bhASA meM isaprakAra spaSTa karate haiM hra "apane zuddhAtmA se bhinna bahiraMga-aMtaraMgarUpa sampUrNa parigraha kA tyAga utsargamArga hai aura ukta utsarga mArga meM asamartha munirAjoM dvArA zuddhAtmA kI bhAvanA ke sahakArI-kAraNabhUta kucha prAsuka AhAra, jJAna ke upakaraNa Adi jisa mArga meM grahaNa kiye jAte haiM, vaha mArga apavAdamArga hai|" paNDita devIdAsajI ukta gAthA ke bhAva ko 4 paMktiyoM meM isaprakAra spaSTa karate haiMhna (kavitta chanda) bAlaka vA su vRddha muni athavA pIDita mahAroga kari koii| kai puni bhaI tapasyA karikai ati hI kheda-khinnatA soii|| mAphika sakti Acarai apanI komala kaThina kriyA jaha doii| maitrI bhAva duhU sauM jAmai saMjima mUla ghAta su na hoI / / 43 / / koI munirAja yadi ve bAlaka haiM, vRddha haiM yA kisI mahAroga se pIr3ita haiM athavA ugra tapasyA karake ati kheda-khinna ho gaye haiM; to unako cAhie ki ve apanI zakti ke anusAra komala aura kaThora hra donoM prakAroM meM santulana banAkara yogya AcaraNa kareM; utsarga aura apavAdamArga meM maitrIbhAva rakheM, jisase mUla saMyama kA ghAta nahIM hove| ukta saMdarbha meM kavivara vRndAvanadAsajI apanI bAta ko vistAra se prastuta karate haiN| ve isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karane ke lie 1 drumila gAthA 230 117 aura 9 dohe ha isaprakAra 10 chandoM kA prayoga karate haiN| atyanta upayogI hone se ve sabhI chanda yahA~ diye jA rahe haiN| (drumila savaiyA) jina bAlapane muni bhAra dhare, athavA jinako tana vRddha atii| athavA tapa ugra teM kheda jinheM, puni jo muni ko kou roga htii|| taba so muni Atamazakti pramAna, caro cariyA nijajoga gtii| gunamUla nahIM jimi ghAta lahaiM, so yahI jatimAraga jAnu jatI / / 143 / / jinhoMne apane bacapana meM munipada kA bhAra dhAraNa kara liyA hai athavA jinakA tana ati vRddha ho gayA hai athavA ugra tapoM ke tapane se jo khedakhinna ho gaye haiM athavA koI bhayAnaka roga ho gayA hai; to ve munirAja apanI zaktipramANa caryA kA AcaraNa kareM; para isa bAta kA dhyAna rakheM ki mUlaguNoM kA ghAta nahIM honA cAhie / yatiyoM kA yahI mArga sahI mArga hai hra he yativarga ! aisA jaano| (dohA) ati kaThora Acarana jaha~, saMjama raMga abhNg| soI maga utasarga juta, zuddhasubhAva-taraMga / / 144 / / aisI cariyA Acarai, teI muni puni mIta / komala maga meM paga dharai, dekhi deha kI rIta / / 145 / / nija zuddhAtamatattva kI jihi vidhi jAnai siddha / soI cariyA AcareM, anekAMta ke vRddha / / 146 / / aru je komala Acarana, AcarahIM angaar| teU puni nija zakati lakhi, karahiM kaThina AcAra / / 147 / / saMjama bhaMga na hoya jimi, rahai mUlaguna saMga / zuddhAtama meM thiti baDhe, soi maga calahi abhaMga / / 148 / / kaThina kriyA utasargamaga, komalamaga apavAda / donoM maga paga dhArahIM samani sahita marajAda / / 149 / / taba jaisI tana kI dazA, dekhahiM mani niragraMtha / taba jaisI cariyA carai, sahita mUlaguna paMtha / / 150 / /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 pravacanasAra anuzIlana jo donoM maga ke virSe, hoya virodha prakAsa / to munimAraga nahiM calai, samujho buddhivilAsa / / 151 / / jyoM donoM paga soM calata, mAraga kaTata amAna / tyoM donoM maga paga dharata, milata vRnda zivathAna / / 152 / / jahA~ saMyama ke abhaMga raMga meM ati kaThora AcaraNa hotA hai aura jisameM zuddha bhAvoM kI taraMge uThatI haiM; vaha mArga hI utsargamArga hai| yadi koI munirAja deha kI sthiti ko dekhakara komala patha para calate haiM, tadanusAra carcA kA AcaraNa karate haiM to vaha mArga apavAdamArga hai| ___ anekAnta ke jAnakAra nija zuddhAtmA kI jisaprakAra siddhi ho; usIprakAra kA AcaraNa kreN| __ jo munirAja komala AcaraNa kA pAlana karate haiM; ve bhI apanI zakti ko dekhakara yathAsAdhya kaThora AcaraNa kA pAlana karate haiN| munirAja abhaMga rUpa se usI patha para calate rahate haiM ki jisameM saMyama kA bhaMga na ho, mUlaguNa bhI palate raheM aura zuddhAtmA meM sthiratA bar3hatI rhe| utsargamArga kaThora kriyArUpa hai aura apavAdamArga komala AcaraNa rUpa hai| munirAja ucita maryAdA meM donoM meM calate haiN| nirgrantha munirAja jaba jaisI zarIra kI sthiti dekhate haiM, taba mUla guNoM ke paMtha para calate hue usIprakAra kI caryA kA AcaraNa karate haiN| ___yadi utsargamArga aura apavAdamArga ha ina donoM mArgoM meM virodha hogA to munimArga nahIM cala pAyegA hra isa bAta ko buddhi meM dhAraNa kara lenA caahie| vRndAvana kavi kahate haiM ki jisaprakAra donoM pairoM se calate hue amApa mArga bhI kaTa jAtA hai; usIprakAra ukta donoM mArgoM meM calate hue munirAjoM ko muktidhAma mila jAtA hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jo munirAja choTI vaya ke haiM, vRddha haiM, thake hue haiM athavA rogI haiM hra gAthA 230 119 aise muniyoM ko bhI zuddhAtmadhyAna kA hI khyAla rahatA hai| zuddhAtmatatva kA sAdhanabhUta, jisase saMyama kA cheda na ho aisA apane yogya atikarkaza AcaraNa hI ve Acarate haiM, yahI utsargamArga hai| zarIra meM zakti na ho aura haTha karake AkulatA utpanna ho hra aisA munirAjoM ko nahIM hotA / sahaja vItarAgabhAva se apanI zakti chipAye binA jitanA hotA hai, ve utanA karate haiM arthAt apanI zakti ke yogya mRdu AcaraNa Acarate haiM, yahI apavAda mArga hai| ugra prayatnapUrvaka vItarAga pariNAmoM meM ThaharanA hI utsarga mArga hai| jo vItarAga pariNAmoM meM nahIM Thahara sakatA aura jise zubhavikalpa utpanna hote hoM, use apanI zakti kA vicAra karake pariNAmoM meM kheda nahIM karake komala AcaraNa karanA cAhie hra yahI apavAdamArga hai| ____ muniyoM ko utsarga AcaraNa hI mukhya hai / utsarga meM sthira nahIM ho sake, taba mRdu AcaraNa AcaranA hna yaha apavAda sApekSa utsarga hai| haThapUrvaka zarIra kA cheda na ho aura saMyama bhI TikA rahe hra isa rIti kA mRdu AcaraNa Acarate hue karkaza AcaraNa bhI AcaranA caahie| zakti ho to zithila nahIM honA caahie| yaha utsarga sApekSa apavAda hai|' svabhAva meM lInatA bar3hatI jAe aura kheda bhI na hohra aise donoM prakAra kA viveka rakhakara munirAja vartana karate haiN|" ukta gAthA meM chaThaveM-sAtaveM guNasthAna meM jhUlanevAle munirAjoM ke saMdarbha meM cAra mArgoM kI carcA kI hai hra 1. utsargamArga, 2. apavAdamArga, 3. apavAda sApekSa utsargamArga aura 4. utsarga sApekSa apavAdamArga / zuddhopayogarUpa sAtaveM aura usake Age ke guNasthAnoM meM utsargamArga hI hotA hai, jo sAkSAt mukti kA kAraNa hai| tIna kaSAya caukar3I ke abhAvarUpa zuddha pariNati ke sAtha rahanevAle zubhopayogarUpa chaThaveM 1. divyadhvanisAra bhAga-5, vahI, pRSTha-150 2. vahI, pRSTha-152 3. vahI, pRSTha-153 4. vahI pRSTha-154 5. vahI, pRSTha-154
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 pravacanasAra anuzIlana guNasthAna meM apavAdamArga hotA hai; jo devaloka Adi kA kAraNa hai| isaprakAra munirAja apavAdamArga se utsargamArga meM aura utsargamArga se apavAdamArga meM jAte-Ate rahate haiN| yahA~ mUla bAta yaha hai ki bAla, vRddha, thakita aura rogI munirAja inameM se kaunasA mArga apanAye ? isakA samAdhAna karate hue yahA~ yaha kahA gayA hai ki ve apavAda sApekSa utsargamArga aura utsarga sApekSa apavAdamArga ko apanAyeM / yadi koI munirAja utsargamArga ke haTha se atikarkaza AcaraNa ke pAlane se mRtyu ko prApta ho gaye to unakA saMyama naSTa ho jAyegA; kyoMki devaloka meM saMyama hotA hI nahIM hai; ataH yadi saMyama kI rakSA karanI hai to aisA kaThora AcaraNa karane kA haTha nahIM rakhanA cAhie ki jisase deha hI chUTa jAye / isIprakAra mRdu AcaraNa ke lobha se yadi ekAntataH mRdu AcaraNa hI rakhA, taba bhI saMyama kAyama nahIM raha skegaa| isalie samajhadArI isI meM hai ki apanI zakti anusAra apavAda sApekSa utsarga aura utsarga sApekSa apavAda mArga ko apanAyA jAnA caahie| jo apanA nahI hai, usase hama kitanA hI rAga kyoM na kareM, rAga karane mAtra se vaha apanA nahIM ho jaataa| jo apanA hai, usase hama kitanA hI dveSa kyoM na kareM, dveSa karane mAtra se vaha parAyA nahIM ho jAtA / jo apanA hai so apanA hai, jo parAyA hai so parAyA hai| isIprakAra jo apanA hai, use parAyA mAnane mAtra se vaha parAyA nahIM ho jAtA aura jo parAyA hai, use apanA mAnane mAtra se vaha apanA nahIM ho jAtA; kyoMki jo apanA hai, vaha trikAla apanA hai; jo parAyA hai, vaha trikAla parAyA hai| hra gAgara meM sAra, pRSTha- 24-25 pravacanasAra gAthA 231 vigata gAthA meM yaha kahA gayA hai ki utsargamArga aura apavAdamArga meM maitrIpUrvaka AcaraNa hone se munidharma meM susthitapanA rahatA hai; aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki yadi inameM paraspara maitrI na rahe, virodha rahe to munimArga meM susthitapanA nahIM rhegaa| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra AhAre va vihAre detaM kAlaM samaM khamaM uvadhiM / jANittA te samaNo vaTTadi jadi appalevI so / / 231 / / ( harigIta ) zramaNa zrama kSamatA upadhi lakha deza evaM kAla ko / jAnakara vartana kare to alpalepI jAniye / / 231 || jo zramaNa AhAra athavA vihAra meM; deza, kAla, zrama, kSamatA aura upadhi ko jAnakara pravartana karate haiM; ve alpalepI hote haiM AcArya amRtacaMdra tattvapradIpikA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "kSamatA aura glAnatA kA hetu upavAsa hai aura bAlatva aura vRddhatva kI adhiSThAna zarIrarUpa upadhi hai; isalie yahA~ TIkA meM bAla, vRddha, zrAnta aura glAna hI liye gaye haiN| tAtparya yaha hai ki yadyapi mUla gAthA meM kSamA aura upadhi zabda haiM; tathApi TIkA meM unakA Azaya lekara bAla, vRddha, zrAnta aura glAna zabdoM kA hI prayoga kiyA gayA hai| 1 yadi deza-kAlajJa bhI bAla-vRddha - zrAnta - glAnatva ke anurodha se AhAra-vihAra meM pravRtti kare to mRdu AcaraNa meM pravRtta hone se use alpalepa hotA hI hai, lepa kA sarvathA abhAva nahIM hotA; isalie utsargamArga hI acchA hai| yadi deza-kAlajJa bhI bAla-vRddhatva - zrAnta-glAnatva ke anurodha se
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 231 123 122 pravacanasAra anuzIlana AhAra-vihAra meM pravRtti kare to use mRdu AcaraNa meM pravRtta hone se alpalepa hI hotA, adhika lepa nahIM hotA; isalie apavAdamArga hI acchA hai| yadi deza-kAlajJa bhI bAla-vRddha-zrAnta-glAnatvake anurodha se kiye jAnevAle AhAra-vihAra se honevAle alpalepa ke bhaya se apavAdamArga meM pravRtti na kare to ati karkaza AcaraNa se akrama se zarIra kA pAta karake devaloka meM calA jAtA hai| vahA~ use samasta saMyamAmRta kA vamana ho jAtA hai aura tapa karane kA avakAza hI nahIM rahatA hai; isakAraNa mahAna lepa hotA hai, kyoMki vahA~ usakA pratikAra azakya hai; isalie apavAda nirapekSa utsargamArga zreSTha nahIM hai| ___ yadi deza-kAlajJa bhI bAla-vRddha-zrAnta-glAnatva ke anurodhase kiye jAnevAle AhAra-vihAra se honevAle alpalepa ko na ginakara apavAdamArga meM svacchanda pravRtti kare to mRdu AcaraNarUpa hokara asaMyata janoM ke samAna saMyama virodhI hone se usa samaya tapa karane kA avakAza hI nahIM rahatA hai; isakAraNa mahAnalepa hotA hai; kyoMki usakA pratikAra azakya hai| isalie utsarga nirapekSa apavAdamArga zreSTha nahIM hai| isalie utsarga aura apavAda ke paraspara virodha se honevAlA dusthita AcaraNa sarvathA niSedhya hai, tyAgane yogya hai| isIlie paraspara sApekSa utsargamArga aura apavAdamArga se jisakI vRtti pragaTa hotI hai hra aisA syAdvAda hI sarvathA anusaraNa karane yogya hai|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue pUrNata: tattvapradIpikA TIkA kA anusaraNa karate haiN| isa gAthA ke bhAva ko paMDita devIdAsajI 1 ikatIsA savaiyA meM aura kavivara vRndAvanadAsajI 1 manaharaNa, 4 caupAI aura 21 dohe hra isaprakAra 26 chandoM meM vistAra se samajhAte haiN| yadyapi sabhI chanda mUlata: paThanIya haiM; tathApi yahA~ sabhI ko denA to saMbhava nahIM hai; ata: mUla viSaya ko sarala bhASA meM spaSTa karanevAle katipaya mahattvapUrNa dohe diye jA rahe haiM; jo isaprakAra haiM hra (dohA) komala hI maga ke virSe, jo ikaMta budhi dhAra / anudina anurAgI rahe, aru yaha karai vicAra / / 158 / / komala hU maga to kahI, jina siddhAnta mNjhaar| hama yAhI maga calahiMge, yAmeM kahA bigAra / / 159 / / to vaha haThagrAhI puruSa, saMjamavimukha sadIva / zakati lopi karanI karata, zithilAcArI jIva // 160 / / tAko munipada bhaMga hai, anekAMtacyuta soya / bA~dhe karama vizeSa so, zuddha siddha kimi hoya / 161 / / apavAda mArga ke pakSapAtI koI munirAja yadi komala mArga meM calane kA ekAnta Agraha rakhate hue usI ke anurAgI bana kara rahate haiM aura yaha socate haiM ki jainasiddhAnta meM komala AcaraNa ko bhI mArga kahA hai; isalie hama to akele isI para cleNge| akele isI para calane meM kyA hAni hai ? AcArya kahate haiM ki aisA kahanevAlA vaha puruSa haThagrAhI hai, saMyama se sadA vimukha hai aura vaha zithilAcArI jIva apanI zakti kA lopa karake manamAnI karanI karatA hai| usa puruSa kA munipada bhaMga hI hai, vaha anekAnta se cyuta hokara vizeSa karmoM kA baMdha karatA hai; use zuddhatA kI siddhi kaise ho sakatI hai? (dohA) aru je kaThinAcAra hI, haThakari sadA karAta / komala maga paga dhArateM, laghutA mAni lajAta / / 162 / / dezakAlavapu dekhikai, karahiM nAhiM aacaar| anekAMta soM vimukha so, apano karata bigAra / / 163 / / vaha ati zrama taiM deha taji, upajai surapura jAya / saMjama amrata vamana kari, karama vizeSa ba~dhAya / / 164 / / tAteM karama ba~dhe alapa, sadhai nijAtama shuddh| soI maga paga dhAriyo, saMjama sahita vizuddha / / 165 / /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 pravacanasAra anuzIlana utsargamArga ke pakSapAtI koI munirAja sadA haThapUrvaka kaThora AcaraNa kA pAlana karate haiM aura komala maga meM kadama rakhate hue hIna bhAvanA grasta hokara lajjita hote haiM tathA deza-kAla aura apane zarIra kI sthiti dekhakara AcaraNa nahIM karate haiM; ve bhI anekAnta se vimukha hokara apanA bigAr3a karate haiN| ve munirAja atyadhika parizrama ke kAraNa deha ko tajakara devaloka meM cale jAte haiN| vahA~ jAkara saMyama amRta kA vamana karake vizeSa karmoM kA baMdha karate haiN| isalie jisa patha meM apane zuddhAtmA kI siddhi ke sAtha-sAtha karma bhI alpa ba~dhe; usa saMyama sahita vizuddha patha meM apane kadama bddhaao| (dohA) hai saravajJa jiniMda ko, anekAMta mata mIta / tAteM donoM paMtha soM, he muni rAkho mIta / / 166 / / kahu~ komala kahu~kaThina vrata, kahu~ jugajuta varataMta / zuddhAtama jihi vidhi sadhai, vaha munimaga siddhaMta / / 167 / / saMjamabhaMga bacAyakai, deza kAla vapu dekhi / komala kaThina kiyA karo, karama na ba~dhe vizekhi / / 168 / / aru asa haTha mati rAkhiyo, saMjama rahai ki jAhi / hama ika dazA na chA~r3i haiM, so yaha jinamata nAhi / / 169 / / jaiso jinamata hai soI, kaho tumheM samujhAya / jo maga meM paga dhAri muni, pahu~ce zivapura jAya / / 170 / / he mitra ! yaha anekAnta mata sarvajJa bhagavAna jinendradeva kA hai; isalie he munirAjo ! utsarga aura apavAda hna donoM paMthoM se mitratA rkho| ___ he munivaro ! jisaprakAra zuddhAtmA kI siddhi ho hra aise kabhI komala, kabhI kaThora aura kabhI donoM prakAra ke AcaraNa ko ekasAtha pAlana karo; kyoMki munipatha kA yahI siddhAnta hai| saMyama ke bhaMga ko bacAkara komala AcaraNa aura deza-kAla va zarIra gAthA 231 125 ko dekha kara kaThora AcaraNa kiyA karo; kyoMki aisA karane se karmoM kA vizeSa baMdha nahIM hotaa| aisA haTha kabhI mata rakhanA ki saMyama cAhe rahe, cAhe calA jAya; hama komala yA kaThora hna donoM meM se eka mArga kA AcaraNa kareMge; kyoMki jinamata meM aisA nahIM hai| ___ jainamata meM jaisA mArga batAyA gayA hai; use hamane tumheM samajhAkara batA diyA hai| yaha vahI mArga hai; jisa para calakara aneka munirAja zivapura (mokSa meM) pahu~ca gaye haiN| (dohA) kahU~ akelo hai yahI, jo mAraga apvaad| kahU~ akelo lasatu hai, jo utasarga anAda / / 171 / / kaha~ utasarga sameta hai, yahu mAraga apvaad| kaha~ apavAda sameta hai, maga utasarga avAda / / 172 / / jyoM saMjamaracchA banata, tyoM hI karahiM munIza / dezakAlavapu dekhi kai, sAghahiM zuddha suIza / / 173 / / pUrava je munivara bhaye, te nijadazA nihaar| donoM maga kI bhUmi meM, gamana kiye suvicAra / / 174 / / nija caitanyasvarUpa jo, hai sAmAnya vizeSa / tAhI meM thira hoya ke, bhaye zuddha siddheza / / 176 / / jo yA vidhi soM aura muni, dvai surUpa meM gupta / so nija jJAnAnaMda lahi, karai karama ko lupta / / 177 / / yahA~ cAra prakAra kI sthitiyA~ banatI haiN| kahIM akelA apavAdamArga hotA hai aura kahIM akelA utsargamArga zobhAyamAna hotA hai hra yaha anAdi kI sthiti hai| kahIM utsarga sahita apavAdamArga hotA hai aura kahIM apavAda sahita utsargamArga hotA hai| jisaprakAra saMyama kI rakSA ho, munirAja vaisA hI karate haiN| ve deza, kAla aura zarIra kI sthiti ko dekhakara zuddhAtmA kI sAdhanA karate haiN|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 231 127 126 pravacanasAra anuzIlana pUrvakAla meM jo munirAja ho gaye haiM; unhoMne apanI sthiti ko dekhakara vicArapUrvaka donoM mArgoM kI bhUmi para vicaraNa kiyA hai| sAmAnya-vizeSAtmaka nija caitanyasvarUpa meM sthira hokara munirAjoM ne zuddha siddhapada kI prApti kI hai| anya munirAja bhI isa vidhi ko apanAkara, svarUpa meM gupta hokara, karmoM kA lopa karake apane jJAnAnaMda ko prApta kara sakate haiN| __ AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jaba munirAja zuddhabhAva meM sthira nahIM hote, taba haTharahita zubhopayoga AtA hai, usase alpabaMdhana hotA hai| tIvrabaMdhana nahIM hotA; isa apekSA se apavAda acchA hai; kintu abaMdhapane kI apekSA se to alpabaMdhana bhI acchA nahIM hai arthAt vAstava meM to ekamAtra utsarga mArga hI acchA hai tathA tIvra baMdhana kI apekSA se alpa baMdhana rUpa apavAdamArga acchA hai| ataH munirAja vivekapUrvaka utsarga ke samaya utsarga meM aura apavAda ke samaya apavAda meM vartate haiN|' yaha jIva ekAMta utsarga meM hI vartane kA haTha kareM aura chaThaveM guNasthAna meM koI vikalpa Aye aura usakA viveka na rakheM to haThapUrvaka deha chUTakara svarga meM jAyegA aura vahA~ asaMyamI hogaa| asaMyamIpane meM to tIvra baMdhana hI hai; isaliye viveka kI DorI hAtha meM rkho| caitanya kI dRSTi aura jJAna karake vivekapUrvaka vartana kro| svabhAva meM lInatA karanA utsargamArga hai aura vikalpa utpanna hone para 28 mUlaguNoM kA pAlana karanA apavAdamArga hai| vItarAgI bhagavAna kA mArga anekAntasvarUpa hai| apane pariNAmoM kI jA~ca karake jaise bhI lAbha ho, usaprakAra se AcaraNa karanA hI bhagavAna kA upadeza hai| zArIrika sthiti sabala athavA nirbala ho to bhI eka hI prakAra se vartana karanA hra aisA jinamArga nahIM hai| zArIrika sthiti nirbala ho to adhika vihAra athavA tapa nahIM karanA, isIprakAra zithilatA na Ave hna 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-158 2. vahI, pRSTha-159 isakA khyAla rakhanA cAhie hra aisA hI munimArga hai|" isa gAthA kA niSkarSa yaha hai ki jabataka zuddhopayoga meM pUrNata: lIna na ho jAya, tabataka sAdhanA ke lie utsarga aura apavAdamArga kI mitratA ko sAdhanA caahie| apanI nirbalatA kA lakSya rakhe binA utsarga mArga ke Agraha se ati karkaza AcaraNa kA haTha nahIM rakhanA caahie| __isIprakAra utsargarUpa dhyeya kI upekSA kara mAtra apavAda ke Azraya se zithilatA kA sevana bhI nahIM karanA caahie| isaprakAra vartana karanA cAhie ki jisameM haTha bhI na ho aura zithilatA bhI na ho / haTha se kaThora AcaraNa aura zithilatA se komala AcaraNa hra donoM meM hI saMyama kA nAza hotA hai| ata: na to utsarga ke haTha se kaThora AcaraNa karanA cAhie aura na apavAda ke chala se ati mRdu AcaraNa karanA caahie| sarvajJa bhagavAna kA mArga anekAntarUpa hai; isalie apanI sthiti kA vicAra kara jo bhI lAbhakara lage, usaprakAra se AcaraNa karanA caahie| isake uparAnta AcArya amRtacandradeva caraNAnuyogasUcaka cUlikA nAmaka mahAdhikAra meM samAgata AcaraNa prajJApana adhikAra kA samApana karate hue tattvapradIpikA TIkA meM eka chanda likhate haiM; jo isaprakAra haihna (zArdUlavikrIDita) ityevaM caraNaM purANapuruSairjuSTaM viziSTAdarairutsargAdapavAdatazca vicaradvIhvIH pRthgbhuumikaaH| Akramya kramato nivRttimatulAM kRtvA yati: sarvatazcitsAmAnyavizeSabhAsini nijadravye karotu sthitim / / 15 / / (manaharaNa kavitta) utasarga aura apavAda ke vibheda dvaaraa| bhinna-bhinna bhUmikA meM vyApta jo caritra hai| purANapuruSoM ke dvArA sAdara hai sevita jo| use prApta kara saMta hue jo pavitra haiN| 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-161
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana citsAmAnya aura caitanyavizeSa ruup| jisakA prakAza aise nija Atmadravya meN| kramazaH para se pUrNataH nivRtti krke| sabhI ora se sadA vAsa karo nija meN||15|| he munivaro! isaprakAra vizeSa AdarapUrvaka purANa puruSoM ke dvArA sevita, utsarga aura apavAda dvArA pRthak-pRthak aneka bhUmikAoM meM vyApta cAritra ko prApta karake, kramaza: atulanivRtti karake, caitanyasAmAnya aura caitanyavizeSarUpa se prakAzita nijadravya meM cAroM ora se sthiti kro| AcaraNaprajJApanAdhikAra ke samApana para likhe gaye isa chanda meM isa adhikAra kI sampUrNa viSayavastu kA niSkarSa prastuta karate hue kahate haiM ki utsarga aura apavAda kI maitrIvAle isa muktimArga ko purANapuruSoM ne vizeSa AdarapUrvaka apanAkara mukti prApta kI hai; isalie he munijano! tuma bhI unhIM ke samAna jagata se pUrNa nivRtti lekara sAmAnya-vizeSAtmaka nijadravya meM sthiti karo, lIna ho jaao| ekamAtra isameM hI sAra hai, zeSa saba asAra saMsAra hai| isaprakAra caraNAnuyogasUcakacUlikA nAmaka mahAdhikAra meM samAgata AcaraNaprajJApanAdhikAra samApta hotA hai| AtmA kI carcA meM thakAvaTa laganA, Uba paidA honA AtmA kI aruci kA dyotaka hai| ruci anuyAyI vIrya' ke anusAra jahA~ hamArI ruci hai, hamArI sampUrNa zaktiyA~ usI dizA meM kAma karatI haiN| yadi hameM bhagavAna AtmA kI ruci hogI to hamArI sampUrNa zaktiyA~ bhagavAna AtmA kI ora hI sakriya hoMgI aura yadi hamArI ruci viSaya-kaSAya meM huI to hamArI sampUrNa zaktiyA~ viSaya-kaSAya kI ora hI sakriya hoNgii| hnagAgara meM sAgara, pRSTha-49 mokSamArgaprajJApanAdhikAra ( gAthA 232 se gAthA 244 taka) maMgalAcaraNa (dohA) jinadhvani se nija AtmA jo jAne ve jIva / nita Atamarata anubhavI ratnatrayI sadIva / / Agama aura paramAgama ke adhyayana-manana kI preraNA denevAle isa mokSamArgaprajJApana adhikAra meM AraMbha kI gAthAoM meM Agama ke abhyAsa kI upayogitA para bharapUra prakAza DAlakara usake bAda AnevAlI gAthAoM meM yaha batAyA jAyegA ki paramAgama meM pratipAdita AtmA ke Azraya se utpanna honevAlI AtmAnubhUti ke binA akele Agama ke abhyAsa se kucha bhI honevAlA nahIM hai / yadyapi yaha parama satya hai ki Agama ke abhyAsa binA vastu kA sahI svarUpa samajha meM AnA saMbhava nahIM hai, ataH Agama kA adhyayana karanA atyanta Avazyaka hai; tathApi mukti to paramAgama ke abhyAsa pUrvaka honevAle zuddhopayoga se hI hogI, Agama-paramAgama ke abhyAsarUpa zubhabhAva se nhiiN| isa mokSamArgaprajJApana adhikAra kI pahalI gAthA aura granthAdhirAja pravacanasAra kI 232vIM gAthA kI utthAnikA likhate hue AcArya amRtacandra likhate haiM ki zrAmaNya jisakA dUsarA nAma hai hra aise ekAgratA lakSaNavAle mokSamArga ke prajJApana adhikAra meM sabase pahale mokSamArga ke mUla sAdhanabhUta Agama meM vyApAra karAte haiN| tAtparya yaha hai ki AgamAbhyAsa karane kI preraNA dete haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra eyaggado samaNo eyaggaM Nicchidassa atthesu / NicchittI Agamado AgamaceTThA tado jeTThA / / 232 / / (harigIta ) svAdhyAya se jo jAnakara nija artha meM ekAgra haiN| bhUtArtha se ve hI zramaNa svAdhyAya hI basa zreSTha hai||232||
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 pravacanasAra anuzIlana ekAgratA ko prApta puruSa zramaNa hote haiM aura ekAgratA padArthoM ke nizcaya karanevAle ko hI hotI hai tathA padArthoM kA nizcaya Agama dvArA hotA hai; isalie Agama kA abhyAsa hI jyeSTha hai, zreSTha hai, mukhya hai| ukta gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra ne isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai hna "ekAgratA ko prApta vyakti hI zramaNa hotA hai aura ekAgratA padArthoM kA nizcaya karanevAle vyakti ko hI hotI hai| padArthoM kA nizcaya Agama dvArA hI hotA hai; isalie Agama kA adhyayana hI pradhAna hai; kyoMki anya koI gati (upAya) nahIM hai| ___ vastuta: bAta yaha hai ki Agama ke abhyAsa binA padArthoM kA nizcaya (nirNaya) nahIM kiyA jA sakatA; kyoMki vaha Agama hI trikAla utpAdavyaya-dhrauvyarUpa tIna lakSaNa vAle samasta padArthoM ke samyak jJAna dvArA susthita hai, aMtaraMga se gaMbhIra hai| dUsarI bAta yaha hai ki padArthoM ke nizcaya vinA ekAgratA siddha nahIM hotI; kyoMki jise padArthoM kA nizcaya nahIM hai; vaha kabhI to padArthoM ke nizcaya karane kI icchA se Andolita hotA huA caMcala aura vyAkula rahatA hai, kabhI para meM kucha karane kI icchArUpa jvara ke paravaza hotA huA samasta padArthoM ko svayaM sarjana kI icchA karatA huA vizva vyApArarUpa pariNamita hone se pratikSaNa kSubdha rahatA hai aura kabhI bhogane kI icchA se bhAvita hotA huA vizva ko svayaM bhogarUpa grahaNa karake rAga-dveSarUpa kaluSita citavRtti ke kAraNa vastuoM ke iSTa-aniSTa vibhAga dvArA dvaita pravartita karatA huA pratyeka vasturUpa pariNamita hone se atyanta asthiratA ko prApta hotA hai; isalie usa anizcayI jIva ke kRtanizcaya, niSkriya aura nirbhoga arthAt yugapada vizva ko pI jAne para bhI vizvarUpa na honevAle usa eka nirbhoga AtmA ko nahIM dekhane se nirantara vyagratA hI rahatI hai, ekAgratA nahIM hotii| gAthA 232 131 aura ekAgratA ke binA zrAmaNya siddha nahIM hotA; kyoMki jisake ekAgratA nahIM hai, vaha puruSa 'yaha aneka hI haiM' hna aisA zraddhAna karatA huA isaprakAra ke vizvAsa se AgrahI, isIprakAra kI jJAnAnandAnubhUti se bhAvita aura isIprakAra ke vikalpa se khaNDita citta sahita satata pravRtta hotA huA isaprakAra ke cAritra se duHsthita hotA hai; isalie use eka AtmA kI pratIti, anubhUti aura pravRttirUpa samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa se pravartamAna dRzi-jJapti-vRttirUpa ekAgratA nahIM hone se zuddhAtmatattva meM pravRttirUpa zrAmaNya hI nahIM hotaa| ___ ata: mokSamArgarUpa zrAmaNya kI siddhi ke lie mumukSuoM ko bhagavAna zrI arahaMta sarvajJakathita anekAntamayI zabdabrahma meM niSNAta honA caahie|" prazna - gAthA aura TIkA meM akele Agama ke abhyAsa kI hI preraNA dI gaI hai; to kyA padArthoM kA nizcaya karane ke lie paramAgama ke abhyAsa kI AvazyakatA nahIM hai ? uttara - are bhAI! paramAgama bhI Agama kA hI aMga hai; ataH Agama kahane para usameM adhyAtma kA pratipAdaka paramAgama bhI samAhita ho jAtA hai| ho sakatA hai ki AcArya jayasena ke sAmane bhI isaprakAra kA prazna upasthita huA ho; yahI kAraNa hai ki yadyapi ve isa gAthA ke bhAva ko tAtparyavRtti TIkA meM atyanta saMkSepa meM spaSTa karate haiM; tathApi yaha spaSTa karanA nahIM bhUlate ki padArthoM kA nizcaya na kevala jIva aura karmoM ke bhedoM kA pratipAdana karanevAle Agama ke abhyAsa se hI hotA hai, apitu jJAnAnandasvabhAvI paramAtmatattva kA pratipAdana karanevAle adhyAtma nAmaka paramAgama se bhI hotA hai; ataH Agama aura paramAgama hna donoM kA abhyAsa karanA caahie| ___ yadyapi yaha bAta satya hI hai; tathApi yahA~ mukhyarUpa se AgamAbhyAsa kI hI preraNA dI gaI hai; kyoMki Age calakara AcAryadeva svayaM paramAgama ke abhyAsa kI mahimA sthApita karate hue kaheMge ki AtmajJAnazUnya AgamajJAna nirarthaka hai|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 pravacanasAra anuzIlana paNDita devIdAsajI pravacanasArabhASAkavitta meM isa gAthA ke bhAva ko jinAgama ke abhyAsa kI preraNA dete hue mAtra eka hI chanda meM prastuta kara Age baDha jAte haiM; para kavivara vRndAvanadAsajI isa gAthA aura usakI tattvapradIpikA TIkA ke bhAva ko prastuta karate hue 2 manaharaNa kavitta aura 8 dohe hna isaprakAra kula 10 chanda likhate haiM; jinameM 1 manaharaNa chanda isaprakAra hai hra ( manaharaNa ) saravajJabhASita siddhAMta vinu vastuni ko, jathAratha nihacai na hota saravathA hai / binA sarvadarvani ko bhalIbhAMti jAnai kaho, kaise nija AtamA ko jAnai zruti mathA hai / / yAhI taiM muniMdavRnda zabdabrahma ko abhyAsa, AparUpa jAni tAmeM hohi thira jathA hai / tAtaiM zivamAraga ko mUla jina Agama hai, tAko par3ho suno guno yahI sAra kathA hai / / 6 / / sarvajJabhAsita siddhAntoM ko mAne binA vastu kA yathArtha svarUpa jAnanA saMbhava nahIM hai aura sabhI padArthoM kA svarUpa bhalI-bhAMti jAne binA zAstroM maMthana se jAnane meM AnevAle apane AtmA kA svarUpa kaise jAnA jA sakatA hai ? vRndAvana kavi kahate haiM ki isIlie munigaNa zabdabrahmarUpa Agama kA abhyAsa karake apane AtmA ko jAnakara usI meM sthira ho jAte haiN| isalie hama kahate haiM ki muktimArga kA mUla jinAgama hai; usI ko paDho, suno aura guno arthAt usI kA maMthana karo hra isI meM sAra hai| AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM "isa gAthA meM sarvajJadeva dvArA kahe hue samasta dravyazruta ko sAmAnyarUpa gAthA 232 133 se Agama kahA gayA hai| dravyazruta ke Agama aura paramAgama aise do bheda hote haiM / jIva tathA karmoM ke bheda ko batAnevAle dravyazruta ko Agama aura samasta Agama ke sArabhUta cidAnanda eka bhagavAna AtmA ke prakAzaka adhyAtmarUpa dravyazruta ko paramAgama kahate haiN| jise Agama kA abhyAsa nahIM hai, padArthoM kA nirNaya nahIM hai; usa ajJAnI jIva ko apanA AtmA jAnane-dekhanevAlA hai hra aisI pratIti, jJAna aura ramaNatA nahIM hai| usakI zraddhA anekarUpa hai, vaha aneka prakAra se jAnatA hai aura aneka vikalpoM se apanI pariNati ko khaNDa-khaNDa karatA hai / use samyakdarzana, jJAna aura cAritrarUpa pravartanevAlI ekAgratA nahIM hotii| vaha sva - para kI bhinnatA ko nahIM jAnatA / jo AtmA kI zraddhA kareM, use hI dharma hotA hai hra aise AtmA kI jise pratIti ho, use vyagratA nahIM hotI, ekAgratA rahatI hai| isaprakAra bhagavAna AtmA kRtanizcayI, niSkriya, nirbhoga, sabhI ko yugapad jAnanevAlA, anaMta ko jAnane para bhI jJAna kI anaMtatA samApta nahIM huI hra aisA aneka ko jAnate hue bhI ekarUpa rahanevAlA hai; kintu jisa ajJAnI jIva ko Agama kA abhyAsa nahIM hai, AtmA ke svabhAva kA jJAna nahIM hai; vaha AtmA ke kRtanizcayI, niSkriya, nirbhoga svarUpa kI zraddhA nahIM karatA / " ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki Agama aura paramAgama ke abhyAsa binA padArthoM kA nizcaya nahIM hotA aura padArthoM ke nizcaya binA azraddhA janita taralatA, parakartRtvAbhilASAjanita kSobha aura pabhoktRtvAbhilASA janita asthiratA ke kAraNa ekAgratA nahIM hotI aura ekAgratA binA eka AtmA ke jJAna, zraddhAna aura vartanarUpa zuddhAtmapravRtti na hone se munipanA nahIM hotA; isalie mumukSuoM kA pradhAna kartavya zabdabramharUpa Agama aura paramAgama meM pravINatA prApta karanA hI hai| 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha- 177 2. vahI, pRSTha 173 3. vahI, pRSTha- 170
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 233 vigata gAthA meM sarvajJakathita Agama ke abhyAsa kI preraNA dI gaI; kyoMki Agama ke abhyAsa binA vastusvarUpa samajhanA saMbhava nahIM hai aura aba isa gAthA meM usI bAta ko Age baDhAte hue kaha rahe haiM ki AgamahIna zramaNa ke karmoM kA kSaya saMbhava nahIM hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai AgamahINo samaNo NevappANaM paraM viyANAdi / avijANato atthe khavedi kammANi kidha bhikkhU / / 233 / / ( harigIta ) jo zramaNa AgamahIna haiM ve sva-para ko nahiM jAnate / ve karmakSaya kaise kareM jo sva-para ko nahiM jAnate // 233 // AgamahIna zramaNa AtmA (svayaM) ko aura para ko nahIM jAnatA / sva-para padArthoM ko nahIM jAnanevAlA bhikSu karmoM kA kSaya kisa prakAra kara sakatA hai ? AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra " vastuta: bAta yaha hai ki Agama ke abhyAsa binA na to svaparabhedavijJAna hotA hai aura na trikAlI dhruva nija paramAtmA kA hI jJAna hotA hai| parAtmajJAna (bhedavijJAna) aura paramAtmajJAna se zUnya vyakti ke dravya mohAdi aura bhAva mohAdi karmoM athavA jJaptiparivartanarUpa karmoM kA kSaya nahIM hotA / aba isI bAta ko vizeSa spaSTa karate haiM hra anAdi niravadhi saMsArasaritA ke pravAha ko bahAne vAle mahAmohamalla se malina yaha AgamahIna jagata, dhatUrA piye hue manuSya kI bhAMti viveka ke nAza ko prApta hone se vivekazUnya jJAnajyoti se yadyapi dekhatA hai; tathApi use svaparanizcAyaka AgamopadezapUrvaka svAnubhava ke abhAva ke kAraNa AtmA meM Atmapradezasthita zarIrAdi dravyoM meM tathA upayoga gAthA 233 135 mizrita moha - rAga-dveSAdi bhAvoM meM 'yaha para hai aura yaha AtmA (sva) hai' hna aisA jJAna (bhedajJAna) siddha nahIM hotA tathA paramAtmanizcAyaka AgamopadezapUrvaka svAnubhava ke abhAva ke kAraNa vicitra paryAyoM ke samUharUpa aura agAdha gaMbhIra svabhAvavAle vizva ko jJeya banAnevAle pratApavaMta jJAnasvabhAvI eka paramAtmA kA jJAna bhI siddha nahIM hotaa| isaprakAra parAtmajJAna aura paramAtmajJAna se zUnya AtmA ko dravyakarmoM ke udaya se honevAle zarIrAdi aura tatsaMbaMdhI moha-rAga-dveSAdi bhAvoM ke sAtha ekatA kA anubhava karane ke kAraNa vadhya - ghAtaka bhAva ke vibhAga kA abhAva hone se mohAdi dravya-bhAvakarmoM kA kSaya siddha nahIM hotA; tathA parajJeyaniSThatA se pratyeka vastu ke utpAda - vinAzarUpa pariNamita hone se anAdikAla se parivartana ko prApta jJapti kA parivartana paramAtmaniSThatA ke atirikta anivArya hone se jJapti - parivartanarUpa karmoM kA kSaya bhI siddha nahIM hotA / isalie karmakSayArthiyoM ko sabhIprakAra se Agama kI upAsanA karanA caahie|" AcArya jayasena vigata gAthA meM kahI gaI apanI bAta ko Age bar3hAte hue isa gAthA kI tAtparyavRtti TIkA meM gommaTasAra: jIvakANDa kI gAthA 2 aura dohApAhuDa kI gAthA 128 kA ullekha karate hue atyanta spaSTa zabdoM meM kahate haiM hra "guNasthAna, jIvasamAsa, paryApti, prANa, saMjJA aura 14 mArgaNAyeM tathA upayoga hnaye krama se bIsa prarUpaNAyeM kahI gaI haiN| jo vyakti ukta gAthA meM kahe gaye Agama ko nahIM jAnatA aura isIprakAra jisake dvArA apane zarIra se bhinna apanA paramArtha, paramapadArtha bhagavAna AtmA nahIM jAnA gayA; vaha aMdhA vyakti dUsare aMdhoM ko kyA mArga dikhAyegA ?2 isaprakAra jo puruSa dohApAhuDa meM kahe gaye Agamapada ke sArabhUta 1. guNajIvA pajjattI pANA saNNA va maggaNAo ya / uvaogovi ya kamaso vIsaM tu parUvaNA bhaNidA / / hra gommaTasAra, jIvakANDa, gA. 2 2. bhiNNau jeNa Na jANiyau NiyadehahaM paramatthu / so aMdhau avarahaM aMdhayaha kima darisAvar3a paMthu / / hra dohApAhuDa, gAthA 128
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana adhyAtmazAstra ko nahIM jAnatA; vaha puruSa.. karmoM kA kSaya nahIM kara sakatA / isakAraNa mokSArthiyoM ko paramAgama kA abhyAsa avazya karanA caahie| " isaprakAra hama dekhate haiM ki AcArya jayasena isa gAthA kI TIkA meM bhI Agama ke sAtha-sAtha adhyAtma ke pratipAdaka paramAgama ke abhyAsa kI anivAryatA siddha karate haiN| isa gAthA ke bhAva ko bhI paMDita devIdAsajI eka choTe se chanda meM hI nipaTA dete haiM; para kavivara vRndAvanadAsajI isa gAthA ke bhAva ko 1 mattagayanda savaiyA aura 2 teIsA kavitta hna isaprakAra 3 chandoM meM prastuta karate haiN| namUne ke taura para eka chanda isaprakAra hai hra ( mattagayanda savaiyA ) 136 muni ko nahIM AgamajJAna, so to nija au para ko nahiM jAnai / Apu tathA para ko na lakhe taba, kyoM kari karma kulAcala bhAnai / / jAsu udai jagajAla viSai, cirakAla bihAla bhayo bharamAne / tAtaiM par3ho muni zrIjinaAgama, to sukhasoM pahu~co zivathAnai / / 15 / / jina munirAjoM ko AgamajJAna nahIM hai, ve munirAja na to svayaM ko jAnate haiM aura na para ko hI jAnate haiN| jaba ve sva-para ko hI nahIM jAnate to phira ve jina karmoM ke udaya se cirakAla se behAla hokara bhrama meM par3akara jagajAla meM phaMse par3e haiM; una karmarUpI parvatoM ko kaise jAna sakate haiM ? isalie he munijano ! tuma jinAgama ko pddho| aisA karoge to sahajabhAva se mukti prApta kara sakoge / AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM "bhagavAna kI vANI (Agama) ke binA sva-para kA bhedavijJAna nahIM ho sktaa| maiM jJAnasvabhAvI AtmA hU~, zarIra aura karmAdi mujhase para haiM, AtmA sva hai aura vikAra para hai aura AtmA sakala lokAloka ko jAnanevAlA jJAnasvabhAvI paramapadArtha hai hra aisA jJAna bhagavAna kI vANI binA nahIM hotA / jise svaparabhedavijJAna arthAt parAtmajJAna nahIM hai hra aise gAthA 233 137 jIva ko mohanIya Adi jar3a karmoM kA, rAga-dveSAdi bhAvakarmoM kA tathA apUrNajJAnarUpa kArya kA nAza nahIM hotaa| sva-para ke bhedavijJAna meM saccA Agama nimitta hotA hai tathA Agama kA upadezaka bhI aisA honA cAhie jo sva-para kA bhedavijJAna karAve; kyoMki jise sva-para kA bhedavijJAna nahIM hai, use dharma nahIM ho sakatA / Agama kA marma samajhakara Agama kI upAsanA kare to svapara bhedavijJAna hokara rAga-dveSAdi bhAvakarma, nimittarUpa dravyakarma tathA jJaptiparivartanarUpa karmoM kA bhI nAza hotA hai| isaprakAra ukta tInoM karmoM kA nAza karane ke lie svalakSyapUrvaka satsamAgama se yathArthatA ke sAtha Agama kA abhyA karanA cAhie / yahA~ mAtra 'AgamapUrvaka' na kahakara 'jJAniyoM ke zrImukha se Agama kA yathArtha upadeza samajhakara nirNaya kare to svAnubhava ho' hra aisA kahA hai; kintu ajJAnI jIva ko usakA bhAna nahIM hai| ataH mokSa ke arthI jIvoM ko yathAtathyarUpa zAstroM kA artha samajhanA caahie| sabhI prakAra se sarvajJa dvArA kathita Agama kA sevana karanA cAhie / " saba kucha milAkara isa gAthA aura usakI TIkAoM meM eka hI bAta kahI gaI hai ki jisa zramaNa ko Agama aura paramAgama kA jJAna nahIM hai; vaha zramaNa na to sahI rUpa meM svayaM ko hI jAnatA hai aura na para ko hI jAnatA hai| isaprakAra sva ko aura para ko jAne binA arthAt donoM ke bIca bhedajJAna kiye binA karmoM kA nAza kaise ho sakatA hai ? tAtparya yaha hai ki karmoM ke nAza ke lie sva aura para ke bIca kI sImA rekhA jAnanA atyanta Avazyaka hai; kyoMki isa sImA rekhA ko binA svakA grahaNa aura para kA tyAga kaise saMbhava hai ? karmoM kA nAza kara mukti ko prApta karane ke lie AtmajJAna aura sva aura para ke bIca meM bhedavijJAna honA atyanta Avazyaka hai; isalie AtmajJAna aura bhedavijJAna ke lie AtmArthiyoM ko Agama aura paramAgama kA abhyAsa avazya karanA caahie| 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha 180 3. vahI, pRSTha 189 4. vahI, pRSTha- 190 2. vahI, pRSTha- 187 5. vahI, pRSTha 199
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 234 pravacanasAra gAthA 234 vigata gAthA meM ukta tathya ko prastuta karane ke uparAnta aba isa gAthA meM yaha kahane jA rahe haiM ki sarvato cakSu (siddha bhagavAna) banane ke lie AgamacakSu honA anivArya hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra AgamacakkhU sAhU iMdiyacakkhUNi savvabhUdANi / devA ya ohicakkhU siddhA puNa savvado cakkhu / / 234 / / (harigIta) sAdhu AgamacakSu indriyacakSu to saba loka hai| deva avadhicakSu ara sarvAtmacakSu siddha haiN|||234|| sAdhu AgamacakSu hote haiM, sarvaprANI indriyacakSuvAle haiM, deva avadhicakSu haiM aura siddha bhagavAna sarvata:cakSu haiN| isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiMhna ___"prathama to isa loka meM zuddhajJAnamaya hone se siddha bhagavAna hI sarvata:cakSu haiM; zeSa sabhI jIva indriyacakSu haiM; kyoMki una sabhI kI dRSTi to mUrta padArthoM meM hI laga rahI hai| devagaNa sUkSma mUrta dravyoM ko dekhate-jAnate haiM; isalie avadhi cakSu kahe jAte haiM; tathApi ve mUrta dravyoM ko hI dekhatejAnate haiM, isalie eka prakAra se indriyacakSu hI haiN| isaprakAra ye sabhI saMsArI jIva moha se upahata jJeyaniSTha hone se jJAnaniSTha zuddhAtmasaMvedana se sadhanevAle sarvata:cakSu nahIM ho skte| ukta sarvata:cakSu banane ke lie hI zramaNa AgamacakSu hote haiN| jJAna meM jJeyoM ke jJAta hone se jJAna aura jJeyoM meM jo sammilana huA hai; usake kAraNa yadyapi unameM bheda karanA sahaja nahIM hai, azakya jaisA hI hai; tathApi ve zramaNa AgamacakSusesvaparavibhAga karake mahAmoha ko bhedate hue paramAtmatattva ko prApta kara jJAnaniSTha hI rahate haiN| ata: mumukSuoM ko sabakucha AgamacakSu se hI dekhanA caahie|" isa gAthA kI TIkA meM AcArya jayasena ne vizeSa kucha nahIM kahA hai| isIprakAra kavivara vandAvanadAsajI aura devIdAsajI ke kathanoM meM bhI koI ullekhanIya bAta nahIM hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hna ___ "yahA~ sarvataH cakSupanA arthAt kevalajJAna pragaTa karane hetu bhagavAna ne munirAja ko AgamacakSu kahA hai| zarIra va vikAra para hai tathA AtmA jJAnasvarUpa hai hra aise bhAna sahita jinheM svarUpa meM vizeSa antara sthiratA bar3hI hai hra aise bhAvaliMgI muniyoM ko asaMkhyapradezI kevalajJAna pragaTa karane ke lie AgamacakSu kahA hai| ve saMta sarvaprathama jJAnacakSu se sva-para kA vibhAga karake mahAmoha kA nAza karate haiM tathA jJAnaniSTha AtmA ko sva aura zubhAzubhabhAvoM ko jJeyarUpa jAnate haiN| jJeya jJAna meM jAnane meM na AyeM hra aisA honA asaMbhava hai; ataH AgamacakSu se sva-para kA vibhAga karake mahAmoha kA jinhoMne nAza kiyA hai ha aise munirAja paramAtmasvarUpa ko pAne ke lie jJAnasvabhAva ke sanmukha rahate haiN| yahI mokSamArga aura mokSa kA sAdhana hai|' sAdhAraNa jIvoM kI dRSTi mUrta padArthoM para hI hotI hai| ve indriyoM se hI dekhate haiM; kintu atIndriya caitanyasvabhAva ko nahIM dekhate aura caitanya ko jAne binA sva-para kA bhedavijJAna nahIM ho sktaa| ___ munirAja AgamacakSu se mahAvratAdi bhAvoM ko jJeyarUpa aura AtmA ko jJAnarUpa jAnate haiN| zarIra meM roga ho, vikAra ho athavA krodha utpanna ho to use svapna ke samAna jAnakara zarIra kI avasthA jAnate haiM / zarIra va vikAra ko apanA nahIM mAnate; kintu usako jAneM hI nahIM hra aisA nahIM ho sakatA; kyoMki jJAna sva-para prakAzaka svabhAvI hai| jJAna apane sva 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-197 2. vahI, pRSTha-197 3. vahI, pRSTha-198
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana sAmarthya se sva-para kI pahicAna karake hI moha kA nAza karatA hai|' munirAja satat dayA-dAnAdi vikalpoM ko choDakara jJAnaniSTha arthAt jJAna-darzana-cAritra kI ekatArUpa hI rahate haiM; ata: mumukSuoM ko AgamacakSu kA Azraya lenA caahie|" isataraha hama dekhate haiM ki isa gAthA kA sampUrNa bala Agama aura paramAgama ke abhyAsa para hI hai; kyoMki indriyajJAna, avadhijJAna aura mana:paryayajJAna se bhI aisA kucha jAnane meM nahIM AtA ki jo muktimArga kI sAdhanA meM upayogI ho / tAtparya yaha hai ki bahirmukhI indriyajJAna to AtmahitakArI hai hI nahIM, avadhijJAna aura mana:paryayajJAna kI bhI yahI sthiti hai; kyoMki ve bhI bahirmukhI haiM; mAtra pudgala ko hI dekhate-jAnate haiN| Agama ke abhyAsarUpa zrutajJAna hI ekamAtra aisA jJAna hai ki jo Atmahita meM sAdhana banatA hai| usameM sahayogI matijJAna ko bhI isameM zAmila kara sakate haiN| bhale hI ye donoM jJAna parokSajJAna hoM, para haiM upayogI; para pratyakSajJAna hone para bhI avadhi auramana:paryayajJAna upayogI nahIM; kyoMki ve mAtra pudgala ko hI jAnate haiM, sabako nahIM; jabaki mati-zrutajJAna kA viSaya sabhI padArtha haiN| ___ hA~, yahA~ eka prazna avazya ho sakatA hai ki siddhoM ke samAna arahaMta bhagavAna bhI to sarvata:cakSu hI haiM ? hA~, haiM, avazya haiM; kyoMki ve bhI atIndriya jJAnI (kevalajJAnI) haiM; unheM yahA~ siddhoM meM hI zAmila samajhanA caahie| 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-198 2. vahI, pRSTha-199 pravacanasAra gAthA 235 vigata gAthA meM kahI gaI bAta kA hI samarthana isa gAthA meM kiyA jA rahA hai| kahA jA rahA hai ki AgamarUpa cakSu se sabhI kucha dikhAI detA hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra savve AgamasiddhA atthA guNapajjaehiM cittehiN| jANaMti AgameNa hi pecchittA te vi te samaNA / / 235 / / (harigIta) jina-AgamoM se siddha hoM saba artha guNa-paryaya shit| jina-AgamoM se hI zramaNajana jAnakara sAdhe svahita / / 235|| anekaprakAra kI vicitra guNa-paryAyoM se sahita sabhI padArtha Agamasiddha haiN| unheM bhI ve zramaNa Agama dvArA dekhakara hI jAnate haiN| isa gAthA kA bhAva AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM hra "sabhI dravya Agama dvArA jAne jAte haiM; kyoMki sabhI dravya vizeSa spaSTa tarkaNA se aviruddha haiN| Agama se ve sabhI dravya vicitra guNaparyAyavAle pratIta hote haiM; kyoMki sahapravRtta aura kramapravRtta aneka dharmoM meM vyApaka anekAntamaya hone se Agama ko prAmANikatA prApta hai| isalie sabhI padArtha Agamasiddha hI haiN| ve sabhI padArtha zramaNoM ko svayameva hI jJeyabhUta hote haiM; kyoMki zramaNa vicitra guNaparyAyavAle sabhI dravyoM meM vyApaka anekAntAtmaka zrutajJAnopayogarUpa hokara pariNamita hote haiN| tAtparya yaha hai ki Agama cakSuoM se kucha bhI adRzya nahIM hai, agamya nahIM hai|" AcArya jayasena bhI isa gAthA ke bhAva ko tAtparyavRtti TIkA meM tattvapradIpikA ke samAna hI spaSTa karate haiN| isIprakAra pravacanasAra paramAgama aura pravacanasArabhASAkavitta meM bhI koI vizeSa bAta nahIM hai| svAmIjI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra zuddhanaya ke viSayabhUta artha (nija bhagavAna AtmA) kA Azraya karanevAle jJAnIjanoM ko anaMta saMsAra ke kAraNabhUta Asava-baMdha nahIM hote / rAgAMza ke zeSa rahane se jo thor3e-bahuta Asrava-baMdha hote haiM, unakI upekSA kara yahA~ jJAnI ko nirAmrava aura nirbaMdha kahA gayA hai| hra sArasamayasAra, pRSTha-12
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 pravacanasAra anuzIlana "kevalI, siddha, saMta, nArakI, nigodiyA Adi anaMta jIva, paramANu se lekara mahAskandha taka pudgala dravya, dharma, adharma, AkAza aura asaMkhya kAlANu hra ye samasta dravya haiN| Ajataka anaMta jIva siddha hue; kintu usase bhI anaMtaguNA saMsAra meM bhaTaka rahe haiN| paramANu bhI anaMta hai| yaha Agamasiddha bAta hai| samasta dravyoM meM vidyamAna sahavartI guNa aura kramapravRtta paryAyoM kA varNana Agama meM prApta hotA hai| Agama meM pratyeka dravya ke anekAntamaya anaMta dharmoM kA kathana prApta hotA hai| samasta padArtha Agamasiddha aura muniyoM ke jJAna meM jJAta haiM; kyoMki vicitra guNa paryAyavAle sabhI dravyoM aura unake aneka dharmoM ko jAnane kI sAmarthya bhAvazrutajJAna meM hai| kevalI bhagavAna eka samaya meM samasta dravyaguNa-paryAya ko pratyakSa paripUrNa jAnate haiM, ataH sarvajJa pratyakSa jJAna se paripUrNa haiM / munirAja parokSajJAna se jAnate haiM; ataH ve parokSajJAna meM paripUrNa haiM tathA vItarAga kI vANI vastusvarUpa ko kahane kI sAmarthyavAlI hai; ata: vANI bhI paripUrNa hai| AtmA aura jar3a kI bhinnatA kA jJAna AgamapUrvaka hotA hai / dravyaguNa aura nirmala paryAya kA jJAna bhI Agama se hI hotA hai| zarIrAdi para haiM, puNya-pApa upAdhibhAva haiM aura eka zuddha AtmA hI nirupadhi tattva hai hra aisA jJAna Agama dvArA hI hotA hai| Agama kA paripUrNa jJAna munirAjoM ko vartatA hai, ataH unheM AgamacakSu kahate haiN|" ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki Agama aura paramAgama ke abhyAsa se sabhI padArthoM ko jAnA jA sakatA hai; ataH zramaNajana AgamacakSu hote haiN| pravacanasAra gAthA 236 vigata gAthAoM meM AgamajJAna kI pratiSThA sthApita karane ke uparAnta aba isa gAthA meM yaha samajhAte haiM ki AgamajJAnapUrvaka tattvazraddhAna aura jJAna-zraddhAnapUrvaka saMyama hna isaprakAra jJAna, zraddhAna aura saMyama kI ekatA hI mokSamArga hai / gAthA mUlata: isaprakAra hai hna AgamapuvvA diTThINa bhavadi jasseha saMjamo tassa / NatthIdi bhaNadi suttaM asaMjado hodi kidha samaNo / / 236 / / (harigIta) jinAgama anusAra jinakI dRSTi na ve asNymii| yaha jinAgama kA kathana hai ve zramaNa kaise ho skeN|||236|| 'isa loka meM jisakI AgamapUrvaka dRSTi nahIM hai, usake saMyama bhI nahIM ho sakatA' hna aisA sUtra meM kahA hai tathA jo asaMyata hai, vaha zramaNa kaise ho sakatA hai? AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiMhna "jo jIva syAdvAdamayI AgamajJAnapUrvaka honevAlI tattvArthazraddhAna lakSaNavAlI dRSTi se zUnya haiM, unake saMyama hI siddha nahIM hotA; kyoMki svapara ke vibhAga ke abhAva ke kAraNa kAyA aura kaSAyoM ke sAtha ekatA ke adhyavasAyI ve jIva viSayoM kI abhilASA kA nirodha nahIM hone se chaha kAya ke jIvoM ke hiMsaka hokara saba ora se pravRtti karate haiM; isalie unake sarvataH nivRtti kA abhAva hai| tAtparya yaha hai ki unake kisI bhI ora se kiMcitmAtra bhI nivRtti nahIM hai| dUsare paramAtmajJAna ke abhAva ke kAraNa jJeyoM ko kramaza: jAnanevAlI nirargala jJapti hone se jJAnarUpa Atmatattva meM ekAgratA kI pravRtti kA abhAva hai| isakAraNa unake bhI saMyama siddha nahIM hotaa| isaprakAra unheM 1. divyadhvanisAra bhAga-5, pRSTha-201 2. vahI, pRSTha-202-203 3. vahI, pRSTha-204 4. vahI, pRSTha-205
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 pravacanasAra anuzIlana jisakA dUsarA nAma mokSamArga hai hra aisA sunizcita ekAgra pariNatirUpa zrAmaNya hI siddha nahIM hotaa| isase yaha niyama siddha hotA hai ki AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyama hna ina tInoM kI ekatA hI mokSamArga hai|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM gAthArtha to gAthA aura tattvapradIpikA TIkA ke anusAra hI karate haiM, tathApi tathAhi likhakara jo spaSTIkaraNa karate haiM; vaha isaprakAra hai / "'doSarahita apanA AtmA hI upAdeya hai' ha aisIrucirUpa samyaktva jise nahIM hai, vaha paramAgama ke bala se jJAnarUpa AtmA ko spaSTa jAnatA huA bhI samyagdRSTi nahIM hai aura jJAnI bhI nahIM hai / isaprakAra ina donoM ke abhAva se paMcendriya viSayoM kI icchA aura SaTkAya ke jIvoM ke ghAta se nivRtta hone para bhI vaha saMyata nahIM hai|" hra aisA likhakara bhI ve anta meM niSkarSa isaprakAra prastuta karate haiM hna "isase yaha nizcita haA ki paramAgama kA jJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyatapanA hra ina tInoM kA yugapadpanA (ekasAtha honA) hI mukti kA mArga hai|" paNDita devIdAsajI to isa gAthA ke bhAva ko eka chanda meM prastuta karake hI santoSa kara lete haiM; para vRndAvanadAsajI gAthA aura TIkA ke bhAva ko 1 manaharaNa, 1 mAdhavI aura 10 dohA hra isaprakAra 12 chandoM meM vistAra se samajhAte haiM; jo sabhI mUlata: paThanIya haiN| namUnoM ke taura para eka dohA isaprakAra hai hna tAteM AgamajJAna aru tattvArathasaradhAna / saMjama bhAva ikatra jaba tabahiM mokhamaga jAna / / 34 / / isalie AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyamabhAva hna ina tInoM kI ekatA ko mokSamArga jAnanA caahie| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hna "AcArya kundakundadeva kahate haiM ki munipanA athavA saMyamIpanA gAthA 236 145 AtmA ke zraddhA-jJAna-ramaNatApUrvaka hI pragaTa hotA hai| AtmA ke bhAna binA pA~ca indriyoM kA nirodha, vrata, tapAdi kucha bhI kAryakArI nahIM hai| saMyoga va rAga se rahita arAgI Atmatattva kI AgamapUrvaka zraddhA aura ramaNatA ho to munipanA hotA hai tU yahI mokSamArga hai|' jinheM sva-para kA bhedajJAna nahIM hai, unake bhale hI pA~ca indriya aura viSayAdi kA saMyoga dikhAI nahIM detA ho, chaha kAya ke jIvoM kI dravya hiMsA bhI nahIM dikhAI detI ho, sAtha hI zarIra aura saMyogAdi se kadAcit nivRtti dikhAI detI ho; phira bhI zarIra aura vikAra ke sAtha ekatvabuddhi karanevAle jIvoM ko vAstava meM pA~ca indriya aura viSayoM kI abhilASA kA nirodha nahIM hai| rAgAdibhAvarUpa bhAvahiMsA kA raMcamAtra bhI abhAva nahIM hone se unheM parabhAvoM se bilkula bhI nivRtti nahIM hai|' _vaha kadAcit nirdoSa AhAra letA ho, pA~ca samiti kA pAlana karatA ho, kisI jIva kA ghAta karate hue dikhAI na bhI detA ho; phira bhI vaha chahakAya ke jIvoM kA ghAtI hai; kyoMki zarIra aura puNya-pApa se rahita merA AtmA jJAtA-dRSTA hai ha aisA na mAnakara vaha nija caitanya prANoM kA ghAta karatA hai| isaprakAra Agama kA jJAna, tatvArthazraddhAna aura aMtarasthiratA ina tInoM ke yugapatpane se hI mokSamArga hone kA niyama hai|" ukta gAthA kA sAra mAtra itanA hI hai ki jisa zramaNa ko syAdvAdamayI Agama ke abhyAsa aura AtmAnubhUtipUrvaka AtmajJAna nahIM hai; vaha zramaNa bhale hI jinAgamAnusAra AcaraNa kare, vratAdi kA pAlana kare, upavAsAdi tapazcaraNa kare; tathApi usake saMyama honA saMbhava nahIM hai, samyakcAritra honA saMbhava nahIM hai aura ina tInoM kI ekatA binA mokSamArga nahIM ho sakatA; ata: ukta zramaNa ke mokSamArga nahIM hone se zrAmaNya bhI nahIM hai| . 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha-207 3. vahI, pRSTha-211 2. vahI, pRSTha 210 4. vahI, pRSTha 213
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 237 pravacanasAra gAthA 237 'AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyama kI ekatA hI mokSamArga hai' hna vigata gAthA meM yaha samajhAne ke uparAnta aba isa gAthA meM isI bAta ko nAsti se samajhAte haiN| kahate haiM ki AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyatatva ke abhAva meM mokSamArga ghaTita nahIM hotaa| gAthA mUlata: isaprakAra hai tU Na hi AgameNa sijjhadisaddahaNaMjadiviNasthi atthesu| saddahamANo atthe asaMjado vA Na NivvAdi / / 237 / / (harigIta) jinAgama se artha kA zraddhAna nA siddhi nhiiN| zraddhAna ho para asaMyata nirvANa ko pAtA nhiiN||237|| yadi Agama se padArthoM kA zraddhAna na ho to mukti kI prApti nahIM hogI aura saMyama ke binA padArthoM kA zraddhAna karanevAle ko bhI mukti prApta nahIM hogii| __ AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiMha "zraddhAnazUnya AgamajJAna se siddhi nahIM hotI aura AgamajJAnapUrvaka honevAle zraddhAna se bhI saMyamazUnya vyakti ko siddhi prApta nahIM hotii| aba isI bAta ko vistAra se spaSTa karate haiM hna Agama ke AdhAra para sampUrNa padArthoM kA satarka vizeSa spaSTIkaraNa karatA huA bhI yadi koI vyakti sakala padArthoM ke jJeyAkAroM se milita vizada eka jJAnAkAra AtmA kI pratIti nahIM karatA to AtmA ke zraddhAna se zUnya hone ke kAraNa, AtmA kA anubhava nahIM karanevAlA vaha jJeyanimagna jJAnavimUDha jIva jJAnI kaise ho sakatA hai, jJeyoM kA prakAzaka Agama ukta ajJAnI jIva ke lie kyA kara sakatA hai ? ata: yaha sunizcita hI hai ki zraddhAna zUnya AgamajJAna se kucha bhI siddhi nahIM hotii| dUsarI bAta yaha hai ki sampUrNa padArthoM ke jJeyAkAroM se milita vizada eka jJAnAkAra AtmA kA zraddhAna karatA huA bhI, AtmA kA anubhava karatA huA bhI yadi koI vyakti apane meM hI saMyamita hokara nahIM rahatA; to anAdi moha-rAga-dveSa kI vAsanA janita paradravya meM bhramaNa karatI svecchAcArI cittavRttivAlA vaha jIva, vAsanArahita sva meM hI rata eka niSkaMpa tattva meM lIna cittavRtti kA abhAva hone se saMyata kaise ho sakatA hai ? isaprakAra ke asaMyata vyakti kA, Atmatattva kI pratItirUpa zraddhAna aura AtmA kI anubhUtirUpa jJAna kyA kara sakatA hai ? isase yaha sunizcita hotA hai ki saMyamazUnya jJAna-zraddhAna se bhI siddhi nahIM hotii| isaprakAra AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyama ke yagapadapane kA abhAva hone para mokSamArga ghaTita nahIM hotaa|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko dIpaka ke udAharaNa se isaprakAra spaSTa karate haiM hna ___ " 'kueM meM girane se bacanA hI hitakara haiM' hra isaprakAra kI zraddhA se rahita vyakti kA dIpaka kyA kara sakatA hai ? usIprakAra Agama se AtmA ke svarUpa ko jAnatA huA vyakti bhI yadi 'eka mAtra merA AtmA hI mere lie upAdeya hai' ha aise zraddhAna se rahita ho, to Agama usakA kyA kara sakatA hai ? dUsarI bAta yaha hai ki jisaprakAra vahI dIpaka sahita puruSa apane pauruSa ke bala se kueM meM girane se bacatA nahIM hai to usakA zraddhAna, dIpaka va netra (dRSTi) kyA kara sakate haiM ? usIprakAra yaha jJAna-zraddhAna sahita jIva bhI svarUpasthiratA ke bala se rAgAdi vikalpa rUpa asaMyama se nivRtta nahIM hotA hai to usake jJAna aura zraddhAna kyA kara sakate haiM ? isase yaha siddha hotA hai ki paramAgama ke jJAna, tattvArtha zraddhAna aura
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 237 148 pravacanasAra anuzIlana saMyatatva meM se do yA eka se mokSa nahIM hotA, apitu tInoM kI ekatA se hI hotA hai|" vaise to kavivara vRndAvanadAsajI isa pravacanasAra paramAgama meM sarvatra hI sUktiyoM kA samucita prayoga karate rahe haiM; phira bhI isa prakaraNa meM to ve kucha vizeSa utsAhita najara Ate haiN| ve yahA~ 'sUta na kapAsa kare korI soM laThAlaThI' 'jaise dRgahIna nara jevarI vastu hai' aura 'jaise mana caMgA to kaThautI mA~hi gaMgA hai' Adi lokapriya sUktiyoM kI jhar3I lagA dete haiN| isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue ve likhate haiM hna (manaharaNa) tattvani meM ruci paratIti jo na AI to dhauM, kahA siddha hota kInheM Agama ptthaaptthii| tathA paratIti prIti tattvahU meM AI pai na, tyAge rAga doSa tau to hota hai gtthaagtthii|| tabai mokhasukha vRnda pAya hai kadApi nAhiM, tAteM tInoM zuddha gahu chAMr3i ke htthaahtthii| jo tU ina tIna vina mokSasukha cAhai tau to, sUta na kapAsa karai korI soM laThAlaThI / / 37 / / jabataka tattvazraddhAna nahIM huA, tabataka Agama ke paThana-pAThana se kyA hotA hai? yadi tattvoM kI pratIti bhI huI, tattvaprema bhI huA; para rAgadveSa nahIM chor3e to bhI kyA honevAlA hai ? vRndAvana kavi kahate haiM ki jJAna, zraddhAna aura saMyama hna ina tInoM ko dhAraNa kiye binA mokSasukha kI prApti nahIM hogii| isalie haTha chor3akara tInoM ko grahaNa karo / yadi tU ina tInoM ke binA mokSasukha cAhatA hai to terI avasthA vaisI hI hogI ki jaisI usakI huI thI, jisake pAsa na to sUta (DorA) hI thA, na kapAsa (ruI) hI thA; para jo kapar3A banAne ke lie korI ke sAtha laThAlaThI (lAThiyoM se jhagar3A) kara rahA thaa| tAtparya yaha hai ki vyartha ke vivAda karane se koI lAbha nahIM hogA; kyoMki mukti to samyagdarzana-jJAna-cAritra kI ekatA se hI prApta hogii| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra Agama jJAna hone para bhI jo AtmA kI pratIti nahIM karatA, use samyagdarzana pragaTa nahIM hotA, dharma nahIM hotaa| usa jIva ko AtmA kA jJAna nahIM hai, vaha jJAnavimUr3ha ajJAnI hai| jJeyoM kA hI prakAzaka hai; ata: use Agama kyA karegA? ataH AtmA kI zraddhA se zUnya mAtra AgamajJAna se siddhi nahIM hotii| __samyak zraddhA-jJAna ke sAtha vItarAgI cAritra nahIM hone se dharmI jIva ko usa bhava meM mokSa kI siddhi nahIM hotI hai| samakitI ko anyAya-anIti-abhakSya kA tyAga hotA hai; kintu khAne-pIne yA anya kArya karane saMbaMdhI rAgabhAva asaMyamabhAva, atyAgabhAva hai| dharmI jIva ko bhAna hai ki parapadArtha bhinna haiM, rAga merA svarUpa nahIM hai; phira bhI vaha asaMyamI hai; ataH saMyamazUnya zraddhAna yA jJAna se mokSa nahIM hotA; kyoMki samyagdarzana-jJAna-cAritra ina tInoM kI ekatA hI mokSamArga hai| yaha jise nahIM hai, use mokSa kI prApti bhI nahIM hai| isaprakAra AgamajJAna, tattvArthazraddhAna tathA saMyatatva ina tInoM kI ekatA jise nahIM hai; use mokSamArga nahIM ho sktaa|" isa gAthA kA abhiprAya mAtra yaha hai ki na to Agama se padArthoM ke jJAna-zraddhAna binA mukti kI prApti hotI hai aura na saMyama ke binA AgamAnusAra jJAna-zraddhAna se hI mukti kI prApti hotI hai| mukti kI prApti to mAtra unhIM ko hotI hai; jinake Agama ke anusAra AtmAnubhUtipUrvaka hue jJAna-zraddhAna ke sAtha-sAtha zuddhopayogarUpa saMyama bhI ho| tAtparya yaha hai ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI ekatA aura paripUrNatA hI mukti prApti kA ekamAtra upAya hai| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha-220 2. vahI, pRSTha-222 3. vahI, pRSTha 222
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 pravacanasAra gAthA 238 'samyagdarzana-jJAna-cAritra hra ina tInoM kI ekatA hI mokSamArga hai' hra vigata gAthAoM meM yaha spaSTa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM yaha kahate haiM ki ukta tInoM ke yugapat hone para bhI mukti kA sAdhakatama kAraNa to AtmajJAna hI hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra jaM aNNANI kammaM khavedi bhvsyshsskoddiihiN| taM NANI tihiM gutto khavedi ussAsametteNa / / 238 / / (harigIta) vijJa tInoM gupti se kSaya kareM zvAsocchvAsa meN| ajJa utane karma nAze janama lAkha karor3a meM ||238 / / jitane karma ajJAnI sau hajAra karor3a bhavoM meM kSaya karatA hai; utane karma jJAnI tIna yoga (mana-vacana-kAya) se gupta hone se, trigupti kA dhArI hone se ucchvAsa mAtra meM kSaya kara detA hai| ___ AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM hra "ajJAnI ke jitane aura jo karma kramaparipATI se aura anekaprakAra ke bAlatapAdirUpa udyama se pakate hue, upAtta rAga-dveSa se sukha-dukhAdi vikArabhAvarUpa pariNamita hone se AgAmI karmoM ko bAMdhate hue eka lAkha-karor3a bhavoM meM mahAkaSTa se kaTate haiM; jJAnI ke utane aura vahI karma AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyamabhAva ke yugapatpane ke atizaya prasAda se prApta huI zuddhajJAnamaya Atmatattva kI anubhUtirUpa jJAnIpana se aura mana-vacana-kAyarUpa tIna guptiyoM ke sadbhAva se, rAga-dveSa ke chor3ane se samasta sukha-duHkhAdirUpa vikAra atyanta nirasta hone se; AgAmI karmabaMdha na karatA huA ucchvAsa mAtra meM naSTa kara detA hai| isase AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyatattva ke yugapat hone para gAthA 238 bhI AtmajJAna ko hI mokSamArga meM sAdhakatama svIkAra karanA caahie|" ukta gAthA ke bhAva ko AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA TIkA ke samAna hI spaSTa karate haiN| kavivara vRndAvanadAsa bhI isa gAthA aura tattvapradIpikA TIkA ke bhAva ko pravacanasAra paramAgama meM 3 manaharaNa chandoM meM vistAra se spaSTa karate hue sodAharaNa samajhAte haiM; jo mUlataH paThanIya haiN| paMDita devIdAsajI eka chanda meM isa gAthA ke bhAva ko saMkSepa meM prastuta kara dete haiM; jo isaprakAra hai hra (kavitta chanda) je agyAna jIva yaha jaga meM adbhuta kriyAkAMDa kari lIna / sau hajAra koTi bhava tinhike titane karma hota haiM hIna / / gyAnI Apa virSe su hohi thira kriyA rodha jogani kI tIna / jitanaiM karma karatu so budhabhavi puni usvAsa mAMhiM ika chIna / / 53 / / isa jagata meM adbhuta kriyAkANDa meM lIna ajJAnI jIva sau hajAra karor3a arthAt eka lAkha karor3a bhavoM meM jitane karmoM se hIna hotA hai; utane hI karmoM ko buddhimAna bhavya jJAnI jIva mana-vacana-kAyarUpa tIna yogoM ke nirodha pUrvaka apane meM sthira hokara eka ucchvAsa mAtra meM kSINa kara detA hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "TIkA meM lAkha koTI bhavoM kA artha anaMta bhava hI grahaNa karanA hai|' AtmA kA yathArtha jJAna kie binA zAstra kA jJAna kare, nava tattvoM kI zraddhA kare athavA paMca mahAvrata pAle, phira bhI kalyANa nahIM ho sktaa| ajJAnI jIva ajJAna se tapa, dayA, dAna, yAtrA karatA hai; kintu ina samasta kriyAkAMDa ke kAraNa vaha karmoM ko bar3hA rahA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha-226
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 pravacanasAra anuzIlana AtmA ke bhAna binA indriyoM kA damana kiyA, zarIra ko kRSa kiyA; kintu isase janma-maraNa kA anta nahIM hotaa| ___ yahA~ mAtra purAne karma udaya meM Akara khirate haiM aura rAga-dveSa kI kartAbuddhi ke kAraNa punaH navIna karmabaMdhana hotA hai| jina karmoM ko ajJAnI anaMtabhavoM meM dUra nahIM kara sakatA ha aise karmoM kA jJAnI zIghra hI mUlataH nAza karate haiM, isI kA nAma dharma hai, saMvaranirjarA hai| yahA~ aisA kahA hai ki AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyatattva hra ina tInoMpUrvaka AtmajJAna ho to hI mokSamArga hotA hai| AtmajJAna ke binA ukta tInoM ho to bhI vaha kAryakArI nahIM hai, phira jina jIvoM ke AgamajJAna kA hI ThikAnA nahIM hai, unakI to kyA bAta kareM? ajJAnI ko aneka kaSTa hone para bhI karmoM kA kSaya nahIM hotA; kintu jJAnI ke alpa samaya meM hI karmoM kA kSaya hotA hai| maiM AtmA caitanyasvabhAvI hU~,zarIrAdi tathA zubhAzubhabhAva mere jJAna ke jJeya haiM, maiM sabhI ko jAnanevAlA hU~, vikalpoM meM tanmaya rahe binA hI maiM jAnatA hU~ha aisI saccI dRSTi hone para thor3e samaya meM lIlAmAtra meM hI jJAnI karmoM kA nAza karatA hai| ____ ajJAnI anukUla saMyogoM meM harSa aura pratikUla saMyogoM meM kheda karatA hai; ataH vaha harSa-viSAda kA bhoktA hai, use navIna karmoM kA baMdha hotA hai| jJAnI kisI bhI saMyoga ko anukUla yA pratikUla nahIM mAnatA, vaha usakA jJAtA rahatA hai; ataH use navIna karmabaMdhana nahIM hotaa| isaprakAra AtmajJAna hI mokSamArga kA uttama sAdhana hai|" isaprakAra ukta sabhI granthoM meM aneka pratikUlatAoM meM ugra tapa karate hue bhI ajJAnI jIva ke jitane karmoM kA nAza eka lAkha karor3a bhavoM meM hotA hai; utane karmoM ko jJAnI trigupti ke bala se zvAMsamAtra meM kSaya kara detA hai' hna yaha kahA gayA hai; kintu chahaDhAlA nAmaka grantha meM paNDita 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha-226 2. vahI, pRSTha 229 3. vahI, pRSTha 229 4. vahI, pRSTha-232 gAthA 238 153 daulatarAmajI eka lAkha karor3a bhavoM ke sthAna para mAtra eka karor3a bhava kI bAta karate haiN| unakA kathana mUlata: isaprakAra hai hra koTi janama tapa tapaiMjJAna bina karma jhare je / jJAnI ke china mA~hi trigupti taiM sahaja Tarai te / / AtmajJAna ke binA karor3oM janmoM taka nirantara tapa karate rahane para bhI ajJAnI ke jo aura jitane karma jhar3ate haiM; ve aura utane hI karmoM ko jJAnIjana trigupti ke bala se kSaNa bhara meM naSTa kara dete haiN| ___ yadi isa antara ko hama yaha kahakara TAla deM ki chanda meM sthAna kI kamI ke kAraNa aisA ho gayA hogA; tathApi eka bAta yaha bhI to hai ki ajJAnI ke nirjarA hotI hI kahA~ haiM; jisase jJAnI kI nirjarA kI tulanA kI jA sake? vastuta: bAta yaha hai ki bAlatapAdi ke kAla meM ajJAnI ke jo karma jhar3ate haiM; usa kAla meM AgAmI karmabandhana hote rahane se ukta karma ke jhar3ane ko mukti ke kAraNarUpa nirjarA kahanA mAtra upacarita kathana hI hai| eka bAta yaha bhI vicAraNIya hai ki tapa mukhyata: manuSya gati meM hotA hai aura jaba yaha jIva do hajAra sAgara ko trasaparyAya prApta karatA haitaba usameM manuSya ke bhava to mAtra 48 hI hote haiN| aisI sthiti meM eka lAkha karor3a bhava honA kaise saMbhava hogA? vastuta: bAta yaha hai ki samyagdarzana aura samyagjJAna rahita tapakI nirarthakatA tathA samyagdarzana va samyagjJAna sahita tapa kI mahimA batAne ke lie hI ukta kathana kiyA gayA hai| ___ yadi yaha satya hai to phira eka karor3a aura eka lAkha karor3a se kyA pharka par3atA hai; kyoMki donoM kathanoM se hamAre citta meM samyagdarzana-jJAna pUrvaka kiye gaye tapa se honevAlI nirjarA kI mahimA to A hI jAtI hai| vizeSa dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki jo AcArya kundakunda pravacanasAra meM zata sahasa koTi (eka lAkha karor3a) bhavoM kI bAta kahate haiM; ve hI AcArya kundakunda darzanapAhuDa kI pA~cavIM gAthA meM eka hajAra
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 pravacanasAra anuzIlana karor3a varSa kI bAta likhate haiN| darzanapAhur3a kI ukta gAthA isaprakAra haihna sammattavirahiyA NaM suThu vi uggaM tavaM caraMtA NaM / Na lahaMti bohilAhaM avi vAsasahassakoDIhiM / / 5 / / (harigIta) yadyapi kareM ve ugratapa zata-sahasa-koTi varSa tk| para ratnatraya pAveM nahIM samyaktva virahita sAdhu saba ||5|| eka hajAra karor3a varSa taka ugra taparUpa AcaraNa karate hue bhI samyaktva rahita sAdhu puruSa bodhilAbha ko prApta nahIM krte| mahattvapUrNa bAta yaha hai ki darzanapAhur3a kI gAthA meM to yaha likhA hai ki eka hajAra karor3a varSa tapa karate hue bhI samyaktva se rahita hone ke kAraNa ajJAnI bodhilAbha prApta nahIM karate aura yahA~ pravacanasAra meM ajJAnI ke eka lAkha karor3a bhavoM taka tapa karake karma jhar3ane aura jJAnI ke zvAMsa mAtra meM utane hI karma jhar3ane kI bAta hai| ina donoM kathanoM meM mahAna antara hai; kyoMki eka manuSya bhava meM eka karor3a varSa to ho sakate haiM; kyoMki cauthe kAla ke AraMbha meM manuSyoM kI Ayu eka karor3a pUrva taka ho sakatI hai| bhagavAna RSabhadeva kI Ayu 84 lAkha pUrva thii| parantu eka lAkha karor3a manuSya bhava hone meM to aparimita kAla laga sakatA hai; kyoMki do hajAra sAgara meM tapa karane yogya to adhika se adhika 24 bhava hI milate haiN| usake bAda ekendriya paryAya meM cale jAne para aparimita kAla taka dubArA trasaparyAya meM AnA saMbhava nahIM hotA / aisI sthiti meM Apa kalpanA kara sakate haiM ki eka lAkha karor3a manuSya bhavoM ke prApta hone meM kitanA samaya lgegaa| samyaktvavirahita sAdhuoM ko eka hajAra karor3a varSa taka tapa karane para bhI bodhilAbha (ratnatraya kI prApti) nahIM ho; isameM to koI atizayokti hai hI nhiiN| yadi yaha bhI likha dete ki unheM ananta kAla taka bodhi kI prApti nahIM hogI; to bhI koI bAta nahIM thI, kyoMki samyaktva se rahita vyaktiyoM ko to bodhilAbha kabhI honevAlA hai hI nhiiN| pravacanasAra gAthA 239 yadyapi vigata gAthAoM meM Agama jJAna, tattvArtha zraddhAna aura saMyatatva kI mahimA kA guNagAna kiyA gayA hai aura unakI asaMdigdha upayogitA para paryApta prakAza DAlA gayA hai; tathApi aba isa gAthA meM yaha spaSTa karate haiM ki AtmajJAnazUnya AgamajJAna tattvArthazraddhAna aura saMyatatva kA yugapatapanA bhI kucha nahIM kara sakatA / gAthA mUlataH isaprakAra hai hra paramANupamANaM vA mucchA dehAdiesu jassa punno| vijadi jadi so siddhiMNa lahadisavvAgamadharo vi / / 239 / / (harigIta) dehAdi meM aNumAtra mUrchA rahe yadi to niyama se| vaha sarva Agama dhara bhale ho siddhi vaha pAtA nhiiN||239|| jisake zarIrAdi ke prati paramANumAtra bhI mUrchA vartatI hai; bhale hI vaha sampUrNa Agama kA pAThI ho; tathApi siddhi ko prApta nahIM hotaa| isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai hra __ "sampUrNa Agama kA sAra hAtha meM rakhe AMvale ke samAna jAnakara jo puruSa bhUta-vartamAna-bhAvI svocita paryAyoM ke sAtha sampUrNa dravyasamUha ko jAnane vAle AtmA ko jAnatA hai; usakA zraddhAna karatA hai aura saMyamita rakhatA hai; ukta puruSa ke AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyatatva ke yugapatpanA hone para bhI, yadi vaha kiMcitmAtra bhI mohamala se lipta hone se zarIrAdi ke prati mUrchA se uparakta rahane se nirmala upayoga meM pariNata karake jJAnamAtra AtmA kA anubhava nahIM karatA; to vaha puruSa mohakalaMkarUpI kIle se baMdhe karmoM se na chUTatA huA siddha nahIM hotaa| isalie AtmajJAnazUnya AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyatatva kA yugapatpanA bhI akiMcatkara hai, kAryakArI nahIM hai|"
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA ke anusAra hI spaSTa karate haiN| paNDita devIdAsajI eka chanda meM ukta bhAva ko vyakta kara dete haiM; para kavivara vRndAvanadAsajI ukta gAthA aura usakI tattvapradIpikA TIkA ke bhAva ko 1 mAdhavI, 5 dohe aura 3 soraThe hna isaprakAra kula milAkara 9 chandoM meM vistAra se samajhAte haiN| ukta sabhI chanda mUlata: paThanIya haiN| AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM 156 "Agama kA jJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyatatva hone para bhI, jise AtmajJAna nahIM hai, usakA kalyANa nahIM ho sktaa| Ajataka aneka jIvoM ne AtmajJAna binA hI Agama kA abhyAsa kiyA hai| Agama dvArA chaha dravyoM ko svataMtra jAnakara, Agama aura navatattvoM kI zraddhA karatA hai; pA~ca indriyoM kI viSayAbhilASA rokakara, pA~ca mahAvrata, bAraha vratarUpa zubhabhAva karatA hai; muni hokara 28 mUlaguNa, saMyamAdi kA pAlana karatA hai; itanA saba kucha hone para bhI AtmajJAna nahIM hone se siddhi ko prApta nahIM karatA hai|" saMyamapAlana kiyA, navatattvoM kI zraddhA kI, Agama jJAna kiyA; phira bhI sarvajJa bhagavAna kahate haiM ki hama use jJAnI nahIM kahate; kyoMki vaha jJAtA-dRSTA svabhAva kI ruci nahIM karatA / AgamajJAna, navatattvoM kI zraddhA aura indriyadamana se samyaktva nahIM hotA hai, phira bhI vaha isase hI samyaktva mAnatA hai / " isa rIti se jisa jIva ko sUkSma mithyAtva raha gayA hai, usake bhAvakarma aura nimittarUpa dravyakarmoM kA nAza nahIM hotA; ataH dharma bhI nahIM hotA / isaprakAra AtmA cidAnanda svarUpa hai| isake jJAna binA, zAstrajJAna, 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 238 2. vahI, pRSTha 239 3. vahI, pRSTha 242 gAthA 239 157 tattvArthazraddhAna aura saMyatapanA jarA bhI lAbhadAyaka nahIM hai| eka sAtha, eka samaya meM tInoM ke hone para bhI AtmA ko lAbha nahIM hotaa| jabataka parasanmukha dRSTi hai, tabataka AtmalAbha nahIM ho sakatA / " isa gAthA meM aise aneka bindu haiM; jo spaSTIkaraNa kI apekSA rakhate haiN| jaise hna savvAgamadharo vi hra sarvAgama kA dhAraka arthAt sampUrNa Agama ko jAnanevAlA bhI siddhi ko prApta nahIM hotaa| yaha kaise ho sakatA hai; kyoMki sarvAgama kA dhArI to zrutakevalI hotA hai aura vaha to AtmajJAnahIna ho hI nahIM sakatA hai ? yaha bAta AcArya amRtacandra ke citta meM bhI upasthita huI hogI, yahI kAraNa hai ki ve ukta pada kA artha karate samaya likhate haiM ki sarvAgama kA sAra jAnanevAlA bhI.... / yahA~ sarva Agamadhara kA artha dvAdazAMga kA pAThI na lekara 11 aMga aura 9 pUrva kA pAThI lenA hogA; kyoMki mithyAdRSTi ko adhika se adhika 11 aMga aura 9 pUrvoM kA jJAna hI ho sakatA hai| isIprakAra isa gAthA meM kathita mUrcchA kA Azaya dehAdi meM ekatva, mamatva, kartRtva aura bhoktRtvabuddhirUpa mithyAtva se hI hai| sabakucha milAkara niSkarSa yaha hai ki gyAraha aMga aura nau pUrva kA pAThI evaM ukta Agama meM pratipAdita tattvoM kI vyavahAra zraddhA se sampanna tathA mahAvratAdi kA dhArI vyakti bhI yadi dehAdi meM ekatva-mamatva dhAraNa karatA huA trikAlI dhruva nija bhagavAna AtmA kI anubhUtipUrvaka usameM apanApana nahIM rakhatA to vaha mokSamArgI nahIM hai, mukti ko prApta nahIM kara sakatA / ata: yaha sahaja hI siddha hai ki AtmajJAnazUnya vyakti ke zraddhAna, jJAna aura saMyama nirarthaka hI hai| isa gAthA ke bAda AcArya jayasena kRta tAtparyavRtti TIkA meM eka gAthA aisI AtI hai; jo tattvapradIpikA TIkA meM nahIM hai| gAthA mUlataH isaprakAra hai 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 242 hna
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 pravacanasAra anuzIlana cAgo ya aNAraMbho visayavirAgo khao kasAyANaM / so saMjamo tti bhaNido pavvajjAe viseseNa ||35|| ( harigIta ) anAraMbhI tyAga viSayavirakta aura kaSAya kSaya / hI tapodhana saMtoM kA sampUrNataH saMyama kahA ||35|| pravrajyA arthAt tapazcaraNa avasthA meM tyAga, anAraMbha, viSayoM se viraktatA aura kaSAyoM ke kSaya ko vizeSa rUpa se saMyama kahA gayA hai| isakI TIkA meM AcArya jayasena tyAga, anAraMbha Adi sabhI vizeSaNoM bhAva ko spaSTa karate hue likhate haiM ki saba ora se apane zuddhAtmA ko grahaNa kara bahiraMga-aMtaraMga parigraha kI nivRtti tyAga hai, apane niSkriya zuddha dravya meM Thahara kara, mana, vacana aura kAya saMbaMdhI vyApAra se nivRtti anAraMbha hai, viSayoM se rahita apane AtmA kI bhAvanA se utpanna sukha meM tRpta hokara paMcendriya saMbaMdhI sukha kI icchA kA tyAga viSaya -virAga hai; kaSAyarahita zuddhAtmA kI bhAvanA ke bala se krodhAdi kaSAyoM kA tyAga kaSAya kSaya hai| isa gAthA meM mAtra itanA hI kahA gayA hai ki tyAga, anAraMbha, viSayoM se virakti aura kaSAyoM kA kSaya hI saMyama hai| para se bhinna aura apane se abhinna isa bhagavAna AtmA meM pradezabheda, guNabheda evaM paryAyabheda kA bhI abhAva hai| bhagavAna AtmA ke abhedaakhaNDa isa paramabhAva ko grahaNa karanevAlA naya hI zuddhanaya hai aura yahI bhUtArtha hai, satyArtha hai; zeSa sabhI vyavahAranaya abhUtArtha haiM, asatyArtha haiN| jo vyakti isa zuddhanaya ke viSayabhUta bhagavAna AtmA ko jAnatA hai, vaha samasta jinazAsana kA jJAtA hai; kyoMki samasta jinazAsana kA pratipAdya eka zuddhAtmA hI hai, isake hI Azraya se nizcaya samyagdarzana - jJAna - cAritrarUpa mokSamArga pragaTa hotA hai| hra sArasamayasAra, pRSTha-4-5 pravacanasAra gAthA 240 'AtmajJAnazUnya AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyatatva bhI kAryakArI nahIM hai' hra vigata gAthA meM yaha spaSTa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM AtmajJAnasahita AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyatatva ke yugapadapane kI sArthakatA siddha karate haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra paMcasamido tigutto paMceMdiyasaMvuDo jidakasAo / daMsaNaNANasamaggo samaNo so saMjado bhaNido / / 240 / / ( harigIta ) tIna gupti pA~ca samiti sahita paMcedriyajayI / jJAnadarzanamaya zramaNa hI jitakaSAyI saMyamI // 240 // tIna gupti aura pA~ca samitiyoM se sahita, pA~ca indriyoM kA saMvaravAlA, kaSAyoM ko jItanevAlA aura jJAna darzana se paripUrNa zramaNa saMyata kahA gayA hai| isa gAthA kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai "jo anekAnta niketana Agama ke bala se, samasta padArthoM ke jJeyAkAroM se milita vizada eka jJAnAkAra AtmA kA zraddhAna aura anubhava (jJAna) karatA huA AtmA meM hI nitya nizcalavRtti ko cAhatA huA saMyama ke sAdhanarUpa zarIra ko samitiyoM se aMkuzita pravRtti dvArA aura paMcendriyoM ke nizcala nirodha dvArA mana-vacana-kAya ke vyApAra se virAma ko prApta, paradravya meM bhramaNa meM nimittabhUta kaSAyasamUha aura AtmA ke paraspara milana ke kAraNa anyatra ekarUpa ho jAne para bhI svabhAva bheda ke kAraNa use paradravya meM nizcita karake AtmA meM hI kuzala malla kI bhAMti mardana karake akrama se use mAra DAlatA hai; vaha puruSa sakala paradravya se zUnya hone para bhI, vizuddha darzana - jJAnamAtra svabhAvarUpa Atmatattva meM nitya
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 240 160 pravacanasAra anuzIlana nizcala pariNati utpanna hone se sAkSAt saMyata hI hai| aise AtmA ko AgamajJAna-tattvArthazraddhAna-saMyatatva tathA AtmajJAna kA yugapatapanA siddha hotA hai|" isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue AcArya jayasena ne tAtparyavRtti TIkA meM samiti, gupti, paMcendriyavijaya, jitakaSAya ko nizcaya-vyavahAra kI saMdhipUrvaka samajhAyA hai; jo mUlata: paThanIya hai| paNDita devIdAsajI aura kavivara vRndAvanadAsajI eka-eka chanda meM isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate haiM; jo lagabhaga eka jaise hI haiN| kavivara vRndAvanadAsajI kA chanda isaprakAra hai hra (savaiyA mAtrikA) jAke paMcasamiti sita sobhata, tIna gupata ura lasata udAra / paMciMdrini ko jo saMvara kari, jIta sakala kaSAya vikAra / / samyakdarza jJAna sampUrana, jAke hiye vRnda dutidhAra / zuddha saMjamI tAhi kahaiM jina, so muni varai vimala zivanAra / / 5 / / vRndAvana kavi kahate haiM ki jinake hRdaya meM zubhra pA~ca samitiyA~ aura udAra tIna guptiyA~ suzobhita ho rahI haiM, jinhoMne paMcendriya ko jItakara karmoM kA saMvara kiyA hai aura sampUrNa kaSAyoM ke vikAroM ko jIta liyA hai; jinake hRdaya meM pUrNa samyagdarzana-jJAna-cAritra kI dyuti kI dhArA baha rahI hai; una munirAjoM ko jinarAja zuddha saMyamI kahate haiM aura ve munirAja paramapavitra muktirUpI kanyA kA varaNa karate haiN| ____ gurudevazrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "isaprakAra jisa puruSa ko samyagdarzana, samyagjJAna to thA hI, pazcAt svabhAva meM dRr3hatApUrvaka sthiratA huI hai| pA~ca samiti kI aMkuzita pravRtti se pravartana hai| pA~ca indriyoM ke nirodha se mana-vacana-kAyA kA vyApAra virAma ko prApta huA hai| AtmA aura kaSAyoM kA bheda jAnakara kaSAyoM ko 161 pakar3akara mAra DAlA hai arthAt vizeSa puruSArthapUrvaka vaha aMtara ramaNatA kara rahA haiN| vahA~ usa puruSa ko vizuddha darzana jJAna mAtra svabhAvarUpa rahate hue svadravya meM vItarAgI dazA utpanna huI hai; ataH ve sAkSAt saMyata (muni) hI haiM aura unheM AgamajJAna, tattvArthazraddhAna, saMyatatva ke yugapatpanA tathA AtmajJAna kA yugapatpanA siddha hotA hai|" / ukta sampUrNa kathana kA sAra yaha hai ki samyagdarzana, samyagjJAna aura Atma-ramaNatArUpa nizcayacAritrapUrvaka pA~ca samitiyoM ke pAlaka, tIna guptiyoM ke dhAraka, paMcendriyoM ke nirodhaka aura jitakaSAyI (kaSAyoM ko jItanevAle) saMta hI saMyata haiM aura aise saMtoM ke hI darzana-jJAna-cAritra aura AtmajJAna kA yugapatpanA siddha hotA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha-250 deha meM virAjamAna, para deha se bhinna eka cetanatattva hai| yadyapi usa cetana tattva meM moha-rAga-dveSa kI vikArI taraMge uThatI rahatI haiM; tathApi vaha jJAnAnandasvabhAvI dhruvatattva unase bhinna parama padArtha hai, jisake Azraya se dharma pragaTa hotA hai| usa pragaTa honevAle dharma ko samyagdarzanajJAna aura cAritra kahate haiN| samyagdarzana-jJAna-cAritra dazA antara meM pragaTa ho, isake lie parama padArtha jJAnAnandasvabhAvI dhruvatattva kI anubhUti atyanta Avazyaka hai| usa anubhUti ko hI AtmAnubhUti kahate haiN| vaha AtmAnubhUti jise pragaTa ho gaI, 'para' se bhinna caitanya AtmA kA jJAna jise ho gayA, vaha zIghra hI bhava-bhramaNa se chUTa jaayegaa| 'para' se bhinna caitanya AtmA kA jJAna hI bhedajJAna hai| yaha bhedajJAna aura AtmAnubhUti siMha jaisI paryAya meM bhI utpanna ho sakatI hai aura utpanna hotI bhI hai| ata: he mRgarAja ! tujhe ise prApta karane kA prayatna karanA caahie| hratIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha-47
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 241 vigata gAthA meM AtmajJAna sahita AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyama kI ekatArUpa muktimArga kA svarUpa samajhAyA hai; aba isa gAthA meM yaha batA rahe haiM ki ukta mArga meM calanevAle saMta kaise hote haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra samasattubaMdhuvaggo samasuhadukkho pasaMsaNiMdasamo / samaloTThakaMcaNo puNa jIvidamaraNe samo samaNo / / 241 / / ( harigIta ) kAMca - kaMcana, bandhu-ari, sukha-duHkha, prazaMsA-ninda meM | zuddhopayogI zramaNa kA samabhAva jIvana-maraNa meM / / 241 || jinheM zatru aura bandhuvarga, sukha aura duHkha, prazaMsA aura nindA, sonA aura miTTI kA DhelA tathA jIvana aura maraNa samAna haiM, ina sabhI meM jinakA samatAbhAva hai; ve zramaNa haiN| AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "saMyama, samyagdarzanajJAnapUrvaka cAritra hai; cAritra dharma hai; dharma sAmya hai aura mohakSobha rahita AtmapariNAma hI sAmya hai; isalie sAmya saMyata kA lakSaNa hai| zatru va bandhuvarga meM, sukha va dukha meM, prazaMsA va nindA meM, miTTI ke Dhele va sone meM aura jIvana va maraNa ke saMdarbha meM zatru para hai va bandhuvarga sva haiM, sukha AhlAda hai va dukha paritApa hai, prazaMsA utkarSaNa (unnati) hai va nindA apakarSaNa (avanati) hai, miTTI kA DhelA mere lie akiMcitkara hai va sonA upakAraka hai, jIvana sthAyitva hai va maraNa vinAzaka hai isaprakAra ke moha ke abhAva ke kAraNa jise sarvatra hI rAga-dveSa kA dvaita pragaTa nahIM hotA aura jo satat vizuddha jJAnadarzana-svabhAvI AtmA kA anubhava karatA hai hra isaprakAra zatru-bandhu, sukha-duHkha, prazaMsA - nindA, gAthA 241 163 miTTI - sonA aura jIvana-maraNa ko nirvizeSatayA hI jJeyarUpa jAnakara jJAnAtmaka AtmA meM jisakI pariNati acalita huI hai; usa puruSa ko sarvataH sAmya hai| yaha saMyata kA lakSaNa hai| aise saMyata puruSa ko AgamajJAna, tattvArthazraddhAna aura saMyatatva kA yugapatapanA tathA AtmajJAna kA yugapatapanA siddha hai|" isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karane ke lie AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM tattvapradIpikA TIkA kA hI anusaraNa karate haiN| paNDita devIdAsajI 1 ikatIsA savaiyA aura kavivara vRndAvanadAsajI 1 chappaya meM isa gAthA ke bhAva ko prastuta karate haiN| donoM kA bhAva lagabhaga samAna hI hai| kavivara vRndAvanadAsajI kA chappaya isaprakAra hai hra (chappaya ) jo jAne samatulya, zatru aru baMdhuvarga niju / sukha-dukha ko sama jAni, gahai samatA subhAva hiju / / zruti niMdA puni loha kanaka, donoM sama jAnai / jIvana marana samAna mAni, Akuladala bhAnai / soI muni vRnda pradhAna hai, samatAlacchana ko dharai / nija sAmyabhAva meM hoya thira, zuddha siddha ziva tiya varai / / jo zatru aura apane bandhuvarga ko samAna jAnatA hai, sukha-dukha ko samAna jAnatA hai, stuti-nindA aura lohe va sone ko samAna jAnatA hai tathA jIvana-maraNa ko samAna mAnatA hai; vaha AkulatA kI senA ko jItakara, samatA lakSaNa ko dhAraNa karatA hai| muniyoM meM pradhAna vaha munirAja nijasAmyabhAva meM sthira hokara zuddha, siddha muktirUpI strI kA varaNa karate haiM / svAmIjI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "svayaM kA AtmA jJAnasvabhAvI hai| dayA dAnAdi vikAra merA svarUpa nahIM hai| maiM vizuddha Atmatattva hU~ / zatru athavA mitra to jJAtA ke jJeya haiN|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 pravacanasAra anuzIlana jJAtAsvabhAva ke zatru yA mitra koI nahIM ho sakate / paryAya meM utpanna vikAra zatru hai aura vikAra rahita AtmasvabhAva hamArA mitra hai|' vAstava meM AtmA svayaM ke jJAna alAvA anya kucha bhI nahIM kara sakatA ha aise bhAnapUrvaka aMtara meM ramaNatA bar3he vaha vAstava meM cAritra hai, cAritra hI dharma hai, dharma hI samatA hai aura samatA hI nirdoSa vItarAgI pariNAma hai| dharmI jIva ko zraddhA apekSA se samatA hai; kintu yahA~ munirAja ko vizeSa lInatApUrvaka vItarAgI dazA pragaTa hai; ata: unheM hI saccI samatA hotI hai / munirAja kA lakSaNa samatA hI hai|" munirAjoM ke samatAbhAva kA nirUpaNa karate hue paMDita daulatarAmajI chahaDhAlA kI chaThavIM DhAla meM jo paMktiyA~ likhate haiM; ve aisI lagatI haiM ki mAno unhoMne isa gAthA kA padyAnuvAda hI kara diyA hai| ve paMktiyA~ isaprakAra haiM hna ari-mitra, mahala-masAna, kaMcana-kA~ca, nindana-thutikarana / ardhAvatArana-asiprahArana, meM sadA samatA dharana / / 6 / / isaprakAra hama dekhate haiM ki isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki samyagdarzana va samyagjJAnasahita cAritra dhAraNa karake munirAja zatru aura bandhu varga meM, laukika sukha-duHkha meM, prazaMsA-nindA meM, sonA aura miTTI meM tathA jIvana aura maraNa meM samAna bhAva rakhate haiM, samatA bhAva rakhate haiN| na to zatruoM se dveSa karate haiM aura na bhAI-bahinoM se rAga hI rakhate haiM; na laukika anukUlatA meM apane ko sukhI anubhava karate haiM aura na pratikUlatA meM dukha hI mAnate haiM; na prazaMsA sunakara prasanna hote haiM aura na nindA sunakara kheda-khinna hote haiN| isIprakAra sonA aura miTTI meM bhI unheM koI antara bhAsita nahIM hotA / adhika kyA kaheM, unheM to jIvana-maraNa meM bhI sarvaprakAra samabhAva rahatA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha-252 2. vahI, pRSTha-256 pravacanasAra gAthA 242 vigata gAthA meM sacce saMtoM kA svarUpa spaSTa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki ekAgratA lakSaNavAlA zrAmaNyarUpa mokSamArga AtmajJAna sahita AgamajJAna, tattvazraddhAna aura saMyatapane kI ekarUpatA meM hI hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra dasaNaNANacarittesu tIsu jugavaM samuTThido jo du| eyaggagado tti mado sAmaNNaM tassa paDipuNNaM / / 242 / / (harigIta ) jJAna-darzana-caraNa meM yugapata sadA ArUr3ha ho| ekAgratA ko prApta yati zrAmaNya se paripUrNa haiM / / 242 / / darzana, jJAna aura cAritra hra ina tInoM meM jo eka sAtha ArUDha hai, ekAgratA ko prApta hai; usake paripUrNa zrAmaNya hai hra aisA zAstroM meM kahA hai| AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiMhna ___ "jJeya aura jJAnatattva kI yathArtha pratItirUpa samyagdarzana paryAya, anubhUtirUpa samyagjJAna paryAya aura jJeya aura jJAtA kI kriyAntara se nivRtti se racita pariNatirUpa cAritra paryAya hra ina tInoM paryAyoM aura AtmA kI bhAvya-bhAvakatA dvArA utpanna atigADha itaretara milana ke bala se ina tInoM paryAyarUpa yugapat aMga-aMgIbhAva se pariNata AtmA ke AtmaniSThatA hone para jo saMyatatva hotA hai; vaha saMyatatva hI ekAgratA lakSaNa vAlA zrAmaNya jisakA dUsarA nAma hai hra aisA mokSamArga hai hra aisA jAnanA caahie| usa zrAmaNyarUpa mokSamArga ke bhedAtmaka hone se 'samyagdarzana-jJAnacAritra mokSamArga haiM' hra isaprakAra paryAya pradhAna vyavahAranaya se usakA prajJApana hai aura usa mokSamArga ke abhedAtmaka hone se ekAgratA mokSamArga haiM' hna isaprakAra dravyapradhAna nizcayanaya se usakA prajJApana hai tathA samasta
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 pravacanasAra anuzIlana padArtha bhedAbhedAtmaka hone se samyagdarzana - jJAna cAritra aura ekAgratA hra donoM mokSamArga haiM hra isaprakAra pramANa se usakA prajJApana hai|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA ke samAna hI spaSTa karate haiM / isa gAthA ke bhAva ko paMDita devIdAsajI to eka chanda meM hI nipaTA dete haiM; para kavivara vRndAvanadAsajI isake bhAva ko spaSTa karane ke lie 1 mattagayanda savaiyA aura 14 dohe hna isaprakAra kula milAkara 15 chanda likhate haiM; jo sabhI mUlataH paThanIya haiN| gurudeva zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ mokSamArga kA adhikAra hai| samyagdarzana - jJAna - cAritra yaha mokSamArga hai| AtmA jJAnasvarUpa hai aura zarIra, mana, vANI, rAga-dveSa Adi samasta padArtha jAnane yogya hai hna aisI jJAtA aura jJeya kI pratIti honA vaha samyagdarzana hai / jJeya aura jJAtA kI pratItipUrvaka anubhUti samyagjJAna hai tathA vibhAva se nivRtti aura aMtara meM ramaNatA samyak cAritra hai / samyagdarzana, jJAna, cAritra kI paryAya tathA AtmA donoM bhinna-bhinna nahIM haiM, donoM hI paraspara gAr3ha milanarUpa haiN| yahI AtmaniSThapanA hai / AtmA ke sanmukha tatparatA hI saMyatapanA hai / "" isaprakAra isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra kI ekarUpatA saccA munidharma hai, munipanA hai| zraddhA guNa kI samyagdarzana paryAya, jJAna aura jJeyatattva kI yathArtha pratItirUpa hai; jJAnaguNa kI samyagjJAna paryAya, yathArtha anubhUtirUpa hai aura cAritra guNa kI samyakcAritrarUpa paryAya, kriyAntara se nivRtti pUrvaka honevAlI pariNatirUpa hai| ina tInoM kI ekatA hI muktimArga hai| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 271 gAthA 242 167 isa gAthA ke bAda kI tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra eka chanda likhate haiM; jo isaprakAra hai hra ( zArdUlavikrIDita ) ityevaM pratipatturAzayavazAdeko'pyanekIbhavaMstrailakSaNyamathaikatAmupagato mArgo'pavargasya yaH / draSTRjJAtRnibaddhavRttimamalaM lokastamAskandatAmAskandatyacirAdvikAzamatulaM yenollasantyAzciteH / / 16 / / ( manaharaNa kavitta ) isaprakAra jo pratipAdana ke anusAra / eka hokara bhI aneka rUpa hotA hai / nizcayanaya se to mAtra ekAgratA hI / para vyavahAra se tInarUpa hotA hai| aise mokSamArga ke acalAlambana se / jJAtA-dRSTAbhAva ko nija meM hI bA~dha le // ullasita cetanA kA atula vilAsa lkh| AtmIka sukha prApta kare alpakAla meM ||16|| isaprakAra pratipAdaka ke abhiprAyAnusAra eka hone para bhI aneka hotA huA eka lakSaNapane ko tathA trilakSaNapane ko prApta muktimArga ko, jJAtA-dRSTA AtmA meM lIna hokara yaha loka acalarUpa se avalambana kare; jisase yaha loka ullasita cetanA ke atula vikAsa ko alpakAla meM prApta kara le| isa kalaza meM yahI kahA gayA hai ki vaktA ke abhiprAyAnusAra eka hokara bhI aneka hotA huA yaha mukti kA mArga eka aura trilakSaNapane ko prApta hotA hai| AcArya kahate haiM ki he jagata ke jIvo! eka mAtra isakA hI acala rUpa se avalambana karo; kyoMki isase hI jIva alpakAla meM pUrNAnanda ko prApta hote haiN|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 243-244 AgAmI gAthAyeM isa mokSamArgaprajJApana adhikAra kI antima gAthAe~ haiN| ataH ina gAthAoM meM pUre adhikAra kA niSkarSa prastuta karate hue ekAgratA hI mokSamArga hai aura anekAgratA mokSamArga nahIM hai tU yaha spaSTa karate haiN| gAthAyeM mUlata: isaprakAra haiM hra mujjhadi vA rajadi vA dussadi vA davvamaNNamAsejja / jadi samaNo aNNANI bajjhadi kammehiM vivihehiM / / 243 / / aTesujoNa mujjhadiNa hirajadiNeva dosmuvyaadi| samaNo jadiso NiyadaMkhavedikammANi vivihANi / / 244 / / (harigIta) ajJAni paradravyAzrayI ho mugdha raag-dvessmy| jo zramaNa vaha hI bA~dhatA hai vividha vidha ke karma saba ||243|| mohita na hoM jo loka meM ara rAga-dveSa nahIM kreN| niyama se ve zramaNa hI kSaya kareM vidha-vidha karma saba ||244|| yadi zramaNa anyadravya kA AzrayapUrvaka ajJAnI hotA huA moharAga-dveSa karatA hai to vaha vividha karmoM se baMdhatA hai aura yadi padArthoM meM moha-rAga-dveSa nahIM karatA hai to vaha jJAnI zramaNa niyama se vividha karmoM ko khapAtA hai| ina gAthAoM ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiMha "jo muni jJAnAtmaka AtmA ko mukhyarUpase nahIM bhAtA; vaha jJeyabhUta anya dravyoM kA Azraya avazya karatA hai| paradravyoM kA Azraya karanevAlA vaha muni jJAnAtmaka AtmA se bhraSTa ajJAnI hotA huA moha-rAga-dveSa karatA hai aura baMdha ko prApta hotA hai; mukta nahIM hotA / isalie anekAgratA ko mokSamArgatva siddha nahIM hotaa| gAthA 243-244 169 aura jo munirAja jJAnAtmaka AtmA ko mukhyarUpa se bhAte haiM; ve munirAja jJeyabhUta anya dravyoM kA Azraya nahIM krte| paradravyoM kA Azraya nahIM karanevAle ve munirAja jJAnAtmaka AtmA se bhraSTa na hokara jJAnI hote hue, moha-rAga-dveSa nahIM karate aura ve mukta hI hote haiM; baMdha ko prApta nahIM hote / isalie ekAgratA ko hI mokSamArgatva siddha hotA hai|" tAtparyavRtti TIkA meM AcArya jayasena ina gAthAoM kA bhAva spaSTa karate hue jo niSkarSa prastuta karate haiM, usakA bhAva isaprakAra hai hra ___"jo munirAja nirvikAra svasaMvedana jJAna dvArA nija meM ekAgra hokara nijAtmA ko nahIM jAnate haiM; unakA citta bAhyaviSayoM meM jAtA hai, apane jJAnAnanda svabhAva se cyuta hotA hai; isalie ve moha-rAga-dveSarUpa pariNamate haiM aura anekaprakAra ke karmoM se ba~dhate haiN| isakAraNa mumukSuoM ko ekAgrarUpa se apane svarUpa kI bhAvanA karanA caahie| aura jo munirAja dekhe hue, sune hue, bhoge hue bhogoM kI icchArUpa apadhyAna ke tyAgapUrvaka apane svarUpa kI bhAvanA bhAte haiM; unakA mana bAhyaviSayoM meM nahIM jAtA / bAhya padArthoM kI cintA kA abhAva hone se ve nirvikAra caitanyacamatkAra se cyuta nahIM hote / rAgAdi kA abhAva hone se unake vividhaprakAra ke vividha karma naSTa ho jAte haiM / isalie mumukSuoM ko nizcala mana se apane AtmA kI bhAvanA karanA caahie| ___ isaprakAra vItarAgacAritrasaMbaMdhI vizeSa kathana sunakara kucha loga kahate haiM ki sayoga kevaliyoM ke bhI ekadeza cAritra hai, paripUrNa cAritra to ayogI ke antima samaya meM hogaa| isakAraNa abhI hamAre lie to samyaktva bhAvanA aura bhedajJAna kI bhAvanA hI paryApta hai, cAritra to bAda meM hogaa| unakI zaMkA kA samAdhAna karate hue AcArya kahate haiM ki abhedanaya se dhyAna hI cAritra hai aura vaha dhyAna kevaliyoM ke upacAra se kahA gayA hai; isIprakAra cAritra bhI upacAra se kahA hai|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 pravacanasAra anuzIlana sampUrNa rAgAdi vikalpajAlarahita zuddhAtmAnubhUti lakSaNa samyagdarzana -jJAnapUrvaka chadyastha kA vItarAgacAritra hI kAryakArI hai; kyoMki usase hI kevalajJAna utpanna hotA hai; isalie usameM hI prayatna karanA caahie|" prazna hna yahA~ kahA gayA hai ki dhyAna aura cAritra kevalI bhagavAna ke upacAra se kahe gaye haiN| yaha bhI kahA gayA hai ki chadyasthoM kA vItarAga cAritra hI kAryakArI hai| ukta sandarbha meM prazna yaha hai ki zukladhyAna ke antima do pAye to sayoga kevalI aura ayoga kevaliyoM ke hI hote haiM tathA unake pUrNa vItarAgatA bhI hai hI hra aisI sthiti meM yaha kaise mAnA jA sakatA hai ki sayoga kevalI aura ayoga kevaliyoM ke dhyAna va cAritra kahanA upacarita kathana hai| yaha bhI kaise jAnA jA sakatA hai ki sayoga kevaliyoM ke ekadeza cAritra hai; kyoMki paripUrNa cAritra to ayogI ke antima samaya meM hogA? zAstroM meM yaha bhI to likhA hai ki paMcama guNasthAna vAloM ke ekadeza cAritra arthAt ekadezavrata aura munirAjoM ke sakalacAritra arthAt mahAvrata hote haiN| uttara hna are bhAI, yaha saba sApekSa kathana haiN| jinAgama meM vividha prakaraNoM meM vividha apekSAoM se vividhaprakAra ke kathana kiye jAte haiN| ataH jahA~ jo apekSA ho, use sAvadhAnI se samajhanA caahie| yahA~ apekSA yaha hai ki hama chadmasthoM ko to vahI dhyAna, dhyAna hai aura vahI cAritra cAritra hai: jo hameM atIndriyasukha aura atIndriyajJAna (kevalajJAna) kI prApti kraaye| ___ paNDita devIdAsajI donoM gAthAoM ke bhAva ko eka-eka chanda meM prastuta karate haiM aura vRndAvanadAsajI 243vIM gAthA kA bhAva eka chanda meM aura 244vIM gAthA kA bhAva cAra chandoM meM prastuta karate haiM; jo sabhI mUlata: paThanIya haiN| svAmIjI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jo muni apane caitanya svabhAva kA Azraya chor3akara zarIra, mana, vANI se lAbha mAnate haiN| pustaka se jJAna hogA, yAtrA karane se dharma hogA hra gAthA 243-244 171 aisA mAnakara nimitta tathA puNya-pApa ke bhAvoM kA Azraya karate haiM, ve mohI haiN| paradravya tathA puNya-pApa se nivRtta hone para dharma hotA hai, aisA na mAnakara para meM lAbha-nukasAna mAne yaha mithyA hai| yahA~ mukhyatA se munirAja aura gauNarUpa se zrAvaka kI bAta hai|' para ko samajhAU~ athavA para ke kAraNa samajha meM AyA hra aisA mAnane vAlA 'maiM svayaM jJAnasvabhAvI tattva hU~', isa bAta ko bhUlakara para meM hI aTakatA hai aura navIna karmoM kA ba~dha karatA hai, isaprakAra para tathA vikalpa ityAdi meM ekAgra hone se use mokSamArga kI siddhi nahIM hotI hai|' ___ jJAnI pratisamaya apane jJAyakabhAva ko Urdhva rakhatA hai| para ko tathA vikAra ko agra nahIM karatA tathA jJAna meM jo-jo jJeya jAnane meM Ate haiM, una jJeyoM kA Azraya bhI nahIM karatA hai; vaha to mAtra jJAna svabhAva kA Azraya karatA hai| bAhya padArtha anukUla va pratikUla nahIM hai; kintu svayaM kA rAgarahita jJAnasvabhAva anukUla hai aura vikAra pratikUla hai| sacce zraddhA-jJAna ke kAraNa dharmI jIva ko ekatvabuddhi kA rAga-dveSa nahIM hotA aura jo muni vizeSa sthiratA karate haiM, ve moha-rAga-dveSa rUpa nahIM pariNamate tathA karmoM se bhI nahIM ba~dhate, apitu mukta hI hote haiN|" isaprakAra ina gAthAoM meM do TUka zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki jJeyabhUta paradravyoM kA Azraya karanevAle, jJAnAtmaka AtmA se bhraSTa ajJAnI jIva karmoM se baMdhate haiM aura jJeyabhUta paradravya kA Azraya nahIM karanevAle, jJAnAtmaka AtmA kA Azraya kara karmoM se mukta hote haiM; isalie anekAgratA mokSamArga nahIM hai aura ekAgratA mokSamArga hai| isaprakAra caraNAnuyogasUcakacUlikA nAmaka mahAdhikAra meM samAgata mokSamArgaprajJApanAdhikAra samApta hotA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha-276-277 3. vahI, pRSTha-281 2. vahI, pRSTha-278 4. vahI, pRSTha 283
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 245 173 zubhopayogaprajJApanAdhikAra (gAthA 245 se gAthA 270 taka) maMgalAcaraNa (dohA) zuddhopayogI zramaNa ke jo hote shubhbhaav| ve hI zubha upayoga haiM bhASI zrI jinraaj|| caraNAnuyogasUcakacUlikA meM samAgata AcaraNaprajJApana, mokSamArgaprajJApana adhikAra ke uparAnta aba zubhopayogaprajJApana adhikAra AraMbha karate haiM / isa adhikAra kI pahalI aura pravacanasAra kI 245vIM isa gAthA meM gauNarUpa se zubhopayogiyoM ko bhI zramaNa batAyA jA rahA hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai tU samaNA suddhavajuttA suhovajuttA ya hoMti samayamhi / tesu vi suddhavajuttA aNAsavA sAsavA sesA / / 245 / / (harigIta) zuddhopayogI zramaNa haiM zubhopayogI bhI shrmnn| zuddhopayogI nirAsrava haiM AsavI haiM zeSa saba ||245|| zAstroM meM kahA hai ki zuddhopayogI zramaNa haiM aura zubhopayogI bhI zramaNa haiN| unameM zuddhopayogI nirAmrava haiM aura zeSa arthAt zubhopayogI sAsrava haiN| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA kA bhAva isa prakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ yaha kahA jA rahA hai ki zrAmaNya pariNati kI pratijJA karake bhI jo kaSAya kaNa ke jIvita hone se, samasta paradravyoM se nivRttirUpasuvizuddha darzana-jJAnasvabhAvI Atmatattva meM pariNatirUpa zuddhopayoga bhUmikA meM ArohaNa karane meM asamartha haiM; ve zubhopayogI jIva hra jo zuddhopayoga kI bhUmikA ke atyanta najadIka nivAsa kara rahe haiM, kaSAya ne jinakI zakti kuNThita kI hai aura atyanta Atura manavAle haiM; ve zramaNa, zramaNa haiM yA nahIM? isa prazna ke uttara meM kahA jAtA hai ki hra prApta karate mokSasukha zuddhopayogI aatmaa| para prApta karate svargasukha hI zubhopayogI AtamA / / 11 / / ukta pratipAdana gyArahavIM gAthA meM AcArya kundakundadeva ne svayaM kiyA hai; isalie zubhopayoga kA dharma ke sAtha ekArtha samavAya (ekasAtha raha sakane rUpa saMbaMdha) hai| ata: zubhopayogI bhI zramaNa haiM; kyoMki unake (tIna kaSAya ke abhAvarUpa) dharma kA sadbhAva hai, kintu ve zuddhopayogiyoM ke samAna nahIM haiM; kyoMki zuddhopayogI samasta kaSAyoM ko nirasta kiyA hone se nirAsrava hI haiM aura zubhopayogI ke kaSAyakaNa avinaSTa hone se sAsrava hI haiN| yahI kAraNa hai ki inheM zuddhopayogiyoM ke sAtha nahIM liyA jAtA; pIche se gauNarUpa meM hI liyA jAtA hai|" ___dhyAna rahe yahA~ sAtaveM guNasthAna aura Upara ke dhyAnArUr3ha munirAjoM ko zuddhopayogI aura jinake mithyAtva aura anantAnubaMdhI Adi tIna kaSAya caukar3I ke abhAvarUpa zuddhapariNati to pragaTa ho gaI hai; para upayoga devAdikI bhakti, zAstra-svAdhyAya Adi zubhabhAvoM meM lagA rahatA hai; unheM zubhopayogI munirAja kahA gayA hai| dhyAna rahe yahA~ mithyAdRSTi dravyaliMgI munirAjoM ko zubhopayogI nahIM kahA jA rahA hai| ukta saMdarbha meM isI gAthA kI tAtparyavRtti TIkA meM AcArya jayasena kA nimnAMkita kathana dRSTavya haihra ___"nija zuddhAtmA ke bala se sampUrNa zubha-azubha saMbaMdhI saMkalpavikalpa rahita hone se zuddhopayogI munirAja nirAmrava hI haiM; zeSa zubhopayogI munirAja mithyAtva aura viSaya-kaSAyarUpa azubha Asrava kA nirodha hone para bhI puNyAsava sahita haiM hra aisA bhAva hai|" paMDita devIdAsajI isa gAthA ke bhAva ko eka chanda meM mAtra duharA dete
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 pravacanasAra anuzIlana haiM, jabaki kavivara vRndAvanadAsajI isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karane ke lie 7 dohe, 2 drumilA aura 1 mAdhavI hna isaprakAra kula 10 chandoM kA upayoga karate haiN| ye sabhI chanda mUlata: paThanIya haiN| AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "yahA~ koI prazna karatA hai ki samayasAra meM samyagdRSTi jIva ko arthAt caturtha guNasthAnavartI jJAnI ko nirAsravI kahA hai aura yahA~ chaThaveM guNasthAnavartI munirAja ko Asrava sahita khaa| yaha kaise ? samAdhAna: samyagdRSTi dRSTi kI apekSA nirAsravI hai aura zubhopayogI munirAja asthiratA kI apekSA se AsravI hai| ajJAnI jIva anAdikAla se zarIra kI kriyA aura puNya meM dharma mAnatA AyA thA, aba zarIra merA nahIM, puNya kI kriyA merI nahIM, maiM to jJAnAnanda svabhAvI hU~ hra aisI zraddhA hai; ataH vaha vikAra kA svAmI nahIM hotA / anaMta saMsAra ke kAraNasvarUpa mithyAtva, rAga-dveSa kA Asrava nahIM hotA hai; ataH dRSTi apekSA se caturtha guNasthAnavartI ko samayasAra meM nirAsravI kahA hai| yahA~ caraNAnuyoga kA adhikAra hai| munirAja ko AtmA kA zraddhAnajJAna hai| tIna kaSAya caukar3I kA abhAva hone para bhI mahAvratAdi ke vikalpa uThate haiM; vaha malinatA baMdha kA kAraNa hai; ataH yahA~ cAritra kI apekSA se unheM AsravI kahA hai| isaprakAra apekSA samajhanA caahie|" isa gAthA meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha bAta kahI gaI hai ki zuddhopayoga meM lIna munirAja hI nirAsravI haiM, chaThaveM guNasthAna ke zubhabhAvoM meM sthita munirAja sAsravI haiN| yahA~ yaha bAta vizeSa dhyAna dene yogya hai ki chaThaveM guNasthAna taka jina prakRtiyoM kI baMdhavyucchutti nahIM huI hai; una prakRtiyoM kA hI Asrava-baMdha unheM hotA hai / 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 286 - 287 pravacanasAra gAthA 246 - 247 vigata gAthA meM zuddhopayogI aura zubhopayogI hra do prakAra ke zramaNoM kI carcA karane ke uparAnta aba ina 246 evaM 247vIM gAthAoM meM zubhopayogI muniyoM kA svarUpa aura pravRttiyA~ batalAte haiN| gAthAyeM mUlataH isaprakAra haiM hra arahaMtAdisu bhattI vacchaladA pavayaNAbhijuttesu vijjadi jadi sAmaNNe sA suhajuttA bhave cariyA / / 246 / / vaMdaNaNamaMsaNehiM abbhuTThANANugamaNapaDivattI / samaNesu samAvaNao Na NiMdidA rAgacariyamhi / / 247 / / ( harigIta ) vAtsalya pravacanaratoM meM ara bhakti arhat Adi meM / basa yahI caryA zramaNajana kI kahI zubha upayoga hai || 246 // zramaNajana ke prati baMdana namana evaM anugamana / vinaya zramaparihAra nindita nahIM hai jinamArga meM || 247 || zramaNoM meM pAyI jAnevAlI arahaMtAdi kI bhakti aura pravacanarata jIvoM prati vAtsalya zubhayukta caryA hai| zramaNoM ke prati vaMdana, namaskAra sahita abhyutthAna (khar3e honA) aura anugamanarUpa vinIta pravRtti tathA unakA zrama dUra karanA rAga caryA meM nindita nahIM hai| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM " sakala saMga ke saMnyAsa rUpa zrAmaNya hone para bhI kaSAyAMza ke Aveza vaza se kevala zuddhAtmapariNatirUpa se rahane meM svayaM azakta munirAja ke arthAt kevala zuddhAtmapariNatirUpa se rahanevAle arhatAdika tathA zuddhAtmapariNatirUpa se rahane kA pratipAdana karanevAle pravacanarata jIvoM ke
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 pravacanasAra anuzIlana prati bhakti tathA vAtsalya se caMcala citta zramaNa ke, mAtra utane rAga se pravartamAna paradravyapravRtti ke sAtha zuddhAtmapariNati milita hone ke kAraNa zubhopayogI cAritra hai| isase aisA kahA gayA hai ki zuddhAtmA kA anurAga yukta cAritra zubhopayogI zramaNoM kA lakSaNa hai| zubhopayogiyoM ke zuddhAtmA ke anurAga yukta cAritra hotA hai; isalie jinhoMne zuddhAtmapariNati prApta kI hai hra aise zramaNoM ke prati jo vaMdananamaskAra, abhyutthAna, anugamanarUpa vinIta vartana kI pravRtti tathA zuddhAtmapariNati kI rakSA kI nimittabhUta aisI jo zrama dUra karane kI vaiyAvRttirUpa pravRtti hai; vaha zubhopayogiyoM ke lie dUSita nahIM hai|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM ke bhAva ko prastuta karate hue nimnAMkita niSkarSa prastuta karate haiM hra "isase yaha kahA gayA hai ki svayaM zuddhopayogarUpa lakSaNa parama sAmAyika meM Thaharane ke lie asamartha muni ke zuddhopayoga ke phalasvarUpa kevalajJAna pariNata anya jIvoM ke prati aura usIprakAra zuddhopayoga ke ArAdhaka jIvoM ke prati jo bhaktibhAva hai, vaha zubhopayogI zramaNoM kA lakSaNa hai| zuddhopayoga ke sAdhaka zubhopayoga meM lipta munirAjoM ko ratnatraya kI ArAdhanA karanevAle zeSa puruSoM ke viSaya meM isaprakAra kI zubhopayogarUpa pravRttiyA~ yogya hI haiN|" ___ paNDita devIdAsajI ina gAthAoM kA bhAva 3 chandoM meM aura kavivara vRndAvanadAsa jI ina gAthAoM ke bhAva ko 1 savaiyA,1 chappaya,1manaharaNa, 3 soraThA aura 4 dohe - isaprakAra kula milAkara 10 chandoM meM prastuta karate haiM, jo sabhI mUlata: paThanIya haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "munirAja AtmasvabhAva meM sthira nahIM ho sakate hoM to unheM zubhabhAva hote haiM, usakI maryAdA kyA aura kitanI hai? aba, yaha batAte haiN|' gAthA 246-247 177 yadi munirAja ko zubhabhAva ho to arhanta, siddha Adi ke prati bhakti kA rAga hotA hai| kudevAdi ke prati bhakti kA rAga nahIM hotA / rAga karanA cAhie athavA isaprakAra kA rAga karane yogya hai hra aisI unakI mAnyatA nahIM hai| unheM to rAga kA sarvathA niSedha hI vartatA hai| rAga ko chor3akara ve svarUpa meM lIna rahanA cAhate haiM; ataH munirAja ko alparAga vartatA hai, isaprakAra kinake prati rAga vartatA hai, usa bhUmikA kA yahA~ jJAna karAyA hai|' jo jIva vItarAgI zAstroM meM rata rahate haiN| zuddhAtmA ke anubhava meM hI rahane kA pratipAdana karate haiM, una jIvoM ke prati zubhopayogI muni ko vAtsalya bhAva hotA hai| arahantAdi ke prati bhakti tathA Agama parAyaNa jIvoM ke prati vAtsalya bhAva, vaha zubhopayogI muni kA lakSaNa hai| zubhopayogI muni ko zubhabhAva yadi ho to dharmAtmA ke prati hotA hai| yaha niMdita yA niSedharUpa nahIM hai| dRSTi meM to niSedha hI hai, parantu caraNAnuyoga meM rAga kI bhUmikAnusAra kisa prakAra kA rAga AtA hai, usakA yahA~ jJAna karAyA hai|" ina gAthAoM meM yaha bAta atyanta spaSTarUpa se kahI gaI hai ki anaMtAnubaMdhI Adi tIna kaSAya caukar3I aura mithyAtva kA abhAva kara denevAle chaThaveM guNasthAnavartI munirAja bhAvanA to nirantara yahI rakhate haiM ki sadA zuddhopayoga meM raheM; para paryAyagata kamajorI ke kAraNa jaba yaha saMbhava nahIM rahatA; taba ve arahaMtAdi kI bhakti aura pravacanarata jIvoM ke prati vAtsalyabhAva se pravartate haiN| yadi ve zubhopayogI munirAja sacce santoM ko vaMdana, namaskAra, unakI vinaya aura vaiyAvRtti karate haiM to ve niMdanIya nahIM haiN| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 295 2. vahI, pRSTha 296 3. vahI, pRSTha 297 4. vahI, pRSTha 301 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 295
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 248- 249 vigata gAthAoM meM zubhopayogI zramaNoM kA svarUpa aura pravRttiyA~ batAne ke uparAnta aba ina gAthAoM meM yaha batAte haiM ki aisI pravRttiyA~ zubhopayogiyoM ke hI hotI haiN| gAthAyeM mUlataH isaprakAra haiM hra daMsaNaNANuvadeso sissaggahaNaM ca posaNaM tesiM / cariyA hi sarAgANaM jiNiMdapUjovadeso ya / / 248 / / uvakuNadi jo vi NiccaM cAduvvaNNassa samaNasaMghassa / kAyavirAdhaNarahidaM so vi sarAgappadhANo se / / 249 / / ( harigIta ) upadeza darzana - jJAna pUjana ziSyajana kA parigrahaNa | aura poSaNa ye sabhI haiM rAgiyoM ke AcaraNa // 248 // tanavirAdhana rahita koI zramaNa para upakAra meN| nita lagA ho to jAnanA hai rAga kI hI mukhyatA / / 249 / / samyagdarzana aura samyagjJAna kA upadeza, ziSyoM kA grahaNa tathA unakA poSaNa aura jinendra bhagavAna kI pUjA kA upadeza sarAgiyoM kI caryA hai| jo zramaNa kAya kI virAdhanA se rahita cAra prakAra ke zramaNa saMgha kA nitya upakAra karatA rahatA hai, vaha zramaNa bhI rAga kI pradhAnatA vAlA hI hai / ina gAthAoM ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "anugraha karane kI bhAvanApUrvaka samyagdarzana- jJAna ke upadeza kI pravRtti, ziSya grahaNa aura unake poSaNa kI pravRtti tathA jinendra pUjana ke upadeza kI pravRtti zubhopayogiyoM ke hI hotI hai, zuddhopayogiyoM ke nahIM / saMyama kI pratijJA hone se chaha kAya ke jIvoM kI virAdhanA se rahita, zuddhAtmapariNati ke rakSaNa meM nimittabhUta, cAra prakAra ke zramaNasaMgha kA upakAra karane kI pravRtti bhI rAga kI pradhAnatA ke kAraNa zubhopayogiyoM ke gAthA 248 - 249 hI hotI hai; zuddhopayogiyoM ke kadApi nhiiN|" karate AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM kA bhAva prastuta hue eka prazna upasthita karate haiM ki "zubhopayogiyoM ke bhI kisI samaya zuddhopayoga rUpa bhAvanA dikhAI detI hai aura zuddhopayogiyoM ke bhI kisI samaya zubhopayogarUpa bhAvanA dekhI jAtI hai; zrAvakoM ke bhI sAmAyika Adi ke samaya zuddhabhAvanA dekhI jAtI hai| aisI sthiti meM zuddhopayogI aura zubhopayogiyoM meM bheda karanA kaise saMbhava hai ?" ukta prazna kA uttara dete hue AcArya kahate haiM ki hna 179 "ApakA kahanA ThIka hI hai; parantu jo adhikatara zubhopayogarUpa AcaraNa karate haiM, yadyapi ve kisI samaya zuddhopayogarUpa bhAvanA karate haiM; tathApi ve zubhopayogI hI kahalAte haiM tathA jo zuddhopayogI haiM, ve bhI kisI samaya zubhopayogarUpa vartate haiM; to bhI ve zuddhopayogI hI haiN| jisaprakAra jisa vana meM Amra ke per3a adhika hoM, usa vana meM kucha nIma ke bhI per3a kyoM na hoM, para use Amravana hI kahate haiM / isIprakAra yahA~ zuddhopayogI aura zubhopayogiyoM ke saMdarbha meM bhI samajhanA caahie|" eka apekSA yaha bhI to ho sakatI hai ki anantAnubaMdhI Adi tIna kaSAya caukar3I ke abhAva se honevAlI zuddhapariNati sampanna munirAja zuddhopayoga ke kAla meM zuddhopayogI haiM aura zubhopayoga ke kAla meM zubhopayogI haiM / isaprakAra chaThaveM sAtaveM guNasthAna meM jhUlanevAle bhAvaliMgI saMta zuddhopayogI bhI haiM aura zubhopayogI bhI haiN| zreNI kA ArohaNa karanevAle sabhI munirAja zuddhopayogI hI haiN| sAdhu zabda ke paryAyavAcI zabdoM ke rUpa meM prayukta hone vAle zabdoM ke viziSTa arthoM ko bhI AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM prastuta karate haiN| ve kahate haiM ki "avadhijJAnI, mana:paryayajJAnI aura kevalajJAnI muni haiM, RddhiprApta sAdhu RSi haiN| kSapakazreNI aura upazamazreNI hna donoM zreNiyoM meM ArUDha sAdhu yati haiM aura anya sabhI sAdhu anagAra haiN|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 248-249 180 pravacanasAra anuzIlana RSi cAra prakAra ke hote haiM hna rAjarSi, brahmarSi, devarSi aura paramarSi / vikriyA aura akSINa Rddhi ko prApta sAdhu rAjarSi hai, buddhi aura auSadhi Rddhi sahita sAdhu brahmarSi haiM, AkAzagamana Rddhi sampanna sAdhu devarSi haiM tathA kevalajJAnI paramarSi haiN| ina sabhI ke sukha-dukha Adi viSayoM meM samatAbhAva hone se sabhI zramaNa haiN|" ina gAthAoM ke bhAva ko paMDita devIdAsajI aura kavivara vRndAvanadAsajI sAdhAraNarUpa meM eka-eka chandoM meM hI prastuta karate haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra prastuta karate haiM hna "munirAja ko upadeza dene kA vikalpa Ave aura unake zrImukha se saMsAra ko bhedana karanevAlA upadeza nikale to muni ne anugraha kiyA hra aisA kahA jAtA hai, kintu jabataka pAtra jIva na mile, tabataka ve bhI upadezAdi meM pravRtti nahIM krte|' AtmA jJAtA-dRSTA svarUpa hai, zarIrAdi padArtha jar3a haiN| zubharAga vikAra hai| kisI ko samajhAne kA bhAva utpanna huA, vaha bhI zubharAga hai| isa zubharAga ke kAraNa dharma nahIM hotaa| munirAja kahate haiM ki he bhAI ! tuma hamArA aura zubharAga kA lakSa chor3akara svayaM ke jJAna-darzanamaya AtmA kA zraddhAna-jJAna karo, tumheM avazya dharma hogaa| hamAre kAraNa dharma hogA ha aisA kadApi saMbhava nahIM hai| isaprakAra munirAja sadaiva nija zuddhasvabhAva ke zraddhAna-jJAna kA hI upadeza dete haiN| zubhopayogI munirAja rAga ke hone para yogya ziSya ko dIkSA dete haiN| usake poSaNa kI pravRtti kI ora lakSa dete haiN| abhI, ziSya apane svabhAva meM sthita nahIM hai| nijasvabhAva kA pUrNa poSaNa karane meM samartha nahIM hai; ata: AcAryadeva ziSya kI yogyatAnusAra vartanevAle rAga ko jAnate haiN| zrAvakoM ke liye jinendra bhagavAna kI pajA-bhakti kA bhI ve upadeza dete haiM, Adeza nahIM dete / rAgI devI-devatA athavA anya kisI pratimA 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 303-304 2. vahI, pRSTha 304 3. vahI, pRSTha 304 kI pUjA Adi kA ve upadeza nahIM dete; kintu vItarAgI paramAtmA, jinendra bhagavAna kI pUjA kA upadeza avazya dete haiN| hamAre lie yaha AhAra banAo hna aisI vRtti munirAja ko nahIM hotii| samyagdRSTi ko anekoM bAra azubhabhAva bhI hote haiM, kintu munipanA hone para aMtaralInatA atyanta bar3ha gaI hai| bAhya parigraha arthAt vastrAdi kA rAga chUTa gayA hai; ataH nagna digambara dazA vartatI hai| aise sAdhupada ke bAda kevalajJAnadazA prApta hotI hai, usake binA kevalajJAna nahIM hotaa| antara bhAnasahita lInatA baDhane se rAga ghaTa gayA hai| roga ho to munirAja auSadhi vagairaha grahaNa karane kA bhAva nahIM karate / samyagdRSTi ko auSadhI sevana kA bhAva hotA hai; kintu munirAja azubharAga kI pravRtti se atyanta dUra hai aura zubharAga meM bhI maryAdA vartatI hai| pratijJA to nijasvabhAva meM ramaNatA kI hai; ataH parigrahAdi ke azubhabhAva Tala gae haiN| pApa pariNAmoM kA tyAga hai aura jo zubhabhAva Ate haiM hna ve bhI dharmAtmA ke prati Ate haiN| aise sAdhupada se Age bar3hakara jIva kevalajJAna pAtA hai| yahA~ koI kahe ki abhI kevalajJAna nahIM hai, phira munipane kA kyA kAma ? usase kahate haiM ki bhAI ! kevalajJAna kA sAdhana munipanA hai| usakI samyak zraddhA to kara / samyak zraddhA ke binA samyagdarzana nahIM hogA aura samyagdarzana ke binA munipanA athavA mukti nahIM hogI; ataH jaisA vastusvarUpa hai, vaisA zraddhAna-jJAna karanA caahie|" ukta gAthAoM meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki zuddhopayogI munirAjoM ke to kisI bhI prakAra kI sarAga caryA hotI hI nahIM hai; chaThaveM guNasthAnavartI zubhopayogI santoM kI bhI sarAga caryA maryAdita hI hotI hai| jo bhI hotI hai, usameM AtmakalyANakArI tattvopadeza, ziSyoM kA grahaNa aura ve dharmamArga meM lage raheM ha isa bhAvanA se paripoSaNa aura gRhasthoM ko tattva upadeza ke sAtha-sAtha jinapUjanAdi karane kA upadeza hI hotA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 305 2. vahI, pRSTha 309-310
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 250 vigata gAthAoM meM zubhopayogI sAdhuoM kI virAdhanA rahita pravRtti kA svarUpa spaSTa kara aba isa gAthA meM yaha spaSTa karate haiM ki virAdhanA sahita pravRtti anagAroM kI nahIM, zrAvakoM kI hI hotI hai / gAthA mUlataH isaprakAra hai hra jadi kuNadi kAyakhedaM vejjAvaccatthamujjado samaNo / Na havadi havadi agArI dhammo so sAvayANaM se / / 250 / / ( harigIta ) jo zramaNa vaiyAvRtti meM chaha kAya ko pIr3ita kreN| vaha gRhI hI haiM kyoMki yaha to zrAvakoM kA dharma hai / / 250 // jo zramaNa vaiyAvRtti ke lie udyamI vartatA huA chaha kAya ke jIvoM ko pIr3ita karatA hai; vaha zramaNa, zramaNa hI nahIM hai, gRhastha hai; kyoMki chaha kAya kI virAdhanA sahita vaiyAvRtti zrAvakoM kA dharma hai| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "dUsare munirAjoM kI zuddhAtmapariNati kI rakSA ke abhiprAya se vaiyAvRtti kI pravRtti karatA huA zramaNa apane saMyama kI virAdhanA karatA hai| gRhastha dharma meM praveza karanevAlA vaha zramaNa zrAmaNya se cyuta hotA hai / isalie pratyeka zramaNa ko vahI pravRtti karanI cAhie, jo kisI bhI rUpa meM saMyama kI virodhI na ho; kyoMki pravRtti meM bhI saMyama hI sAdhya hai|" atyanta sarala-subodha isa gAthA ke bhAva ko AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM tattvapradIpikA TIkA ke samAna hI spaSTa karate haiN| isIprakAra isa gAthA ke bhAva ko paMDita devIdAsajI eka chanda meM aura vRndAvanadAsajI do chandoM meM prastuta karate haiM, jo mUlata: paThanIya haiN| svAmIjI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra gAthA 250 183 " samyagdRSTi zrAvaka ko AtmabhAna hone para bhI vaha svayaM ke lie auSadhi vagairaha lAtA hai, yaha rAga kI pravRtti hai; kintu munirAja ko zrAvaka samAna rAga nahIM hotA hai| yadi munirAja ko usaprakAra kA rAga AveM aura ve tadanusAra kArya kareM to unake zrAvakapanA ho jaaegaa| vaha jIva bhI bhrAnti ke kAraNa mithyAdRSTi khlaayegaa| viSNukumAra muni kA nAma vAtsalya aMga meM prasiddha huA hra aisA zAstroM meM AtA hai| sAta sau muniyoM ko bacAkara ve unake rakSaNa meM nimitta hue; kintu svayaM kA munipanA chor3akara ve nicalI dazA ko prApta hue / yadyapi nijasvarUpa kA bhAna chUTA nahIM thA, kintu bAhya meM jo kriyA huI, vaha munipane ke yogya nahIM thI / yahA~ batAte haiM ki muniyoM ko vaiyAvRtya Adi kI pravRtti isaprakAra honA cAhie ki jisase saMyama meM virAdhanA nahIM ho| sAtha hI vaiyAvRtti kA tIvra rAga bhI nahIM honA cAhie, yaha vizeSa samajhanA / 2" yahA~ eka prazna ho sakatA hai ki yahA~ zrAvakoM ko chaha kAya ke jIvoM kA virAdhaka batAyA gayA hai| kyA yaha ucita hai ? are bhAI ! isameM ucita - anucita kI kyA bAta hai ? yahA~ to yaha kahA gayA hai ki jina zrAvakoM ke dvArA apanI AjIvikA Adi meM bhUmikAnusAra honevAle AraMbha - parigraha meM, jisase bacanA saMbhava nahIM hai hra trasa-sthAvara jIvoM kI jaisI virAdhanA hotI hai; una zrAvakoM ke dvArA zramaNoM kI vaiyAvRtti meM bhI usaprakAra kI virAdhanA ho to ho; para zramaNoM ke jIvana meM to hra aisI virAdhanA honI hI nahIM caahie| zrAvakoM ko trasasthAvara jIvoM kI virAdhanA karanA cAhie hra aisI koI bAta yahA~ nahIM hai / bhUmikAnusAra honevAlI trasa sthAvara jIvoM kI virAdhanA bhI yadi zrAvaka svayaM ke upacAra ke lie kare to tatsaMbaMdhI bhAva azubhabhAva haiM aura santoM ke upacAra ke lie kare to tatsaMbaMdhI bhAva zubhabhAva haiN| dhyAna rahe yahA~ sa-sthAvara jIvoM kI virAdhanA karane kI bAta nahIM hai; apitu zrAvaka avasthA meM bhUmikAnusAra honevAlI hiMsA kI bAta hai| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 315-316 2. vahI, pRSTha 317
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 251 pravacanasAra gAthA 251 vigata gAthA meM 'munirAjoM dvArA kI jAnevAlI vaiyAvRtti pUrNataH ahiMsaka hotI haiM' hna yaha spaSTa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM zubhopayogI munirAjoM dvArA kI jAnevAlI pravRtti ke viSaya ko do bhAgoM meM vibhAjita karate haiM / gAthA mUlataH isaprakAra hai hra / joNhANaM NiravekkhaM sAgAraNagAracariyajuttANaM / aNukaMpayovayAraM kuvvadu levo jadi vi appo||251|| (harigIta) dayA se sevA sadA jo zramaNa-zrAvakajanoM kii| kare vaha bhI alpalepI kahA hai jinamArga meM ||251|| yadyapi alpalepa hotA hai; tathApi sAkAra-anAkAra jainoM kA athavA zrAvaka aura munirAjoM kA anukampA se nirapekSatayA upakAra kro| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiMhna "yadyapi anukampApUrvaka paropakArarUpa pravRtti karane se bhI alpalepa hotA hai; tathApi anekAnta se maitrI rakhanevAle jainoM ke prati evaM zuddhAtmA ke jJAna-darzana meM pravartamAna pariNati ke kAraNa sAkAra-anAkAra caryAvAloM ke prati, zuddhAtmA kI upalabdhi ke atirikta anya sabakI apekSA kiye binA hI upakAra karanerUpa pravRtti kA niSedha nahIM hai; kintu atyalpalepavAlI hone se sabake prati sabhI prakAra se vaha pravRtti aniSiddhi ho hra aisI bAta nahIM hai; kyoMki usaprakAra kI pravRtti se para kI aura nija kI zuddhAtmapariNati kI rakSA nahIM hotii|" ___ ukta kathana meM yadyapi AcArya amRtacandra sAgAraNagAracariya pada kA arthasAkAra aura anAkAra upayogarUpacarcAvAle karate haiM; tathApi AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM ukta pada kA artha sAgAra (zrAvaka) aura anagAra (munirAja) karate haiN| ___ paNDita devIdAsajI aura kavivara vRndAvanadAsajI ne bhI isa gAthA ke bhAva ko prastuta karate hue AcArya jayasena kA hI anusaraNa kiyA hai| unhoMne bhI sAgAraNagAra kA artha zrAvaka aura munirAja hI kiyA hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra __ "zubharAga ke kAraNa puNyabaMdha hotA hai, kintu vaha AtmA kI zAMti ko rokatA hai tathA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, aMtarAya Adi pApa-prakRtiyoM kA bhI baMdha karAtA hai| isaprakAra zubhabhAva se pApa va puNya donoM kA baMdha hotA hai| yadyapi zubharAgarUpa pravRtti baMdha kA kAraNa hai, tathApi jise svayaM ke zuddhasvabhAva kA prema hai, use zuddha AtmA ke sAdhaka jIvoM ke prati bhI zubharAga hotA hai| usakA yahA~ niSedha nahIM hai| sacce munirAja ke zarIra meM roga huA ho athavA unheM thakAna lagI ho to zubhopayogI jIva ko unakI vaiyAvRtti kA vikalpa AtA hai; kintu vaha vikalpa baMdha kA kAraNa hai, dharma kA kAraNa nhiiN| zubharAga se jJAnAvaraNAAdi prakRtiyA~ baMdhatI haiM hra aisA mAnakara zubha ko jahara mAne aura svarUpasthitA nahIM ho sake, taba use sacce jJAna-zraddhA vAle jainiyoM ke prati vaiyAvRtti kA zubharAga AtA hai, isa zubharAga meM kisI anya kI apekSA nahIM hai| sva-para zuddhAtmA kI pariNati meM nimitta ho hra yahI apekSA hai| isaprakAra ke zubharAga kA yahA~ niSedha nahIM hai|' vastusvarUpa ke viparIta mAnyatAvAle jIvoM ke prati zubharAga kA niSedha hai| zubhAzubha bhAva svayaM kI hiMsA hai; kyoMki yaha apane jJAtAdRSTAsvabhAva se viparIta bhAva hai| cidAnanda AtmA ke zraddhA-jJAna sahita vItarAgI dazA hI ahiMsA hai|' 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 321 2. vahI, pRSTha 322 3. vahI, pRSTha 341-342 4. vahI, pRSTha 342
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana mAna-pUjAdi kI puSTi ke lie zubharAga kA niSedha hai, kyoMki isa rIti se para athavA svayaM ke zuddhAtmapariNati kI rakSA nahIM hotI / " isaprakAra isa gAthA meM atyanta spaSTa zabdoM meM yaha kahA gayA hai ki yadyapi anukaMpApUrvaka kI gaI paropakArarUpa pravRtti se alpalepa hotA hai; tathApi yadi vaha anukaMpA zubhopayogI santoM dvArA zuddhAtmA kI upalabdhi kI bhAvanA se, zuddhAtmA ke sAdhakoM kI kI jAtI hai to usakA niSedha nahIM hai / parantu, yadyapi ukta pravRtti se alpalepa hI hotA hai; tathApi yadi vaha zuddhAtmA ke sAdhakoM se bhinna anya logoM kI, zuddhAtmA kI sAdhanA se anya apekSA se kI jAtI hai to zubhopayogI santoM ke lie usakA niSedha hI hai; kyoMki isase apanI va anya zramaNoM kI zuddhAtmapariNati kI rakSA nahIM hotii| 186 isake bAda AcArya jayasena kI tAtparyavRtti TIkA meM eka gAthA aisI prApta hotI hai, jo AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA TIkA meM prApta nahIM hotI / gAthA mUlataH isaprakAra hai hra tisidaM bubhukkhidaM vA duhidaM daTThUNa jo hi duhidamaNo / paDivajjadi taM kivayA tassesA hodi aNukaMpA / / 36 / / ( harigIta ) bhUkhe-pyAse duHkhIjana lakha dukhita mana se jo puruSa / dayA se ho dravita basa vaha bhAva anukaMpA kahA ||36|| kSudhAtura (bhUkhe) tRSAtura (pyAse) athavA dukhI prANiyoM ko dekhakara jo mana meM dukha hotA hai, usake kAraNa usa dukhI prANI para dayA karanA hI anukampA hai| isa gAthA kI TIkA meM AcArya jayasena likhate haiM ki yaha anukampA jJAniyoM ke svarUpa sthiratArUpa bhAvanA ko naSTa na karate hue saMklezapariNAma ko dUra karane ke lie hotI hai; parantu ajJAniyoM ke saMklezarUpa hI hotI hai / 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 342 gAthA 251 187 dhyAna rahe yaha gAthA paMcAstikAya saMgraha meM 137vIM gAthA ke rUpa meM bhI pAI jAtI hai| AcArya kundakunda kRta paMcAstikAyasaMgraha kI AcArya amRtacandra kRta samayavyAkhyA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue ve likhate haiM ki "yaha anukampA ke svarUpa kA kathana hai, tRSAdi dukha se pIr3ita kisI prANI ko dekhakara karuNA ke kAraNa usakA pratikAra ( usake dukha ko dUra karane kA upAya) karane kI icchA se citta meM AkulatA honA ajJAnI kI anukampA hai| jJAnI kI anukampA to, nicalI bhUmikA meM viharate hue janmArNava meM nimagna jagata ke avalokana se mana meM kiMcit kheda honA hai|" isa gAthA meM anukampA (dayA) kA svarUpa spaSTa karate hue use dukharUpa batAyA gayA hai| dUsare prANI ke dukha ko dekhakara apane hRdaya meM jo dukha hotA hai aura use dUra karane kA jo bhAva hotA hai; vaha dukharUpa bhAva hI anukampA hai| tAtparya yaha hai ki yaha anukampA kA pariNAma bhI dukharUpa pariNAma hai, moharUpa pariNAma hai| AtmAnubhUti prApta karane ke lie samasta jagata para se dRSTi haTAnI hogii| samasta jagata se Azaya hai ki AtmA se bhinna zarIra, karma Adi jar3a (acetana) dravya to 'para' haiM hI, apane AtmA ko chor3akara anya cetana padArtha bhI 'para' haiM tathA AtmA meM pratisamaya utpanna honevAlI vikArI-avikArI paryAyeM (dazA) bhI dRSTi kA viSaya nahIM ho sktiiN| unase bhI pare akhaNDa trikAlI caitanya dhruva Atma-tattva hai, vahI ekamAtra | dRSTi kA viSaya hai, jisake Azraya se AtmAnubhUti pragaTa hotI hai, jise ki dharma kahA jAtA hai| hna tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha- 135
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 252-254 251vIM gAthA meM pravRtti ke viSaya meM vibhAga kI bAta AraMbha kI thI; aba ina gAthAoM meM kAlavibhAgAdi kI bAta spaSTa karate haiN| sAtha meM yaha bhI batAte haiM ki laukikajanoM ke samparka kA kyA niyama hai ? gAthAyeM mUlata: isaprakAra haiM hna rogeNa vA chudhAe taNhAe vA sameNa vA rUDhaM / diTThA samaNaM sAhU paDivajadu AdasattIe / / 252 / / vejAvaccaNimittaM gilANagurubAlavuDDhasamaNANaM / logigajaNasaMbhAsA Na NididA vA suhovajudA / / 253 / / esA pasatthabhUdA samaNANaM vA puNo gharatthANaM / cariyA pare tti bhaNidA tAeva paraM lahadi sokkhaM / / 254 / / (harigIta) zrama roga bhUkharu pyAsa se AkrAnta haiM jo zramaNajana | unheM lakhakara zakti ke anusAra vaiyAvRta karo / / 252 / / glAna guru ara vRddha bAlaka zramaNa sevA nimitta se| niMdita nahIM zubhabhAvamaya saMvAda laukikajanoM se ||253| prazasta caryA zramaNa ke ho gauNa kintu gRhIjana / ke mukhya hotI hai sadA ara ve usI se sukhI ho||254|| roga se, kSudhA (bhUkha) se, tRSA (pyAsa) athavA zrama se AkrAnta zramaNa ko dekhakara sAdhu apanI zakti ke anusAra vaiyAvRtti kro| rogI, guru, bAla aura vRddha zramaNoM kI sevA ke nimitta se zubhopayoga yukta laukika janoM ke sAtha kI bAtacIta nindita nahIM hai| yaha vaiyAvRttarUpa prazasta caryA zramaNoM ke gauNarUpa se aura gRhasthoM ko mukhya rUpa se hotI hai ha aisA zAstroM meM kahA gayA hai; kyoMki gRhastha usI se paramasukha ko prApta karate haiN| gAthA 252-254 189 ina gAthAoM kA bhAva tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa kiyA gayA hai hra ____ "zuddhAtmapariNati ko prApta munirAjoM ko zuddhAtmapariNati se cyuta karanevAle upasargAdi kA samaya zubhopayogI munirAja kI apanI zakti ke anusAra pratikAra karane kI icchArUpa pravRtti kA kAla hai aura usase atirikta samaya kA kAla apanI zuddhAtmapariNati kI prApti ke lie nivRtti kA kAla hai| zuddhAtmapariNati prApta rogI, guru, bAla aura vRddha zramaNoM kI sevA ke nimitta se hI zubhopayogI zramaNa kA zuddhAtmapariNati zUnya logoM se bAtacIta karanA prasiddha hai, zAstroM meM niSiddha nahIM hai; kintu anya nimitta se bhI prasiddha ho hna aisA nahIM hai| isaprakAra zuddhAtmA kI prakAzaka sarvavirati ko prApta zramaNoM ke kaSAyakaNa ke sadbhAva se zuddhAtmAnurAgayukta prazasta caryArUpa zubhopayoga gauNarUpa pravartita hotA hai; kyoMki vaha zubhopayoga zuddhAtmapariNati se viruddha rAga se saMbaMdhita hai| sarvavirati ke abhAva meM muni bhUmikA ke yogya zuddhAtmaprakAzana kA abhAva hone se kaSAya ke sadbhAva ke kAraNa zubhopayogI gRhasthoM ke mukhya hai| jisaprakAra IMdhana ko sphaTika ke saMparka se sUrya ke teja kA anubhava hotA hai; usIprakAra gRhastha ko rAga ke saMyoga se zuddhAtmA kA anubhava hotA hai; isalie vaha zubhopayoga kramazaH (paramparA se) nirvANa sukha kA kAraNa hai|" ina gAthAoM ke bhAva ko spaSTa karate hue AcArya jayasena likhate haiM ki "zubhopayogI munirAja AtmasthiratArUpa bhAvanA ko naSTa karanevAle rogAdi kA prasaMga hone para vaiyAvRtti karate haiM; zeSa samaya meM apanA anuSThAna karate haiN| jaba koI zubhopayogayukta AcArya, sarAga cAritralakSaNa zubhopayogiyoM
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 pravacanasAra anuzIlana kI athavA vItarAga cAritra lakSaNa zuddhopayogiyoM kI vaiyAvRtti karate haiM; usa samaya usa vaiyAvRtti ke nimitta se laukikajanoM se sambhASaNa karate haiM, zeSa samaya meM nahIM hra aisA bhAva hai| jaba koI munirAja anya munirAjoM kI vaiyAvRtti karate haiM to zarIra se nirdoSa vaiyAvRtti karate haiM evaM vacana se dharmopadeza rUpa vaiyAvRtti karate haiN| auSadhi, anna, pAna Adi gRhasthoM ke adhIna haiN| isakAraNa vaiyAvRttirUpa dharma gRhasthoM ke mukhya hai, muniyoM ke gauNa hai|" yahA~ eka prazna ho sakatA hai ki rogI, bAla aura vRddha munirAjoM ke sAtha guruoM ko lenA to ucita nahIM; kyoMki rogI, bAla aura vRddha munirAja to azakta haiM, para gurujana to azakta nahIM haiN| isaprakAra kA vikalpa AcArya jayasena ko bhI rahA hogA; yahI kAraNa hai ki unhoMne vikalpa (dusare artha) ke rUpa meM guru zabda kA artha sthalakAya bhI kiyA hai; kyoMki kAya kI sthUlatA (moTApA) bhI eka bImArI hai, azakti hai| ___ina gAthAoM ke bhAva ko paMDita devIdAsajI 2 kavitta, 1 caupAI aura 2 dohoM hra isaprakAra kula milAkara 5 chandoM meM evaM kavivara vRndAvanadAsajI 3 manaharaNa kavittoM meM gAthA aura unakI TIkA ke anusAra hI spaSTa karate haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "bhAvaliMgI munirAja ke zarIra meM roga Adi ho jAveM aura use dekhakara anya bhAvaliMgI munirAja zubhopayoga meM hoveM to ve usasamaya upasargayukta munirAja kI sevA karate haiN| mithyAdRSTi munirAja kI sevA nahIM karate / tathA anya samaya apane zuddhAtmA kI ArAdhanA meM hI vyatIta karate haiN|' zuddhAtmapariNati meM lIna munirAja ko zubhopayoga hone para rogI, guru, bAla, vRddha kisI bhI prakAra ke munirAja kI sevA ke nimitta se laukikajanoM 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 345 gAthA 252-254 ke sAtha bAtacIta karane kA niSedha nahIM hai| sevA kA bhAva Ane para munirAja kA roga dUra hogA hra aisA nahIM haiM, kintu sevAbhAva utpanna hone para laukikajanoM ke sAtha bAtacIta kareM, vaidya ko rogAdi ke bAre meM pUche? roga ke naSTa hone meM kitanA samaya lagegA? kaunasA roga hai? ityAdi bAtoM ko pUchane kA niSedha nahIM hai| isase Age bar3hakara yadi ve laukikajanoM se saMsArI kAryoM kI bAtacIta kareM to usakA avazya niSedha hai|' munirAja kI vaiyAvRtti, jinendra deva kI bhakti Adi zubhacaryA kA bhAva munirAja ko gauNarUpa se vartatA hai| AtmA ke zuddhasvabhAva ke bhAnapUrvaka unheM antara lInatA bar3ha gaI hai, zarIra ke prati vartanevAlA rAga kama huA hai| sevA Adi kA zubhabhAva hotA hai, kintu vaha atyanta alpa hai arthAt gauNa hai / mukhyatA to zuddhopayoga kI hai| gRhastha ko bhI puNya-pApa kI ruci nahIM hai| dhyeya to eka zuddha AtmA ke prati hI hai; parantu gRhasthadazA meM buddhipUrvaka rAga kA abhAva karake zuddhopayoga bahuta kama hotA hai aura dayA-dAna-vrata-pUjA Adi kA zubhopayoga mukhyapane hotA hai hra aisA tIrthaMkara paramAtmA kI divyadhvani meM AyA hai| gRhastha tathA munirAja hra donoM ko hI zuddhAtmA kI ruci to samAna hai; kintu antara yaha hai ki munirAja ke rAga ghaTa gayA hai tathA zrAvaka ko abhI bhI dayA-dAna prabhAvanA Adi kA rAga vartatA hai, unheM AtmA kA bhAna hone para bhI munirAjoM ke samAna svarUpa lInatA kA abhAva hai; ataH zubhabhAva mukhya hai| munirAja ko kevalajJAna pragaTa karanevAlI tAtkAlika dazA vartatI hai aura gRhastha ko kevalajJAna pragaTa karanevAlI tAtkAlika dazA nahIM hai|" 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 347 2. vahI, pRSTha 351 3. vahI, pRSTha 353
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 pravacanasAra anuzIlana isaprakAra ina gAthAoM meM yaha bAta atyanta spaSTa rUpa se kahI gaI hai ki zubhopayogI munirAja vinA kAraNa sadA hI dUsare munirAjoM kI sevA meM nahIM lage rahate; apitu jaba kabhI kisI zuddhAtmapariNati prApta munirAja ko, svasthabhAva ko nAza karanevAlA vizeSa roga ho jAya; usa samaya zubhopayogI santoM ko unakI sevA karane kA bhAva AtA hai aura unakI sevA karane rUpa yathAyogya pravRtti bhI hotI hai; zeSa kAla meM to ve zuddhAtmapariNati prApta karane ke puruSArtha meM hI saMlagna rahate haiN| ___ zuddhAtmapariNati ko prApta rogI, guru, bAla aura vRddha munirAjoM kI sevA ke nimitta se hI ve zubhopayogI santa zuddhAtmapariNati zUnya logoM se bAtacIta karate haiM, anya kisI kAraNa se ve unase bAtacIta nahIM krte| vastuta: bAta yaha hai ki vaiyAvRtti ke zubhabhAva aura tadanusAra pravRtti mukhyarUpa se jJAnI gRhasthoM (zrAvakoM) ke pAI jAtI hai, zubhopayogI santoM ke jo yaha gauNarUpa se hI kahI hai| samyagdRSTi zramaNa aura samyagdRSTi zrAvaka ha donoM ko zraddhA kI apekSA zuddhAtmA kA Azraya samAna hI hai; kintu cAritra apekSA munirAjoM ko zuddhopayoga kI mukhyatA hai aura gRhasthoM ko zubhopayoga kI mukhyatA hai| yahI kAraNa hai ki davAI Adi ke lie sAmAnyajanoM se samparka karane kA bhAva aura tadartha prayAsa jitanA gRhastha ko sahaja hai, utanA santoM ko nhiiN| bheda-vijJAnI kA mArga sva aura para ko jAnanA mAtra nahIM hai, sva se bhinna para ko jAnanA mAtra bhI nahIM hai, balki para se bhinna sva ko jAnanA, mAnanA aura anubhavanA hai| yahA~ 'sva' mukhya hai, 'para' gauNa / 'para' gauNa hai, pUrNata: gauNa hai; kyoMki usakI mukhyatA meM 'sva' gauNa ho jAtA hai; jo ki jJAnI ko kadApi iSTa nahIM hai| hna tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha-132 pravacanasAra gAthA 255-257 vigata gAthAoM meM zubhopayegiyoM ke dvArA kI jAnevAlI vaiyAvRtti kA svarUpa spaSTa karake aba ina gAthAoM meM yaha spaSTa karate haiM ki kAraNa kI viparItatA se phala meM viparItatA hotI hai| gAthAyeM mUlata: isaprakAra haiMhna rAgo pasatthabhUdo vatthuviseseNa phaladi vivarIdaM / NANAbhUmigadANiha bIjANiva sassakAlamhi / / 255 / / chdumtthvihidvtthusuvdnniymjjhynnjhaanndaannrdo| Na lahadi apuNabbhAvaM bhAvaM sAdappagaM lahadi / / 256 / / avididaparamatthesuya visayakasAyAdhigesu purisesu / juTuM kadaM va dattaM phaladi kudevesu maNuvesu / / 257 / / (harigIta) ekavidha kA bIja vidha-vidha bhUmi ke saMyoga se| viparIta phala zabhabhAva de basa pAtra ke saMyoga se ||255|| ajJAniyoM se mAnya vrata-tapa deva-guru-dharmAdi meN| rata jIva bA~dhe puNyahInaru mokSa pada ko nA lheN||256|| jAnA nahIM paramArtha ara rata rahe viSaya-kaSAya meN| upakAra sevA dAna deM to jAya kunara-kudeva meN||257|| jisaprakAra isa jagata meM anekaprakAra kI bhUmiyoM meM par3e hue eka se bIja dhAnyakAla meM viparItarUpa se phalate haiM; usIprakAra prazastarAga vastubheda (pAtrabheda) se viparItarUpa se phalatA hai| jo chAsthavihita vastuoM meM arthAt chadmastha ke dvArA kathita devazAstra-guru-dharmAdi meM evaM vrata, niyama, adhyayana, dhyAna aura dAna meM rata hotA hai; vaha jIva mokSa ko prApta nahIM hotA; kintu sAtAtmaka (laukika sukharUpa) bhAva ko prApta hotA hai| jinhoMne paramArtha ko nahIM jAnA hai aura jo viSaya-kaSAya meM adhika
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 hai; aise puruSoM kI sevA upakAra yA dAna kudevarUpa meM aura phalate haiN| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA meM ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jisaprakAra eka samAna bIja hone para bhI bhUmi kI viparItatA se niSpatti kI viparItatA hotI hai; usIprakAra prazasta rAgarUpa zubhopayoga eka samAna hone para bhI pAtra kI viparItatA se phala kI viparItatA hotI hai; kyoMki kAraNa ke bheda se kArya kA bheda avazyambhAvI hai| sarvajJakathita vastuoM meM yukta zubhopayoga kA phala puNya saMcayapUrvaka mokSa kI prApti hai| vaha kAraNa kI viparItatA se viparIta hI hotA hai| chadmastha kathita vastuyeM kAraNa viparItatA hai aura unameM vrata, niyama, adhyayana, dhyAna aura dAna meM rata rUpa se yukta zubhopayoga kA phala mokSazUnya kevala adhama puNya kI prApti hai| yaha phala kI viparItatA hai aura vaha phala sudeva va sumanuSyatva hai| chadmastha kathita vastue~ kAraNaviparItatA hai| ve viparIta kAraNa zuddhAtmajJAna se zUnyatA ke kAraNa paramArtha se ajAna aura zuddhAtmapariNati ko prApta na karane ke kAraNa viSaya-kaSAyarata puruSa haiN| unake prati zubha upayogAtmaka jIvoM kI sevA, upakAra yA dAna karanevAle jIvoM ko jo kevala adhama puNya kI prAptirUpa phala viparItatA hai; vaha kudeva, kumanuSyatva hai|" pravacanasAra anuzIlana kumanuSyarUpa meM ukta gAthAoM kA bhAva spaSTa karate hue AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM likhate haiM "jo nizcaya-vyavahArarUpa mokSamArga ko nahIM jAnate aura puNya ko hI mukti kA kAraNa kahate haiM; unheM hI yahA~ chadmastha zabda se grahaNa kiyA gayA hai, gaNadharadevAdi ko nhiiN| isIprakAra zuddhAtmA ke upadeza se rahita chadmastha ajJAniyoM se jo dIkSita haiM; unheM chadmasthavihita vastue~ kahA gayA hai| una pAtroM ke saMsarga se jo vrata, niyama, adhyayana, dhyAna aura gAthA 255 - 257 195 dAnAdi karate haiM, ve bhI zuddhAtmA kI bhAvanA ke anukUla nahIM haiN| isakAraNa ve mokSa prApta nahIM karate; sudeva, sumanuSyatva ko prApta karate haiM hra aisA artha hai / viSaya-kaSAyoM ke adhIna hone se, viSaya-kaSAya rahita zuddhAtmasvarUpa kI bhAvanA se rahita puruSoM meM ye saba karane se, ye kudevAdi rUpa meM phalate haiN|" ina gAthAoM ke bhAva ko kavivara vRndAvanadAsajI 3 manaharaNa, 2 kavitta aura 2 dohA hna isaprakAra kula milAkara 7 chandoM meM aura paNDita devIdAsajI 2 kavitta aura 1 ikatIsA savaiyA hna isaprakAra kula 3 chandoM meM prastuta karate haiM / paNDita devIdAsajI kRta chanda isaprakAra haiM hra ( kavitta chanda) yaha subharAga rUpa jo jaga maiM, kahyau subhopayoga siratAja / jAkai viSai apAtra pAtra kauM, bhayau su aura bheda uparAja / / phala viparIta hai su ati jAkau, burau bhanau jina jIvana kAja / jaise jahAM bhUmi kI jaisI, upajai tahAM taisahU nAja / / 75 / / isa jagata meM jisa zubharAga ko zubhopayoga kA siratAja kahA jAtA hai; usameM bhI pAtra aura apAtra ke bheda se phala meM antara A jAtA hai| jisaprakAra bIjarUpa anAja eka sA hone para bhI jaisI bhUmi hotI hai, vahA~ vaisA hI anAja utpanna hotA hai, usIprakAra dAnAdi dene ke zubhabhAva eka se hone para bhI lenevAle pAtroM meM pAtra-apAtra ke bheda se dAna denevAle ko prApta honevAle phala meM antara par3a jAtA hai| apanI buddhi sa su je jaga maiM, kalpita kathana kareM agyAna / tAkari deva dharma guru thApe, je jana kareM jAhi paravAna / / tinhi kI niyama dAna vrata tinhi kau, tini hi viSai magana dhari dhyAna / punya rUpa uttima sura nara pada, lahaiM je na pAveM nirvAna ||76 / / isa jagata meM apanI buddhi ke anusAra ajJAnIjana apanI kalpanA ke anusAra kathana karake deva, guru aura dharma kI sthApanA kara lete haiM aura unake vacanoM ko pramANita mAnakara vrata, niyama, dAnAdi karate haiM; unameM
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 pravacanasAra anuzIlana magna rahate haiM, unakA dhyAna karate haiM; ve nirvANa kI prApti to nahIM kara pAte; para zubhabhAvoM ke phala meM deva aura manuSyAdi gati meM uttama pada prApta kara lete haiN| tAtparya yaha hai ki ajJAnIjana bhI zubhabhAva karake thor3I-bahuta anukUlatA prApta kara lete haiN| (savaiyA ikatIsA ) mahAsaTha loga je na tinhi kaiM subhopayoga / suddha AtamA ke jAnaparne kari hIna haiN| krodha mAna mAyA lobhavaMta tinhi kaiM na bodha / viSai rasa bhoga ke viSai sadA sulIna hai / / tinhe~ je su guru mAni sevaiM vaiyAvRttya kreN| prIti sauM ahAra deta kahaiM ye pravIna haiM / / jAkau phala pAi te nidAna nIca deva hota / hota nara nIca pApI je su parAdhIna hai / / 77 / / AtmajJAna hIna ajJAniyoM ko uccakoTi kA zubhopayoga nahIM hotA / krodha, mAna, mAyA va lobhavAle jJAnahIna ve loga paMcendriyoM ke viSayabhogoM meM lIna rahate haiM hra aise logoM ko guru mAnakara jo loga unakI sevA karate haiM, vaiyAvRtti karate haiM, prIti se unheM AhAra dete haiM aura kahate haiM ki ye pravINa puruSa haiM; usake phala meM nidAna baMdha ke kAraNa ve parAdhIna pApI loga nIcajAti ke deva aura nIcI jAti ke manuSya hote haiN| AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jisaprakAra anAja ke bIja eka hI prakAra ke hone para bhI bhUmi kI viparItatA se bIja kI utpatti meM bhI viparItatA hotI hai arthAt acchI bhUmi meM usa bIja kA acchA phala utpanna hotA hai aura kharAba bhUmi meM kharAba phala utpanna hotA hai athavA utpanna nahIM hotA / miTTI ke bartana meM pakAI rasoI aura tapelI meM pakAI rasoI kA svAda bhinna-bhinna hotA hai / kue~ kA pAnI aura nadI kA pAnI hna ina donoM kA bhI gAthA 255 - 257 svAda bhinna-bhinna hotA hai| yahA~ zubha ke kAraNa meM viparItatA hai; ataH kArya meM bhI viparItatA hai| jJAnI ke zubhabhAva paramparA se mokSa ke kAraNa haiM aura ajJAnI ke zubhabhAva saMsAra kA kAraNa haiN| 197 gAthA 254 meM dharmI ke zubharAga kI dizA batAI thI aura isa gAthA meM ajJAnI ke zubhabhAva kI dizA viparIta hone se phala meM bhI viparItatA honA batAyA hai| tattva ke tIvra ArAdhaka jIva siddhagati aura tattva ke virAdhaka jIva nigodagati prApta karate haiM / ArAdhakatApUrvaka zubhabhAva ho to jIva devagati meM jAe, kintu saMsAra paribhramaNa calatA rahatA hai tathA virAdhakatApUrvaka azubhabhAva ho to narakagati meM jAtA hai| pAtratA kI viparItatA se phala meM bhI viparItatA AtI hai| dharmI jIva sarvajJa, sarvajJa kI vANI aura sarvajJa kI vANI meM Aye huye vastusvarUpa kA yathArtha nirNaya karatA hai| vastusvarUpa ke viruddha kahanevAle devAdi ko vaMdana nahIM karatA aura sarvajJa ke prati zaMkA nahIM karatA ajJAnI jagata mAnatA hai ki bhagavAna madada kareMge; kintu aisA mAnane se puNya kA nAza hotA hai aura sarvajJa kA anAdara hotA hai| ataH jise puNya-pApa kA Adara hai, vaha dharma ko nahIM jAnatA tathA dharmI jIva puNyapApa ke AdhAra se dharma nahIM mAnatA / kAraNa kI viparItatA hone para phala bhI viparIta hI hotA hai| chadmastha ajJAnI dvArA kahA huA vastusvarUpa kAraNa viparItatA hI hai| AtmA meM zraddhA - jJAna ekAgratA ko sarvajJadeva dharma kahate haiM aura ajJAnI puNyakriyA meM dharma mAnatA hai| isa jIva ko AtmA tathA deva-guruzAstra kA bhAna nahIM hai; isaliye bAhya sAdhanoM meM dharma mAnatA hai| antara meM 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 364 3. vahI, pRSTha 365 2. vahI, pRSTha 364 4. vahI, pRSTha 372
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 pravacanasAra anuzIlana ananta zAMti bharI hai, usameM zAMti na mAnakara bAhya meM zAMti mAnatA hai| ajJAnI paripUrNa zuddha svabhAva se dharma na mAnakara puNya se dharma mAnatA hai / jJAna-darzana svabhAva ke AdhAra se dharma aura vItarAgatA pragaTa hotI hai; use nahIM maantaa| aise puruSoM ke prati jo jIva upakAra karate haiM, usake phala meM kudevapanA va kumanuSyapanA milatA hai| jo jIva puNya se dharma mAnate yA manAte haiN| pUjA-vratAdi se dharma honA mAnate haiM ve ajJAnI haiN| jo jIva zubhabhAva athavA dayA dAnAdi se pApa hogA hna aisA mAnate haiM, ve to tIvra mithyAdRSTi haiM, unakI to yahA~ bAta hI nahIM hai| dayA - dAnAdi ke bhAva puNya haiM; kintu jo puNya ko dharma kA kAraNa mAnatA hai, vaha AtmA ko nahIM mAnatA, bhagavAna ko bhI nahIM mAnatA, use kadApi dharma nahIM ho sakatA, vaha jIva vItarAgI dazA prApta nahIM kara sakatA / " jo jIva ajJAnI jIvoM ke prati zubhabhAva karate haiM, unakI sevA karate haiM, pUjA, dayA- dAna karate haiM, unheM puNyabaMdha to hotA hai; kintu kAraNa meM viparItatA hone se phala meM bhI viparItatA hI hotI hai| isakAraNa ve jIva vyaMtara, bhavanavAsI jAti ke nimna deva athavA rogI, nirdhana manuSya hote haiN| puNya ke tIna prakAra kahe haiM hra 1. caitanya svabhAva ke Adara se yukta dharmI jIva ko zubharAga ke phala zreSTha puNyabaMdha hotA hai, use krama se naSTa karake vaha zIghra hI mokSadA prApti karatA hai| 2. zuddhasvabhAva ke bhAna binA vrata-tapAdi kareM, use zubhabhAva ke phalasvarUpa halkA puNya baMdhatA hai, aura manuSyapanA milatA hai; mokSa nahIM milatA arthAt cAragatirUpa paribhramaNa nahIM chUTatA / 3. vahI, pRSTha 381 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 373 374 2. vahI, pRSTha 381 gAthA 255 - 257 199 3. svarUpa ko viparIta mAnanevAle evaM kudeva - kuguru kI sevApUjA - dAna karanevAle ko zubha ke phala meM nimna jAti kA puNya baMdhatA hai, jisase kudeva va kumanuSyapanA milatA hai; kintu mokSa nahIM milatA / isaprakAra viparItatA ke kAraNa saMsAra paribhramaNa calatA hI rahatA hai| isaprakAra caraNAnuyoga meM mithyAdRSTi ke puNya ko yathAvat usakA phala spaSTa kiyA hai| " ukta gAthAoM aura unakI TIkAoM meM sabakucha milAkara yahI kahA gayA hai ki jisaprakAra bIja eka samAna hone para bhI bhUmi ke bheda se phasala meM antara A jAtA hai; usIprakAra zubhabhAva samAna hone para bhI jJAnI aura ajJAnI ko ekasA phala nahIM milatA; bhinna-bhinna milatA hai; kevala bhinna-bhinna hI nahIM, apitu paraspara viparIta phala milatA hai| sarvajJa bhagavAna dvArA kahe gaye tattvoM ke zraddhAnapUrvaka honevAle zubhabhAva paramparA mokSa ke kAraNa kahe gaye haiM; kintu ajJAnI chadmastha kathita tattva viparItatA ke kAraNa haiM; ata: unakI zraddhA karanevAloM ke zubhabhAva ekAdha bhava meM anukUlatA pradAna karake antatogatvA nigoda meM le jAte haiN| unheM jo ekAdha bhava kI anukUlatA prApta hotI hai; vaha sudeva aura sumanuSyatva rUpa bhI ho sakatI hai aura bhavanavAsI, vyaMtara aura jyotiSI devoM yA kumanuSyoM ke rUpa meM bhI ho sakatI hai / ata: zubhabhAva aura unake phala meM prApta honevAlI kSaNika anukUlatA meM sukhabuddhi chor3akara vItarAgI sarvajJadeva kathita tattvajJAna ko prApta karane kA prayatna karanA cAhie / * 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 382 paryAyadRSTi se dekhane para AtmA meM rAga-dveSa najara Ate haiM, para dravyadRSTivaMta ke paryAyadRSTi itanI gauNa ho gaI hai, vizeSakara anubhUti ke kA meM, ki usameM vikAra dRSTigata hotA hI nahIM hai| use vikAra se kyA ? hogA to hogaa| hratIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha- 131
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 258 - 259 vigata gAthAoM meM 'kAraNa kI viparItatA se phala kI viparItatA hotI hai' hra yaha spaSTa karane ke uparAnta aba ina gAthAoM meM yaha batAte haiM ki kAraNa kI viparItatA se aviparIta phala nahIM milatA, aviparIta phala to aviparIta kAraNa se hI hotA hai| gAthAyeM mUlata: isaprakAra haiM hra jadi te visayakasAyA pAva tti parUvidA va satthesu / kiha te tappaDibaddhA purisA NitthAragA hoMti / / 258 / / uvaradapAvo puriso samabhAvo dhammigesu savvesu / guNasamididovasevI havadi sa bhAgI sumaggassa / / 259 / / ( harigIta ) zAstra meM aisA kahA ki pApa viSaya kaSAya haiN| jo puruSa unameM lIna ve kalyANakAraka kisataraha // 258 // samabhAva dhArmikajanoM meM niSpApa ara guNavAna haiN| sanmArgagAmI ve zramaNa paramArtha maga meM magana haiM / / 259 || zAstroM meM aisA kahA gayA hai ki jaba viSaya-kaSAya pApa haiM, taba unase pratibaddha (viSaya-kaSAyoM meM lIna) puruSa nistAraka (pAra lagAne vAle) kaise ho sakate haiM? jisakA pApabhAva ruka gayA hai, jo sabhI dhArmikoM ke prati samabhAvavAna hai aura jo guNoM kA sevana karanevAlA hai, vaha puruSa sumArga kA bhAgI hotA hai| AcArya amRtacandra isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM isaprakAra spaSTa karate haiM "viSayakaSAya to pApa hI haiM, viSayakaSAyavAna puruSa bhI pApa haiM aura una viSayakaSAyavAna puruSoM meM anurakta jIva bhI pApa meM anurakta hone se pApa hI haiN| isalie jaba viSayakaSAyavAna puruSa svAnurakta puruSoM ko, puNya 201 gAthA 258 - 259 ke kAraNa bhI nahIM hote to phira ve saMsAra se nistAraka kaise ho sakate haiM ? isalie unase aviparIta phala siddha nahIM hotA / pApa ke ruka jAne se sabhI dhArmikoM ke prati svayaM madhyastha hone se aura guNa samUha kA sevana karane se jo zramaNa samyagdarzana - jJAna - cAritra kI yugapat pariNati se racita ekAgratArUpa sumArga ke bhAgI haiM; ve zramaNa sva aura para ko mokSa va puNya ke Ayatana haiM; isalie ve aviparIta phala ke kAraNa haiM hra aisI pratIti karanA caahie|" AcArya jayasena ina gAthAoM kA bhAva tAtparyavRtti TIkA meM mAtra do-do paMktiyoM meM tattvapradIpikA TIkA ke samAna hI spaSTa kara dete haiN| ina gAthAoM ke bhAva ko paMDita devIdAsajI eka-eka savaiyA teIsA meM prastuta karate haiM; para kavivara vRndAvanadAsajI 1 manaharaNa, 1 dohA aura 1 mattagayanda meM prastuta karate haiM; jo isaprakAra hai hra ( manaharaNa ) indrini ke bhogabhAva viSaya kahAvaiM aura, krodhAdika bhAva te kaSAyarUpa vrnii| inheM sarva siddhAMta meM pApa hI maMthana karI, tathA inheM dhArai soU pApI ura dharanI / / aise pApa bhArakari bhare je puruSa te su, bhaktani ko kaise sitAreM nirvrnii| Apu na tareMge aura na tAreMge su bhaktani ko, donoM pApa bhAra bhare bhogeM pApa karanI ||43|| indriyoM ke bhogoM ko viSaya kahate haiM aura krodhAdika bhAvoM ko kaSAya kahA jAtA hai| sarva zAstroM kA maMthana kareM to pAyeMge ki sabhI jagaha ina viSayakaSAyoM ko pApa hI kahA gayA hai aura ina viSayakaSAyoM ko dhAraNa karanevAle bhI pApI hI haiM hra aisA hRdaya meM dhAraNa karanA caahie| isaprakAra ke pApabhAra se bhare hue puruSa, bhaktoM ko kaise tAra sakate haiM ? ye loga na to svayaM pAra hoMge aura na bhaktoM ko pAra lagA sakate haiN| ye aura
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 pravacanasAra anuzIlana inake bhakta hna donoM hI loga pApa ke bhAra se bhare hue apanI pApa karana phala bhogeNge| ( dohA ) viSaya kaSAyI jIva ko, guru kari seyeM mIta / uttama phala upajai nahIM, yaha dir3ha karu paratIta / / 44 / / jo loga viSayakaSAyI jIvoM ko guru mAnakara unakI sevA karate haiM; unheM uttama phala kI prApti nahIM hotI hra dRr3hatApUrvaka isaprakAra kI pratIti karanA caahie| ( mattagayanda ) jo saba pApa kriyA taji kai, saba dharma viSai samatA visatAreM / jJAnAdi sabai guna ko, jo ArAdhata sAdhata haiM zrutidvAreM / / hohiM soI zivamAraga ke, bara sevanahAra munIza udAreM / Apu ta bhavi ko bhava tArahiM, pAvana pUjya triloka majhAreM / / 45 / / jo munirAja sabhIprakAra kI pApakriyAoM ko tajakara sabhI dharmoM meM samatAbhAva dhAraNa karate haiM aura zAstroM ke AdhAra para jJAnAdi sabhI guNoM kI ArAdhanA karate haiM; ve munirAja hI udAratApUrvaka muktimArga kA sevana karanevAle haiN| ve paramapUjya munirAja triloka meM svayaM tara jAte haiM aura bhavyajIvoM ko bhI bhavasAgara se pAra utAra dete haiN| AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "zuddha caitanyatattva kA Azraya chor3akara pA~ca indriya viSayoM ko bhoganevAlA adharmI hai| jise rAga kI maMdatA bhI nahIM hai, vaha jIva pApI hI hai; kyoMki krodha - mAna-mAyA-lobha ke samasta pariNAma pAparUpa hI haiN| ajJAnI jIvoM ke prati jo anurAga karatA hai arthAt jo kudevAdi ko mAnatA hai, rAgI -dveSI-devatAoM se dharma yA puNya mAnatA hai, usakA puNya bhI pAparUpa parivartana ho jAtA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 384 gAthA 258 - 259 203 jina guruoM ko viSaya- kaSAya kI Asa hai, brahmacarya nahIM hai, lakSmI aura vyApAra meM lAbha dikhatA haiM; ve saba kugurU hai| paisA Adi kamAne ka bhAva karanA athavA usakA upAya batAnA to pApa hI hai aura pApa kI anumodanA karanevAlA bhI pApI hI hai| jise rAgarahita apane zuddhasvabhAva kA bhAna hai, use sarvajJadeva kA bhAna hai| sarvajJadeva ko vItarAgadazA vartatI hai| ve eka samaya meM tIna kAla aura tIna loka ko jAnate haiM, unheM AhArAdi nahIM hote, ve aThAraha doSoM se rahita hote haiN| jise vastusvarUpa kA bhAna hai, use guru kI bhI yathArtha pratIti hai / caitanya svabhAva ke ugra avalambana se muniyoM kA tIvra rAga ghaTa gayA hai aura ve kevalajJAna lene kI taiyArI meM haiN| unakA rAga ghaTane se bahuta se saMyoga chUTa gaye haiN| zarIra kI kriyA tathA puNya se dharma mAnanerUpa sabase bar3A pApa jinake virAma ho cukA hai, ve munirAja apane caitanya svabhAva ke Azraya se dharma hotA hai hra aisA mAnate haiN| zarIrAdi ko parapadArtha, puNya-pApa ko vikAra tathA nirvikArI svabhAva ko apanA mAnate haiN| unake mithyAtvarUpa pApa Tala gayA hai aura saMsAra ke anya bhI bahuta se pApabhAva virAma ho cuke haiN| * jisaprakAra siddha bhagavantoM ne siddhapada pAyA hai; usIprakAra munirAja apane ekAgra svarUpa mokSamArga ko darzAte haiN| munirAja ko sumArga pragaTA hai / antarasvarUpa lInatA bar3ha gaI hai| bAhya Abhyantara vItarAgI nagnadazA vartatI hai| upakaraNa rUpa meM mAtra mayUrapIMchI aura kamaNDala hotA hai / AhAra lene kA, vyAkhyAna yA zAstra bAcane kA alparAga vartatA hai| zeSa antardazA meM atyadhika nirmalatA hai| munirAja sva evaM para ko mokSa evaM puNya kA sthAna darzAte haiN| Apa zuddhasvabhAva meM atyadhika ugra puruSArtha karate haiN| kadAcit alparAga zeSa 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 384 3. vahI, pRSTha 386-387 2. vahI, pRSTha 384-385 4. vahI, pRSTha 388
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana rahe to usake phala meM puNya baMdhatA hai / anya munirAja aura zrAvaka aise jJAnI muniyoM ke pAsa tattva samajhakara samyagdarzanapUrvaka mokSa prApta karate haiN| yadi ve jIva mokSa prApta nahIM kara sakate to zubhabhAva ke phala meM puNya ba~dha avazya karate haiM; ataH munirAja anya ke lie mokSa tathA puNya ke kAraNa haiN| dharma to puNya-pAparahita caitanya ke Azraya se pragaTa hotA hai hra aisA mAnanevAlA hI saccA muni hai| jo sacce munirAja kI zraddhA karatA hai, vaha Atmadravya kI saccI zraddhA karatA hai| vaha jIva bhaviSya meM vizeSasthiratA pUrvaka mokSa prApta karatA hai aura kiMcit rAga rahe to puNyabaMdha karatA hai| 2" ina gAthAoM meM yahI spaSTa kiyA gayA hai ki jo puruSa viSaya - kaSAya ke poSaNa meM magna haiM, viSaya- kaSAya kI pUrti ko sukha mAnate haiM; aise ajJAnI jIvoM kA viSaya-kaSAya ke poSaNarUpa upakAra karanA dharmarUpa kaise ho sakatA hai, dharma kA kAraNa bhI kaise ho sakatA hai; vaha to sAkSAt pApa hai| aise pApI jIva sva-para kA kalyANa kaise kara sakate haiN| unakI sevA karanA kalyANa kA kAraNa nahIM hai| 204 jo jJAnI jIva sva-para ke bIca bhedajJAna karanevAle haiM, viSayakaSAyoM se virakta haiM; ve jJAnI jIva hI sva-para kA kalyANa karanevAle haiN| ata: unakI sevA karanA bhI kalyANa kA kAraNa hai| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 388 2. vahI, pRSTha 389 samyagdarzana kI pratijJA hai ki hna "mujhe grahaNa karane se, grahaNa karanevAle kI icchA na hone para bhI, mujhe usako balAt mokSa le jAnA par3atA hai| isalie mujhe grahaNa karane se pahale yadi vaha vicAra kare ki mokSa jAne kI icchA badala deMge to bhI usase kAma nahIM clegaa| mujhe grahaNa karane ke | bAda, mujhe use mokSa pahu~cAnA hI caahie| hna tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha- 136 pravacanasAra gAthA 260 jo bAta vigata gAthAoM meM samajhAI gaI hai; aba usI bAta ko isa gAthA meM vizeSarUpa se spaSTa karate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra asubhovayogarahidA suddhavajuttA suhovajuttA vA / NitthArayati logaM tesu pasatthaM lahadi bhatto / / 260 / / ( harigIta ) zuddha athavA zubha sahita ara azubha se jo rahita haiN| ve tAra dete loka unakI bhakti se puNabaMdha ho || 260|| azubhopayoga se rahita jo munirAja zuddhopayoga se yA zubhopayoga se sahita hote haiM, ve munirAja logoM ko tAra dete haiM aura unake prati bhaktivAna jIva prazasta puNya ko prApta karate haiN| isa gAthA ke bhAva ko tattvapradIpikA TIkA meM AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM "moha, dveSa aura aprazasta rAga ke uccheda se azubhopayoga se rahita munirAja samasta kaSAyodaya ke viccheda se kabhI zuddhopayoga yukta aura kabhI prazasta rAga ke vipAka se zubhopayoga se yukta hote haiM / ve munirAja svayaM mokSAyatana hone se loka ko tAra dete haiM aura unake prati bhaktibhAva se jina logoM kA prazastabhAva rahatA hai, ve loga puNya ke bhAgI hote haiN|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko saralasubodha bhASA meM atyanta spaSTarUpa se isaprakAra prastuta karate haiM hra "zuddhopayoga aura zubhopayoga pariNata puruSa pAtra haiN| nirvikalpa samAdhi ke bala se, zubhAzubha upayoga se rahita kAla meM, kabhI vItarAgalakSaNa zuddhopayoga se sahita tathA kabhI moha, dveSa aura azubharAga se rahita kAla meM, sarAgalakSaNa zubhopayoga sahita hote hue bhavyajIvoM ko tArate haiM aura unake prati bhakti rakhane vAle zreSTha bhakta svarga prApta karate haiM aura paramparA se
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 207 206 pravacanasAra anuzIlana mokSa prApta karate haiN|" isa gAthA ke bhAva ko paMDita devIdAsajI 1 teIsA savaiyA meM aura kavivara vRndAvanadAsajI 1 manaharaNa kavitta meM prastuta karate haiN| vRndAvanadAsajI kRta manaharaNa chanda isaprakAra hai hra (manaharaNa) azubhopayoga jo vimoha rAgadoSa bhAva, tAsa te rahita hohi muni niragraMtha hai| zuddha upayoga kI dazA meM keI ramaiM keI, zubha upayogI mathai vivahAra paMtha hai|| teI bhavyajIvani ko tAreM haiM bhavodadhi taiM, Apu zivarUpa punyarUpa pUja paMtha hai| tinahI kI bhakti taiM bhavika zubhathAna lahaiM, aise cita ceta vRnda bhASI jainagraMtha hai||46|| moha-rAga-dveSAdi rUpa azubhopayoga se rahita nirgrantha munirAjoM meM aneka munirAja to zuddhopayogadazA meM ramaNa karate haiM aura aneka munirAja zubhopayogarUpa vyavahArika paMtha meM tattva kA maMthana karate hue bhavyajIvoM ko saMsAra-samudra se pAra karane meM nimitta banate haiM tathA svayaM zuddhabhAvarUpa yA puNyabhAvarUpa paMtha meM sthita haiN| vRndAvana kavi kahate haiM ki ukta munirAjoM kI bhakti se bhavyajIva zubhasthAna ko prApta karate haiM hra aisA jaina granthoM meM kahA hai| isalie he bhavyajanoM ! isameM ceto| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hna "munirAja ko azubha pariNAma nahIM hote| unheM bAhya-Abhyantara nirgranthadazA vartatI hai| nirgranthadazA ke binA munipanA nahIM hotaa| munirAja kabhI dhyAna meM sthira hokara vItarAgI dazA meM Thaharate haiM to kabhI pA~ca mahAvratAdi ke zubha pariNAma meM jur3ate haiN| munirAja jagata ke jIvoM ko gAthA 260 tArane meM nimitta haiN| unake prati bhakti rakhanevAlA jIva puNya ko prApta karatA hai| bhAvaliMgI mahAsamartha munirAja ko antaradazA meM adhikatA bhI vartatI hai aura vikalpa uThane para unake dvArA zAstra kI racanA bhI ho jAtI hai| aise munirAja dharma ke sthAna haiM, ve loka ko tArate haiN| jo munirAja kI bhakti, vaMdanA, vaiyAvRtti Adi karate haiM, unheM lokottara puNya ba~dhatA hai| ___munirAja anya ko tArane meM nimitta haiN| unakI bhakti karane vAlA jIva puNyazAlI hai aura vaha svabhAva meM vizeSa sthiratA karake mokSa prApta karatA hai|" ukta gAthA meM yaha kahA gayA hai ki sarvaprakAra se sevA ke pAtra to zuddhopayogI santa hI haiN| sAtha meM jo zubhopayogI santa mithyAtva aura tIna kaSAya caukar3I ke abhAva se utpanna zuddhapariNati se sampanna haiM; para abhI zAstrAdi likhane, paDhane-paDhAnerUpa zubhopayoga meM haiM; ve bhI sarvaprakAra se sevA karane yogya haiM; parantu viSaya-kaSAya meM saMlagna logoM kI sevA kalyANakArI nahIM hai| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 391 3. vahI, pRSTha 393 2. vahI, pRSTha 393 4. vahI, pRSTha 395 ___ havA, pAnI aura bhojana Adi, bhautika AvazyakatAoM kI pUrti kara sakate haiM; kintu du:kha ke kAraNa bhautika jagata meM nahIM, mAnasika jagata meM vidyamAna haiN| jaba taka antara meM moha-rAga-dveSa kI jvAlA jalatI rahegI, taba taka pUrNa sukhI honA saMbhava nahIM hai| moha-rAga-dveSa kI jvAlA zAnta ho; isake lie dharma, dhArmika AsthA aura dhArmika AdarzoM se anuprerita jIvana kA honA atyanta Avazyaka hai| hna tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha-177
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 261-263 aba AgAmI gAthAoM meM AcAryadeva vigata gAthAoM meM prarUpita viSayavastu ko vistAra se samajhAte haiM aura zramaNAbhAsoM kI sabhI pravRttiyoM kA niSedha karate haiN| gAthAyeM mUlata: isaprakAra haiM hra diTThA pagadaM vatthaM abbhuTTANappadhANakiriyAhiM / vaTThadu tado guNAdo visesidavvo tti uvadeso / / 261 / / abbhuTThANaM gahaNaM uvAsaNaM posaNaM ca sakkAraM / aMjalikaraNaM paNamaM bhaNidamiha guNAdhigANaM hi / / 262 / / abbhuTTheyA samaNA suttatthavisAradA uvAseyA / saMjamatavaNANaDDhA paNivadaNIyA hi samaNehiM / / 263 / / ( harigIta ) jaba dikheM munirAja pahale vinaya se vartana karo / bheda karanA guNoM se pazcAt yaha upadeza hai || 261 // guNAdhika meM khar3e hokara aMjali ko bA~dhakara / grahaNa-poSaNa-upAsana-satkAra kara karanA namana || 262 // vizArada sUtrArtha saMyama-jJAna-tapa meM Adaya hoM / una zramaNajana ko zramaNajana ati vinaya se praNamana kareM / / 263 // prakRta vastu arthAt jisakA prakaraNa cala rahA hai hra aisI nagna digambara dazA ko dekhakara zramaNa ! prathama to abhyutthAna Adi kriyAoM dvArA unakA yogya satkArAdi karo; bAda meM guNAnusAra bheda karanA hra aisA upadeza hai| zAstroM meM, guNoM meM adhika ke prati abhyutthAna, grahaNa, upAsana, poSaNa, satkAra, hAtha jor3anA aura praNAma karanA kahA hai| zramaNoM ke dvArA jinasUtroM ke marmajJa aura saMyama, tapa aura jJAna meM samRddha zramaNa; abhyutthAna, upAsanA aura praNAma karane yogya haiN| 209 gAthA 261 - 263 AcArya amRtacandra ina gAthAoM ke bhAva ko tattvapradIpikA meM isaprakAra spaSTa karate haiM hra " Atmavizuddhi kI hetubhUta prakRta vastu arthAt jinakA prakaraNa cala rahA hai, una zramaNoM ke prati unake yogya kriyArUpa pravRtti se guNAdhikatAnusAra yathAyogya vyavahAra karane kA zramaNoM ke lie niSedha nahIM hai| satkAra, apane se adhika guNavAna ke prati abhyutthAna, grahaNa, upAsana, , aMjalikaraNa aura praNAmarUpa pravRttiyA~ zramaNoM ko niSiddha nahIM haiM / sUtra aura padArthoM ke vizad jJAna dvArA jinake saMyama, tapa aura svatattva kA jJAna pravartatA hai; kevala una zramaNoM ke prati hI abhyutthAnAdi pravRttiyA~ aniSiddha haiM; unake atirikta anya zramaNAbhAsoM ke prati ve pravRttiyA~ niSiddha hI haiN|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM ina gAthAoM meM samAgata abhyutthAnAdi zabdoM ko spaSTa karate hue likhate haiM ki hra "svAgatArtha sAmane jAnA abhyutthAna hai; svIkAra karanA grahaNa hai; zuddhAtma bhAvanA ke sahakArI kAraNa ke hetu se sevA karanA upAsanA hai; zuddhAtmabhAvanA ke sahakArI kAraNa ke hetu se bhojana, zayana Adi kI cintA karanA poSaNa hai; bhedAbhedaratnatrayarUpa guNa ko prakAzita karanA satkAra hai; aMjali bA~dhakara namaskAra karanA ajaMlikaraNa hai aura namaskAra ho hra aisA vacana bolanA praNAma hai| bahuta bahuta se zAstroM ke vizeSajJa) to haiM, para cAritra meM adhika nahIM haiM; ve bhI yathAyogya vaMdana karane yogya haiM; kyoMki ve paramAgama ke abhyAsI haiN| unakI vaMdanA karane kA dUsarA kAraNa yaha bhI hai ki ve pahale se hI samyagdarzana, aura samyagjJAna meM dRr3hatara haiN|"
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 gAthA 261-263 211 pravacanasAra anuzIlana ukta gAthAoM ke bhAva ko paMDita devIdAsajI 1 kavitta, 1 chappaya aura 1 ikatIsA savaiyA hra isaprakAra kula milAkara 3 chandoM meM prastuta karate haiM aura kavivara vRndAvanadAsajI 1 mAdhavI, 1 manaharaNa, 1 chappaya aura 1 dohA hra isaprakAra kula 4 chandoM meM prastuta karate haiN| kavivara vRndAvanadAsajI kRta chanda isaprakAra haiM hra (mAdhavI) tihi kArana taiM guna uttamabhAjana, zrImuni ko jaba Avata dekho| taba hI uThi vRnda khar3e rahi kai, pada vaMdi padAMbuja kI dizi pekho|| gunavRddha vizeSani kI ihi bhAMti, sadIva karo vinayAdi vishekho| upadeza jineza ko jAna yahI, vidhi soM varato cahusaMgha srekho||47|| vRndAvana kavi kahate haiM ki ukta kAraNoM se jaba guNavAna uttama pAtra munirAjoM ko AtA huA dekho to; usIsamaya uThakara, khar3A rahakara, caraNoM kI vaMdanA karake, caraNa-kamaloM kI dizA meM hI dekhate rho| aneka vizeSatAoM ke dhanI guNavRddha munirAjoM kI isIprakAra sadA vizeSa vinayAdi karanA caahie| jinendra bhagavAna kA yaha upadeza hai| yaha jAnakara cAroM saMghoM ke prati isIprakAra vinayapUrvaka vartana karanA caahie| (manaharaNa) Avata viloki khar3e hoya sanamukha jAya, Adara soM Aiye Aiye aise khikaiN| aMgIkAra karikai su sevA kIjai vRndAvana, aura annapAnAdi soM pekhiye umhikai|| bahuri gunani kI prazaMsA kIje vinaya soM, hAtha jore rahiye pranAma kIjai tthhikai| muni mahArAja vA gunAdhika puruSani soM, yAhI bhAMti kIje zrutisIkharIti ghikai||4|| vRndAvana kavi kahate haiM ki munirAjoM ko AtA huA dekhakara, khar3e hokara, unake sanmukha jAkara, AdarapUrvaka 'Aiye, Aiye' hra aisA kahakara, aMgIkAra karake, unakI sevA karanA cAhie aura utsAhapUrvaka unheM annapAnAdi denA caahie| munirAja evaM guNavAna puruSoM kI bhI vinaya se vizeSa prazaMsA karanA cAhie, hAtha jor3akara praNAma karanA cAhie, zAstroM meM likhI zikSA ke anusAra yaha saba karanA caahie| (chappaya ) je paramAgama arthamAhiM, paravIna mahAmuni / aru saMjama tapa jJAna Adi, paripUrita haiM puni / / tinahiM Avatau dekhi, tabahi munihU kahU~ chiye| khar3e hoya sanamukha sujAya, Adara nirabahiye / / sevA vidhi aru parinAma vidhi, donoM karivo joga hai| hai uttama munimagarIti yaha, jaha~ subhAvasukhabhoga hai||49|| jo munirAja paramAgama meM pratipAdita zuddhAtmapadArtha meM pravIna haiM; saMyama, tapa aura jJAna Adi meM paripUrNa haiM; unako AtA huA dekhakara munirAjoM kA bhI yaha kartavya hai ki khar3e hokara, sanmukha jAkara Upara kahe anusAra nirvAha karanA caahie| jinAgama kathita zArIrika sevA aura pariNAmoM kI nirmalatA hna donoM karanA yogya hai| yaha muniyoM kI rIti hai, jisameM svAbhAvika sukha kA upabhoga hotA hai| (dohA) daravita je muni bheSa dhari, te haiM zramaNAbhAsa / tinakI vinayAdika kriyA, joga nahIM hai bhAsa / / 50 / / munibheSa ko dhAraNa karanevAle jo dravyaliMgI zramaNAbhAsa haiM, unake prati ukta vinayAdi kriyAyeM karanA yogya nahIM hai| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hna "munirAja ko dekhate hI vinayapUrvaka khar3A honA cAhie, unake samakSa jAkara vinayAdi karanA caahie| pazcAt parIkSApUrvaka munirAja meM
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 pravacanasAra anuzIlana vizeSa nirmalatA hai yA nahIM Adi bAtoM kI lakSaNoM se pahicAna karanA caahie| anyatra kathana AtA hai ki munirAja kI parIkSA tIna dina taka karanA cAhie, kintu prathama mAna- satkArAdi avazya kro| usake pazcAt guNapramANa pUrvaka bheda karo hra aisA jinendra bhagavAna kA upadeza hai| prathamataH bAhya meM nagnadazA Adi yathAyogya liMga dekhakara satkArapUrvaka guNoM kI parIkSA karanA caahie| apane se guNa yA dIkSA meM bar3e hoM to unako dekhakara khar3e hokara "atro - atro" kahanA caahie| munirAja ko thakAna ho to unake paira dabAnA caahie| unake AhAra evaM zayana kA vicAra karanA cAhie / yaha jagaha muniyoM ke lie anukUla hogI yA nahIM, isakA bhI vicAra karanA caahie| unake guNoM kI prazaMsA karate hue unheM vinayAdi se hAtha jor3akara praNAma karanA caahie| vAstava meM eka munirAja apane se adhika guNayukta muni ko dekhakara vinaya se khar3e hote haiN| unakA Adara karate haiN| gRhastha unakI sevA karate haiN| unake AhAra, pAnI, zayana ityAdi kA vicAra karate haiN| unake guNoM kI prazaMsA karake vinayabhAva se hAtha jor3ate haiM, praNAmAdi vidhi Acarate haiN| yadi munirAja nijasvarUpa meM lIna hoM to koI vidhi nahIM karanA cAhie, kintu zubhopayoga meM hoM to sarvajJa ke kahe anusAra munisvarUpa ko pahicAnakara unakA Adara-satkAra avazya karanA caahie| * jabataka, svasvarUpa meM sthiratA nahIM hotI, tabataka anya munirAjoM ke prati Adara kA vikalpa uThatA hai / yadyapi munirAja jAnate haiM ki yaha zubhavikalpa haiM, merI zAMti ko naSTa karanevAle viSa ke kuMbha hai| inase mujhe dharma nahIM ho sakatA, tathApi jabataka vikalpayogya bhUmikA hotI hai, tabataka anya munirAjoM ke prati bahumAna Aye binA nahIM rhtaa| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 397 3. vahI, pRSTha 404 2. vahI, pRSTha 403 4. vahI, pRSTha 408 gAthA 269 - 263 213 jina munirAjoM ko bAhya meM nagnadazA vartatI hai| anekaprakAra ke tapa aura saMyama vartatA hai; kintu antaralInatApUrvaka AtmA kI zraddhA nahIM vartatI ve muni zramaNAbhAsa hai| ve Adarayogya nahIM haiN| " ukta gAthAoM aura usakI tattvapradIpikA TIkA ke pratipAdana kI vizeSatA yaha hai ki gAthAoM meM to yaha kahate haiM ki yadi koI munirAja sAmane se A rahe hoM to unakI nagna digambara dazA dekhakara sarvaprathama khar3e hokara unakI vinaya aura unheM yathAyogya namaskArAdi karanA cAhie / guNoM ke anusAra bheda karanA to usake bAda kI bAta hai| tAtparya yaha hai ki sAmAnya rUpa se to sabhI kI vinaya karanA caahie| bAda meM guNAdhikatA ke anusAra bheda karake vinaya meM yathAyogya antara kiyA jAnA cAhie / isI bAta ko TIkA meM isaprakAra likhate haiM ki munirAjoM kI sAmAnya vinaya aura guNAdhikoM kI vizeSa vinaya kA jinAgama meM niSedha nahIM hai / tAtparya yaha hai ki karane yogya to ekamAtra zuddhopayoga hI hai; kintu zubhopayoga ke kAla meM yadi ukta vinayAdi kriyAyeM hotI haiM to unase unakA munitva khaNDita nahIM hotaa| puNyabaMdha kI kAraNarUpa aisI kriyAyeM muni bhUmikA meM anucita nahIM haiM; kintu unase baMdha hI hogA, nirjarA nahIM / yadyapi zramaNoM ke prati vinaya-vaiyAvRtti Adi kA niSedha nahIM hai; tathApi zramaNAbhAsoM ke prati to niSedha hI hai| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 408 divyadhvani meM svabhAvagata svataMtratA kI ghoSaNA ke sAtha-sAtha paryAya meM pUrNa svataMtratA kI prApti ke lie svAvalambana kA mArga batAyA gayA hai / | raMga, rAga aura guNabheda se bhinna nija zuddhAtmA para dRSTi kendrita karanA hI svAvalambana hai / svatantratA apane bala para hI prApta kI jA sakatI hai| ananta sukha aura svatantratA bhIkha meM prApta honevAlI vastue~ nahIM haiM aura na unheM dUsaroM ke bala para prApta kiyA jA sakatA hai| hna tIrthaMkara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha- 83
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 264 pravacanasAra gAthA 264 vigata gAthAoM meM zramaNoM ke sAtha, zramaNoM aura zrAvakoM ko kaisA vyavahAra karanA cAhie' ha yaha spaSTa karane ke uparAnta anta meM yaha kahA gayA hai ki zramaNAbhAsoM ke prati to ukta vinaya-vyavahAra sarvathA niSiddha hI hai; ata: aba isa gAthA meM yaha batAte haiM ki ve zramaNAbhAsa kaise hote haiM ? gAthA mUlata: isaprakAra hai hna Na havadisamaNo tti mado saMjamatavasuttasaMpajutto vi| jadi saddahadi Na atthe AdapadhANe jiNakkhAde / / 264 / / (harigIta) sUtra saMyama aura tapa se yukta hoM para jinkthit| tattvArtha ko nA zraddhaheM to zramaNa nA jinavara kheN||264|| jo zramaNa sUtra, saMyama aura tapase saMyukta hone para bhI yadi jinavarakathita AtmapradhAna padArthoM kA zraddhAna nahIM karatA; to vaha zramaNa zramaNa nahIM hai hra aisA Agama meM kahA hai| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "Agama ke jJAtA tathA saMyama aura tapa meM sthita hone para bhI jo zramaNa; apane AtmA ke dvArA jJeyarUpa se piye (jAne) jAnevAle ananta padArthoM se bhare hue AtmapradhAna isa vizva kA zraddhAna nahIM karate, ve zramaNAbhAsa haiN|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra kRta tattvapradIpikA TIkA ke samAna hI spaSTa karate haiN| isa gAthA ke bhAva ko paMDita devIdAsajI 1 ikatIsA savaiyA aura vRndAvanadAsajI 1 kavitta meM prastuta karate haiN| kavivara vRndAvanadAsajI kRta kavitta isaprakAra hai hra (kavitta) saMjama tapa siddhAMta sUtra, inahU kari jo muni hai saMjukta / jo jinakathita pradhAna AtamA, suparaprakAzaka teMvara zukta / / tAsusahita je sakala padAratha, nahiM saradahai jathA jinaukta / taba so muni na hoya yaha jAno, hai vaha zramaNAbhAsa ajukta / / 51 / / jo munirAja siddhAnta sUtroM ke jJAtA aura saMyama va tapa se yukta haiM; phira bhI jinavara kathita svaparaprakAzaka AtmA hai pradhAna jisameM; aise sampUrNa padArthoM kA zraddhAna nahIM karate; ve munirAja zramaNa nahIM, zramaNAbhAsa haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jo munirAja sarvajJakathita zAstroM ko jAnate haiM, avratAdi pariNAma TAlate haiM, brahmacarya kA pAlana karate haiM, upavAsa-vrata-tapapUrvaka kaSAyamaMdatA ke pariNAma karate haiM, upasarga hone para bhI svarUpa se cyuta nahIM hote; ve bhI yadi tIna loka ke nAtha jinendra bhagavAna dvArA kathita AtmA kI zraddhA nahIM karate to ve zramaNa nahIM; apitu zramaNAbhAsa haiN| cAritra kA pAlana karanevAle hone para bhI jise AtmA kA bhAna nahIM, ve sAdhu nahIM hai| jo munirAja AtmA ko yathArtha jAnate haiM, ve sukha kI prApti karate haiM tathA jo munirAja AtmA kI zraddhA nahIM karate, ve vratatapAdi meM lIna honepara bhI sAkSAt zramaNAbhAsa hI haiN|" isa gAthA meM atyanta spaSTa rUpa meM yaha kahA gayA hai ki yadyapi Agama ke jJAtA hoM, saMyama aura tapa ko dhAraNa karanevAle hoM; tathApi yadi AtmA hai pradhAna jisameM hna aise isa loka kA jinheM zraddhAna nahIM ho to ve zramaNa, zramaNa nahIM haiM, zramaNAbhAsa haiN| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 410-411 2. vahI, pRSTha 411 3. vahI, pRSTha 418
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 265-267 vigata gAthA meM zramaNAbhAsa kA svarUpa spaSTa karane ke uparAnta aba ina gAthAoM meM yaha batAte haiM ki jo zramaNa sacce zramaNa kA Adara nahIM karate athavA svayaM guNahIna hone para bhI guNavAloM se vinaya karAnA cAhate haiM athavA svayaM mahAna hone para bhI apane se hIna zramaNoM ko vaMdanAdi karate haiM, ve sabhI sacce zramaNa nahIM haiN| gAthAyeM mUlataH isaprakAra haiM hra avavadadi sAsaNatthaM samaNaM diTThA padosado jo hi / kiriyAsu NANumaNNadi havadi hi so NaTTacAritto / / 265 / / guNadodhigassa viNayaM paDicchago jo vi homi samaNo tti / hojjaM guNAdharo jadi so hodi aNaMtasaMsArI / / 266 / / adhigaguNA sAmaNNe vaTTaMti guNAdharehiM kiriyAsu / jadi te micchuvajuttA havaMti pabbhaTTacArittA / / 267 / / ( harigIta ) jo zramaNajana ko dekhakara vidveSa se vartana kreN| apavAda unakA kareM to cAritra unakA naSTa ho || 265 // svayaM guNa se hIna hoM para jo guNoM se adhika hoN| cAhe yadi unase namana to anaMtasaMsArI haiM ve // 266 // jo svayaM guNavAna hoM para hIna ko vaMdana kreN| hagamoha meM upayukta ve cAritra se bhI bhraSTa haiM || 267 // jo zramaNa zAsanastha arthAt nizcaya-vyavahAra mokSamArga meM sthita zramaNa ko dekhakara dveSa se unakA apavAda karatA hai aura satkArAdi kriyAoM se sahamata nahIM hotA; usa zramaNa kA bhI cAritra naSTa ho jAtA hai| guNoM meM hone para bhI 'maiM bhI zramaNa hU~' hra aisA mAnakara jo zramaNa guNavAloM se namaskAra karavAnA cAhatA hai; vaha zramaNa anaMta saMsArI hai| svayaM adhika guNavAlA hone para bhI anya guNahInoM ko vaMdanAdi gAthA 265 - 267 karate haiM; ve bhI mithyopayukta hone se cAritra se bhraSTa ho jAte haiN| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra 217 "jo zramaNa dveSa ke kAraNa AgamAnusAra AcaraNavAle jJAnI zramaNa kA bhI apavAda karatA hai aura usake prati vinayAdi kriyAyeM karane meM sammata nahIM hotA; kaSAyAnuraMjita hone se usa zramaNa kA cAritra naSTa ho jAtA hai| svayaM jaghanyaguNavAlA hone para bhI jo zramaNa 'maiM bhI zramaNa hU~' hra isaprakAra ke abhimAna ke kAraNa adhika guNavAle zramaNoM se vinaya cAhatA hai; vaha zramaNa abhimAna ke kAraNa kadAcit anaMta saMsArI bhI ho sakatA hai| svayaM guNavAna hone para bhI anya guNahIna zramaNoM kI vaMdanAdi karate haiM, ve zramaNa moha ke kAraNa mithyAbhAvoM meM yukta hote hue cAritra se bhraSTa hote haiN| " ina gAthAoM ke bhAva ko paMDita devIdAsajI 2 ikatIsA savaiyA aura 1 kavitta meM tathA kavivara vRndAvanadAsajI 2 mattagayanda savaiyA, 1 drumilA aura 1 dohA hra isaprakAra 4 chandoM meM prastuta karate haiN| kavivara vRndAvanadAsajI kRta chanda isaprakAra haiM hra ( mattagayanda ) zrI jinazAsana ke anusAra, pravartatu haiM je mahAmunirAI / jo tinako lakhi doSa dhareM, anaAdara taiM apavAda karAI / / je vinayAdi kriyA kahI vRnda, karai na tahAM so suharSa bar3hAI / cArita bhraSTa kahAvata, yoM bhagavaMta bhanI suni bhAI / / 52 / / jo mahAmunirAja jinazAsana ke anusAra pravRtti karate haiM; unheM dekhakara bhI jo muni unakA anAdara karate haiM, apavAda karate haiM, prasannatApUrvaka vinayAdi kriyA nahIM karate haiM; ve muni cAritra bhraSTa kahe jAte haiN| he bhAI! suno, arahaMta bhagavAna aisA kahate haiN|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 pravacanasAra anuzIlana (drumilA) apane guna taiM adhika je munI, guna jJAna su saMjama Adi bharai / tinasoM apanI vinayAdi cahai, hama ha muni haiM imi garva dharai / / taba so gunadhAraka hoya taU, muni mAraga taiM viparIta carai / vaha mUr3ha ananta bhavAvali meM, bhaTakai na kabhI bhavasiMdhu tarai / / 53 / / jo munirAja guNoM meM apane se adhika haiM, jJAna aura saMyama se bharita haiM; 'hama bhI munirAja haiM' hra isa abhimAna meM cUra jo muni unase bhI vinayAdi kI cAha rakhate haiM; ve kitane hI guNoM ke dhAraka kyoM na hoM, para munimArga se viparIta AcaraNa karanevAle haiN| ve saMsAra-samudra se kabhI pAra ko prApta nahIM kareMge, anantakAla taka saMsAra meM hI bhttkeNge| ( mattagayanda ) Apu viSai muni ke pada ke guna, haiM adhike utakiSTa pramAnai / so gunahIna munInana kI, jo karai vinayAdi kriyA manamAnai / / to tinake uramAhiM mithyAta, payoga lasai lakhi lehu sayAnai / hai yaha caritabhraSTa munI, anarIti calai jatirIti na jAnai / / 54 / / yadyapi apane meM munipada ke utkRSTa aura adhika guNa haiM, tathApi guNahIna muniyoM kI vinayAdi kriyA karate haiM; unake hRdaya meM mithyAtva bhAva hai| he catura munijanoM ! isa bAta ko acchI taraha samajha lo ki ve cAritra bhraSTa haiM, jaga kI rIti ko na jAnate hue anarIta (viparIta mArga) para calane vAle haiN| (dohA) vinaya bhagata to ucita hai, bar3e gunini kI vRnda / hIna gunini ko vaMdatai, cArita hota nikaMda / / 55 / / jaisI vinaya va bhakti guNadhArI bar3e munirAjoM kI kiyA jAnA ucita hai; vaisI vinaya va bhakti guNahIna munijanoM kI karane se cAritra naSTa hotA hai / AdhyAtmika satpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra 219 gAthA 265 - 267 "jo munirAja anya bhAvaliMgI munirAja ke prati apazabda bolate haiM, dveSa karate haiM, ve muni cAritra se bhraSTa haiM / svayaM doSayukta honepara bhI jo doSa ko doSarUpa svIkAra nahIM karate, ve zraddhA se bhraSTa haiM / " bhAvaliMgI munirAjoM ke prati koI munirAja IrSyAbhAva rakheM to una munirAjoM ke cAritra meM doSa AtA hai| yadi koI munirAja bhUmikA kA bhAna na karake anya munirAjoM ke prati vinayabhAva nahIM kareM athavA apane se adhika guNayukta munirAjoM se svayaM kI vinaya karAnA cAhe to unheM cAritra nahIM hotA / anya adhika guNayukta munirAjoM kI apekSA apanI nirmalatA kama hone para bhI 'maiM muni hU~' aise ahaMkAra kI icchA karake jo svayaM ke vinayAdi kI icchA karatA hai, use apanI bhUmikA evaM paryAya kA viveka nahIM hai; ataH vaha cAritrabhraSTa hai tathA yadi vaha munirAja apane sarvathA viveka ko hI bhUla jAe to darzana se bhI bhraSTa hai| anaMtasaMsArI hai| jo munirAja adhika garva rakhate haiM aura adhika nirmalatAyukta muniyoM se apane vinaya Adi kI bhAvanA karate haiM, unheM vastusvabhAva evaM dharmAtmA jIvoM ke prati anAdara hai / ve munirAja zAstroM kA adhyayana karate hoM, vratatapAdi kA pAlana karate hoM phira bhI anaMtasaMsArI haiN|" jo munirAja adhika guNayukta hone para bhI apane se hIna muniyoM kA Adara-satkArAdi karate haiM, ve nijasvarUpa kI sAvadhAnI se cUka jAte haiN| paryAya kA viveka bhUlakara mithyAbhAva meM jur3ate haiM aura cAritra se bhraSTa ho jAte haiN| adhika guNavAle munirAjoM ko apane se kama guNavAle munirAjoM kI vaMdanAdi nahIM karanA cAhie; tathApi koI munirAja moha ke vazIbhUta hokara nimna dazAvAle ko prasanna karane ke lie vandanAdi kareM to vaha cAritra se bhraSTa hai / " " 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 427 2. vahI, pRSTha 428 5. vahI, pRSTha 432 3. vahI, pRSTha 430-431 6. vahI, pRSTha 434 4. vahI, pRSTha 431 7. vahI, pRSTha 434
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra anuzIlana ukta gAthAoM meM varNita viSayavastu ke saMdarbha meM yaha AzaMkA honA svAbhAvika hI hai ki kyA yaha kathana atyanta kaThora nahIM hai? jarA sI bhUla ke kAraNa unheM bhraSTa kahanA, anaMta saMsArI kahanA kahA~ taka ThIka hai ? 220 are bhAI! kisI bhI bhUla meM bhUlasudhAra kI guMjAiza to sadA hI rahatI hai| isaprakAra kI AzaMkA AcArya jayasena ke hRdaya meM bhI utpanna huI hogI / yahI kAraNa hai ki ina gAthAoM kI TIkA meM ve svayaM hI ukta AzaMkAoM kA nirasana karate hue likhate haiM "yadyapi yaha bAta to spaSTa hI hai ki ratnatraya mArga meM sthita munirAja ko dekhakara yadi koI muni kadAcit mAtsaryavaza doSa grahaNa karatA hai, to vaha cAritra se bhraSTa hotA hai; tathApi bAda meM yadi vaha AtmaniMdA karake doSa grahaNa se nivRtta ho jAtA hai, apavAda karanA chor3a detA hai to doSa nahIM hai; yadi kucha samaya bAda chor3atA hai to bhI doSa nahIM hai| hA~, yadi vaha vahA~ hI anubaMdha kara tIvra kaSAya ke kAraNa atiprasaMga karatA hai, bAra-bAra vahI karatA hai to phira cAritra se bhraSTa hotA hI hai| " ukta kathana kA bhAva spaSTa karate hue isake Age ve likhate haiM hra "isakA bhAva yaha hai ki bahuzrutoM ko alpazruta tapasvI muniyoM kA doSa grahaNa nahIM karanA cAhie; alpazrutamuniyoM ko bhI kucha bhI pATha mAtra grahaNa kara, bahuzruta muniyoM kA doSa grahaNa nahIM karanA cAhie; kintu sArapada grahaNa kara AtmabhAvanA hI karanA cAhie; kyoMki rAga-dveSa kI utpatti hone para bahuzrutoM ko zruta kA phala nahIM milatA aura tapasviyoM ko tapa kA phala nahIM miltaa| ataH paraspara doSa grahaNa karanA ThIka nahIM hai| " ukta spaSTIkaraNa 265vIM gAthA ke saMdarbha meM diyA gayA hai| aisA hI spaSTIkaraNa ve 266vIM va 267vIM gAthAoM ke saMdarbha meM bhI dete haiM; jo isaprakAra hai "yadi pahale abhimAna ke kAraNa adhika guNavAloM se vinaya kI icchA karatA hai; parantu bAda meM viveka ke bala se AtmaniMdA karatA hai to anaMta saMsArI nahIM hotA / hA~, yadi mithyAbhimAna se prasiddhi, pUjA, lAbha ke lie durAgraha karatA hai to phira anaMta saMsArI hotA hI hai| athavA yadi gAthA 265 - 267 221 kucha samaya bAda bhI AtmaniMdA karatA hai to bhI anaMta saMsArI nahIM hotA / svayaM cAritra guNa meM adhika hoM; phira bhI yadi jJAnAdi guNoM kI vRddhi ke lie bahuzrutoM kI vaMdanAdi kriyAoM meM pravRtta hote haiM to doSa nahIM hai; parantu yadi mAtra prasiddhi, pUjA, lAbha ke lie vandanAdi karate haiM to atiprasaMga se doSa hotA hai| yahA~ tAtparya yaha hai ki vandanAdi kriyAoM yA tattvavicAra Adi meM bhI jahA~ rAga-dveSa hote haiM; vahA~ sabhI jagaha doSa hI doSa haiN| yadi koI kahe ki yaha to ApakI kalpanA hai, Agama meM to kahIM aisA hai nahIM / AcArya kahate haiM ki aisA nahIM hai, sabhI Agama rAga-dveSa ko dUra karane ke lie hI hai; kintu jo munirAja utsarga-apavAdarUpa se Agama saMbaMdhI naya vibhAga ko nahIM jAnate, ve hI rAga-dveSa karate haiM, anya koI nahIM / " AcArya jayasena bAta to vahI kahate haiM, jo AcArya kundakunda aura amRtacandra ne kahI hai; para ve yaha bhI kahate haiM ki bhUlasudhAra kI guMjAiza to sarvatra hI hotI hai| aisA kaise ho sakatA hai ki eka samaya kI bhUla kA phala anaMta kAla taka bhoganA par3e ? jabataka bhUla meM hai, tabataka to usakA phala bhoganA hI hogA; kintu jaba bhUla miTa jAye to phira kalyANa honA bhI sunizcita hI hai; kyoMki sabhI jIva anAdi se to bhUla meM hI haiM; para aneka jIva bhUla meTa kara siddha avasthA bhI prApta karate rahe haiM aura karate raheMge / mArIci aura rAjA zreNika jaise loga isake pratyakSa udAharaNa haiN| mArIci to bhagavAna mahAvIra banakara mukti prApta kara hI cuke haiM aura rAjA zreNika bhI nikaTa bhaviSya meM hI mahApadma tIrthaMkara pada prApta kara ra mukti prApta karanevAle haiN| yahA~ to mAtra tatkAla yA kucha samaya bAda bhUla sudhArane kI bAta kahI hai; parantu vastusthiti to yaha hai ki yaha jIva anaMtakAla ke bAda bhI apanI bhUla sudhAra kara karmoM se mukta ho sakatA hai| ata: bhUla to jitanI jaldI sudhara jAya, utanA hI acchA hai| yahA~ jo kucha kahA gayA hai, usakA uddezya to bhUla na karane aura kadAcit bhUla ho jAya to jaldI se jaldI bhUlasudhAra kara lene kI preraNA denA hI hai|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 268- 269 vigata gAthAoM meM zramaNacaryA aura paraspara vyavahAra kI carcA karane ke uparAnta aba asatsaMga arthAt laukikajanoM ke saMga kA niSedha karate hue laukikajanoM kA svarUpa spaSTa karate haiN| gAthAyeM mUlata: isaprakAra haiM Nicchidasuttatthapado samidakasAo tavodhigo cAvi / logigajaNasaMsaggaM Na cayadi jadi saMjado Na havadi / / 268 / / NiggaMthaM pavvaido vaTTadi jadi ehigehiM kammehiM / so logigo tti bhaNido saMjamatavasaMpajutto vi / / 269 / / ( harigIta ) sUtrArthavida jitakaSAyI ara tapasvI haiM kintu yadi / laukikajanoM kI saMgati na taje to saMyata nahIM // 268 // nirgrantha hoM tapayukta saMyamayukta hoM para vyasta hoM / ihaloka ke vyavahAra meM to use laukika hI kahA // 269 // jisane sUtroM aura arthoM ke pada ko arthAt jJAtRtatva (AtmA) ko nizcita kiyA hai, kaSAyoM kA zamana kiyA hai aura jo vizeSa tapasvI haiM; yadi vaha bhI laukika janoM ke saMsarga ko nahIM chor3atA hai to vaha bhI saMyata nahIM hai| jo munirAja nirgrantharUpa se dIkSita hone ke kAraNa saMyama aura tapa se yukta hoM, unheM bhI isa loka saMbaMdhI kArya meM pravartita hone se laukika kahA gayA hai| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM "sat lakSaNavAlA sampUrNa vizva aura usakA vAcaka sat lakSaNavAlA zabdabrahma hna ina donoM ke jJeyAkAra jJAtRtattva meM ekasAtha jJAta hone se, una donoM kA adhiSThAnabhUta sat lakSaNavAle jJAtRtattva kA nizcaya kiyA hone se, jisane sUtroM aura arthoM ke pada ko nizcita kiyA hai; niruparAga gAthA 268- 269 upayoga ke kAraNa jisane kaSAyoM ko zamita kiyA hai aura niSkaMpa upayoga kA bahuzaH abhyAsa karane se adhika tapavAlA hna ina tIna kAraNoM se jo munirAja bhalIbhAMti saMyata hoM; ve bhI laukikajanoM ke saMyoga se asaMyata hI hote haiM; kyoMki jisaprakAra agni ke saMyoga se pAnI meM vikAra hotA hai; usIprakAra laukikajanoM kI saMgati se zramaNoM meM vikAra avazyaMbhAvI hai| 223 isalie laukika samparka pUrNataH niSedha karane yogya hI hai| paramanirgrantharUpa dIkSA lI hone se saMyama aura tapa ke bhAra ko vahana karanevAle zramaNa bhI yadi moha kI bahulatA se zuddhacetana vyavahAra ko chor3akara nirantara manuSya vyavahAra ke dvArA cakkara khAne se laukika karmoM se nivRtta na ho to unheM bhI laukika hI kahA jAtA hai|" AcArya jayasena to tAtparyavRtti meM likhate haiM ki svayaM AtmA kI bhAvanA karanevAlA hone para bhI yadi asaMyamI janoM kA saMga nahIM chor3atA hai| to agni kI saMgati meM rahanevAle jala ke samAna ati paricaya se rAgAdibhAvarUpa vikRta bhAvoM ko prApta hotA hai| ve laukikajana kI vyAkhyA karate hue likhate haiM ki bhedAbheda ratnatraya naSTa karanevAle prasiddhi, pUjA, lAbha ke nimittabhUta jyotiSa, mantravAda, vaidyasaMbaMdhI Adi isa lokasaMbaMdhI jIvana ke upAyabhUta kArya karanevAlA sAdhu bhI laukikajana hI haiN| ina gAthAoM ke bhAva ko paMDita devIdAsajI 2 chappaya aura kavivara vRndAvanadAsajI 1 kavitta, 1 drumila aura 5 dohe hna isaprakAra kula 7 chandoM meM prastuta karate haiN| kavivara vRndAvanadAsajI kRta katipaya chanda isaprakAra haiM hra ( kavitta ) dipa jinasiddhAMta sUtrakari, jAnata hai nihacai saba vasta / aru kaSAya upazamakari jo muni, karata tapasyA adhika prazasta / / jo na tajai laukika janasaMgati, to na hoya vaha muni parazasta / saMgaraMgata bhaMga hoya vrata, yAtaiM tajiya kusaMgata rasta / / 56 / /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 pravacanasAra anuzIlana __yadyapi jinAgama ke adhyayana se samasta vastuoM ke svarUpa ko jAnate hoM aura kaSAyoM ke upazama se prazasta tapazcaryA bhI karate hoM; tathApi yadi laukikajanoM kI saMgati nahIM chor3ate haiM to ve munirAja prazasta munirAja nahIM rahate; kyoMki laukikajanoM kI saMgati ke raMga se unake vrata bhaMga ho jAte haiM; isalie kusaMgati kA rAstA chor3a hI denA caahie| (drumilA) niragraMtha mahAvratadhAraka ho kari, jo ihi bhA~ti karai krnii| varatai isa laukika rIti virSe, karai vaidaka jotika maMtaranI / / vaha laukika nAma munI kahiye, paribhraSTa dazA tisakI vrnii| tapasaMjamasaMjuta hoya taU, na tarai bhavasAgara dustaranI / / 60 / / mahAvratoM ke dhArI nirgrantha hone para bhI jo munirAja laukika rIti se vartate haiM; jyotiSa, vaidyaka aura taMtra-maMtra Adi kI karanI karate haiM; una munirAjoM ko laukika muni yA laukikajana kahate haiN| tapa aura saMyama se yukta hone para bhI ve bhraSTa muni saMsAra-samudra se pAra nahIM hote| svAmIjI ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra ___ "jina munirAjoM ne vItarAgatApUrvaka padArthoM aura navatattvoM kA yathArtha nizcaya kiyA hai, krodha-mAna-mAyA-lobhAdi ke pariNAma ghaTAye haiM aura jo munidazA meM adhika haiM, phira bhI laukikajanoM ke prati rAga tathA unakA saMsarga nahIM chor3ate, ve muni nahIM haiN| ___ laukikajana munirAja ko cAritra se bhraSTa nahIM karate, kintu laukika janoM kA samAgama karake ve munirAja svayaM apanA bhAvacaritra naSTa karate haiN|' ___ antardazA kI adhikatA hone para bhI yadi munirAja laukikajanoM kA paricaya kareM to unako saMyamapanA nahIM rhtaa| jisaprakAra agni ke saMyoga se pAnI vikArarUpa uSNatA ko prApta hotA hai; usIprakAra laukikajanoM ke saMga se munirAja cAritrabhraSTarUpa vikAra ko prApta hote haiM; ataH laukikajanoM ke saMga kA niSedha hai|' 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 436 2. vahI, pRSTha 440 gAthA 268-269 225 jyotiSa, maMtra-taMtrAdi yA svayaM ke mAnapoSaNa ke liye laukikajanoM kA saMga karanA muniyogya AcaraNa nahIM hai|' ___jo muni moha ke vazIbhUta hokara khyAti, lAbha, pUjA, nimitta, jyotiSa, maMtrAdi meM lIna rahate haiM, ve muni honepara bhI sAmAnya vyakti haiN| ___ munirAja parama vItarAgIdazA ko prApta karane kI pratijJA lekara saMyama aura tapAdi meM lIna huye haiM, kintu jo munirAja apane zuddha caitanya svabhAva ke Azraya se utpanna nirmalatA kA Azraya chor3akara, svarUpa sAvadhAnI ko bhUlakara, niraMtara manuSya vyavahArarUpa pUjA, khyAti, lAbha Adi kAryoM meM lIna rahate haiM, ve muni na hokara laukikajana haiN| sAMsArika kArya arthAt jyotiSa sIkhakara jyotiSI bananA, maMtra-taMtra ko siddha karanA, vacanasiddhi karanA, rAjA ko maMtrAdi sikhAnA, jisase svayaM mAna puSTa ho, sarpa-bicchu ke viSa dUra karane saMbaMdhI maMtra sIkhanA Adi saba kArya muniyogya nahIM haiN| sAdhu honepara bhI roga kA upacArAdi btaaveN| yaha kArya karoge to ThIka rahegA Adi kriyA kA upadeza deveM to ye saba kArya laukika haiN| munirAja apane sva-svabhAva meM lInatA nahIM kara sakeM to zubhabhAva meM Ate haiM, kintu khyAti-pUjA Adi azubhabhAvoM meM jur3eM to vaha laukikajana kahalAte haiM, muni nhiiN|" ina gAthAoM meM laukikajanoM se samparka baDhAne kA bar3I hI kaThoratA se niSedha kiyA gayA hai; kyoMki laukikajanoM kA samAgama AtmasAdhanA meM bAdhaka hI hai, sAdhaka nahIM / yahA~ to atyanta spaSTa zabdoM meM likhA hai ki bhale hI jinAgama kA jJAtA ho, maMdakaSAyI ho, tapasvI ho; para yadi vaha zramaNa laukika logoM kA saMsarga nahIM chor3atA hai to vaha asaMyamI hI hai| yahA~ laukikajanoM kA svarUpa bhI batAyA gayA hai| laukikajana to laukika haiM hI; kintu ve sAdhu bhI laukikajanoM meM hI Ate haiN| jo prasiddhi, pUjA, lAbha ke nimittabhUta jyotiSa se bhaviSya Adi batAte haiM, maMtra-taMtra karate haiM aura laukika jIvana ke upAya batAte haiN| AtmA kA kalyANa cAhanevAle zramaNoM ko unakA samAgama nahIM karanA caahie|. 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 441 2. vahI, pRSTha 442-443
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 270 227 pravacanasAra gAthA 270 vigata gAthAoM meM asatsaMga kA niSedha karake aba isa gAthA meM ekamAtra satsaMga hI karane yogya hai aisA dikhAte haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra tamhA samaM guNAdo samaNo samaNaM guNehiM vA ahiyaM / adhivasadutamhi NiccaM icchadijadi dukkhaparimokkhaM // 270 / / (harigIta) yadi cAhate ho mukta honA dukhoM se to jAna lo| guNAdhika yA samAna guNa se yukta kI saMgati kro||270|| isalie yadi duHkhoM se mukta honA cAhate ho to he zramaNo ! samAna guNavAle athavA adhika guNavAle zramaNoM ke saMga sadA nivAsa kro| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "AtmA pariNAma svabhAvavAlA hai; isalie agni ke saMga meM rahate hue pAnI ke samAna saMyamI zramaNa bhI laukikajanoM ke saMga se asaMyamI ho jAtA hai| isalie duHkhoM se mukti cAhane vAle zramaNoM ko samAna guNavAle zramaNoM ke sAtha athavA adhika guNavAle zramaNoM ke sAtha sadA nivAsa karanA caahie| isaprakAra zItalaghara ke kone meM rakhe hue zItala jala kI bhA~ti samAna guNavAloM kI saMgati se guNoM kI rakSA hotI hai aura adhika zItala barpha ke saMparka meM rahanevAle zItala pAnI ke samAna adhika guNavAloM kI saMgati karane se guNoM meM vRddhi hotI hai|" isa gAthA ke bhAva ko spaSTa karate hue AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM AcArya amRtacandra ke bhAvoM ko hI prastuta kara dete haiN| isIprakAra paMDita devIdAsajI bhI gAthA va TIkA ke bhAva ko 1 chappaya chanda meM usI rUpa meM prastuta kara dete haiN| __ kavivara vRndAvanadAsajI isa gAthA ke bhAva ko atyadhika vistAra ke sAtha spaSTa karate haiN| isameM ve 26 chandoM kA prayoga karate haiN| AraMbhika chandoM meM gAthA aura TIkA ke bhAva ko vistAra se sodAharaNa samajhAte haiM; taduparAnta satsaMga kI mahimA bakhAna karate hue dohoM kI jhar3I lagA dete haiN| unameM se katipaya dohe isaprakAra haiM hra (dohA) jyoM pArasa saMjoga taiM, loha kanaka hai jAya / garala amiya sama guna dharata, uttama saMgati pAya / / 71 / / jaise lohA kATha saMga, pahu~ce sAgara pAra / taise adhika gunIni saMga, guna lahi tajahi vikAra / / 72 / / jyoM malayagiri ke virSe, bAvana caMdana jAna / parasi pauna tasu aura taru, candana hoMhi mAna / / 73 / / tyoM satasaMgati joga taiM, miTa sakala aparAdha / suguna pAya zivamaga calai, pAvai pada nirupAdha / / 74 / / jisaprakAra pArasa patthara ke saMyoga se lohA sonA ho jAtA hai; usIprakAra uttama saMgati pAkara viSa bhI amRta ke samAna guNa dhAraNa kara letA hai| jisaprakAra lohA kASTha kI saMgati pAkara sAgara ko pAra kara letA hai; usIprakAra adhika guNavAloM kI saMgati se guNa pragaTa hote haiM aura vikAra naSTa ho jAte haiN| jisaprakAra malayAgiri parvata para bAvana caMdana hotA hai; usase sparza karatI huI vAyu kI saMgati se anya vRkSa bhI caMdana ke samAna sugaMdhita ho jAte haiN| usIprakAra satsaMgati ke yoga se sampUrNa aparAdha miTa jAte haiM; suguna pragaTa ho jAte haiM aura muktimArga meM calakara munirAja mukti ko prApta kara lete haiN|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 pravacanasAra anuzIlana isake bAda zrAvakoM ko saMbodhita karate hue kahate haiM hra (dohA) mata cita meM jAniyau, muni kaha~ yaha upadeza / zrAvaka ko to nahiM kahyau, mUla graMtha meM leza / / 80 / / muni ke miSa sabako kahyau, nyAya rIti nirabAha / jihi maga meM nRpa paga dherai, prajA calai tihi rAha / / 81 / / aiso jAni hiye sadA, jina Agama anukUla / karo Acarana he bhavika, karama jalaiM jyoM tUla / / 82 / / cUMki mUla grantha meM to yaha kahIM nahIM kahA hai ki yaha upadeza zrAvakoM ke lie bhI hai| isalie he zrAvakajano ! tuma yaha mata samajhanA ki yaha saba upadeza muniyoM ke lie hI hai| muniyoM ke bahAne yaha nyAya aura rIti-nIti kA upadeza sabhI ko diyA gayA hai| jisaprakAra jisa rAste para rAjA calatA hai, prajA bhI usI rAste para calane lagatI hai| usIprakAra muniyoM ke samAna hI zrAvakoM ko bhI satsaMgati meM rahanA hI zreyaskara hai| aisA jAnakara, isa bAta ko hRdaya meM dhAraNa kara sadA hI sabhI ko jinAgama ke anukUla AcaraNa karanA caahie| aisA karane se Aga ke samparka meM AI huI ruI ke samAna karma bhI kSaNa bhara meM bhasma ho jAte haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jisaprakAra agni ke saMga meM AyA huA pAnI vikAra arthAt uSNatA ko prApta karatA hai / agni ne pAnI ko garama nahIM kiyA, kintu pAnI svayaM agni kA saMga kareM to uSNatA ko prApta hotA hai| usIprakAra munirAja laukikajana arthAt rAjA, seTha, jyotiSI, maMtra-taMtra jAnanevAloM kA samAgama kareM to asaMyamI hote haiN| laukika jana munirAja ko bhraSTa nahIM karate, kintu laukikajanoM ke sAtha samAgama karanerUpa svayaM kA bhAva munirAja ko saMyamIdazA se cyuta gAthA 270 229 karatA hai / munirAja jaba svarUpa meM nahIM Thahara sakate, taba unheM avazya hI zubhopayoga meM rahanA cAhie, kintu azubhabhAvoM meM nahIM / ' jisaprakAra ThaMDI jagaha rakhA huA pAnI zItalatA ko prApta karatA hai tathA zItala guNayukta barpha kA saMyoga milane para vaha jala aura bhI zItala ho jAtA hai, usIprakAra apane samAna guNayukta muniyoM ke saMga se munirAja guNoM kI rakSA hotI hai aura apane se adhika guNayukta muniyoM ke saMga se zramaNa ke guNoM meM vRddhi hotI hai / 2" zubhopayogAdhikAra kI isa antima gAthA meM laukikajanoM ke saMsarga meM na rahakara; jinameM hamase adhika guNa haiM, unakI saMgati meM rahane kI bAta kahI gaI hai| yadi adhika guNavAloM kA samAgama saMbhava na ho to samAna guNavAloM kI saMgati meM rahanA caahie| jisaprakAra agni ke saMyoga se pAnI garma ho jAtA hai; usIprakAra laukikajanoM ke saMsarga se saMyamI bhI asaMyamI ho jAte haiN| satsaMgati kA lAbha batAte hue AcAryadeva TIkA meM tIna udAharaNa dete haiN| prathama agni ke saMyoga meM rakhe hue jala kA, dUsarA zItala ghara ke kone meM rakhe hue ghar3e kA aura tIsarA barpha ke saMsarga meM rakhe hue ghar3e kA / jisaprakAra agni ke saMyoga meM rahanevAlA jala garma ho jAtA hai; usI prakAra laukikajanoM ke saMsarga se zramaNa asaMyamI ho jAte haiN| jisaprakAra zItala ghara ke kone meM rakhe hue ghar3e ke ThaMDe jala kI rakSA hotI hai, vaha garma nahIM ho pAtA; usIprakAra samAna guNavAloM kA saMgati se apane sadguNoM kI rakSA hotI hai aura jisaprakAra barpha kI saMgati meM rakhe hue ghar3e kA jala adhika zItala ho jAtA hai; usIprakAra adhika guNavAloM kI saMgati se hamAre guNoM meM vRddhi hotI hai| isalie zramaNoM ko sadA hI yA to adhika guNavAloM kI saMgati meM rahanA cAhie yA phira samAna guNavAloM kI saMgati meM rahanA caahie| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 446 2. vahI, pRSTha 447
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 pravacanasAra anuzIlana yadyapi yaha sampUrNa kathana zramaNoM ke lie hI kiyA gayA hai; tathApi zrAvakoM ko bhI isakA lAbha lenA caahie| isake uparAMta isa adhikAra kA samApana karate hue AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM eka chaMda likhate haiM; jisakA padyAnuvAda isaprakAra haihna ( zArdUlavikrIDita ) ityadhyAsya zubhopayogajanitAM kAMcitpravRttiM yati: samyak saMyamasauSThavena paramAM krAmannivRttiM kramAt / helAkrAntasamastavastuvisaraprastAraramyodayAM jJAnAnandamayIM dazAmanubhavatvekAntata: zAzvatIm / / 17 / / (manaharaNa) isaprakAra zubha upayogamayI kiMcit hii| zubharUpa vRtti kA susevana krke|| samyakprakAra se saMyama ke sauSTava se| Apa hI kramazara niravRtti karake / / are jJAnasUrya kA hai anupama jo udaya / saba vastuoM ko mAtra lIlA meM hI lakha lo|| aisI jJAnAnandamayI dazA ekaanttH| apane meM Apa hI nita anubhava karo / / 17 / / isaprakAra zubhopayogajanita kiMcit pravRtti kA sevana karake yati samyaktva sahita saMyama ke sauSThava se kramazaH paramanivRtti ko prApta hotA huA; jisakA ramya udaya samasta vastu samUha ke vistAra ko lIlAmAtra meM prApta ho jAtA hai, jAna letA hai; he munivaro! aisI zAzvata jJAnAnandasvabhAvI dazA kA ekAntataH apane meM Apa hI nitya anubhava kro| isa chanda ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "zubhopayogI munirAja samyakprakAra se ArAdhanA karate hue parama gAthA 270 231 vItarAgI dazA ko prApta karate haiN| munirAja ko zubhopayoga kI maMda aura zuddhopayoga kI mukhya pravRtti hai| ___munirAja zubhapravRtti ke kAraNa vItarAgadazA ko prApta nahIM krte| zubhopayoga unake liye AdaraNIya nahIM hai, kyoMki vaha puNya hai; kintu jaba svabhAvasthiratA nahIM hotI, taba unheM zubhapariNAma Ate haiN| zubha kA sevana karane para vItarAgadazA prApta hotI hai hna yaha kathana upacAravaza kiyA gayA hai| ___ are bhAI! vItarAgadazA zubhasvabhAva ke kAraNa nahIM; apitu zuddhasvabhAva ke kAraNa prApta hotI hai, kintu yaha zubhopayoga adhikAra hai; ataH zubhopayoga para Aropa kiyA gayA hai| ve munirAja krama-krama se vItarAgadazA ko pAkara sarvajJadazA ko pragaTa karate haiN| AtmasvarUpa meM zAzvata vidyamAna jJAnAnandamayI mokSadazA kA ekAMta anubhava hI yathArtha anubhava hai| anya koI anubhava karane yogya nahIM hai|" ___ adhikAra ke anta meM AcAryadeva AtmA kA anubhava karane kI preraNA dete hue yaha kahate haiM ki bhale hI bhUmikAgata kamajorI ke kAraNa kucha kAla zubhopayoga meM jAve; phira bhI samyagdarzana sahita saMyama ke bala se ina zubhabhAvoM se bhI parama nivRtti ko prApta kara zramaNa jana lIlAmAtra meM apane lakSya ko prApta kara lete haiN| isalie zramaNajano! jJAnAnandasvabhAvI trikAlI dhruva apane AtmA meM apanApana karo; usameM hI samA jaavo| - isaprakAra caraNAnuyogasUcaka cUlikA nAmaka mahAdhikAra meM samAgata zubhopayogaprajJApanAdhikAra samApta hotA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 449 ___ AtmArthI para ko bhI jAnate haiM, para usase kucha pAne ke lie nahIM, apanAne ke lie bhI nahIM; 'para' se bhinna 'sva' kI pahacAna ke lie hI ve para ko jAnate haiN| hratIrthakara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha-129
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcaratna adhikAra ( gAthA 271 se gAthA 275 taka ) maMgalAcaraNa (dohA) bhAvaliMga ke binA yaha dravyaliMga saMsAra / dravya bhAva donoM mile mukti mukti kA dvAra // isaprakAra zubhopayoga adhikAra ke samApta ho jAne ke bAda zeSa pA~ca gAthAoM ke samUha ko AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM paMcaratna nAma se abhihita karate haiN| ukta paMcaratna gAthAoM ko AraMbha karane ke pahale AcArya amRtacandradeva maMgalAcaraNa ke rUpa meM eka chanda likhate haiM, jo isaprakAra hai hra ( zArdUlavikrIDita ) tantrasyAsya zikhaNDamaNDanamiva pradyotayatsarvatodvaitIyakamathArhato bhagavata: saMkSepataH zAsanam / vyAkurvaJjagato vilakSaNapathAM saMsAramokSasthitiM jIyAtsaMprati paJcaratnamanaghaM sUtrairibhaiH paJcabhiH / / 18 / / ( manaharaNa ) aba isa zAstra ke mukuTamaNi ke samAna / pA~ca sUtra niramala paMcaratna gAye haiN| jo jinadeva arahaMta bhagavanta ke / advitIya zAsana ko sarvataH prakAzeM haiM / adbhuta paMcaratna bhinna-bhinna paMthavAlI / bhava-apavarga kI vyatirekI dazA ko / tapta saMtapta isa jagata ke sAmane / pragaTita karate huye jayavaMta varto ||18|| gAthA 271 233 aba isa zAstra ke kalagI ke alaMkAra ke samAna arthAt cUr3AmaNi (mukuTamaNi) ke samAna yaha pA~ca sUtrarUpa nirmala paMcaratna, jo arahaMta bhagavAna ke advitIya samagra zAsana ko saMkSepa meM sampUrNata: prakAzita karate haiM; ve paMcaratna vilakSaNa paMthavAlI saMsAra va mokSa kI sthiti ko jagata ke samakSa pragaTa karate hue jayavaMta varto / isa chanda ke bhAva ko AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isaprakAra spaSTa karate haiM hra "aba, isa zAstra kI kalagI arthAt mastaka para zobhita cUr3AmaNI ke samAna nirmala ratnarUpI pA~ca sUtra kahate haiN| ina pA~ca sUtroM meM samagra jainazAsana kA sAra saMkSepa meM samAhita hai| bejor3a gAthAyeM jainazAsana kA prakAzastaMbha haiM, mithyAdarzana-jJAnacAritrarUpI saMsAra aura samyagdarzana - jJAna - cAritrarUpI mokSamArga kI prakAzaka haiN| jisa mArga se saMsAra kI prApti ho, usa mArga se mokSa nahIM hotA aura jisa mArga se mokSa kI prApti hotI ho, usa mArga se saMsAra nahIM baDhatA isaprakAra isa prakaraNa meM donoM hI vilakSaNa paMthoM kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| aba, saMsAra - mokSa kI sthiti ko pA~ca sUtroM ke mAdhyama se prakAzita karate haiM; ataH saMsAra-mokSa kI sthiti pragaTa karanevAlI ye gAthAyeM jayavaMta varte / " isaprakAra hama dekhate haiM ki isa maMgalAcaraNa ke chanda meM AgAmI pA~ca gAthAoM ko paMcaratna nAma se abhihita kiyA gayA hai aura unheM kalagI ke alaMkAra ke samAna sampUrNa pravacanasAra kA cUr3AmaNi batAyA gayA hai tathA yaha kahA gayA hai ki ina pA~ca gAthAoM meM pUre pravacanasAra kA sAra samAhita hai| * 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 449
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAthA 271 235 pravacanasAra gAthA 271 isa gAthA meM saMsAratattva ke svarUpa kA udghATana kiyA gayA hai| gAthA mUlata: isaprakAra hai hna je ajadhAgahidatthA ede tacca tti NicchadA samaye / accaMtaphalasamiddhaM bhamaMti te to paraM kAlaM / / 271 / / (harigIta) ayathArthavAhI tattva ke hoM bhale hI jinamArga meN| karmaphala se Abharita bhavabhrame bhAvIkAla meM ||271|| bhale hI ve dravyaliMgI munirAja jinazAsana meM hI kyoM na hoM; tathApi ve 'tattva yaha hai' hra isaprakAra nizcayavAna vartate hue padArthoM ko ayathArtha (galata) rUpa meM grahaNa karate haiM; ataH ve ananta karmaphaloM se bhare hue cirakAla taka saMsAra meM paribhramaNa kreNge| isa gAthA ke bhAva ko AcArya amRtacandra isaprakAra spaSTa karate haiM "jo dravyaliMgI zramaNa svayaM ke aviveka se padArthoM ke svarUpa ko anyathA hI jAnakara, svIkAra kara 'tattva arthAt vastusvarUpa aisA hI hai' hra aisA nizcaya karate hue; nirantara ekatrita kiye jAnevAle mahAmohamala se malina cittavAle hone se nitya hI ajJAnI rahate haiM; ve bhale hI jinamArga meM sthita hoM; tathApi paramArtha zrAmaNya ko prApta na hone se vastutaH zramaNAbhAsa hI haiN| anaMta karmaphala ke upabhoga ke bhAra se bhayaMkara anantakAlataka ananta bhavAntararUpa parAvartanoM se asthira vRttivAle rahane se una dravyaliMgI munirAjoM ko saMsAratattva jaannaa|" isa gAthA ke bhAva ko AcArya jayasena bhI tAtparyavRtti TIkA meM AcArya amRtacandra kI tattvapradIpikA TIkA ke samAna hI spaSTa karate haiN| paMDita devIdAsajI isa gAthA ke bhAva ko eka chanda meM hUbahU prastuta kara dete haiM; para kavivara vRndAvanadAsajI 1 chappaya aura 4 dohe hna isaprakAra kula milAkara 5 chandoM meM vistAra se prastuta karate haiN| unameM se kucha dohe isaprakAra haiM hna (dohA) jaddipa munimudrA dharai, taddipa muni nahiM soya / soI saMsRta tattva hai, ihA~ na saMzaya koya / / 97 / / tAko phala paripUrNa dukha, paMca praavrtruup| bhamai anante kAla jaga, yoM bhASI jinabhUpa / / 18 / / aura koi saMsAra nahiM, saMsRta mithyAbhAva / jina jIvani ke hoya so, saMsRtatattva kahAva / / 99 / / dravyaliMgI muni yadyapi munibheSa meM rahate haiM; tathApi ve sacce muni nahIM haiN| vastuta: ve hI saMsAra tattva haiN| isameM kisI bhI prakAra kA saMzaya nahIM hai| isakA phala paripUrNa duHkha hai| aise jIva paMcaparAvartanarUpa saMsAra meM ananta kAla taka bhaTakate rahate haiN| aisA jinendra bhagavAna ne kahA hai| mithyAbhAva hI saMsAra hai| isake atirikta saMsAra kucha bhI nahIM hai| jina jIvoM ke yaha mithyAbhAva rahatA hai; ve saMsAratattva kahe jAte haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hna ___"ajJAnI jIva bAhya meM nagna digambara muni huA ho, hajAroM rAniyoM ko chor3akara pA~ca mahAvratAdi kA pAlana karatA ho; tathApi parapadArtha aura puNya se dharma mAnanevAlI parAdhIna dRSTi ke kAraNa paramArtha zramaNatA ko prApta nahIM karatA; ataH vaha vAstava meM zramaNAbhAsa hai|' eka caitanyasvabhAva kI ruci karane para nimitta kI ruci chUTatI hai, puNya kI ruci chUTatI hai, adhUrApana bhI chUTatA hai ta yahI ekamAtra yathArtha upAya hai| ajJAnI kI dRSTi saMyoga para hone se vaha cAhe jo kriyA kareM, kintu vaha zramaNAbhAsa hai| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 455 4. vahI, pRSTha 455
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 pravacanasAra anuzIlana mithyAdRSTi jIva bhale hI dravyaliMga dhAraNa kareM, phira bhI antara vidyamAna mithyAbhAvoM ke kAraNa ve anaMtakAla bhinna-bhinna bhAvarUpa se parivartana karate huye asthira pariNativAle hI raheMge aura isIliye ve saMsAratattva haiN| pratyeka padArtha kI paryAya usake svakAla meM svataMtrarUpa se na mAnakara nimitta hone para hogI hra aisI mAnyatA hone se use caitanya kI ruci nahIM hai; caitanya ke viruddha zubhAzubha bhAvoM kI ruci hai| aisA jIva pratisamaya zubhaazubha meM hI ulajhA rahatA hai| kisI bhava meM hiMsA, jhUTha, corI Adi ke bhAva karatA hai, kisI bhava meM digambara muni hokara pA~ca mahAvratAdi kA pAlana karate hue tapAdi karatA hai to kisI bhava meM bar3A kasAI banakara prANiyoM kA ghAta karatA hai hra isaprakAra aneka bhavAMtararUpa saMsAra meM hI parAvartana karatA rahatA hai| dravyaliMgI muni utkRSTa tapa aura vairAgya se yukta hone para bhI tattva ko atattva mAnane ke kAraNa saMsAratattva hI haiM, usI meM agrasara haiN| nigoda se lekara paMcendriya taka jitane bhI jIva tattva kA yathArtha svarUpa na mAnakara kutarka karate haiM, ve saba saMsAratattva haiN|" isaprakAra isa gAthA meM yahI kahA gayA hai ki AtmajJAna arthAt samyagdarzana aura samyagjJAna se rahita hokara bhI jinhoMne nagna digambara veSa dhAraNa kara liyA hai tU aise mithyAdRSTi dravyaliMgI muni hI vastuta: saMsAra haiM, saMsAratattva haiN| munidharma ko badanAma karanevAle aise veSadhArI zramaNa aparimita kAla taka saMsAra meM hI paribhramaNa karate rahate haiN| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 456 2. vahI, pRSTha 457 svAnubhUti prApta karane kI prakriyA nirantara tattvamaMthana kI prakriyA hai, kintu tattvamaMthanarUpa vikalpoM se bhI AtmAnubhUti prApta nahIM hogI; kyoMki koI bhI vikalpa aisA nahIM jo AtmAnubhUti ko prApta karA de| hnatIrthakara mahAvIra aura unakA sarvodaya tIrtha, pRSTha-135 pravacanasAra gAthA 272 vigata gAthA meM saMsAratattva kA svarUpa spaSTa kara aba isa gAthA meM mokSatattva kA svarUpa samajhAte haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra ajadhAcAravijutto jadhatthapadaNicchido psNtppaa| aphale ciraMNa jIvadi iha so sNpunnnnsaamnnnno||272|| (harigIta) yathArthanAhI tattva ke ara rahita ayathAcAra se| prazAntAtmA zramaNa ve nA bhavabhrame cirakAla tk||272|| jo zramaNa padoM aura padArthoM ke nizcayavAle hone se prazAntAtmA haiM aura anyathA AcaraNa se rahita haiM; sampUrNa zrAmaNyavAle ve zramaNa, karmaphala se rahita haiM aura ve isa saMsAra meM cirakAla taka nahIM rhte| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jo zramaNa triloka kI cUlikA ke samAna nirmala vivekarUpI dIpikA ke prakAzavAle hone se aura padArthoM ke vAstavika nizcaya se utsukatA kA nivartana karake svarUpa maMthara rahane se satat prazAntAtmA tathA svarUpa meM abhimukharUpa se vicarate hone ke kAraNa ayatnAcAra rahita hone se nitya jJAnI haiM; ve sampUrNa zrAmaNyavAle sAkSAt zramaNa mokSatattva haiM; kyoMki unhoMne pUrva ke samasta karmoM ke phala ko lIlAmAtra meM naSTa kara diyA hai aura ve naye karmoM ke phala ko utpanna nahIM karate; isalie punaH prANadhAraNarUpa dInatA ko prApta na hote hue bhAvarUpa parAvartana ke abhAva ke kAraNa zuddhasvabhAva meM avasthita rahate haiN|" ___ yadyapi AcArya jayasena tAtyaryavRtti TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko prastuta karate hue tattvapradIpikA kA hI anukaraNa karate haiM; tathApi anta meM niSkarSa ke rUpa meM kahate haiM ki mokSatattvarUpa pariNata puruSa hI abhedanaya se
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 pravacanasAra anuzIlana mokSasvarUpajAnanA caahie| paNDita devIdAsajI isa gAthA ke bhAva ko 1 chanda meM prastuta karate haiM aura kavivara vRndAvanadAsajI do chandoM meM prastuta karate haiM; jo isaprakAra haihna (anaMgazekharadaMDaka) mithyA acAra TAri ke jathArtha tattva dhAri ke, viveka dIpa vAri ke svarUpa jo nihaarii| prazAMta bhAva pAya ke vizuddhatA bar3hAya puvva, baMdha nirjarAya ke abaMdha rIti dhaarii|| na so bhamai bhavAvalI tarai soI utAvalI, soI munIza ko padastha pUrNatA susaarii| yahI su mokhatattva hai triloka meM mahatta hai, soI dayAnidhAna bhavya vRnda ko udhAraI / / 10 / / jo zramaNa mithyA AcaraNa ko TAla kara, yathArtha tattva ko dhAraNa kara aura vivekarUpI dIpaka ko jalAkara svarUpa ko nihArate haiM; prazAntabhAva ko prApta kara, vizuddhatA ko bar3hAkara, pahale baMdhe karmoM kI nirjarA karake abaMdha rIti ko dhAraNa karate haiM; ve zramaNa saMsAra aTavI meM paribhramaNa nahIM karate aura zIghra hI pUrNatA ko prApta karate haiN| ve zramaNa hI sAkSAt mokSatattva haiN| vRndAvana kavi kahate haiM ki tIna loka meM sarvAdhika mahAna, dayA ke nidhAna ve hamArA uddhAra kreN| (dohA) jo paradaravani tyAgi kai, hai svarUpa meM lIna / soI jIvanamukta hai, mokSatattva paravIna / / 101 / / jo paradravyoM ko tyAga kara svarUpa meM lIna rahate haiM; ve hI zramaNa jIvana mukta haiM aura ve hI pravINa zramaNa mokSatattva haiN| AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "yahA~ mokSatattva arthAt siddha paryAya nahIM lenA hai, kintu jo muni svarUpa meM ramaNatA kara rahe haiM, zubhabhAva se dUra haiM, sarvajJadazA ke nikaTavartI gAthA 272 239 haiM tathA apratihata bhAvapUrvaka niyama se mokSa lenevAle haiM, una munirAjoM ko mokSatattva kahA hai| yahA~ kahA hai jo munirAja sva meM sthita haiM, ayathAcAra se rahita haiM, svarUpa kI antara vItarAgatA vartatI hone se sampUrNa zrAmaNya ko prApta hue haiM hra ve munirAja mokSatattva haiN| jina jIvoM ne mokSadazA ko prApta kiyA hai, yahA~ unakI bAta nahIM hai; apitu jo svarUpalIna haiM, zubhabhAva meM na Akara niyama se mokSadazA pAne ke liye prayAsarata haiM hra aise svarUpalInatA yukta munirAja kI carcA hai| yahA~, unheM mokSatattva kahA hai| ve munirAja punaH prANadhAraNa karanerUpa dInatA ko prApta nahIM karate, azuddhabhAvarUpa parAvartana ke abhAva ke kAraNa zuddhasvabhAva meM sthira rahate haiN| isa sampUrNa zrAmaNyavAle jIva kA anya bhAvarUpa parAvartana nahIM hotA / vaha sadA eka hI bhAvarUpa rahatA hai| zuddha svabhAva meM sthira pariNatirUpa rahate haiM; ataH aise jIva mokSatattvarUpa haiN|' yahA~ to svarUpagupta munirAjoM kI bAta kara rahe haiN| svarUpa meM sAvadhAna rahanevAle aura zubhabhAva na karanevAle utkRSTa muni kI bAta hai|' vAstava meM munidazA hI mokSatattva hai|" zubhopayogI muni vikalpa meM vartate haiM; ataH ve sAkSAt mokSatattva nahIM hai, ve paramparA se mokSatattva kahalAte haiN|" vigata gAthA se ekadama viparIta isa gAthA meM yaha kahA gayA hai ki AtmajJAna arthAt samyagdarzana aura samyagjJAna sahita nirdoSa cAritra dhAraNa karanevAle bhAvaliMgI zramaNa hI mokSatattva haiM aura velIlAmAtra meM aSTakarmoM kA nAzakara alpakAla meM hI mokSa prApta kara leNge| isaprakAra ukta donoM gAthAoM meM kramaza: mithyAdRSTi dravyaliMgI zramaNoM ko saMsAratattva aura samyagdRSTi bhAvaliMgI zramaNoM ko mokSatattva kahA gayA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 459 2. vahI, pRSTha 462 3. vahI, pRSTha 464 4. vahI, pRSTha 464 5. vahI, pRSTha 465 6. vahI, pRSTha 465
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 273 vigata gAthAoM meM saMsAratattva va mokSatattva kA nirUpaNa karane ke uparAnta aba isa gAthA meM mokSatattva ke sAdhanatattva kA udghATana karate haiM / gAthA mUlataH isaprakAra hai hR sammaM vididapadatthA cattA uvahiM bahiratthamajjhatthaM / visayesu NAvasattA je te suddhA ti NiddiTThA / / 273 / / ( harigIta ) yathArtha jAne artha ko do vidha parigraha chodd'kr| nA viSaya meM Asakta ve hI zramaNa zuddha kahe gaye || 273 // padArthoM ko bhalI prakAra jAnate hue jo zramaNa bahiraMga aura aMtaraMga parigraha ko chor3akara viSayoM meM Asakta nahIM haiM; ve zuddha kahe gaye haiM / AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jo anekAnta ke dvArA jJAta sampUrNa jJAnatattva aura jJeyatattva ke yathAvasthita svarUpa meM pravINa, samasta bahiraMga aura aMtaraMga saMgati ke parityAga se aMtaraMga meM prakAzamAna, anaMta zakti sampanna caitanya se bhAsvara Atmatattva ke svarUpa ko bhinna karanevAle aura isIkAraNa Atmatattva kI vRtti svarUpagupta va susupta samAna prazAnta rahane se viSayoM meM kiMcit bhI Asakti ko prApta nahIM honevAle sakala mahimAvAna bhagavAna zuddha haiM, zuddhopayogI haiM; unheM hI mokSatattva kA sAdhanatattva jAnanA cAhie; kyoMki ve anAdi saMsAra se baMda, vikaTa, karmakapATa (karmarUpI kivAr3a) ko tor3ane-kholane ke ati prayatna se parAkrama pragaTa kara rahe haiN|" ina gAthAoM ke bhAva ko AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM tattvapradIpikA TIkA ke samAna hI spaSTa karate haiN| gAthA 273 241 isa gAthA ke bhAva ko paMDita devIdAsajI 1 chanda meM evaM kavivara vRndAvanadAsajI 2 chandoM meM prastuta karate haiN| kavivara vRndAvanadAsajI kRta chanda isaprakAra hai hra ( manaharaNa ) samyaka prakAra jo padAratha ko jAnatu hai, ApA para bheda bhinna anekAnta karikai / indrini ke viSai maiM na pAge au parigraha, pizAca donoM bhAMti tinheM tyAgai dhIra dharikai / / sahaja svarUpa meM hI lIna sukhasaina mAno, karama kapATa ko udhArai jora bharikai / tAhI ko jiniMda mukta sAdhaka bakhAnatu hai, soI zuddha sAdha tAhi, vaMdo bharma harikai / / 102 / / anekAntapUrvaka ApApara kA bheda karake jo padArthoM ko bhalIbhA~ti jAnate haiM, paMcendriyoM ke viSayoM meM lIna nahIM rahate aura parigraharUpI pizAca ko aMtaraMga aura bahiraMga hra donoM rUpa se tyAgakara dhairya dhAraNa karake, jaise so gaye hoM hna isaprakAra sahaja svarUpa meM lIna hokara zaktipUrvaka karmarUpI kivAr3oM ko udhArate haiM, tor3ate haiM, kholate haiM; una zramaNoM ko hI jinendrabhagavAna mukti ke sAdhaka kahate haiM; ve hI zuddha haiM, zuddhopayogI haiN| sabhI prakAra ke bhramoM ko dUra karake maiM unakI vaMdanA karatA hU~ / (dohA) aise suparavivekajuta, laseM zuddha je sAdha / mokhatattvasAdhaka soI, varjita sakala upAdha / / 103 / / sAdhu isaprakAra ke viveka se yukta hai aura zuddhopayoga se zobhAyamAna haiM, zuddha haiM; sabhI upAdhiyoM (parigraha) se rahita ve sAdhu hI mokSatva sAdhaka haiN|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 pravacanasAra anuzIlana AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI ina gAthAoM ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "jinhoMne anekAnta ko jAnakara pratItipUrvaka nijasvarUpa kI lInatA kI hai, ve aba punaH pA~ca indriyAdi viSayoM meM vRtti utpanna nahIM krte| aise sakala mahimAvaMta zuddhopayogI munirAja hI mokSamArgarUpa haiN|' dayA-dAnAdi ke bhAva azuddhopayoga haiM aura caitanya ke Azraya se utpanna zuddhopayoga mokSatattva kA sAdhanatattva athavA mokSamArga hai|' __ vyavahAra, puNya aura nimitta rahita zuddhadazA ko mokSamArga kahA hai| mokSamArga nirdoSa vItarAgIdazA hai| dazA dazAvAna se bhinna nahIM rahatI hra aisI dazA ke dhAraka sakala mahimAvaMta zuddhopayogI muni ko mokSamArga kA sAdhana tattva athavA mokSamArga jAnanA caahie| zuddhopayogI munirAja ko mokSamArga kahA; usakA pramukha kAraNa yaha hai ki anAdi saMsAra meM rame hue, baMdhe hue vikaTa karmarUpI DorI ko kholane kA ve ati ugra prayatna/parAkrama kara rahe haiN|' isaprakAra antaravIrya sahita zuddhatA ko prApta karane aura nimittarUpa karma ko tor3ane kA prayatna karanevAle mahAmunirAja ko mokSamArga athavA mokSa kA sAdhanatattva kahA hai|'' 272vIM gAthA meM bhAvaliMgI zramaNoM ko mokSatattva kahA thA aura aba isa 273vIM gAthA meM unhIM ko mokSa kA sAdhanatattva kahA jA rahA hai, mokSamArga kahA jA rahA hai| isakA sIdhA-saccA artha yaha hai ki nija bhagavAna AtmA ko jAnakara, pahicAnakara, usI meM apanApana sthApita kara, usI meM samA jAnevAle nagna digambara zramaNa hI mokSa tattva haiM aura ve hI mokSamArga tattva haiN| tAtparya yaha hai ki sampUrNa dharmatattva bhAvaliMgI nagna digambara santoM meM hI samAhita hai| pravacanasAra gAthA 274 vigata gAthA meM jina zuddhopayogI zramaNoM ko mokSatattva ke sAdhanatattva ke rUpa meM sthApita kiyA gayA hai; aba isa gAthA meM unhIM zuddhopayogI zramaNoM kA sarva manorathoM ke sthAna ke rUpa meM abhinandana karate haiN| gAthA mUlata: isaprakAra hai hra suddhassa ya sAmaNNaM bhaNiyaM suddhassa daMsaNaM NANaM / suddhassa ya NivvANaM so cciya siddho Namo tassa / / 274 / / (harigIta) hai jJAna-darzana zuddhatA nija zuddhatA zrAmaNya hai| ho zuddha ko nirvANa zata-zata bAra unako namana hai||274|| zuddha arthAt zuddhopayogI ko zrAmaNya kahA hai, zuddha ko hI darzana aura jJAna kahA hai aura zuddha ko hI nirvANa hotA hai| siddha honevAle zuddhopayogiyoM ko aura siddhoM ko bArambAra namaskAra ho| AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra "samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra kI ekatArUpa se pravartamAna ekAgratA lakSaNa sAkSAt mokSamArgarUpa zrAmaNya zuddha (zuddhopayogI) ke hI hotA hai| samasta bhUta, vartamAna aura bhAvI vyatirekoM ke sAtha milita ananta vastuoM kA anvayAtmaka vizva ke sAmAnya aura vizeSa ke pratyakSa pratibhAsasvarUpa darzana-jJAna bhI zuddha ke hI hote haiN| nirvighna khilA huA sahaja jJAnAnanda kI mudrAvAlA divya nirvANa bhI zuddha ke hI hotA hai aura TaMkotkIrNa paramAnanda avasthArUpa se susthita AtmasvabhAva kI upalabdhi se gaMbhIra siddhadazA ko zuddha (zuddhopayogI) hI prApta karate haiN| adhika kahane se kyA lAbha hai ? sarva manorathoM ke sthAnabhUta, mokSatattva ke sAdhanatattvarUpa zuddha ko; jisameM paraspara aMgaaMgIrUpa se pariNamita bhAvaka-bhAvyatA ke kAraNa sva-para vibhAga asta 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 471 2. vahI, pRSTha 471 4. vahI, pRSTha 473 3. vahI, pRSTha 471-472 5. vahI, pRSTha 474
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 ho gayA hai hra aisA bhAva namaskAra ho|" AcArya jayasena tAtparyavRtti TIkA meM isa gAthA kA niSkarSa prastuta karate hue likhate haiM ki yahA~ yaha kahA gayA hai ki isa mokSa ke kAraNabhUta zuddhopayoga ke mAdhyama se sampUrNa iSTa manoratha siddha hote haiM hra aisA mAnakara, zeSa manorathoM ko chor3akara, isameM hI bhAvanA karanA caahie| isa gAthA ke bhAva ko paMDita devIdAsajI 1 chanda meM aura kavivara vRndAvanadAsajI 1 manaharaNa aura 1 dohA hna isaprakAra 2 chandoM meM prastuta karate haiN| paMDita devIdAsajI kRta chanda isaprakAra hai (savaiyA ikatIsA ) vItarAgabhAva jAke hiradaiM pragaTa bhaye, darzana soI mokhasAdhaka jatIsvara kahAyo hai / su gyAna aura carana kI ekatA sauM, mocha rUpa tinhi kaiM jatitva pada Ayau hai / savai tattva ke suparakhaiyA mokha ke javaiyA, siddha ha haiM je su auso paMtha tinhi pAyau hai / mokha mAragI mahaMta suddha upayogavaMta, jAka devIdAsa bAra-bAra sIsu nAyau hai / / 95 / / jinake hRdaya meM vItarAgabhAva pragaTa huA hai; mokSa ke sAdhaka ve hI yatIzvara kahe jAte haiN| darzana, jJAna aura cAritra kI ekatArUpa mokSamArga meM calane se unheM yatipada kI prApti huI hai| sabhI tattvoM ke parakhanevAle ve yati mokSa jAnevAle haiM aura aisA rAstA jinhoMne prApta kiyA hai, ve eka prakAra se siddha hI haiN| una zuddhopayogI mokSamArgI mahAna santoM ko yaha devIdA bArambAra zIza navAkara namaskAra karatA hai / pravacanasAra anuzIlana AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM 'AtmA meM tInakAla aura tInalokavartI samasta padArthoM ko jAnane pUrva zakti vidyamAna hai, vaha zuddhAtmA ke Azraya se hI pragaTa hotI hai / dayA - dAnAdi ke pariNAma se kevalajJAna kI prApti nahIM hotii| nija AtmA gAthA 274 245 ke avalaMbana se zuddhopayoga kI prApti hotI hai; ataH zuddhopayogI jIva hI nirvANa prApta karatA hai / ' maiM trikAlI zuddha AtmA huuN| merA tattva para se bhinna hai| jJAnasvabhAvI dhruvatattva meM ekAgra hone para zuddhatA pragaTa hotI hai, kevaladarzana aura kevalajJAna pragaTa hotA hai| ananta padArthoM ko eka samaya meM abhedarUpa se dekhanevAlA kevaladarzana hai tathA usIsamaya samasta padArthoM ko bhedapUrvaka jAnanevAlA kevalajJAna hai| kevalajJAna apane jJAnasvabhAva meM ekAgra hone para pragaTa hotA hai, puNya-pApa athavA mahAvrata ke pariNAmoM se pragaTa nahIM hotaa| jo svayaM ko jAnanevAlA hai, vaha kise nahIM jAnegA? vaha jIva sampUrNa padArthoM ko jAnatA hai| yaha sampUrNajJAna apane sukhasvabhAva meM se AtA hai| OM kA jApa kareM, dhyAna kareM, tIrthaMkara kA lakSa kareM to kevalajJAna pragaTa nahIM hotaa| kisI guru athavA bhagavAna kI kRpA se bhI kevalajJAna pragaTa nahIM hotA; apitu zuddhopayoga se kevalajJAna pragaTa hotA hai| aba, AcAryadeva kahate haiM ki vacanavistAra se basa hoo| sarva manoratha ke sthAnabhUta, mokSatattva kA sAdhanatattva zuddhopayoga hai| zuddhopayoga se samasta manoratha siddha hote haiN| jisaprakAra yogya kAlI bhUmi meM bhinnabhinna jAtiyoM ke phaloM kI prApti hotI hai, usIprakAra zuddhopayoga se sAdhupada, kevaladarzana - kevalajJAna, nirvANa tathA siddhadazA kI prApti hotI hai hna isaliye aise zuddhopayoga ko bhAvanamaskAra ho / 3" isa gAthA meM niSkarSa ke rUpa meM yaha kaha diyA gayA hai ki zuddhopayogI santoM ke hI saccA zrAmaNya ( munipanA) hai aura ve hI samyagdarzana-jJAnacAritra se sampanna haiN| adhika kyA kaheM hra eka unako hI mokSa kI prApti honevAlI hai| isalie hama siddhadazA prApta karane meM saMlagna zuddhopayogI santoM aura siddhoM ko bArambAra namaskAra karate haiN| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 477 2. vahI, pRSTha 485 3. vahI, pRSTha 488
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravacanasAra gAthA 275 paMcaratnasaMbaMdhI vigata cAra gAthAoM meM saMsAratattva, mokSatattva aura mokSatattva ke sAdhanatattva kA svarUpa aura mokSatattva aura usake sAdhanatattva kI mahimA batAkara aba isa antima gAthA meM; na kevala paMcaratna adhikAra kI antima gAthA meM, apitu pravacanasAra paramAgama kI isa antima gAthA meM ziSyajanoM kozAstraphala se jor3ate hue isa zAstra kA samApana karate haiN| gAthA mUlataH isaprakAra hai hra bujjhadi sAsaNameyaM sAgAraNagAracariyayA jutto| jo so pavayaNasAraM lahuNA kAleNa pappodi / / 275 / / (harigIta) jo zramaNa-zrAvaka jAnate jinavacana ke isa sAra ko| ve prApta karate zIghra hI nija AtmA ke sAra ko||275|| jo sAkAra-anAkAra caryA se yukta rahatA huA isa zAsana (upadeza) ko jAnatA hai; vaha alpakAla meM hI pravacana ke sAra (bhagavAna AtmA) ko prApta karatA hai| ___ AcArya amRtacandra tattvapradIpikA TIkA meM isa gAthA ke bhAva ko isaprakAra spaSTa karate haiM hra ___"suvizuddha jJAna-darzana mAtra svarUpa meM avasthita pariNati meM lagA hone se sAkAra- anAkAra caryA se yukta jo ziSyavarga svayaM samasta zAstroM ke arthoM ke vistAra-saMkSepAtmaka zrutajJAnopayogapUrvaka kevala AtmA kA anubhava karatA huA isa upadeza ko jAnatA hai; vaha ziSyavarga vastutaH bhUtArtha svasaMvedya divya jJAnAnandasvabhAvI, pUrvakAla meM ananubhUta, tInoM kAla ke niravadhi pravAha meM sthAyI hone se sampUrNa padArthoM ke samUhAtmaka pravacana kA sArabhUta bhagavAna AtmA ko prApta karatA hai|" dhyAna rahe ukta gAthA kI isa tattvapradIpikA TIkA meM, gAthA meM samAgata gAthA 275 247 lahuNA kAleNa pada kI upekSA ho gaI hai; jabaki jayasenIya tAtparyavRtti TIkA meM ukta pada kA artha alpakAla meM upalabdha hai| dUsarI bAta yaha hai ki yahA~ tattvapradIpikA TIkA meM gAthA meM samAgata sAgAraNagAra pada kA artha sAkAra-anAkAra (jJAna-darzana) upayoga kiyA hai aura jayasenIya tAtparyavRtti TIkA meM zrAvaka aura sAdhu kiyA gayA hai| __ paNDita devIdAsajI evaM vRndAvanadAsajI ne bhI sAgAraNagAra pada kA artha karane meM aura lahuNA kAleNa (alpakAla meM) pada kA prayoga karane meM AcArya jayasena kI tAtparyavRtti TIkA kA anukaraNa kiyA hai| __ AdhyAtmikasatpuruSa zrI kAnajI svAmI isa gAthA kA bhAva isaprakAra spaSTa karate haiM hra "vizuddha jJAna-darzanasvarUpI maiM hU~ usameM lInatA karanA hI pravacana kA sAra hai| jisaprakAra chAMcha ko bilonerUpa sampUrNa kriyA kA sAra eka makkhana kI prApti hai; usIprakAra zarIra bAhya meM sthita hai, isake sAtha hamArA koI saMbaMdha nahIM hai| puNya-pApa ke bhAva bhI dUra karane yogya haiN| eka mAtra vizuddha darzana-jJAna svabhAva kI pratIti, jJAna aura ramaNatA hI karane yogya hai| yahI pravacana kA sAra hai| jinamandira banane ke pazcAt Upara svarNakalaza virAjamAna karate haiM, usIprakAra yaha antima gAthA pravacanasAra pUrNa hone para svarNakalaza ke samAna hai| isaprakAra pravacana kA sAra grahaNakara ziSyavarga, satyArtha, svasaMvedya, jJAnAnanda svabhAva se yukta AtmA ko pAte haiN| AtmA ko bAraMbAra sunane-samajhane meM mumukSu ko pramAda nahIM AtA, kintu isase jJAna kI dRr3hatA hotI hai, ataH jo ziSya pramAdarahita hokara pravacana kA sAra samajhate haiM, ve nija jJAnAnanda AtmA kA anubhava karate haiN| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 497 2. vahI, pRSTha 500 3. vahI, pRSTha 501
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 gAthA-152-153 255 pravacanasAra anuzIlana nija zuddhAtmA pravacana kA sArabhUta hai, kyoMki sarvapadArthasamUha kA pratipAdana karanevAle pravacana meM eka nijAtmapadArtha hI svayaM dhruvasvarUpI hai, dUsarA koI padArtha dhruva nahIM hai|' __svayaM ke lie svayaM kA bhagavAna AtmA hI dhruva hai hra aise nija jJAnAnandamaya bhagavAna AtmA meM sthira hokara vItarAga dazArUpa pariNati karanA hI isa pravacanasAra kA sAra hai|" granthAdhirAja pravacanasAra kI isa antima gAthA meM jinendra bhagavAna ke pravacanoM ke sAra isa pravacanasAra meM pratipAdita tattvajJAna ko, jJAnatattva ko, jJeyatattva ko aura zramaNoM ke AcaraNa saMbaMdhI sampUrNa prakaraNa ko jo gaharAI se samajheMge, tadanusAra apane jIvana ko DhAleMge; unheM alpakAla meM hI mukti kI prApti hogii| isaprakAra caraNAnuyogasUcaka cUlikA nAmaka mahAdhikAra meM samAgata paMcaratna adhikAra samApta hotA hai| isake sAtha hI pravacanasAra graMtha mUlataH samApta hotA hai| 1. divyadhvanisAra bhAga 5, pRSTha 502 2. vahI, pRSTha 502 bhAI! ye bananevAle bhagavAna kI bAta nahIM hai. yaha to bane-banAye bhagavAna kI bAta hai| svabhAva kI apekSA tujhe bhagavAna bananA nahIM hai, apitu svabhAva se to tU banA-banAyA bhagavAna hI hai|h aisA jAnanA-mAnanA aura apane meM hI jama jAnA, ramajAnA paryAya meM bhagavAna banane kA upAya hai| ta eka bAra sacce dila se antara kI gaharAI se isa bAta ko svIkAra to kara; antara kI svIkRti Ate hI terI dRSTi parapadArthoM se haTakara sahaja hI svabhAva-sanmukha hogI, jJAna bhI antaronmukha hogA aura tU antara meM hI samA jAyegA, lIna ho jAyegA, samAdhistha ho jAyegA / aisA hone para tere antara meM atIndriya Ananda kA aisA dariyA umar3egA ki tU nihAla ho jAyegA, kRtakRtya ho jAyegA / eka bAra aisA svIkAra karake to dekh| hraAtmA hI hai zaraNa, pRSTha-83